LOGIKA

wykład 1

I.

Informacje wstępne

I. Informacje wstępne



K. Dyrda,

Logika ogólna, wybrane zagadnienia

, Wydawnictwo

GENS, Kielce 2001



J. Wajszczyk,

Wstęp do logiki z ćwiczeniami

, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001



Z. Ziembiński,

Logika praktyczna

, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2007

Literatura



T. Batóg,

Podstawy logiki

, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 1999



A. Grabowski,

Przewodnik do ćwiczeń z logiki dla studentów prawa

,

Wydawnictwo Naukowe – Fall, Kraków 1997



J. Gregorowicz,

Zarys logiki dla prawników

, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1962



T. Hołówka,

Kultura logiczna w przykładach

, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2005



K. Pasenkiewicz,

Logika ogólna

, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1979



B. Stanosz,

Wprowadzenie do logiki formalnej

, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1999



W. Wolter, M. Lipczyńska, Elementy

logiki

, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa Wrocław 1973

Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów

pod redakcją J. Bralczyka

logika

1.

dyscyplina naukowa zajmująca się regułami poprawnego myślenia i
wnioskowania; w węższym znaczeniu: logika formalna

2.

poprawne rzeczowe myślenie, oparte na związkach przyczynowo-
skutkowych

3.

prawa i mechanizmy rządzące jakimiś zdarzeniami

I.1 Co to jest

logika

?

„Logika” pochodzi od greckiego „logos” – „słowo” lub „myśl”.

Rzeczownik ten występuje w wielu nazwach nauk, np. „antropologia”,
„filologia”, „geologia”, „dendrologia”, „zoologia” itd.

Jednak w nazwie „logika” pojawia się on w czystej formie bez dodatku,
ponieważ nazwa ta określa proces myślenia sam w sobie, w oderwaniu
od konkretnego przedmiotu myśli.

Fakt, że „logika” oznacza zarówno „słowo”, jak i „myśl” jest wielce
znamienny, albowiem myślenie nieobrazowe możliwe jest tylko w
formie wyrazów słownych.

Nazwa „logika” nie jest jednoznaczna. Przez „logikę” w języku
potocznym rozumie się niekiedy pewną prawidłowość myślenia,
niekiedy zaś dyscyplinę naukową, a więc uporządkowany zbiór wiedzy
o pewnym przedmiocie.

Wieloznacznie bywa także rozumiany sam przedmiot logiki, jako
dyscypliny naukowej, którą pojmuje się rozmaicie – raz w węższym, a
kiedy indziej w szerszym sensie.

Zakres każdej dyscypliny naukowej zależy w dużej mierze od
historycznych warunków jej kształtowania się, dostarczających
inspiracji dla rozwoju poszczególnych jej gałęzi. Logika nie stanowi tu
wyjątku.

Z racji refleksyjnego charakteru logiki inspiracji do jej rozwoju
dostarcza

przede

wszystkim

rozwój

nauk

szczegółowych:

matematycznych, przyrodniczych i humanistycznych.

Logika współczesna, podobnie jak współczesna fizyka bądź biologia,
nie jest pojedynczą spójną teorią, lecz konglomeratem teorii o
zróżnicowanym stopniu zaawansowania.

I.2 Logika jako nauka

Wyróżnia się logikę w znaczeniu:

1.

węższym, występującą pod nazwą logiki formalnej lub logiki
matematycznej oraz

2.

logikę w szerszym znaczeniu, zwaną logiką ogólną.

Ad 1

Logika formalna obejmuje przede wszystkim teorię rozumowań
matematycznych, czyli teorię dedukcji.

Bada zatem te związki logiczne między zdaniami, które leżą u podstaw
rozumowań dedukcyjnych, czyli przede wszystkim wynikanie logiczne
oraz sprzeczność.

Podstawowym narzędziem teorii dedukcji są rachunki logiczne będące
systemami schematów zdań oraz reguł ich przekształcania, za pomocą
których można opisać dowolne rozumowanie dedukcyjne.

W skład logiki formalnej wchodzi ponadto teoria systemów
dedukcyjnych. Systemy dedukcyjne traktuje się tu jako modele
teoretyczne teorii matematycznych.

Modele te umożliwiają badanie, za pomocą ścisłych pojęć i metod,
takich własności teorii matematycznych, jak niesprzeczność, zupełność,
rozstrzygalność itp.

Systemy

dedukcyjne

są

zbiorami

zdań

pewnego

języka

sformalizowanego, czyli symbolicznego języka o ściśle sformułowanych
regułach budowy wyrażeń.
Stąd jednym z fragmentów logiki formalnej jest teoria języków
sformalizowanych.

Teoria języków sformalizowanych zajmuje się konstruowaniem tego
rodzaju języków oraz badaniem ich własności strukturalnych, a także
związków, jakie zachodzą między wyrażeniami językowymi a tymi
fragmentami rzeczywistości matematycznej, o których za pomocą
danego języka można mówić.

Na gruncie teorii języków sformalizowanych skonstruowano ścisłą i
zgodną z potocznymi intuicjami definicję pojęcia prawdy – pojęcia o
fundamentalnym znaczeniu dla wszelkiej refleksji nad poznaniem
naukowym. Logika formalna korzysta w szerokim zakresie z pojęć i
twierdzeń dyscyplin rdzennie matematycznych z uwagi na przedmiot,
natomiast historycznie związanych z logiką. Mowa tu o teorii mnogości,
czy algebrze uniwersalnej.

Ad 2

Logika w szerszym znaczeniu wyznacza obszar problematyki znacznie
wykraczający poza zakres logiki matematycznej. Logika w szerszym
znaczeniu nazywana jest logiką ogólną, logiką filozoficzną lub logiką
z metodologią nauk.

Jednym z podstawowych działów logiki ogólnej pozostaje wszakże
logika matematyczna (w tym kontekście nazywana z reguły logiką
formalną), ponieważ niemal wszystkie wyniki i metody logiki
matematycznej dają się z pożytkiem zastosować w analizie języków,
rozumowań i teorii zaawansowanych nauk empirycznych.

Zastosowanie metod logiki formalnej w analizie teorii nauk
empirycznych doprowadziło do powstania działu logiki ogólnej
zwanego formalną metodologią nauk empirycznych.

Teorie zaawansowanych nauk empirycznych są w istocie, podobnie jak
teorie matematyczne, systemami dedukcyjnymi. Różnią się natomiast od
teorii matematycznych tym, iż ich pojęcia i twierdzenia związane są w
pewien sposób z danymi doświadczenia w postaci wyników obserwacji i
eksperymentów.
Dzięki tym związkom, pojęciom teorii empirycznych przysługuje sens
empiryczny, a ich twierdzenia są od danych doświadczenia w taki
sposób uzależnione, iż pewne wyniki obserwacji i eksperymentów mogą
je falsyfikować.

Formalna metodologia nauk empirycznych wraz z metodologią badań
naukowych, mającą za przedmiot badań czynności składające się na
proces konstruowania i weryfikacji teorii, zmierza do wyjaśniania istoty,
a także ewolucji wiedzy naukowej.

Obok wymienionych już działów do logiki ogólnej należy semiotyka
logiczna języków naturalnych. Analizuje ona proces porozumiewania się
za pomocą języka naturalnego oraz zjawiska, które ten proces utrudniają
bądź czynią niekiedy nieskutecznym.

Traktując o zakresie logiki współczesnej trzeba jednakże zastrzec, iż
jego granice nie są całkowicie ostre i opinie logików na ten temat
bywają różne. Na rozbieżność w tej kwestii wpływają nie tylko
upodobania osobiste poszczególnych autorów i naukowców, ale również
czynniki społeczne i światopoglądowe znajdujące wyraz w różnej
strukturze zespołów badawczych.

Stąd, na przykład, znaczną część problematyki, którą w Polsce włącza
się do metodologii nauk empirycznych w krajach anglosaskich uprawia
się pod nazwą filozofii nauki.

Mimo dużej niedookreśloności zakresu zainteresowań logiki jako nauki
logikę współczesną dzieli się zwykle na trzy części:

1.

logikę formalną,

2.

semiotykę/semantykę,

3.

metodologię z teorią nauk.

semiotyka –

ogólna teoria znaku w procesie porozumiewania się ludzi

semantyka –

1.

dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń
wyrazów

2.

dział semiotyki zajmujący się badaniem związków, jakie
zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, do
których się one odnoszą.

DYGRESJA

Logika jako nauka stała się wyodrębnioną i samodzielną dyscypliną
badawczą dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Do tego czasu była
rodzajem nauki pomocniczej, uprawianej głównie w ramach
filozoficznych rozważań nad procesem poznania.

Rozwój logiki jest ściśle związany z rozwojem abstrakcyjnego i
spekulatywnego myślenia, a jej początki sięgają starożytności.
Nagromadzona przez pierwszych greckich matematyków (m. in. Talesa
z Miletu, Pitagorasa) oraz filozofów (m. in. Zenona z Elei, sofistów,
Sokratesa, Platona) spora ilość materiału myślowego stworzyła potrzebę
systematyzacji stosowanych sposobów rozumowania i opracowania
zasad poprawnego myślenia.

I.3 Zarys historii logiki

Dążenie do opanowania i rozwijania sztuki sprawnego myślenia nie
zawsze jednak było motywowane wyłącznie potrzebą pogłębiania i
rozwijania wiedzy o świecie.

Oto sofiści, wykorzystując różne niedoskonałości języka, jak np.
wieloznaczność pojęć, podejmowali się nauczania takiego prowadzenia
dysput, które pozwala przekonać każdego opozycjonistę o słuszności
nawet jawnie fałszywej tezy.

Pierwszym myślicielem, który podjął się próby systematycznego
badania rozumowań i opracowania stosownej teorii logicznej, był
Arystoteles. On też uchodzi za twórcę logiki jako nauki.

Stworzona przez Arystotelesa teoria nosi nazwę sylogistyki i jest
pierwszym rachunkiem zakresów pojęć. Sylogistyka operuje takimi
zwrotami jak: Każde S jest P, Niektóre S są P, Żadne S nie są P,
Niektóre S nie są P oraz formułuje prawa wyrażające pewne proste
zależności logiczne między nimi.

Z punktu widzenia współczesnej wiedzy logicznej sylogistyka stanowi
bardzo ubogi fragment logiki i może być traktowana jako skromna część
pewnego systemu logicznego. Nie jest też wolna od nieścisłości. Jednak,
historycznie rzecz biorąc, zasługa Arystotelesa jest ogromna.

Koniecznie należy zaakcentować znaczenie symbolizmu w teorii
Arystotelesa.

Następujący przykład z zakresu sylogistyki zilustruje znaczenie
stosowania symbolizmu w analizie rozumowań.

Oto pewna osoba ze zdania: Niektórzy kielczanie są prokuratorami
wywnioskowała zdanie: Niektórzy prokuratorzy są kielczanami.

Osoba ta jest słusznie przekonana, że uznanie pierwszego zdania niejako
wymusza uznanie zdania drugiego, bowiem wykluczone jest, by
pierwsze z tych zdań było prawdziwe, a drugie fałszywe.

Nadmieniona osoba mogłaby utrzymywać, że z pierwszego z tych zdań
wynika drugie bądź twierdzić że zdanie: Jeżeli niektórzy kielczanie są
prokuratorami, to niektórzy prokuratorzy są kielczanami jest w pewien
oczywisty sposób prawdziwe.

Sylogistyka

Arystotelesa

mogłaby stanowić probierz takiego

wnioskowania.

Jej tezą jest wyrażenie: Jeżeli niektóre S są P, to niektóre P są S.

Oznacza to, że powyższy schemat jest prawdziwy dla wszystkich
możliwych podstawień ustalonych nazw w miejsce symboli S oraz P. W
szczególności w miejsce symbolu S możemy wstawić nazwę kielczanin,
a w miejsce symbolu P nazwę prokurator.

Jednak to nie treść pojęć kielczanin, prokurator, lecz forma
rozważanych zdań decyduje o poprawności tego wnioskowania.

Okoliczność, że nie treść naszego myślenia, lecz jego forma przesądza o
tym, czy jest ono poprawne, czy nie, została należycie wyeksponowana
w pierwszym systemie logicznym, jakim była sylogistyka Arystotelesa.

Ograniczony zakres stosowania sylogistyki wynikał z faktu, że jest ona
rachunkiem nazw, a nie rachunkiem zdań. Mimo tego, że związki
sylogistyczne między zakresami nazw Arystoteles wyrażał przy pomocy
zdań warunkowych postaci: jeżeli ... , to ... , a także posługiwał się w
tym celu spójnikiem zdaniowym i oraz partykułą nie (czyli wyrażeniami
służącymi łączeniu zdań prostych w zdania złożone), to niestety nie
dostrzegał on potrzeby systematycznego rozwijania rachunku zdań.

Pierwszymi myślicielami, którzy uświadomili sobie doniosłość analiz
logicznych z zakresu związków logicznych między zdaniami,
uwarunkowanych znaczeniem wyrażeń typu: jeżeli ..., to ..., i, lub,
nieprawda, że, byli megarejczycy oraz stoicy (Diodoros, Cronos, Zenon
z Kition, Chryzyp).

Byli oni prekursorami współczesnych badań z zakresu rachunku zdań.
Jednak wpływ ich badań na rozwój myśli logicznej w następnych
wiekach nie był proporcjonalny do merytorycznej doniosłości ich
dokonań. Wydaje się, że jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy (poza
faktem powolnego rozwoju matematyki i innych nauk) był wpływ
ogromnego autorytetu Arystotelesa.

W efekcie przez wiele stuleci panował pewien zastój w rozwoju refleksji
logicznej, a piętno paradygmatu sylogistyki stało się ważnym
czynnikiem hamującym.

Istotny przełom w rozwoju logiki dokonał się dopiero w drugiej połowie
XIX w. dzięki badaniom G. Boole’a, G. Fregego oraz G. Peano. Od nich
wywodzi się nowy nurt w badaniach logicznych. Nurt ten jednak
wyraźnie nawiązuje do badań starożytnych megarejczyków i stoików.
Dzięki temu zdaniowe ujęcie logiki zyskało w końcu pełne uznanie.

Od tego czasu rozpoczął się okres istotnych i ogromnych dokonań w
dziedzinie refleksji logicznej. Logika odłączyła się od filozofii i stała się
dyscypliną specjalistyczną w znacznym stopniu zmatematyzowaną.

W tym miejscu warto odnotować także ogromną rolę polskiej szkoły
logicznej w rozwoju współczesnej logiki.

Takie nazwiska jak: J. Łukasiewicz, A. Lindenbaum to jedynie niektóre
z długiej listy nazwisk wybitnych polskich logików XX wieku.

Dziękuję za uwagę!