Motywy romantyczne w literaturze polskiego pozytywizmu.
Literatura pozytywizmu, choć z założenia opozycyjna do romantycznej, czerpała z
niej motywy, przede wszystkim z powodu trwającej nadal niewoli. Powtarzającym
się problemem jest walka wyzwoleńcza "za wolność naszą i waszą". Bohaterowie są
uczuciowi, zindywidualizowani, głęboko przekonani o swojej misji. Widać go w
sienkiewiczowskiej "Trylogii", pisanej dla utrzymania ducha narodowego wśród
Polaków. Wypełniona jest walką heroiczną, nie zawsze zgodną z rycerskim
kodeksem ( patrz "Konrad Wallenrod" ), której główny bohater jest wzorowany na
mickiewiczowskim Soplicy. Także echa walk docierają do nas z "Lalki", której
dwaj bohaterowie brali udział w narodowych powstaniach i konspiracji. Najwięcej
nawiązań dotyczy niedawnego powstania, a w szczególności przyczyn kolejnego
upadku narodowego zrywu, połączonego z represjami. Pewien rodzaj diagnozy
stawia Prus w "Omyłce", ukazując ludzi gołosłownych, tchórzliwych, traktujących
patriotyzm jako modę i sposób zaimponowania towarzystwu. Skrytykowane są tu
wszystkie postawy wyczekiwania na obcą interwencję, dobrowolne wystąpienie
zawsze patriotycznego ludu u boku szlachty czy boski plan cierpienia i
zmartwychwstania drugiego narodu wybranego - Polski. Podczas gdy Prus rozprawia
się z krótkowzrocznymi organizatorami powstania, Eliza Orzeszkowa postanawia
zmitologizować heroizm buntowników za wolność. "Nad Niemnem" to powieść
ukazująca owocną współpracę szlachty i chłopów w walce o narodową sprawę; jest
to przykład romantycznego zjednoczenia ludzi wszystkich stanów w imię ideału.
Także cykl opowiadań "Gloria Victis" to apoteoza walk powstańczych, bez
wdawania się w przyczyny ich upadku. Kolejny powtarzający się motyw to miłość
dwojga ludzi. I jak to w romantyźmie bywa, jest ona nieszczęśliwa, napotyka na
trudności w postaci opinii ludzi postronnych, wskazujących na mezalians. Motyw
Jana i Cecylii, Wokulskiego i Izabeli jest podobny do historii miłości Ewy i
Jacka z "Pana Tadeusza" - choć kończą się te historie różnie, to jednak
odnajdujemy tu głębokie uczucie, wychodzące naprzeciw skostniałym ramom tzw.
"dobrego obyczaju". Mamy też w literaturze pozytywizmu romantycznych
idealistów, wykonujących swój czysto pozytywny plan z bezprzykładnym oddaniem.
Trzech idealistów w "Lalce": Wokulski, Rzecki, Ochocki to przeżytki poprzedniej
epoki, egzystujące jedynie dzięki swojej nieprzeciętnej osobowości i chęci do
pracy w imię wykazania własnej szachetności. Nierealność ich założeń i planów
to kolejny motyw romantyczny w literaturze polskiego pozytywizmu. Podobnie cykl
nowel dotyczących założeń nowej epoki : pracy organicznej, pracy u podstaw,
asymilacji mniejszości narodowych wypełniony jest bohaterami pełnymi samotnego
zapału, skłóconymi z filisterskim otoczeniem. Wykonują oni swój szlachetny plan
bez zwracania uwagi na koszty; pragną rozsadzić skostniałe schematy.