Hasła polskiego pozytywizmu i ich realizacja w literaturze

Kiedyś romantycy byli młodzi a klasycy starzy. Teraz epigoni romantyzmu i jego
koncepcji zostali uznani za "starych" a młode pokolenie wytoczyło przeciw nim
baterię pozytywizmu. Zrywom powstańczym, romantycznej koncepcji spisku, buntu i
konspiracji powiedzieli stop. W zamian zaproponowali dwie wartości, które
trwają niezależnie od sytuacji historycznej. Pierwsza to praca a druga to
ziemia. Te ideały miały zastąpić siłę zbrojną. Mówiąc o pracy rozróżniali
pozytywiści dwie jej definicje.
Praca organiczna wiązała się z pojęciem organizmu. Jeśli społeczeństwo jest
organizmem, a każda klasa społeczna organem, to należy dbać o zdrowie każdego
organu, bez względu na to czy to kończyna czy mózg. Każda choroba - czy to
zepsucie warstw wyższych, czy zaniedbanie niższych, powodują chorobę całości.
Praca u podstaw - to z kolei postulat oświecenia i reformowania klas
najniższych i najbiedniejszych, ludu, biedoty miejskiej, one bowiem - podstawy-
są najbardziej zaniedbane, one nie czują się częścią narodu, bo jedyne co czują
to głód i niesprawiedliwość
Wśród haseł społecznych głosili pozytywiści potrzebę
emancypacji kobiet
emancypacja Żydów
W takich okolicznościach zrozumiały staje się rozwój publicystyki i dominacja
prozy w pozytywizmie. "Propaganda" programu pozytywistów ma miejsce w wielu
powieściach tendencyjnych i w nowelach.
"Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza ukazują potrzebę scjentyzmu i pracy u
podstaw, zresztą pracy organicznej także, bowiem układ chłop pan urzędnik
ksiądz dowodzi, że cały organizm jest chory. Niedola chłopa i konieczność
pomocy tej klasie to idee obecne przede wszystkim w poezji Marii Konopnickiej.
"Mendel Gdański" tej autorki nawołuje do tolerancji i równouprawnienia Żydów.
"Marta" Elizy Orzeszkowej ukazuje konieczność kształcenia i emancypacji kobiet
- główna bohaterka po śmierci męża zostaje zupełnie bezradna na świecie, który
nie toleruje pracujących kobiet.
"Nad Niemnem" to wielka pochwała pracy, propaguje myśl, by walczyć o polskość,
dbając o polską ziemię, zwalcza podstawy romantyczne. Prawie każdy utwór
pozytywistyczny rozpowszechnia program młodych.