Gram hebrajskiej gramatyki

Dariusz Dekiert

RZECZOWNIK:

1. Liczba i rodzaj

Nowohebrajski rozróżnia trzy liczby: pojedynczą, mnogą i podwójną, oraz dwa
rodzaje gramatyczne: męski i żeński.

Każdy rzeczownik teoretycznie jest w stanie utworzyć wszystkie trzy liczby, ale
występowanie liczby podwójnej (dual) jest dość mocno ograniczone – stosuje
się ją przy rzeczownikach naturalnie występujących podwójnie (np. części
ciała: oczy, uszy; garderoba: buty, skarpetki), oraz przy oznaczeniach czasu.

Tak więc, tłumacząc na hebrajski dwa samochody, dwaj ludzie, dwie książki -
użyjemy liczby mnogiej, ale mówiąc o dwóch dniach, dwóch godzinach, dwóch
latach - podwójnej.

Rodzaj żeński oznaczany jest najczęściej przez końcówkę ה-.

Rodzaj męski nie posiada w większości przypadków charakterystycznej
końcówki (oprócz określenia zawodów posiadających końcówkę יא-).

Rodzaj gramatyczny rzeczowników hebrajskich często nie odpowiada
rzeczywistemu, a rzeczowniki posiadające żeńską końcówkę rodzajową i
tworzące żeńskie formy liczby mnogiej mogą być rodzaju męskiego i odwrotnie
– rzeczowniki bez końcówek, tworzące męską liczbę mnogą mogą być rodzaju
żeńskiego.

Dodatkowym problemem jest liczba mnoga, tworzona co prawda za pomocą
tylko dwóch przyrostków (męskiego םי- [im] i żeńskiego תו- [ot]), nie
odzwierciedlająca jednak często rodzaju rzeczywistego – rzeczowniki bez
końcówek mające męską formę liczby mnogiej mogą być rodzaju żeńskiego i
odwrotnie. Np.:

rzeczownik ןולח

[chalon] (=okno) jest rodzaju męskiego, tworzy jednak

żeńską liczbę mnogą תונולח

[chalonot],

rzeczownik הרובד

[dwora] (=pszczoła) jest rodzaju żeńskiego, ale tworzy

męską liczbę mnogą םירובד

[dworim],

rzeczownik הליל

[lajla] (=noc) ma końcówkę żeńską i tworzy żeńską

formę liczby mnogiej, jest jednak rodzaju męskiego.

Język hebrajski jest językiem kontekstowym – pojedyncze słowa bywają często
wieloznaczne. Na przykład הנוב

[bone] (=robotnik budowlany) może być, w

zależności od kontekstu tłumaczony także jako: buduje, ona buduje, bóbr.
Prawidłowe określenie formy i rodzaju danego rzeczownika możliwe jest przy
pomocy słownika, lub innych wyrazów w zdaniu. Jedynym pewnym kryterium
pozwalającym ustalić gramatyczny rodzaj rzeczownika w zdaniu jest forma
przymiotnika (o ile został użyty) występującego w hebrajskim zawsze po
rzeczowniku i pozostającego w nim w związku zgody.


2. Odmiana

Fleksja rzeczowników hebrajskich jest bardzo uboga. Oprócz wspomnianych
wyżej końcówek liczby mnogiej, do rzeczowników dołączane są czasami
charakterystyczne dla grupy języków semickich końcówki dzierżawcze.
Np. תיב

[bajit] (=dom), יתיב

[bejti] (=mój dom).

Konstrukcje te są jednak coraz rzadsze w języku mówionym - występują tylko
przy członkach rodziny, oraz w wyrażeniach idiomatycznych. Częściej używane
są one jeszcze w literaturze, oraz w prasie, jednaki i tam ustępują miejsca
analitycznej konstrukcji z partykułą dzierżawczą לש

[szel] w połączeniu z

odpowiednimi końcówkami osobowymi. Np. mój dom = ילש תיבה

–

[ha bajit

szeli] (zawsze z rodzajnikiem!).

Szczątkowo zachowało się tzw. hej locale, wymawiane tak samo jak końcówka

Słownik

Podstawy

Gramatyka

Historia

Muzyka

Forum

Inne

Page 1 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

żeńska i służące do określania kierunku, np. התיב

–

[bejta] (=do domu).

Odmiana rzeczowników przez przypadki w hebrajskim nie występuje, mimo że
zachowała się szczątkowo w innych językach semickich, np. w arabskim.


3. Status

Cechą odróżniającą język hebrajski, jako język semicki, od grupy języków
indoeuropejskich jest występowanie form rzeczownika zwanych status. Każdy
rzeczownik hebrajski posiada dwie takie formy: status absolutus i status
constructus (heb. תוכימס

[smichut]). Szczątki trzeciej formy widoczne są

jeszcze w hebrajskim biblijnym.

Status absolutus jest podstawową formą rzeczownika.

Status constructus służy do tworzenia złożeń dwóch rzeczowników, których
znaczenie jest pochodną obu członów. Pierwszy wyraz jest wyrazem
określanym, drugi określającym. Np.:

באה תיב

[bejt ha-aw] = dom ojca

תיבה בא

[aw ha-bajit] = ojciec domu

Najłatwiej zapamiętać, że kolejność wyrazów (określany - określający) jest tu
taka sama jak w angielskiej konstrukcji z wyrazem of (house of the father,
father of the house). Czyli odwrotna niż w najbliższym angielskim
odpowiedniku status constructus - konstrukcjach typu compound noun, np.:
boyfriend, book shop, space pilot, gun shot, horse raddish (bez of).

Często znaczenie takiego tworu bywa dość odległe od pierwotnego znaczenia
poszczególnych wyrazów, np.:

תיב

רפס

[bejt sefer] = szkoła (dosł. dom książki)

ףכ

לגר

[kaf regel] = stopa (dosł. łyżka nogi).

Zwróćmy uwagę, że czasami wymowa formy status constructus jest nieco inna
niż formy podstawowej (inne samogłoski, np. [bajit - bejt]).

Ponadto w przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego kończących się na ה-
[hej] w formie status constructus zamiast końcowego ה- pojawia się ת- [taw],
np.:

הבוב

[buba] = lalka

ץע תבוב

[bubat ec] = drewniana lalka (ץע

= drewno).

I znów - ale tylko dla potrzeb mnemotechniki - można zapamiętać, że to
końcowe ת- pełni tu rolę zbliżoną angielskiego of.

Więcej przykładów użycia status constructus w tabelce:

RODZAJNIK:

W hebrajskim występuje tylko jeden rodzajnik określony, taki sam dla
wszystkich rodzajów i liczb. Jest nim przedrostek -ה

, odpowiednik angielskiego

the. Jednak zakres użycia rodzajnika -ה

w hebrajskim jest szerszy niż

przedimka the w angielskim.

W status constructus rodzajnik określony -ה

występuje tylko przy drugim

Zło

ż

enie: Wymowa:

Dosłownie:

Znaczenie:

די ףכ

kaf jad

ły

ż

ka r

ę

ki

dło

ń

לגר ףכ

kaf regel

ły

ż

ka nogi

stopa

תורבק תיב

bejt kwarot

dom grobów

cmentarz

תסנכ תיב

bejt kneset dom spotka

ń

synagoga

םיתמ ןורא

aron metim szafa zmarłych

trumna

בכר ילכ

kli rechew narz

ę

dzie jazdy

pojazd

Page 2 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

członie złożenia, np.:

תיב

רפס

[bejt sefer] = a school

רפסה תיב

[bejt hasefer] = the school

Rodzajnik nieokreślony (opowiednik angielskiego a/an) w języku hebrajskim
nie występuje (i bardzo dobrze :-).


CZASOWNIK:

Odmiana czasowników odbywa się w dwóch liczbach (pojedynczej i mnogiej),
oraz w trzech czasach:

przeszłym - zwanym w literaturze perfect (heb. רבע

[avar]),

przyszłym - zwanym, trochę myląco, imperfect (heb. דיתע

[atid]),

teraźniejszym (heb. הווה

[hove]).

Z czysto gramatycznego punktu widzenia czas teraźniejszy nie jest osobną
formą czasownika. Tworzy się go przy pomocy imiesłowu czynnego oraz
zaimka osobowego.

Samo pojęcie czasu gramatycznego pojawiło się w hebrajskim dość późno,
najprawdopodobniej przejęte z języków indoeuropejskich. W hebrajskim
biblijnym, tak jak w innych językach semickich, czas nie występował.
Znaczenie gramatyczne posiadał tylko aspekt, czyli zakończenie (lub brak
zakończenia) danej czynności (jak w polskich czasownikach dokonanych i
niedokonanych). Stąd też formy perfect mogły oznaczać czynność będącą
dokonaną w przyszłości (zrobię), a formy imperfect czynność niedokonaną w
przeszłości (robiłem).

Osobne formy posiada również tryb rozkazujący, wychodzi on jednak w
nowohebrajskim z użycia i jest zastępowany przez formy czasu przyszłego.
Wyjątkiem jest tu - tworząca nieregularne formy - grupa tzw. czasowników
słabych.

Podstawą każdego czasownika jest trójzgłoskowy korzeń (rdzeń) - heb. שרוש

[szoresz], będący - co bardzo istotne - nośnikiem znaczenia danego
czasownika oraz utworzonych na jego podstawie innych części mowy.

Na przykład korzeń בתכ

(KTB) jest podstawą odmiany czasownika (pisać) i

tworzy wiele wyrazów pochodnych:

בתכמ

[michtav] = list,

תבותכ

[ktovet] = adres, itd.

Zauważmy, że transkrypcji fonetycznej literami łacińskimi – wspólny korzeń
wyrazów pokrewnych przestaje być wyraźnie widoczny.

Występują też korzenie cztero-, a nawet pięciozgłoskowe, są one jednak mniej
liczne i powstały w wyniku wtórnych procesów językowych, lub zapożyczeń.

Koniugacje

Korzeń może być odmieniany we wszystkich czasach, osobach i liczbach - w
siedmiu koniugacjach (heb. םינינב

[binjanim] ). Teoretycznie każdy korzeń

może tworzyć formy w każdej z koniugacji, w praktyce jednak rzadko które
odmieniają się przez wszystkie siedem.

Historycznie, koniugacje mają ściśle określoną rolę semantyczną - w każdej z
nich korzeń nabiera innego znaczenia. Właściwość ta nie zachowała się w pełni
w nowohebrajskim, jest jednak bardzo pomocna przy tworzeniu nowych słów,
gdy znaczenie poszczególnych korzeni modyfikowane jest poprzez odmianę w
odpowiedniej koniugacji.

Niektóre ze spółgłosek korzenia zanikają podczas odmiany. Takie czasowniki
nazywane są słabymi. Słabe są wszystkie czasowniki, których korzeń:

kończy się na ה- [hej],

rozpoczyna od -י

[jud] lub -נ

[nun],

posiadaja ו

waw lub י

[jud] jako drugą spółgłoskę.

1. Koniugacja kal (pa´al)

Page 3 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

Najpopularniejsza ze wszystkich koniugacji. Teoretycznie najprostsza - nie
wyróżnia się żadnymi cechami szczególnymi, a przedrostki i przyrostki
poszczególnych czasów dołączane są bezpośrednio do korzenia. Posiada jednak
wiele podkoniugacji, w zależności od znaczenia czasownika – inne formy mają
czasowniki oznaczające czynności (np. בתכ

ktv = pisać), inne czasowniki

oznaczające stany (np. דבכ

kvd = być ciężkim).

Koniugacja pa’al w nowohebrajskim nie jest już produktywna (nie tworzy
nowych czasowników), pozostaje jednak najliczniejszą koniugacją.

2. Koniugacja nifal

W większości przypadków tworzy ona stronę bierną koniugacji kal, rzadziej
formy zwrotne ( שגפ

[pagasz] = spotkać, שגפנ

[nifgasz] = spotykać się).

Charakterystyczną cechą koniugacji nifal jest przedrostek -נ

[ni-] w czasie

przeszłym.

3. Koniugacja pi’el

W nowohebrajskim jest to najbardziej produktywna koniugacja – odmienia się
w niej większość nowotworzonych czasowników, oraz wszystkie o
czteroliterowym rdzeniu.

Pi’el należy do tzw. ciężkich koniugacji – co oznacza że druga spółgłoska
rdzenia jest "podwajana" przez dagesz (nie widać tego oczywiście w pisowni
bez samogłosek). W odróżnieniu od zwykłego dagesz występującego w
zależności od pozycji litery w wyrazie, tutaj mamy tzw. dagesz chazak,
występujący niezależnie. Ma to oczywiście konsekwencje dla wymowy
niektórych spółgłosek begadkefat (פ כ ב) oraz dla czasowników słabych, z
samogłoskowym jud lub waw jako drugą literą korzenia, wymawianych wtedy
jak spółgłoski (wiem, wiem, trochę skomplikowane).

Przykładowo: korzeń ליח

odmieniany jest w koniugacji kal jako לח

[chal] =

trząsł się ze strachu, a w koniugacji piel jako ליח

[chajal] = zaciągnął się do

wojska. Zjawisko to nie dotyczy czasowników o rdzeniu czterozgłoskowym.
W pisowni bez samogłosek pi'el pisana jest często z dodatkowym jud po
pierwszej samogłosce (w formach czasu przeszłego).

4. Koniugacja pual

Strona bierna koniugacji pi'el. W nowohebrajskim praktycznie nieużywana,
tworzy jedynie imiesłowy. Wyróżnia się poprzez dodanie (po pierwszej
samogłosce) waw wymawianego jako [u] i również należy do koniugacji
ciężkich.

5. Koniugacja hitpael

Koniugacja ta ma wiele zastosowań. Tworzy czasowniki:

zwrotne ( ץחרתהל

[lehitrachec] = myć się),

wzajemne (בתכתהל

[lehitkatev] = korespondować, pisać ze sobą),

interaktywne (זגרתהל

[lehitragez] = denerwować się).

Hitpael wyróżnia się przedrostkiem -תה

[hit-] w czasie przeszłym i również

należy do koniugacji ciężkich.

6. Koniugacja hifil

Główną jej funkcją jest tworzenie czasowników przyczynowych od form
przechodnich koniugacji kal, np.:

קחצ

[cahak] (śmiać się) ==> קיחצה

[hic-hik] (rozśmieszać),

קלד

[dalak] (palić się) ==> קילדה

[hidlik] (rozpalić).

Hifil wyróżnia się przedrostkiem hej i dodatkowym jud po drugiej spółgłosce
korzenia w czasie przeszłym. Należy do koniugacji ciężkich.

7. Koniugacja hofal

Podobnie jak pual dla koniugacji piel, tak hofal jest stroną bierną koniugacji
hifil. W nowohebrajskim praktycznie nieużywana, tworzy jedynie imiesłowy.

Page 4 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

Jeśli masz jakieś uwagi lub pytania - pisz:

[e-mail]

(c.d.n...)

Page 5 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php