ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE

Zagospodarowanie turystyczne – wynik działalności mającej na celu przystosowanie
przestrzeni na potrzeby ruchu turystycznego.
Zagospodarowanie turystyczne można rozumieć dwojako:

•

w ujęciu statycznym – jako stan wyposażenia regionu, obszaru czy miejscowości w
elementy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej,

•

w ujęciu dynamicznym – jako proces wyposażenia regionu, obszaru lub miejscowości
w elementy infrastruktury turystycznej oraz dostosowywania istniejących elementów
infrastruktury ogólnej do potrzeb przebywających tam turystów.

W.W. Gaworecki analizuje zagospodarowanie turystyczne (techniczna i społeczna infrastruktura
turystyczna) w kontekście dóbr turystycznych, komplementarnych w stosunku do walorów
turystycznych.
Można zatem przyjąć, że jest to działalność mająca na celu przystosowanie środowiska
geograficznego do potrzeb turystyki.

W zagospodarowaniu turystycznym można wyodrębnić trzy podstawowe dziedziny:

1.

Działalność mającą na celu ochronę i przystosowanie do potrzeb ruchu turystycznego
walorów turystycznych;

2.

Działalność zmierzającą do zapewnienia możliwości dojazdu (dostępności
komunikacyjnej) do obszarów, miejscowości i obiektów stanowiących cele wyjazdów
turystycznych;

3.

Działalność zmierzającą do zapewnienia turystom niezbędnych warunków egzystencji w
miejscu lub na szlaku będącym celem podróży – wyposażenie w odpowiednie urządzenia
obsługowe.

Zagospodarowanie turystyczne według M. Baud – Bovy obejmuje:

1.

dostępność komunikacyjną (elementy infrastrukturalne i organizacja przewozów
zbiorowych),

2.

infrastrukturę ogólną (zagospodarowanie komunikacyjne – środki komunikacji wewnątrz
regionu, zagospodarowanie podstawowe – urządzenia administracyjne, kulturalne i
socjalne, obiekty kultu religijnego, techniczne uzbrojenie terenu),

3.

infrastrukturę turystyczną (zagospodarowanie podstawowe, sieć naziemna i podziemna,
zagospodarowanie komunikacyjne),

4.

trwałe zagospodarowanie turystyczne (obiekty noclegowe, baza komplementarna,
mieszkania personelu obsługującego),

5.

urządzenia rozrywkowe i sportowe,

6.

turystyczne zagospodarowanie handlowe (sklepy spożywcze, inne przedsiębiorstwa
handlowe),

7.

zagospodarowanie recepcyjne (organizacja podróży, informacja),

8.

urządzenia lecznicze (w uzdrowiskach, zdrojowiskach i stacjach klimatycznych).

Przestrzeń turystyczna – ta część przestrzeni ekonomicznej, w której nastąpił rozwój zjawisk
turystycznych. Przestrzeń turystyczna posiada hierarchiczną strukturę, w której wyróżnia się
jednostki różnego rzędu:

•

Przestrzeń eksploracji turystycznej – ta część przestrzeni, która odkrywa się dopiero dla
działalności turystycznej, np. Antarktyda, Himalaje, Amazonia, a w Polsce, np. kiedyś
Bieszczady, obecnie Podlasie.

•

Przestrzeń penetracji turystycznej – ta część przestrzeni geograficznej, którą turysta
najczęściej masowy, odwiedza w celach poznawczych lub dla krótkotrwałego wypoczynku,
np. kompleksy leśne, obszary parków narodowych, doliny rzek, otoczenie jezior, góry,
miasta i miejscowości dysponujące walorami krajoznawczymi, kulturowymi.

•

Przestrzeń asymilacji turystycznej – obszary, na których uprawiana jest tzw. „turystyka
miękka”, np. agroturystyka.

•

Przestrzeń kolonizacji turystycznej – powstaje na skutek trwałego zajmowania przez
obiekty turystyczne nowych ziem zmieniając ich użytkowanie. Jest ona często przestrzenią
obcą krajobrazowo i organizacyjnie regionom geograficznym, w których powstaje, może stać
się agresywną w stosunku do otoczenia, np. zespoły ośrodków wczasowych, a także

tworzone „osiedla rekreacyjne” na dawniej rolniczo użytkowanych terenach, czy tzw. „drugie
domy” mieszkańców miast powstające na tzw. działkach użytkowanych rekreacyjnie
położonych na atrakcyjnych krajobrazowo terenach wokół jezior lub w pobliżu parków. W tej
przestrzeni można wyznaczyć obecnie:

przestrzeń urbanizacji turystycznej – część przestrzeni kolonizacji turystycznej, która

staje się miejscem stałego zamieszkania niedawnych turystów, przez co upodabnia się
do dzielnic miejskich.

Obszar turystyczny – jednostka przestrzenna o jednorodnym typie kompleksu walorów i
jednakowej randze walorów, mająca dobre potencjalne warunki rozwoju turystyki.
Region turystyczny – obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności
cech środowiska fizyczno-geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych. W pełni
wykształcony region turystyczny działa za pomocą określonego systemu organizacji
przestrzennej, opierającego się na zespole urządzeń usługowych ściśle dostosowanych do
istniejących warunków środowiska i stosunków społecznych.
Rejon turystyczny – jednostka przestrzenna niższego rzędu, którą może tworzyć zespół
miejscowości turystycznych powiązanych ze sobą, ze wspólnym węzłem rozrządowym ruchu
turystycznego i bazą zaopatrzeniową.
Miejscowość turystyczna – jednostka osadnicza, która ze względu na walory turystyczne,
infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt etapowy lub docelowy
migracji turystycznych.
W zależności od położenia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i
pełnionych funkcji wyróżnia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp.,
wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo – zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów
zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Funkcja turystyczna – zdolność przyjęcia i zaspokojenia potrzeb określonej populacji turystów
poprzez dany obszar, region lub inną jednostkę przestrzenną.
Jednostki przestrzenne, w których funkcja turystyczna stanowi dominującą formę działalności
gospodarczej określa się mianem jednostek o funkcji turystycznej.
Ocena funkcji turystycznej obszarów
Jedną z metod określania funkcji turystycznej obszarów oraz oceny walorów turystycznych jest
metoda bonitacji punktowej. Polega ona na przypisywaniu poszczególnym cechom, o
zróżnicowanej wartości, występującym w obrębie badanej jednostki przestrzennej, odpowiedniej
liczby punktów, ustalonej według obranej skali wartości. Sumowanie punktów odnoszących się
do poszczególnych cech pozwala na syntetyczną ocenę danej jednostki przestrzennej pod
względem atrakcyjności środowiska przyrodniczego lub rozwoju funkcji turystycznej.
W literaturze polskiej metodę bonitacji punktowej zastosował po raz pierwszy S. Leszczyński w
okresie międzywojennym do określenia atrakcyjności turystycznej środowiska geograficznego
Podhala, jak i stopnia jego zagospodarowania turystycznego.
Metoda bonitacji punktowej jest niestety metodą subiektywną, z uwagi na subiektywny dobór
skali wartości i określania kryteriów,.
A. Matczak zastosował metodę bonitacji punktowej do określenia, m.in. funkcji turystycznej
województw, zakładając w swoich badaniach 33 zmienne określające rozwój funkcji turystycznej
obejmujące walory turystyczne, zagospodarowanie i ruch turystyczny.
1. Walory turystyczne reprezentuje 17 zmiennych: liczba miejscowości wypoczynkowych I i II
kategorii, liczba miejscowości krajoznawczych I i II kategorii, liczba obiektów krajoznawczych I i
II kategorii, liczba przyrodniczych obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba kulturowych
obiektów krajoznawczych I i II kategorii, liczba miejscowości z walorami antropogenicznymi,
liczba miejscowości ze źródłami wód leczniczych, procentowy udział w powierzchni województw
obszarów o walorach wypoczynkowych, procentowy udział w powierzchni województw obszarów
o walorach krajoznawczych, procentowy udział lasów w powierzchni województw, powierzchnia
lasów uzdrowiskowo - klimatycznych w ha, powierzchnia lasów dla masowego wypoczynku
ludności w ha, powierzchnia parków krajobrazowych w ha, powierzchnia rezerwatów przyrody w
ha, powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu w ha, liczba pomników przyrody ogółem.
2. Stan zagospodarowania turystycznego obrazują zmienne (8): liczba miejsc noclegowych w
obiektach turystycznych i wczasowo – wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w
obiektach noclegowych ogółem, liczba miejsc noclegowych w obiektach wczasowo –
wypoczynkowych ogółem, liczba miejsc noclegowych na kempingach i polach biwakowych,

liczba miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych, liczba miejsc w zakładach
gastronomicznych, liczba punktów sprzedaży detalicznej, drogi publiczne w km na 100 km

2

.

3. Wielkość ruchu turystycznego ilustruje następnych osiem zmiennych: liczba osób
korzystających z obiektów turystycznych i turystyczno – wypoczynkowych ogółem, liczba osób
korzystających z kempingów i pól biwakowych, liczba osób korzystających z kwater prywatnych,
liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych i wczasowo – wypoczynkowych,
liczba cudzoziemców korzystających z obiektów turystycznych, liczba cudzoziemców
korzystających z obiektów wczasowo – wypoczynkowych.
Indywidualne wartości każdej ze zmiennych zarejestrowane w poszczególnych województwach
odniesiono do wartości średniej obliczonej dla całej Polski. Porównując poszczególne wartości
indywidualne każdej zmiennej z ich przeciętną dla kraju, wydzielono 5 klas nadając im
punktację od 1 do 5 według rosnących wartości. Po czym, uzyskane punkty zsumowano –
zastosowano metodę bonitacji punktowej – określono sumaryczne wskaźniki ukazujące rozwój
funkcji turystycznej województw.
Sposób określania rozwoju funkcji turystycznej województw według poszczególnych zmiennych:

Zasada klasyfikacji

Punkty

Od 0% do 50% wartości średniej krajowej

1

Od 50,1% do 90% wartości średniej krajowej

2

Od 90,1% do 110% wartości średniej krajowej

3

Od 110,1% do 150% wartości średniej krajowej

4

Powyżej 150% wartości średniej krajowej

5

Sumaryczny wskaźnik rozwoju funkcji turystycznej województw:

Wartość sumarycznego
wskaźnika (suma
punktów)

Stopień rozwoju funkcji
turystycznej

do 66 punktów

niski

67 – 99 punktów

średni

100 – 132 punktów

wysoki

133 – 165 punktów

bardzo wysoki

Miejscowości turystyczne pod względem znaczenia w turystyce podzielono na miejscowości
międzynarodowe, ogólnokrajowe i regionalne, natomiast pod względem charakteru
dominującego w nich ruchu turystycznego na miejscowości krajoznawcze, wypoczynkowe i
krajoznawczo-wypoczynkowe

(T. Dochnalik, H. Nadworna).

W zależności od położenia, charakteru walorów turystycznych, rodzaju zagospodarowania i
pełnionych funkcji wyróżnia się miejscowości turystyczne górskie, nadmorskie, pojezierne itp.,
wczasowe, uzdrowiskowe, rozrządowo – zaopatrzeniowe, wsie turystyczne, stacje sportów
zimowych, miejscowości krajoznawcze.
Do miejscowości o charakterze krajoznawczym zalicza się miejscowości, które posiadają:

•

walory środowiska przyrodniczego,

•

walory dóbr kultury (antropogeniczne),

•

walory współczesnych osiągnięć człowieka.

W funkcji miejscowości krajoznawczej dominuje element zwiedzania (chęć poznania
krajoznawczego), w związku z czym w miejscowości o tym charakterze zwiedzający zatrzymuje
się stosunkowo przez niedługi okres czasu – od kilku godzin do kilku dni. Możliwość zwiedzania
tych miejscowości nie jest przeważnie ograniczona porą roku.
Do miejscowości o charakterze wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które:

•

dysponują walorami środowiska przyrodniczego,

•

są wyposażone w odpowiednie urządzenia wypoczynkowe,

•

posiadają odpowiednią dostępność komunikacyjną.

Miejscowości wypoczynkowe mogą spełniać swe funkcje sezonowo lub całorocznie. W
miejscowościach tych funkcja wypoczynku i regeneracji sił odgrywa dominującą rolę.
Miejscowości wypoczynkowe pełnią funkcję wypoczynku pobytowego lub świątecznego.

Miejscowości wypoczynkowe

Miejscowości wypoczynku pobytowego Miejscowości wypoczynku świątecznego

Pobyt trwa kilka lub kilkanaście dni. To
miejscowości uzdrowiskowe, letniskowe i
wczasowe.

Pobyt ogranicza się do dni świątecznych. Są
to miejscowości położone w bliskim
sąsiedztwie większych ośrodków miejskich,
w okolicy posiadającej sprzyjające warunki
wypoczynku. Nieodzownym elementem jest
dobra dostępność komunikacyjna.

Do miejscowości o charakterze krajoznawczo - wypoczynkowym zalicza się miejscowości, które łączą
w sobie elementy krajoznawcze i wypoczynkowe, ale żaden z nich nie jest wyraźnie
dominujący.
Taki podział miejscowości turystycznych został zatwierdzony wraz z ich wykazem uchwałą nr
5/65 Prezydium Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z 4 lutego 1965 r. w sprawie
klasyfikacji i ustalenia wykazu miejscowości turystycznych.

Zestawienie rodzajów miejscowości turystycznych i występującego w nich ruchu
turystycznego według poszczególnych kryteriów

Kryterium

Rodzaje miejscowości turystycznych lub rodzaje
występującego w nich ruchu turystycznego

1.

Rodzaj
występujących
walorów
turystycznych

1.

Miejscowości wypoczynkowe

•

główny walor: zbiornik wodny,

•

główny walor: krajobraz przyrodniczy, szata roślinna.

2.

Miejscowości krajoznawcze

3.

Miejscowości uzdrowiskowe

4.

Miejscowości, w których istnienie walorów turystycznych
nie jest konieczne

2. Położenie
geograficzne

1.

Miejscowości nadmorskie

2.

Miejscowości pojezierne

3.

Miejscowości nizinne

4.

Miejscowości podgórskie

5.

Miejscowości górskie

3.

Położenie względem
rejonów
turystycznych

1.

Miejscowości położone w obrębie rejonów turystycznych

2.

Miejscowości leżące na turystycznych szlakach
komunikacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym

3.

Miejscowości położone na obrzeżu rejonów turystycznych

4.

Miejscowości, których położenie względem rejonów
turystycznych jest obojętne

4. Okres aktywności

turystycznej

1.

Miejscowości o całorocznym okresie aktywności
turystycznej

2.

Miejscowości o letnim okresie aktywności turystycznej

3.

Miejscowości o letnim i zimowym okresie aktywności
turystycznej

4.

Miejscowości o okresie aktywności turystycznej
uzależnionym od okresu aktywności turystycznej obszarów
lub miejscowości docelowych turystyki

5. Główny cel pobytu

turystów

1.

Wypoczynkowy 3. Krajoznawczy

2.

Zdrowotny 4. Przejazd (tranzyt)

6. Czas pobytu turystów

1.

Ruch turystyczny długookresowy (ponad 7 dni)

2.

Ruch turystyczny krótkookresowy

•

kilka dni

•

jeden dzień z noclegiem,

•

jeden dzień lub część dnia bez noclegu

7. Stopień

zorganizowania
turystów

1.

Ruch turystyczny zorganizowany

2.

Ruch turystyczny nie zorganizowany

8.

Środki lokomocji, z
których korzystają
turyści

1.

Ruch turystyczny z wykorzystaniem publicznych,
ogólnodostępnych środków lokomocji

2.

Ruch turystyczny z wykorzystaniem własnych środków
lokomocji

•

Samochodowo-motocyklowy,

•

rowerowy,

•

wodny

3.

Turystyka piesza

Infrastruktura to podstawowe urządzenia, przedsiębiorstwa i instytucje świadczące usługi na
potrzeby właściwego funkcjonowania produkcyjnych działów gospodarki lub bezpośrednio na
potrzeby społeczeństwa.
Infrastruktura turystyczna – ta część infrastruktury danego terenu, która powołana została
wyłącznie lub głównie do obsługi ruchu turystycznego. Stanowią ją elementy uprzednio nie
istniejące, a które powstały wskutek nadania danemu regionowi, obszarowi czy miejscowości
charakteru turystycznego.
Infrastruktura paraturystyczna – ta część infrastruktury danego terenu, z której korzystają
turyści w celu zaspokojenia swoich potrzeb, ale której nie tworzy się głównie w celu obsługi
ruchu turystycznego. Powstanie jej elementów generalnie nie zależy od rozwoju turystyki,
turyści stanowią tylko jedną z grup użytkowników, korzystającą z niej stale lub okresowo.
Turystyka jednak wpływa na tę infrastrukturę w sposób długofalowy, powodując jej przemianę,
ulepszenie, a także i rozwój.
Infrastrukturę turystyczną stanowią:

•

urządzenia transportowe,

•

baza gastronomiczna,

•

baza noclegowa,

•

urządzenia pozwalające na korzystanie z walorów turystycznych.

Składniki infrastruktury turystycznej i paraturystycznej z zakresu:
1.

komunikacji:

•

instytucje i urządzenia z zakresu transportu: kolejowego, drogowego (taksówki,
komunikacja zbiorowa), wodnego, lotniczego, koleje linowe i wyciągi,

•

instytucje i urządzenia usprawniające przemieszczanie się turystów, np. oznakowane
szlaki turystyczne drogowe, piesze i narciarskie, parkingi, stacje paliw, pomoc drogowa,
wypożyczalnie samochodów, dworce, przystanki, porty wodne, lotniska, przejścia
graniczne itp.

•

instytucje i urządzenia z zakresu łączności: telekomunikacja, poczta, budki telefoniczne,
skrzynki pocztowe.

2.

zakwaterowania:

•

stałe, półstałe, sezonowe,

•

trwałe, ruchome itp.

•

struktura rodzajowa

3.

żywienia:

•

zakłady ogólnodostępne i zakłady żywienia zamkniętego,

•

zakłady gastronomiczne podstawowe (restauracje, jadłodajnie, zajazdy, bary, stołówki),

•

zakłady i urządzenia gastronomiczne uzupełniające (kawiarnie, cukiernie, herbaciarnie,
winiarnie, piwiarnie, automaty gastronomiczne)

•

punkty sprzedaży detalicznej artykułów spożywczych

4.

ekwipunku turystycznego, osobistego i gospodarczego:

•

placówki handlowe (sportowo-turystyczne, odzieżowe, obuwnicze itp.),

•

placówki wypożyczania ekwipunku,

•

placówki świadczące usługi naprawcze i wytwórcze.

5.

kultury:

•

instytucje prowadzące działalność polegającą na organizowaniu imprez kulturalnych, w
których turysta uczestniczy jako widz (teatry, kina, kabarety, opery, filharmonie, cyrki,
muzea, ogrody zoologiczne i botaniczne)

•

instytucje i urządzenia umożliwiające turyście organizację rozrywki we własnym zakresie
(biblioteki, dyskoteki, wesołe miasteczka itp.)

6.

wychowania fizycznego i udostępniania walorów środowiska naturalnego:

•

ułatwiające lub umożliwiające turystom korzystanie z walorów, głównie przyrodniczych,
danego terenu (ścieżki spacerowe, plaże, punkty widokowe,

•

umożliwiające czynne uprawianie sportu (kąpieliska, boiska, sale sportowe, ścieżki
zdrowia itp.),

•

umożliwiające bierne uczestnictwo w imprezach sportowo - turystycznych

7.

ochrony zdrowia i higieny:

•

placówki lecznictwa otwartego i zamkniętego (szpitale, izby chorych, ośrodki zdrowia,
stacje pogotowia ratunkowego, placówki GOPR i WOPR, apteki itp.),

•

zakłady lecznictwa uzdrowiskowego (sanatoria, prewentoria, szpitale, zakłady
przyrodolecznicze, pijalnie wód mineralnych, domy zdrojowe),

•

zespoły odnowy biologicznej, SPA,

•

placówki z zakresu higieny (szalety publiczne, łaźnie, pralnie, zakłady fryzjerskie i
kosmetyczne itp.)

8.

informacji, reklamy i organizacji ruchu turystycznego:

•

Instytucje prowadzące działalność informacyjno doradczą - punkty informacji
turystycznej,

•

Urządzenia informacji turystycznej (tablice informacyjne, kioski multimedialne,
drogowskazy)

•

Instytucje prowadzące działalność reklamową i propagandową (POT, ROT, LOT,
stowarzyszenia turystyczne),

•

Placówki prowadzące sprzedaż wydawnictw i pamiątek turystycznych

•

Instytucje świadczące usługi przewodnickie,

•

Instytucje świadczące usługi pośrednictwa i organizacji ruchu turystycznego (biura
podróży, agencje turystyczne)

9.

technicznego uzbrojenia terenu, administracji i bezpieczeństwa publicznego:

•

Instytucje i urządzenia umożliwiające zaopatrzenie w wodę,

•

Instytucje i urządzenia umożliwiające zaopatrzenie w energię elektryczną,

•

Instytucje i urządzenia gazownicze, ciepłownicze,

•

Instytucje i urządzenia z zakresu oczyszczania,

•

Instytucje administracji państwowej,

•

Placówki straży pożarnej, policji, straży granicznej,

•

Banki, bankomaty, kantory wymiany walut, towarzystwa ubezpieczeniowe.

Osadnictwo turystyczne
– zespół jednostek osadniczych, które powstały lub rozwinęły się w celu obsługi ruchu
turystycznego.
Można wyróżnić trzy główne typy morfogenetyczne miejscowości turystycznych.
1. Jednostki osadnicze powstałe na tzw. „surowym korzeniu”, czyli wybudowane z myślą
i przeznaczeniem do pełnienia szeroko pojętych funkcji turystycznych. Jednostki te mają
najczęściej regularny plan wytrasowany na specjalnie wykupionym i rozparcelowanym terenie
oraz określoną, często specjalnymi przepisami, zabudowę. Ten typ morfologiczny osadniczej
jednostki turystycznej charakterystyczny jest dla wielkich aglomeracji wypoczynkowych w
basenach Morza Czarnego i Śródziemnego, ośrodków alpejskich, w Polsce: uzdrowisk, planowo
zakładanych podmiejskich miejscowości wypoczynkowych, np. na Pojezierzu Mazurskim.
2. Jednostki osadnictwa turystycznego powstałe w wyniku przekształceń wcześniej
istniejących osiedli, najczęściej wiejskich, które pierwotnie pełniły funkcje rolnicze, rybackie,
leśne i inne nie turystyczne. Proces przemian morfologicznych w takich jednostkach przebiega
najczęściej drogą ewolucji, i można wyróżnić kilka etapów:

a)

napływ ludności z zewnątrz w celach wypoczynkowych. Miejscowość odwiedzana
przez pierwszych turystów pełni zazwyczaj funkcje produkcyjne, a motywem przyjazdu

są najczęściej walory przyrodnicze (np. jeziora i lasy), położenie geograficzne, czy
tradycja przyjmowania tzw. letników.

b)

zmiany podstaw ekonomicznych miejscowości. Początkowo środki uzyskiwane od
turystów są tylko uzupełnieniem dochodów miejscowej ludności. Z czasem następuje
coraz większe uzależnienie się od nich i przestawienie działalności na obsługę turystów.
Następują pierwsze inwestycje proturystyczne.

c)

wzrost zamożności stałych mieszkańców, którzy decydują się inwestować w obiekty
służące turystom. Proces ten często przyciąga inwestorów zewnętrznych powodując
trwałe przekształcenia w morfologii miejscowości.

Przykładem tego typu rozwoju mogą być niektóre miejscowości Podhala i Półwyspu Helskiego
oraz Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego.
3. Jednostki osadnicze o nie zmienionej od wieków fizjonomii i morfologii, która to
cecha jest sama w sobie walorem turystycznym przyciągającym masowy ruch turystyczny. Taką
cechę posiadają stare miasta, wielkie kompleksy obronne, klasztory, np. Vlkolinec,
Carcassonne, Kraków, Toruń, Malbork.

Stosując kryterium sezonowości ruchu turystycznego, jednostki osadnictwa turystycznego
można też podzielić na jednostki osadnicze o:

•

całorocznym ruchu turystycznym,

•

dwusezonowym ruchu turystycznym,

•

jednosezonowym ruchu turystycznym,

•

ruchu turystycznym świąteczno-weekendowym,

Stosując kryterium celu przyjazdu można wyróżnić turystyczne jednostki osadnicze o
dominacji:

•

ruchu wypoczynkowego,

•

ruchu krajoznawczego,

•

ruchu związanego z pobytem w uzdrowiskach i innych miejscowościach
przyrodoleczniczych.

Klasyfikacja miejscowości i obszarów krajoznawczych w Planie Kierunkowym
Zagospodarowania Turystycznego Polski

Miejscowości i obszary kategorii I – tzw. „wielkie centra krajoznawcze” – obszary i
miejscowości, które każdy obywatel Polski powinien poznać w zasadzie już w okresie
uczęszczania do szkoły, będące podstawowymi celami krajoznawczymi turystów zagranicznych
– Warszawa, Kraków, Trójmiasto, Wrocław, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń oraz 14 obszarów.
Teraz za wielkie centra krajoznawcze uważa się tylko Gdańsk, Kraków, Poznań, Toruń,
Warszawę i Wrocław.
Miejscowości i obszary kategorii II – „ośrodki krajoznawcze” – obszary i miejscowości,
które turysta krajowy powinien poznać w drugim rzędzie w okresie aktywności zawodowej a
turysta zagraniczny w przypadku szerszego zainteresowania krajem. 57 miejscowości i 27
obszarów.
Miejscowości i obszary kategorii III – mniejsze zespoły i pojedyncze obiekty stanowiące cel
wycieczek krajoznawczych odbywających się dla pogłębienia znajomości kraju i zaspokojenia
specjalnych zainteresowań. 29 obszarów i 420 mniejszych zespołów i pojedynczych obiektów.

Metody klasyfikacji stosowane w renomowanych przewodnikach turystycznych, np.
Michelin:
*** - miejsca o szczególnej atrakcyjności, których odwiedzenie jest warte specjalnej podróży,
** - miejsca o dużej atrakcyjności, dla odwiedzenia których warto zboczyć z drogi,
* - inne znaczące atrakcje turystyczne.

Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski w zakresie turystyki krajoznawczej
podkreśla dwa główne problemy związane z zagospodarowaniem:

•

przystosowanie dla potrzeb ruchu turystycznego obiektów i terenów będących walorami
krajoznawczymi,

•

wyposażenie miejscowości, rejonów i szlaków krajoznawczych w odpowiednie urządzenia
obsługowe.

Dla miejscowości i obiektów krajoznawczych plan wprowadza trzy typy zagospodarowania
turystycznego:

•

wyposażenie kompleksowe – w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega
odpowiednim przystosowaniu walorów do zwiedzania oraz na wyposażeniu we wszystkie
urządzenia, umożliwiające turyście pobyt przez co najmniej jedną dobę; miejscowości te
muszą w pierwszym rzędzie posiadać bazę noclegową, a ponadto żywieniową oraz
niezbędne urządzenia towarzyszące i obsługowe – także dla pojazdów mechanicznych,

•

wyposażenie częściowe – w tym typie zagospodarowanie miejscowości polega na
wyposażeniu miejscowości w urządzenia pozwalające na spożycie w niej podstawowego
posiłku i krótki wypoczynek; podstawowym elementem wyposażenia tych miejscowości
jest baza gastronomiczna,

•

przystosowanie walorów – w tym typie zagospodarowania miejscowości lub obiektu
ogranicza się do przystosowania walorów do potrzeb ruchu turystycznego
(przystosowanie do zwiedzania, parking, kiosk z pamiątkami, sanitariaty itp.).

W odniesieniu do obszarów krajoznawczych, Plan wprowadza dwa typy zagospodarowania:

•

zagospodarowanie całościowe – dotyczy w zasadzie obszarów wytypowanych ze względu
na walory środowiska przyrodniczego; na obszarach tych podstawowym zadaniem jest
ochrona charakterystycznych cech krajobrazu,

•

zagospodarowanie gniazdowe – dotyczy w zasadzie obszarów, wytypowanych ze względu
na intensywność występowania pojedynczych obiektów krajoznawczych, najczęściej w
grupie dóbr kultury i osiągnięć współczesnych. Program zagospodarowania związany jest
nie z całym obszarem, a jedynie z poszczególnymi punktami, gdzie walory te występują.

Strefy zagospodarowania turystycznego miejscowości krajoznawczej:
Strefa penetracji turystycznej – część miejscowości, w której przebywają turyści od chwili
przyjazdu do momentu wyjazdu, tj. obszar, w którym znajdują się obiekty obsługi turystycznej i
walory krajoznawcze wraz z łączącymi je ciągami komunikacyjnymi oraz drogami dojazdowymi
do miejscowości.
Strefa intensywnego zwiedzania – część strefy penetracji turystycznej będąca fragmentem
przestrzennym miejscowości o najwyższej atrakcyjności turystycznej, często jej historycznym
rdzeniem; stanowi zasadnicze miejsce przebywania turystów jako cel podróży krajoznawczej do
miejscowości.
Ciągi zwiedzania – oznakowane lub umowne przebiegi zwiedzania, które powinny zapewniać
najlepsze osiąganie celów poznawczych, rekreacyjnych i emocjonalnego odbioru wrażeń.
Stanowią ważny czynnik wyodrębniania strefy intensywnego zwiedzania i jej zagospodarowania
turystycznego.

Etapy pobytu turysty w miejscowości krajoznawczej a jej zagospodarowanie
turystyczne

Etap pobytu

Elementy zagospodarowania turystycznego

Decyzja

- punkt widokowy na panoramę miasta

Dojazd

•

zjazd z drogi głównej na trasę drogi dojazdowej

•

droga dojazdowa o charakterze widokowym

Opuszczenie pojazdu,
wybór sposobu
zwiedzania

•

parking,

•

usługi motoryzacyjne,

•

punkt informacji turystycznej,

•

biuro obsługi turystów

Zwiedzanie

•

oznakowanie tras zwiedzania,

•

tablice informacyjne,

•

punkty informacji turystycznej,

•

usługi przewodnickie

Zaspokojenie potrzeb

•

usługi turystyczne,

•

baza noclegowa,

•

baza żywieniowa,

•

punkty handlowe – pamiątki, widokówki, sklepy,

•

miejsca odpoczynku,

•

sanitariaty,

•

urządzenia rekreacyjno – sportowe,

•

urządzenia kulturalno – rozrywkowe.

(Źródło: J. Płocka)

Obszary posiadające walory wypoczynkowe można podzielić na cztery główne typy:

1.

Tereny o walorach środowiska przyrodniczego.

2.

Wielkie miasta będące równocześnie wybitnymi ośrodkami życia kulturalnego.

3.

Modne miejscowości, stanowiące centra rozrywkowo – wypoczynkowe.

4.

Miejscowości uzdrowiskowe.

W Planie Kierunkowym Zagospodarowania Turystycznego Polski obszary wypoczynkowe
podzielono na trzy kategorie. Podstawą tego podziału był stosunek funkcji turystycznych do
innych funkcji gospodarczych na obszarach o walorach turystycznych.
Obszary I kategorii – obszary o najcenniejszych walorach wypoczynkowych, na których cała
gospodarka przestrzenna musi być podporządkowana potrzebom turystyki.
Obszary II kategorii – nie mają tak wielu walorów jak obszary kategorii I, ale walory te są
utrzymywane i wzbogacane z konieczności zaspokojenia tych potrzeb, których przez
ograniczoną pojemność nie są w stanie zaspokoić obszary I kategorii. Na obszarach tych nie
może być prowadzona działalność gospodarcza, która mogłaby kolidować z funkcjami
turystycznymi. Turystyka i inne funkcje gospodarcze traktowane są na tych obszarach
równorzędnie.
Obszary III kategorii – posiadają skromniejsze walory turystyczne, na nich turystyka
rozwijać się będzie w miarę rozwoju innych funkcji gospodarczych.
Obszary I i II kategorii podzielono na rejony. Podziałowi temu nie poddano obszarów III
kategorii, obszarów o charakterze specjalnym oraz obszarów o niewielkiej powierzchni, które w
sensie zagospodarowania i organizacji przestrzennej gospodarki turystycznej traktować należy
jako rejony.
Rejon wypoczynkowy powinien obejmować zespół miejscowości turystycznych powiązanych
funkcjonalnie ze sobą, wspólnym węzłem rozrządowym ruchu turystycznego, ze wspólną bazą
zaopatrzeniową i wspólnym ośrodkiem administracyjnym.
Rejon wypoczynkowy powinien w zasadzie zamykać się w jednej jednostce krajobrazowej
(topograficznej), a w związku z tym mieć jednorodny typ dominującego waloru
wypoczynkowego.
Wśród obszarów i rejonów wypoczynkowych można wyróżnić:

•

rejony o dużym udziale turystyki zimowej,

•

rejony o dużym udziale letniej turystyki wypoczynkowej (nadmorskie, pojezierne,
górskie),

•

rejony o dużym udziale turystyki uzdrowiskowej,

•

rejony wypoczynku świątecznego,

•

obszary o charakterze specjalnym.

Obszary o charakterze specjalnym to tereny wyznaczone w każdym typie krajobrazu, które
posiadają wysokiej rangi walory turystyczne, rzadką sieć osadniczą i komunikacyjną,
charakteryzujące się ponadto ekstensywnym wykorzystaniem gospodarczym (z przewagą
gospodarki leśnej). Powinny być szczególnie chronione ze względu na posiadanie środowiska
zbliżonego do naturalnego, zamknięte dla ruchu samochodowego, poddane reżimowi ciszy oraz
minimalnie zagospodarowane turystycznie.

Obszary turystyki wypoczynkowej obejmują trzy strefy, którym przypisano różne funkcje:

•

strefę osadnictwa turystycznego, która może składać się z jednej lub kilku jednostek
osadniczych (miejscowości) o różnym charakterze zabudowy i różnych formach
przestrzennych, zazwyczaj pasmowych,

•

strefę penetracji turystycznej w bezpośrednim sąsiedztwie strefy osadnictwa
turystycznego, obejmującą tereny czynnego wypoczynku i krajoznawstwa (nad morzem
– pas między osadą turystyczną a wybrzeżem, gdzie turyści korzystają z plaży,
urządzają spacery; nad jeziorami – tereny, na których turysta korzysta z plaży, kąpie
się, pływa na sprzęcie wodnym, spaceruje, zbiera grzyby, uprawia sport; w górach –
tereny wykorzystywane do uprawiania narciarstwa, wędrówek górskich, spacerów),

•

strefę ochronną obejmującą tereny otaczające strefy osadnictwa i penetracji z
zachowaną w odpowiednim promieniu przyrodą w jak najmniej zniekształconej formie.

Ośrodek wypoczynkowy – obiekt lub zespół obiektów stanowiących jednostki organizacyjno –
eksploatacyjne przystosowane do świadczenia usług noclegowych i żywieniowych oraz
podstawowych usług towarzyszących na rzecz uczestników turystyki wypoczynkowej.

Zasady zagospodarowania turystycznego ośrodków wypoczynku świątecznego.
Wyróżnia się następujące strefy, w których wypoczywają mieszkańcy miast:

1.

Strefa wypoczynku bliskiego – przebywanie kilkugodzinne, którą tworzą parki leśne,
ośrodki w odległości do pół godziny dojazdu.

2.

Strefa obrzeżna wypoczynku – pobyt całodzienny, sytuowana na terenach
rekreacyjnych o walorach przyrodniczych i krajobrazowych w odległości nie
przekraczającej 1 godziny dojazdu.

3.

Strefa kilkudniowego wypoczynku na obszarach zapewniających pełne warunki
rekreacji, oddalona o ponad 1 godzinę dojazdu.

Lokalizacja ośrodka wypoczynku świątecznego - na terenach podmiejskich, w ich
bezpośrednim otoczeniu lub najbliższych rejonach wykazujących szczególne wartości
przyrodnicze i zdrowotne.
Pojemność ośrodka: 5000 – 15000 użytkowników.
Wskaźnik powierzchniowy: 200 - 300 m

2

na jednego użytkownika – ze względu na zdolność

regeneracyjną zieleni.
Górna granica chłonności terenu 20 –50 użytkowników na 1 ha.
Urządzenia terenowe do czynnego i biernego wypoczynku:

•

place gier i zabaw,

•

las z wyizolowanymi strefami ciszy, fragmentami atrakcyjnego krajobrazu i punktami
widokowymi,

•

wypożyczalnie sprzętu do gier i zabaw oraz wypoczynku,

•

kioski spożywcze,

•

schrony przed deszczem.

Urządzenia rekreacyjno – sportowe przewidziane w ośrodku położonym w pobliżu
akwenu:

•

kąpielisko z plażą piaszczystą lub trawiastą wyposażone w:

•

przebieralnię,

•

urządzenia sanitarne,

•

boisko do gry,

•

wypożyczalnię sprzętu,

•

przystań wodną ze sprzętem pływającym i w niej:

•

hangary,

•

magazyny,

•

warsztaty szkutnicze,

•

pomosty,

•

maszt sygnalizacyjny,

•

ośrodek kwalifikowanego sportu wodnego jako wydzielony klub żeglarski.

Urządzenia rozrywkowe i kulturalne:

•

amfiteatr,

•

muszla koncertowa,

•

kręgi taneczne i estrady.

Urządzenia usługowe typu: bufety, kioski, pawilony sanitarne, schrony przed deszczem,
różne formy małej architektury: schodki, mostki, kosze na śmieci, ławki, zadaszone miejsca
odpoczynkowe, oznakowanie ośrodka, oświetlenie itp.
Ruch kołowy: ograniczony do obrzeża ośrodka, wewnątrz tylko ruch pieszych, trasy
spacerowe, parking strzeżony o odpowiedniej pojemności przy wjeździe do ośrodka.
Urządzenia gastronomiczne:
Przyjmując średnią wielkość ośrodka na 6000 – 7000 osób można ustalić przykładową skalę
poszczególnych urządzeń gastronomicznych:

•

restauracja na około 150 miejsc konsumpcyjnych przy dwukrotnej rotacji miejsca
konsumpcyjnego,

•

bar samoobsługowy na 200 miejsc konsumpcyjnych przy ośmiokrotnej rotacji miejsca
konsumpcyjnego,

•

mała gastronomia zlokalizowana na terenie całego ośrodka.

Urządzenia usług administracyjno – gospodarczych:
Najczęściej usytuowane centralnie w pobliżu głównego wjazdu. Powinny stanowić obiekt trwały
o złożonym układzie funkcjonalnym obejmującym swym programem:

•

recepcję,

•

administrację,

•

pomieszczenia dla służb zdrowia i porządku publicznego,

•

mieszkania i kwatery personelu,

•

garaże i magazyny gospodarcze.

Opracowanie własne wg:
T. Dochnalik, H. Zadworna: Miejscowości turystyczne w Polsce i ich klasyfikacja. W: Ruch
turystyczny nr 1(26), Warszawa: Szkoła Główna Planowania i Statystyki 1968.
Gaworecki W.W.: Turystyka, PWE, Warszawa
Kompendium wiedzy o turystyce. Praca zbiorowa pod red. G. Gołembskiego. PWN, Warszawa
2002
Kowalczyk A.: Geografia turyzmu. PWN, Warszawa 2000.
Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J.: Geografia turystyki Polski. PWE, Warszawa 2002.
Matczak A.: Województwa o funkcji turystycznej a obszary o skażonym środowisku
geograficznym w Polsce. W: Turyzm t. 5 z.1.
Płocka J.: Wybrane zagadnienia z zagospodarowania turystycznego. Biblioteka CKU, Toruń
2006.
Rogalewski O.: Zagospodarowanie turystyczne. WSiP Warszawa 1974.
Plan Kierunkowy Zagospodarowania Turystycznego Polski. GKKFiT, Wrocław 1971.
Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M.: Funkcja turystyczna w zabytkowych ośrodkach
miejskich. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.
Przybyszewska-Gudelis R.: Problematyka waloryzacji i zagospodarowania turystycznego
miejscowości krajoznawczych w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa 1979.
Przybyszewska-Gudelis R.: Zasady planowania zagospodarowania turystycznego miejscowości o
znaczeniu krajoznawczym. Instytut Turystyki, Warszawa 1986.