Prawo spadkowe
Elżbieta Skowrońska-Bocian
prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Warszawski
2. wydanie rozszerzone i zaktualizowane

WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2000

Redakcja: Beata Wawrzyńczak-Jędryka
� Wydawnictwo C. H. Beck 2000
Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA - WERO Sp. z o.o
ISBN 83-7110-094-9
Przedmowa do drugiego wydania
Niniejszy podręcznik stanowi trzeci, po podręcznikach pro f. J. Gwiazdomor-skiego i J. St. Piątowskiego,
wykład prawa spadkowego powstały pod rządem Kodeksu cywilnego. Opracowanie adresowane jest
przede wszystkim do studentów wydziałów prawa, którzy w toku wykładu prawa cywilnego zaznajamiają
się także z zagadnieniami prawa spadkowego. Natomiast w mniejszym stopniu jego odbiorcami będą
podmioty stosujące prawo, chociaż przedstawione zostaną także pewne zagadnienia o charakterze
praktycznym.
Od ukazania się pierwszego wydania podręcznika upłynęły ponad trzy lata. W tym czasie uległ zmianie
stan prawny. Stąd niezbędne stało się uwzględnienie w toku wywodów wspomnianych zmian. Ponadto
rozbudowane zostały w niewielkim zakresie pewne fragmenty rozważań w celu uczynienia ich bardziej
precyzyjnymi. Jednak w swojej podstawowej treści, jak również w zakresie sposobu prezentowania
poszczególnych zagadnień, podręcznik nie uległ zmianie.
Stan prawny uwzględniony został na dzień 20 maja 2000 r.
Elżbieta Skowrońska-Bocian
Warszawa, czerwiec 2000 r.

Przegląd treści
Str. Nb. Przedmowa do drugiego wydania ........................................................................ V
Wykaz skrótów ..................................................................................................... XV
Wykaz literatury ................................................................................................... XVII
Rozdział I. Uwagi wprowadzające .................................................................. l
ż l. Podstawowe pojęcia ................................................................................ l l
ż 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej ......... 2 6
ż 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego ................... 4 7
ż 4. Literatura polskiego prawa spadkowego ................................................ 6 10
Rozdział II. Pojęcie i skład spadku .................................................................. 10
ż 5. Spadek w ogólności ................................................................................. 10 11
ż 6. Prawa wchodzące w skład spadku ......................................................... 17 28
ż 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku .................................................. 20 32
ż 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku
............................................................... 26 41
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne ............................................ 27
ż 9. Pojęcie dziedziczenia ...................................i........................................... 27 43
ż 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia ................................................... 28 44
ż 11. Powołanie do spadku ............................................................................. 31 45
ż 12. Otwarcie i nabycie spadku .................................................................... 32 46
ż 13. Zdolność do dziedziczenia .................................................................... 35 49
ż 14. Niegodność dziedziczenia ..................................................................... 38 53
ż 15. Zrzeczenie się dziedziczenia ................................................................. 45 61
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe .............................................................. 47
ż 16. Uwagi ogólne ......................................................................................... 47 62
ż 17. Porządek dziedziczenia .......................................................................... 52 67
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego
w rolniczej spółdzielni produkcyjnej ........................................... 58 72
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia .................................... 64
ż 19. Testament jako szczególna czynność prawna ...................................... 64 77
ż 20. Sporządzenie testamentu ......................................................�� 66 81

VIII
Przegląd treści
ż 21. Odwołanie testamentu ..............................
ż 22. Wykładnia testamentu ..............................
ż 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu ż 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu ............
Rozdział VI. Forma testamentu
ż 25. Uwagi ogólne ...............
ż 26. Testamenty zwykłe .......
ż 27. Testamenty szczególne . ż 28. Świadkowie testamentu
Rozdzi.ił VII. Treść testamentu ..........
ż 29. Zagadnienia ogólne ....................
ż 30. Ustanowienie spadkobiercy .......
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy ..........................................
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ...............................
ż 33. Stwierdzenie nabycia spadku .................................................................
ż 34. Ochrona dziedziczenia ...........................................................................
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe ........................
ż 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne
.................................................................
Rozdział IX. Zachowek .....................................................................................
ż 37. Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego ........................
ż 38. Podmioty uprawnione do zachowku ....................................................
ż 39. Zobowiązani z tytułu zachowku ..........................................................
ż 40. Wysokość zachowku ............................................................................
ż 41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku ..................................
ż 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku .....................
ż 43. Wspólność majątku spadkowego .........................................................
ż 44. Dział spadku .........................................................................................
Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku .......................
ż 45. Zagadnienia ogólne .............................................
ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku
Rozdział XII. Zagadnienia szczegółowe
ż 47. Międzyczasowe prawo spadkowe ż 48. Dziedziczenie cudzoziemców ......
Indeks rzeczowy
Str. Nb. 71 89
73 95
74 96 78 100
80
80 101 82 103 87 112 92 120
96
96 125 98 128 105 138
115
115 155 124 169 129 177 133 182
144 199
147
147 201
148 203 150 207 152 209 155 213 158 218
160
160 219 164 224
180
180 253
181 255
187
187 262 189 265
191
Spis treści
Przedmowa do drugiego wydania Wykaz skrótów ............................
Wykaz literatury ..........................
Rozdział I. Uwagi wprowadzające
ż l. Podstawowe pojęcia ......................................................................
ż 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej ż 3. Źródła i systematyka
obowiązującego prawa spadkowego .........
I. Uwagi ogólne ........................................................................
11. Systematyka księgi IV KC ..................................................
III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych ....................................
ż 4. Literatura polskiego prawa spadkowego ......................................
Rozdział II. Pojęcie i skład spadku ..................................................................
ż 5. Spadek w ogólności .................................................................................
I. Spadek - określenie ogólne ...........................................................
II. Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ...........................
III. Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku .....................................
ż 6. Prawa wchodzące w skład spadku ........................................................:
I. Uwagi ogólne ..................................................;;............................;.
II. Prawa rzeczowe ..............................................................................
III. Prawa z zakresu zobowiązań .........................................................
IV. Ekspektatywa ..................................................................................
ż 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku .................................................
I. Uwagi ogólne ..................................................................................
II. Obowiązki, których podmiotem był spadkodawca .......................
III. Obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy ............................
IV. Obowiązki związane z otwarciem spadku ....................................
ż 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku
...............................................................
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne ............................................
ż 9. Pojęcie dziedziczenia ...............................................................................
ż 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia ............."..............................
ż 11. Powołanie do spadku .............................................................................
ż 12. Otwarcie i nabycie spadku ....................................................................

x
Spis treści
Spis treści
Str. Nb.
I. Otwarcie spadku .......................................................
II. Nabycie spadku ........................................................
ż 13. Zdolność do dziedziczenia ......................................:.......
I. Uwagi ogólne ............................................................
II. Zdolność do dziedziczenia - kategorie podmiotów ż 14. Niegodność dziedziczenia
...............................................
I. Uwagi ogólne ............................................................
II. Stwierdzenie niegodności .........................................
III. Przyczyny niegodności .............................................
IV. Przebaczenie .............................................................
ż 15. Zrzeczenie się dziedziczenia ...........................................
I. Umowa ......................................................................
II. Podmioty ...................................................................
III. Przedmiot ..................................................................
IV. Skutki ........................................................................
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
ż 16. Uwagi ogólne .........................................................................................
I. Pierwszeństwo testamentu .............................................................
II. Krąg spadkobierców .......................................................................
ż 17. Porządek dziedziczenia ..........................................................................
I. Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej ............................
II. Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej ................................
III. Dziedziczenie Skarbu Państwa ......................................................
IV. Sytuacja dziadków spadkodawcy ..................................................
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni
produkcyjnej ....................................................
l. Uwagi ogólne ..................................................................................
II. Przesłanki dziedziczenia ................................................................
III. Porządek dziedziczenia ..................................................................
IV. Ocena istniejącego uregulowania ..................................................
V. Dziedziczenie wkładu gruntowego ................................................
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia ....................................
ż 19. Testament jako szczególna czynność prawna I. Uwagi ogólne ...........................................
II. Cechy testamentu ..............";...................
III. Wyłączność testamentu ...........................
ż 20. Sporządzenie testamentu ................................
I. Zdolność testowania ................................
II. Wola testowania ......................................
III. Zakaz testamentów wspólnych ...............
ż 21. Odwołanie testamentu ....................................
l. Uwagi ogólne ...........................................
II. Sposoby odwołania .................................
III. Skutki odwołania .....................................
ż 22. Wykładnia testamentu ...................................
ż 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu .....
32
33 35
35
36 38
38
39 41
44
45 45
45
46
46
47
46
47 49
49
50 53
53
54 56
60
61 61 61 61 61
47 62
47 62
48 63 52 67 52 67 54 68
57 70
58 71
58 72
58 72
59 73
60 74 62 75 62 76
64
64
64
65
65
66 66 68
70
71 71 71 73
73
74
I. Nieważność testamentu ......................
II. Bezskuteczność testamentu ................
III. Konwersja testamentu ........................
IV. Stwierdzenie nieważności testamentu ż 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu .............
Rozdział VI. Forma testamentu
77
77
78
79 81
81
82
88
89
89
90 93
95
96
ż 25. Uwagi ogólne .............................................................................
I. Formalizm testamentu ........................................................
II. Testamenty zwykłe i szczególne .......................................
ż 26. Testamenty zwykłe ....................................................................
I. Testament holograficzny (własnoręczny) ........................
II. Testament notarialny .........................................................
III. Testament allograficzny ....................................................
ż 27. Testamenty szczególne .............................................................
I. Testament ustny .................................................................
II. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym III. Testament wojskowy
.........................................................
ż 28. Świadkowie testamentu ............................................................
I. Rola świadków ..................................................................
II. Zdolność pełnienia roli świadka ......................................
III. Świadkowie kwalifikowani ..............................................
Xl
Str. Nb.
74
75
76
77
78
80
80
80
81
82 82
84
85 87 87
91
92 92
92
93 95
96
97
98
99
100
101
101
102
103 103
106
107 112 112
118
119
120
120
121 124
Rozdział VII. Treść testamentu
...................................................................

96

ż 29. Zagadnienia ogólne
...........................................................................

96 125 96
125

I. Konieczna treść testamentu
......................................................

97 126

II. Swoboda testowania
..................................................................

QQ \ ^Q

ż 30. Ustanowienie spadkobiercy
.............................................................

QQ 1 ')Q

l. Powołanie do dziedziczenia
..................................................... 11. Testament
negatywny. Wydziedziczenie ................................

101 132
103 136

III. Podstawienie, przyrost
.............................................................

105 138

ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
.....................................................

105 138

I. Zapis
..........................................................................................

110 147

11. Polecenie
...................................................................................

112 151

III. Wykonawca testamentu
............................................................

114 154

IV. Inne dyspozycje testamentowe
................................................



Rozdzial VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
...................................

115

ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
........................

115 155
115 155

l. Uwagi ogólne
...........................................................................

117 159

II. Transmisja
................................................................................

118 160

III. Odrzucenie spadku
.................................................................. IV.
Bezskuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku
.............

119 162
, . , 120
163

V. Termin
..................................................................................

121 165

VI. Zakaz warunku i terminu
.......................................................

122 166

VII. Wady oświadczenia woli ............................................
........

........ 123
168

VIII. Treść oświadczenia .......................................
.............�........





ni
Spis treści
Spis treści
Str. Nb. ż 33. Stwierdzenie nabycia spadku ................................................................. 124 169
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 124 169
II. Postępowanie .................................................................................. 125 170
III. Skutki stwierdzenia nabycia spadku ............................................. 128 175
ż 34. Ochrona dziedziczenia ........................................................................... 129 177
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 129 177
II. Roszczenia spadkobiercy ............................................................... 130 178
III. Rozliczenia między spadkobiercą a władającym spadkiem ........ 131 179
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe ........................ 133 182
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 133 182
II. Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku ................................ 135 185
III. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku ........................................ 136 186
IV. Odpowiedzialność po dziale spadku ............................................. 144 198
ż 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w skład którego
wchodzi gospodarstwo rolne ................................................................... 144 199
I. Uregulowania szczególne ............................................................... 144 199
II. Zastosowanie reguł ogólnych ........................................................ 145 200
Rozdział IX. Zachowek ...................................................................................... 147
ż 37. Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego ......................... 147 201
I. Możliwe uregulowania prawne ...................................................... 147 201
ż 38. Podmioty uprawnione do zachowku ..................................................... 148 203
I. Podmioty uprawnione .................................................................... 148 203
II. Wyłączenia ...................................................................................... 149 204
III. Spadkobiercy uprawnieni do zachowku ........................................ 149 205
IV. Powstanie roszczenia ...................................................................... 150 206
ż 39. Zobowiązani z tytułu zachowku ........................................................... 150 207
l. Spadkobiercy .................................................................................. 150 207
II. Obdarowani ..................................................................................... 151 208
ż 40. Wysokość zachowku ............................................................................. 152 209
I. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku ...................... 152 209
II. Substrat zachowku .......................................................................... 153 210
III. Doliczanie darowizn ....................................................................... 153 211
IV. Obliczenie zachowku ..................................................................... 154 212
ż 41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku ................................... 155 213
I. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku ........................... 155 213
II. Zmniejszenie zapisów i poleceń .................................................... 156 215
III. Przedawnienie roszczenia o zachowek ......................................... 157 216
IV. Dziedziczenie roszczenia o zachowek .......................................... 158 217
ż 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 158 218
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku ...................... 160
^ 43. Wspólność majątku spadkowego ......................................................... 160 219
I. Sytuacja prawna współspadkobierców .......................................... 160 219
II. Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku ................. 163 223
ż 44. Dział spadku ......................................................................................... 164 224
I. Ogólne zasady działu spadku .....................................................L. 164 224
II. Umowny dział spadku ........................................L"L^^^^ 166 228
III. Sądowy dział spadku ...............................................................
IV. Zaliczanie darowizn ................................................................
V. Dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne VI. Skutki działu spadku
...............................................................
Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku
ż45
Zagadnienia ogólne ..........................................................
I. Umowy dotyczące spadku ..........................................
II. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w
spadku ...............
I. Ogólna charakterystyka ...............................................
II. Zagadnienia szczegółowe ............................................
III. Skutki ...........................................................................
Rozdział XII. Zagadnienia szczegółowe
ż47.
Międzyczasowe prawo spadkowe ..........
I. Zasada ogólna ..................................
U. Wyjątki .............................................
III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych ż 48. Dziedziczenie cudzoziemców .................
I. Zasada ogólna ..................................
II. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
Indeks rzeczowy
XIII
Str. Nb.
168 232 173 240 176 247 178 251
180
180 253 180 253
180 254
181 255 181 255 181 256 183 257
187
187 262
187 262
188 263
188 264
189 265 189 265 189 266
191

Wykaz skrótów
1. Źródła prawa
KC* .................................. Kodeks cywilny (z 1964 r.)
KPC .................................. Kodeks postępowania cywilnego (z 1964 r.)
KRO .................................. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (z 1964 r.)
KWU ................................ ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U.
Nr 19, póz. 147 ze zm.) PrNot ................................ ustawa z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr
22,
póz. 91 ze zm.) PrSpółdz ........................... ustawa z 16.9.1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.
z 1995 r. Nr 54, póz. 288 ze zm.) pr.sp. ................................. dekret z 8.10.1964 r. - Prawo spadkowe
(Dz.U. Nr 60,
póz. 328)
2. Czasopisma
Dz.U. ................................ Dziennik Ustaw
KPP ................................... Kwańalnik Prawa Prywatnego
MoP .................................. Monitor Prawniczy
NP ..................................... Nowe Prawo
OSN .................................. Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego OSP
................................... Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.)
OSPiKA ............................ Orzecznictwo Sądów Polskich ł Komisji Arbitrażowych
(1957-1989) Pal. .................................... Palestra
PiP .................................... Państwo i Prawo
PPH ................................... Przegląd Prawa Handlowego
PS ...................................... Przegląd Sądowy
RPE ................................... Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
RPEiS ............................... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SP ...................................... Studia Prawnicze
St.Cyw. ............................. Studia Cywilistyczne
ZN ..................................... Zeszyty Naukowe
* Uwaga: numery artykułów podawane bez bliższego określenia, dotyczą artykułów Kodeksu cywilnego.

XVI Wykaz skrótów
3. Literatura
Gwiazdomorski', Prawo .... J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, wyd. IV, Warszaw? 1985
Gwiazdomorski,
Wykładnia ........................ J. Gwiazdomorski, Wykładnia przepisów o testamencie na tle
uchwały składu 7 sędziów SN z 22.3.1971 r., NP Nr 6/1974
Kodeks cywilny.
Komentarz ........................ Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972
Kodeks cywilny
z komentarzem ................. Kodeks cywilny z komentarzem, wyd. II, Warszawa 1989
Piąlowski, Prawo ............. J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, wyd. IV,
Warszawa 1978
Rozprawy .......................... Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej
Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków-Warsza-wa 1964
System, t. IV .................... System prawa cywilnego, tom IV, pod redakcją J. St. Piąto-w-
skiego, Ossolineum 1986
Szer, Prawo ...................... S. Szer, Prawo spadkowe. Warszawa 1955
4. Inne skróty
art. ..................................... artykuł
cz. ..................................... część
nast. .................................. następna(e)
Nb. .................................... numer brzegowy
pkt ..................................... punkt
por. .................................... porównaj
post. .................................. postanowienie
póz. ................................... pozycja
s. ....................................... strona(y)
SN ..................................... Sąd Najwyższy
t. ........................................ tom
tekst jedn. ......................... tekst jednolity
uchw. ................................ uchwała
ust. .................................... ustęp
w zw. ................................ w związku
z. ....................................... zeszyt
zd. ..................................... zdanie
ze zm. ............................... ze zmianą(ami)
zob. ................................... zobacz
Wykaz literatury
Komentarze:
Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972
Kodeks cywilny z komentarzem, I wydanie. Warszawa 1980, II wydanie. Warszawa 1989
Kodeks cywilny. Komentarz, T. I, Warszawa 1997, II wydanie. Warszawa 1999, T. II,
Warszawa 1999, II wydanie, Warszawa 2000 E. Skowronska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga
czwarta. Spadki, Warszawa 1995,
II wydanie, Warszawa 1999
Podręczniki i opracowania systemowe:
J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe. Warszawa 1959 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, I
wydanie Warszawa 1967, II wydanie
Warszawa 1968, III wydanie Warszawa 1971, IV wydanie Warszawa 1985, V wydanie
Warszawa 1990
E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 1998 J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu,
I wydanie Warszawa 1973, II wydanie
1979, III wydanie 1982, IV wydanie 1987 System prawa cywilnego, tom IV, Ossolineum 1986 pod
redakcją J. St. Platońskiego
Opracowania monograficzne
F. Biahuta, J. St. Piątowski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obrót, dziedziczenie,
podział, Warszawa 1967
W. Chojnowski, Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego. Pal. Nr 7-8/1965 B. Dobrzanski, Jakie zmiany
w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadził k.c.,
Pal. Nr 7/1964
J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL, PiP Nr /l 965 B. Kordasiewicz, Testamentowe
dziedziczenie gospodarstw rolnych, Ossolineum 1978 J- Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji
stosunków prawnych w rolnictwie,
Warszawa 1984 A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym,
War-
szawa-Kraków 1976
M. Niedospiaf, Testament w polskim prawie cywilnym, Kraków 1991 M Niedośpial, Testament.
Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym,
Kraków-Poznań 1993 E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990
J- Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych. Warszawa 1965 J. Pietrzykowski, Nowy stan w
zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podziału,
NPNr 10-12/1990

XVIII
Wykaz literatury
E. Skowronska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 E. Skowronska, Kilka uwag o
nowelizacji prawa spadkowego. Pal. Nr 1-2/1991 E. Skowronska, Odpowiedzialność spadkobierców za
długi spadkowe, Warszawa 1985 J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w
prawie polskim. Warszawa 1981
Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego MCX1V, Kraków 1993
Rozdział I. Uwagi wprowadzające
Literatura: T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP Nr
12/1990; M. Niedośpiai, Czynności prawa spadkowego, Acta UWr. Przegląd Prawa i Administracji 1996.
ż l. Podstawowe pojęcia
Przedstawienie problematyki prawa spadkowego zacząć trzeba od wska- l zania, jakie stosunki
cywilnoprawne podlegają regulacjom zawartym w tym dziale prawa cywilnego. Prawo spadkowe normuje
skutki prawne śmierci osoby fizycznej. Śmierć podmiotu, któremu przysługiwało określone prawo, z reguły
nie pociąga za sobą wygaśnięcia tego prawa. Istniejące w chwili śmierci osoby fizycznej stosunki
cywilnoprawne także z reguły nie wygasają, lecz przechodzą na inne podmioty. Kwestie z tym związane
normowane są przepisami prawa spadkowego. Z uwagi na przedmiot regulacji przepisy prawa
spadkowego mają z reguły charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens).
W obrębie problematyki prawa spadkowego podstawowe znaczenie mają pojęcia: spadkodawca,
spadkobierca, spadek, dziedziczenie.
Spadkodawcą jest osoba fizyczna, po śmierci której jej majątek przecho- 2 dzi na inne podmioty, tzn.
spadkobierców. Spadkodawcą może być wyłącznie człowiek, czyli osoba fizyczna. Skutki prawne ustania
bytu osoby prawnej, dalsze losy należącego do niej majątku, normują przepisy odnoszące się do takiej
osoby prawnej (np. w przypadku spółdzielni - por. art. 101 PrSpółdz). Spadkodawcą nie może być
natomiast nasciturus.
Wprawdzie, mimo skreślenia ż 2 art. 8 KC (art. 2 pkt l ustawy z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o
planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży; Dz.U. Nr
139, póz. 646), nie budzi wątpliwości, że dziecko poczęte ma zdolność prawną, ale jest to zdolność
warunkowa - pod warunkiem zawieszającym, że dziecko urodzi się żywe. Co do zasady dziecko takie
może być zatem podmiotem praw i obowiązków już w okresie życia płodowego. Jak jednak wskazano,
zdolność ta ma charakter
Nb. 1-2

2 Rozdział I. Uwagi wprowadzające
warunkowy. Urodzenie się dziecka nieżywego lub śmierć nasciturusa powoduje, że warunek zawieszający
nie spełni się. Nasciturus nie staje się wówczas w ogóle podmiotem praw i obowiązków majątkowych, tak
jakby nigdy nie żył. Wyłącza to możliwość dziedziczenia praw majątkowych, których podmiotem
nasciturus nigdy nie był.
3 Spadkobiercą czyli podmiotem, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego,
może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Obie te kategorie podmiotów wyposażone zostały
przez ustawę w zdolność do dziedziczenia. Spadkobiercą może być także dziecko poczęte, ale nie
urodzone w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 927 ż 2 K-C nasciturus dochodzi do dziedziczenia,
jeżeli urodzi się żywy.
4 Pod pojęciem spadek rozumie się ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na
spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Definicja spadku możliwa jest do sformułowania na
podstawie brzmienia art. 922 ż l KC. Zgodnie z tym przepisem spadkiem jest ogół praw i obowiązków
majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą j ego śmierci na określoną osobę lub określone osoby.
Definicję taką należy jednak ocenić jako niepełną. Z brzmienia przepisu wynika, że na spadkobiercę
przechodzą prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca, i które nie wygasły w chwili jego
śmierci. Tymczasem w skład spadku wchodzą także takie prawa i obowiązki, które nie istniały w chwili
śmierci spadkodawcy, np. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek czy wypełnienia zapisów i
poleceń. (Problematyka spadku zostanie bardziej szczegółowo omówiona w rozdz. II, por. Nb. 11-42).
5 Pod pojęciem dziedziczenie rozumie się przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest
śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku
współspadkobierców. Śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku (art. 924) oraz nabycie go
przez spadkobiercę (art. 925). Dziedziczenie stanowi sposób nabycia praw i obowiązków określany jako
sukcesja generalna. (Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień w rozdz. III, por. Nb. 43-60).
ż 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej
6 Bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej palącym problemem stało się zunifikowanie
przepisów prawnych obowiązujących na terenie Polski. W obrębie prawa spadkowego dokonano tego
dekretem z 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, póz. 328 dalej pr.sp.) oraz dekretem z tej
Nb. 3-6
ż 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej 3
samej daty - Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, póz. 329). Także 8.10.1946 r.
wydany został dekret o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, póz. 346) normujący kwestie procesowe
z zakresu prawa spadkowego. Stanowił on niezbędne uzupełnienie uregulowań materialnoprawnych.
Wszystkie te akty prawne weszły w życie 1.1.1947 r.
Dekret o prawie spadkowym oparty został na pewnych zasadach, które w większości obowiązują także w
Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyjęto dwa tytuły dziedziczenia - testament i ustawę, wyraźnie
wskazując na pierwszeństwo woli spadkodawcy. Pominięta została, znana ustawodawstwem dziel-
nicowym, umowa dziedziczenia.
Krąg spadkobierców ustawowych został określony stosunkowo wąsko. Z ustawy dziedziczyli: małżonek
zmarłego, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa oraz osoby przysposobione. W braku
tych osób do dziedziczenia dochodziła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb
Państwa. Po wejściu w życie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej
(Dz.U. Nr 14, póz. 130) przepis art. 27 ż l pr.sp. częściowo stał się nieaktualny, a jedynym spadkobiercą
dochodzącym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i małżonka pozostał Skarb Państwa.
Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w określonych sytuacjach
nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie środków utrzymania (art. 23 i 28 pr.sp.). Dekret
początkowo utrzymał dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Zgodnie z art. 20 pr.sp. dziecko
pozamałżeńskie, które nie zostało uznane, uprawnione ani zrównane, dziedziczyło z ustawy wyłącznie po
matce i jej krewnych. Takie uregulowanie związane było z obowiązującym, w dacie wejścia w życie prawa
spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. - Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, póz. 52). Przepis ten został uchylony
ustawą z 27.6.1950 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, póz. 124).
Przepisy o rozrządzeniach testamentowych oparte zostały na zasadzie swobody testowania.
Spadkodawca mógł dowolnie rozrządzić całością swojego majątku. Dla ochrony interesów najbliższych
krewnych zmarłego wprowadzona została instytucja zachowku. Nie przyjęto, obowiązującego w niektó-
rych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona została wyłączność testamentu
jako czynności prawnej pozwalającej rozrządzić całym majątkiem na wypadek śmierci. Wprowadzony
został także zakaz sporządzania testamentów wspólnych.
Dekret o prawie spadkowym nie zawierał natomiast przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia
gospodarstw rolnych, regulujących tę kwestię w sposób odbiegający od ogólnych zasad dziedziczenia.
Dopiero ustawa
Nb. 6

4 Rozdzieli I. Uwagi wprowadzające
z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, �póz. 168) wprowadziła
szczególne reguły dziedziczenia takich gospodarstw. Nabycie gospodarstwa rolnego w drodze
dziedziczenia uzależnione zostało od spełnienia dodatkowych przesłanek po stronie spadkobiercy.
Postanowienia tej ustawy, z pewnymi tylko zmianami, znalazły się w Kodeksie cywilnym.
ż 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego
I. Uwagi ogólne
Przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawarte są w księdze IV Kodeksu cywilnego (art. 922-
1088). Ponadto uregulowania z tego zakresu znaleźć można w przepisach wprowadzających Kodeks
cywilny. W szczególności chodzi o art. XXI i XXIII, a także o art. LI-LXIII PWKC. Problematykę związaną
ze spadkobraniem normują art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr
55, póz. 321). Z przepisów zawartych poza Kodeksem cywilnym należy wymienić rozporządzenie Rady
Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr
89, póz. 519).
Istotne znaczenie w zakresie prawa spadkowego mają uregulowania proceduralne. Dział IV księgi II
części I KPC (art. 627-691 KPC) zawiera uregulowania spraw z zakresu prawa spadkowego
rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Warto podkreślić, że ustawąz 14.2.1991 r. - Przepisy
wprowadzające ustawę - Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o
księgach wieczystych (Dz.U. Nr 22, póz. 92) przywrócono właściwość sądów w większości kwestii
związanych z dziedziczeniem. W miejsce państwowych biur notarialnych sąd spadku jest obecnie
właściwy w zakresie m.in. zabezpieczenia spadku (art. 633-635 KPC), spisu inwentarza (art. 637 KPC),
otwarcia i ogłoszenia testamentu (art. 646 i nast. KPC).
II. Systematyka księgi IV KC
Księga IV KC dzieli się, podobnie jak inne księgi, na poszczególne tytuły. W tytule I zawarte są
uregulowania o charakterze ogólnym, mające zastosowanie zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i
testamentowym. W tytule
Nb. 7-8
ż 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego 5
tym unormowane zostały ponadto podstawowe zasady prawa spadkowego, takie jak np. zasada
pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym (art. 926 ż 2). Tytuł II określa reguły
dziedziczenia ustawowego, a tytuł III - rozrządzenia na wypadek śmierci. W tytule III unormowane zostały
kwestie odnoszące się do testamentu w ogóle (art. 941-948), przepisy określające formę testamentu (art.
949-958), przepisy odnoszące się do treści testamentu (powołanie spadkobiercy - art. 959-967 KC, zapis i
polecenie - art. 968-985), a także przepisy określające sytuację wykonawcy testamentu (art. 986-990).
Tytuł IV normuje instytucję zachowku. Instytucja ta służy ochronie interesów najbliższych krewnych i
małżonka spadkodawcy, którzy nie doszli do dziedziczenia lub otrzymali ze spadku stosunkowo niewielką
wartość. Tytuły V-VIII określają, szeroko rozumianą, sytuację spadkobiercy. Zawarte w nich zostały
przepisy normujące przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012-1024), stwierdzenie nabycia spadku i
ochronę spadkobiercy (art. 1025-1029), odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe (art. 1030-
1034) oraz wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035-1046). Tytuł IX zawiera ure-
gulowania umów dotyczących spadku. Tytuł X wreszcie normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych.
III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych zgodnie z obecnym 9 brzmieniem KC oparte zostało
na zasadach ogólnych. Ustawa nie ogranicza swobody testowania. Spadkodawca może powołać do
dziedziczenia gospodarstwa rolnego dowolną osobę, niezależnie od tego, czy ma ona tzw. kwalifikacje do
dziedziczenia takiego gospodarstwa.
W obrębie dziedziczenia ustawowego nadal obowiązuje zasada, zgodnie z którą do dziedziczenia
dochodzą jedynie osoby, które spełniają przesłanki określone w art. 1059-1062 KC. Jednak w braku takich
osób lub w sytuacji, gdy do dziedziczenia z ustawy uprawnione są jedynie osoby, w chwili otwarcia
spadku trwale niezdolne do pracy, ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego podlega zasadom
ogólnym (art. 1063).
Zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych podlegały daleko idącym zmianom. Jak wspomniano (por. Nb.
6), dekret o prawie spadkowym nie zawierał przepisów poddających dziedziczenie gospodarstw rolnych
regułom odmiennym od ogólnych reguł dziedziczenia. Jednak w wyniku decyzji politycznych poddano to
dziedziczenie daleko idącym ograniczeniom. Przewidywała je początkowo ustawa z 29.6.1963 r. o
ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych
Nb. 9

6 Rozdział I. Uwagi wprowadzające
(Dz.U. Nr 28, póz. 168). Weszła ona w życie 5.7.1963 r., a więc przed uchwaleniem Kodeksu cywilnego.
Stanowiła !ex specialis w stosunku do przepisów dekretu o prawie spadkowym. Przepisy tej ustawy w
dużym stopniu zostały przejęte przez Kodeks cywilny, zarówno w zakresie ograniczeń obrotu nieru-
chomościami rolnymi inter vivos, jak i w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie wdając się w
tym miejscu w szczegóły, należy wskazać, że początkowo bardzo rygorystyczne ograniczenia w zakresie
zarówno ustawowego, jak i testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (por. w szczególności art.
1059-1063 oraz art. 1065 KC w pierwotnym brzmieniu), były stopniowo łagodzone.
Dokonywano tego kolejnymi ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27,
póz. 252); z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy
- Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11,
póz. 81); z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy
- Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, póz. 321). Ustawa z 1982 r. poszerzyła krąg spadkobierców ustawowych
gospodarstwa rolnego (art. 1059-1062 KC w brzmieniu ustalonym tą ustawą), wyłączyła ustawowe
dziedziczenie Skarbu Państwa w sytuacji, gdy żaden spadkobierca ustawowy nie odpowiada warunkom
przewidzianym dla dziedziczenia tego gospodarstwa (art. 1063 ż l KC w pierwotnym brzmieniu), a także
rozszerzyła krąg osób, które spadkodawca mógł powołać w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa
rolnego
- art. 1065 KC. (Szerzej o ewolucji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych por. Piątowski, Prawo, s. 22 i
nast. oraz s. 101 i nast.; tenże [w:] System, T. IV, s. 146 i nast.). Ustawa z 1990 r. przywróciła pełną
swobodę testowania w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych, zachowując jednak odrębne zasady
dziedziczenia ustawowego. Istnienie tych ograniczeń należy ocenić jako dyskusyjne.
ż 4. literatura polskiego prawa spadkowego
10 Literatura prawa spadkowego to przede wszystkim opracowania o charakterze podręcznikowym. Na
czoło wysuwają się prace znakomitego cywilisty, prof. Jana Gwiazdomorskiego. Najbardziej obszerne
opracowanie zagadnień spadkowych, zawierające systemowe ich omówienie, powstało pod rządem
dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. Mowa o Prawie spadkowym (Warszawa 1959), które w częściach
omawiających podstawowe zagadnienia prawa spadkowego w sposób teoretyczny, zachowało
aktualność. Praca ta była recenzowana przez A. Ohanowicza (RPEiS Nr 4/1959), S. Szera (PiP Nr 8-
9/1959)
Nb. 10
ż 4. Literatura polskiego prawa spadkowego 7
oraz J. Pietrzykowskiego (NP Nr 12/1959). Pod rządem Kodeksu cywilnego J. Gwiazdomorski opracował
podręcznik Prawo spadkowe w zarysie (I wydanie Warszawa 1967). Recenzowany był on przez B.
Dobrzańskiego (NP Nr 6/1968), J. Sf. Piątowskiego (PiP Nr 8-9/1968) oraz W. Żywickiego (Pal. Nr
1/1970). Kolejne wydania tego podręcznika ukazywały się w 1968 r., 1971 r. (skrócone, a jednocześnie
uzupełnione). Od 1985 r. (IV wydanie) podręcznik ten ukazuje się w opracowaniu i aktualizacji A.
Mączyńskiego.
Drugim znakomitym podręcznikiem z zakresu prawa spadkowego jest opracowanie J. Sl. Piątowskiego,
Prawo spadkowe. Zarys wykładu. (I wydanie Warszawa 1973). Recenzje: J. Ignatowicza (PiP Nr 6/1974),
J. Pietrzykowskiego (NP Nr 6/1974). Kolejne wydania (1979 r., 1982 r., 1987 r. - były aktualizowane z
uwagi na zmiany stanu prawnego). Wydanie IV (1987 r.) powstało przy współpracy B. Kordasiewicza.
Niedawno ukazał się także podręcznik E. Niezbeckiej, Prawo spadkowe w zarysie (Lublin 1998).
Odrębną pozycję stanowi tom IV Systemu prawa cywilnego (Ossolineum 1986) poświęcony prawu
spadkowemu. Poszczególne jego części opracowali J. St. Piątowski, S. Wójcik. J. Kosik, E. Drozd.
Redaktorem Systemu był prof. W. Czachórski, a redaktorem tomu - prof. J. St. Piątowski. Rozważania za-
warte w tym opracowaniu uwzględniają orzecznictwo i literaturę na dzień 30.6.1982 r., natomiast stan
prawny na dzień 1.1.1983 r. Straciły one zatem częściowo aktualność z uwagi na zmiany stanu prawnego.
W obrębie prawa spadkowego zmiany te, jak już wskazywano, nie były jednak zbyt daleko idące.
Opracowanie to zachowało zatem w dużej części aktualność.
Przepisy prawa cywilnego są natomiast przedmiotem komentarzy. Chronologicznie ukazały się
następujące opracowania:
- Kodeks cywilny. Komentarz (Warszawa 1972). Tom III, komentujący przepisy księgi IV KC, jest dziełem
sędziów Sądu Najwyższego: F. Błahuty, J. Pietrzykowskiego, J. Policzkiewicza. Recenzja J.
Gwiazdomorskiego (NP Nr 1/1973). Obszerne uwagi tam zawarte uwzględniają stan prawny na dzień
1.1.1971 r. W suplemencie natomiast omówione zostały uregulowania zawarte w ustawie z 1971 r.
zmieniającej Kodeks cywilny.
- Kodeks cywilny z komentarzem (I wydanie - Warszawa 1980, II wydanie, Warszawa 1989 r.). Uwagi do
uregulowań zawartych w księdze IV KC opracował prof. L. Stecki.
- Kodeks cywilny. Komentarz, T. II, Warszawa 2000 (wydanie II), gdzie przepisy księgi IV skomentowane
zostały przez M. Pazdana i J. Pietrzykowskiego.
- E. Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki (Warszawa 1995). Recenzje
J. Pietrzykowskiego (PiP Nr 10-11/1995)
Nb. 10

8 Rozdział l. Uwagi wprowadzające
oraz. A. Szpimara (KPP Nr 4/1995). Wydanie drugie (Warszawa 1999) uwzględnia stan prawny na dzień
1.9.1999 r.
W porównaniu z innymi działami prawa cywilnego stosunkowo niewiele pojawia się opracowań o
charakterze monograficznym, przy czym część spośród nich omawia problematykę spadkową w prawie
prywatnym międzynarodowym. Wskazać jednak należy m.in. na następujące opracowania: A. Mą-czyński,
Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym (Warszawa-Kraków 1976); B.
Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych (Ossolineum 1978); E. Niezbecka, Zapis
(Lublin 1990);
J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim (Warszawa 1981); E.
Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe (Warszawa 1985); E. Skowrońska,
Forma testamentu w prawie polskim (Warszawa 1991); Z Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmu-
jącego gospodarstwo rolne (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego MCXIV, Kraków 1993).
Ponadto wskazać należy opracowania analizujące zagadnienia związane z dziedziczeniem gospodarstw
rolnych: J. Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych (Warszawa 1965); F. Błahuta, J. St. Pią-
towski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obrót, dziedziczenie, podział (Warszawa 1967); J.
Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunków prawnych w rolnictwie (Warszawa 1984).
Po uchwaleniu Kodeksu cywilnego w literaturze pojawiły się opracowania w formie artykułów, ale
odnoszące się do całości problematyki księgi IV KC. Wskazać tu można: B. Dobrzański, Jakie zmiany w
stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadził k.c., (Pal. Nr 7/1964); W. Chojnowski, Niektóre
zagadnienia z prawa spadkowego, (Pal. Nr 7-8/1965); J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL,
(PiP Nr /l 965). Również po uchwaleniu ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, pojawiły
się opracowania omawiające w sposób generalny dokonane zmiany (m.in. J. Pietrzykowski, Nowy stan w
zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podziału, NP Nr 10-12/1990; E. Skowrońska, Kilka uwag
o nowelizacji prawa spadkowego, Pal. Nr 1-2/1991). Ocena dokonanych w Kodeksie zmian zawarta jest
także y/ przedmowach do wydawanych tekstów ustawy (m.in. J. Pietrzykowski, Warszawa 1991; S.
Wójcik, Bielsko-Biała 1993; A. Szpunar, Warszawa 1993).
Pomocne w poznawaniu zagadnień prawa spadkowego mogą być także opracowania powstałe pod
rządem dekretu o prawie spadkowym. Poza podręcznikiem J. Gwiazdomorskiego wskazać należy: A.
Baziński, Prawo spadkowe. Komentarz (Łódź 1948); W. Chojnowski, Prawo spadkowe (Warszawa 1951);
S. Szer, Prawo spadkowe (Warszawa 1955). Wskazać także należy
Nb. 10
ż 4. Literatura polskiego prawa spadkowego 9
opracowanie zatytułowane Materiały dyskusyjne do projektu Kodeksu cywilnego (Warszawa 1955).
Zawiera ono materiały Sesji Naukowej, która odbyła się 8-10.12.1954 r., a dotyczyła zagadnień
kodyfikacyjnych prawa cywilnego.
Poszczególne zagadnienia prawa spadkowego omawiane są ponadto w mniejszych opracowaniach
(artykuł, glosa). Nie sposób wymienić tego typu opracowań, chociażby przykładowo. Powoływane będą
one natomiast w dalszym toku wywodów. Szereg kwestii stało się także przedmiotem analizy doko-
nywanej w orzecznictwie, przede wszystkim Sądu Najwyższego. Wprawdzie w polskim systemie prawnym
sądy nie stanowią prawa, ale orzeczenia Sądu Najwyższego, zwłaszcza te, które zapadły w składach
powiększonych, mają istotne znaczenie. Orzeczenia takie także będą powoływane przy omawianiu
zagadnień, których dotyczą.

Nb. 10

Rozdział II. Pojęcie i skład spadku
ż 5. Spadek w ogólności
Literatura: S. Dmowski, Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w świetle wyroku
Trybunału Konstytucyjnego, PS Nr 9/1999; J. Gwiazdomorski, Wypłaty z wkładów oszczędnościowych po
śmierci wkładcy, NP Nr 11/1964; tenże. Przepisy ogólne dotyczące spadku, dziedziczenie ustawowe,
testament. Katowice 1965/1966;
A. Klein, Wpływ zmiany posiadacza gospodarstwa producenta na zobowiązanie kontraktacji, SC 1974, t.
XXIII; J. Kremis, Spadek a niektóre prawa i obowiązki tzw. publiczno--prawne, Acta UWr. Prawo Nr
186/1990; tenże. Wpływ woli podmiotu na zakres spadku, Acta UWr. Przegląd Prawa i Administracji Nr
29/1993; J. St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 47 i nast.; tenże, Z problematyki umów na rzecz osoby
trzeciej na wypadek śmierci (art. 37 prawa bankowego), [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga
pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; A. Szpunar, Wypłaty z rachunku
oszczędnościowego po śmierci jego posiadacza, KPP Nr 3/1998.
I. Spadek - określenie ogólne
Zawarte w art. 922 ż l i ż 2 KC określenie spadku nie stanowi definicji ustawowej sensu stricto. Ustawa nie
określa pojęcia "spadek", a jedynie wskazuje, jakie prawa i obowiązki wchodzą, a jakie nie wchodzą w
jego skład. Przepis ż l art. 922 KC zawiera przy tym pozytywne określenie praw i obowiązków
przechodzących na określone osoby, natomiast ż 2 tego przepisu wskazuje, co nie wchodzi w skład
spadku (określenie negatywne). Pozwala to na sformułowanie czterech kryteriów, które stwarzają
możliwość określenia, jakie prawa i obowiązki wchodzą w skład spadku. Do spadku wchodzą zatem
następujące prawa i obowiązki:
1) mające charakter cywilnoprawny,
2) mające charakter majątkowy,
3) me związane z osobą zmarłego w sposób ścisły,
4) me przechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spad-, kobiercami.
Nb. 11
ż 5. Spadek w ogólności 11 II. Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku
Prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym to przede wszyst- 12 kim te prawa i obowiązki, które
uregulowane zostały w Kodeksie cywilnym lub w innych ustawach odnoszących się do tej dziedziny
prawa. To kryterium, o charakterze formalnym, nie może być jednak jedynym. Należy przyjąć, że
podlegają dziedziczeniu te wszystkie prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków charakteryzujących
się cechami właściwymi dla stosunku cywilnoprawnego. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem
podstawową cechą takiego stosunku jest równorzędność podmiotów. Nie budzi zatem wątpliwości, że w
skład spadku wchodzą np. prawa i obowiązki pracownicze, wynikające z takich stosunków, w których
pracownik nie jest podporządkowany pracodawcy. Przykładowo chodzić tu może o roszczenie o wypłatę
zaległego wynagrodzenia.
III. Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku
l. Prawa i obowiązki nie mające charakteru cywilnoprawnego
Nie mają charakteru cywilnoprawnego prawa i obowiązki wynikające 13 ze stosunków
prawnoadministracyjnych, prawnofinansowych, prawnokamych. Dotyczy to także sytuacji, w których
przepis ustawy, wskazując pewien krąg podmiotów, posługuje się określeniem spadkobiercy. Takie
określenie zawarte jest np. w art. 97 i nast. ustawy z 29.8.1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137,
póz. 926 ze zm.). Zobowiązania podatkowe spadkodawcy nie wchodzą w skład spadku. Jednak prawo
podatnika do zwrotu nadpłaty podatku dochodowego przechodzi na jego spadkobierców (tak orz. SN z
21.3.1996 r., III AZP 39/95, OSP 1996, z. 11, póz. 220). W jego skład nie wchodzą także np. orzeczone w
postępowaniu karnym i nieuiszczone przez spadkodawcę grzywny. W razie śmierci skazanego sąd
umarza postępowanie wykonawcze (art. 15 ż l KKW). Nie wchodzą również w skład spadku m.in. pewne
uprawnienia (nie mające charakteru cywilnoprawnego) wynikające z uzyskanego zezwolenia dewizowego,
np. prawo nabycia w drodze czynności cywilnoprawnej nieruchomości położonej za granicą (por. art. 9
ust. l pkt 8 ustawy z 2.12.1994 r. - Prawo dewizowe, Dz.U. Nr 136, póz. 703). Charakter cywilnoprawny
ma natomiast roszczenie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie (art. 552 i nast.
KPK). Roszczenie to wygasa jednak ze śmiercią uprawnionego (por. Nb. 20).
Nb. 12-13

12
Rozdział II. Pojęcie i skład spadku
2, Prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym
14 Zgodnie z brzmieniem art. 922 ż l KC w skład spadku wchodzą prawa i obowiązki o charakterze
majątkowym. Wnioskując a contrario, prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym nie przechodzą na
spadkobierców. Powszechnie w doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że kryterium odróżnienia
majątkowych i niemajątkowych praw oraz obowiązków stanowi ich związek z ekonomicznym interesem
uprawnionego lub zobowiązanego. Prawami niemajątkowymi są prawa nie związane w sposób
bezpośredni ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego. Do takich praw oraz odpowiadających im
obowiązków należą bez żadnych wątpliwości dwie ich kategorie:
dobra osobiste (art. 23 i 24) oraz niektóre prawa rodzinne.
W skład spadku nie wchodzą zatem prawa osoby fizycznej wymienione przykładowo w art. 23 KC, takie
jak m.in. prawo do ochrony zdrowia, czci, wolności, tajemnicy korespondencji. Nie wchodzą w skład
spadku m.in. autorskie prawa osobiste (por. art. 16 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych, Dz.U. Nr 24, póz. 83 ze zm.). Przyznane małżonkowi oraz najbliższym krewnym twórcy
prawo do ochrony i wykonywania tych praw (por. art. 78 ust. 2 i 3 PrAut) stanowi własne prawo
uprawnionych.
Część praw i obowiązków wynikających ze stosunków prawnorodzinnych pozostaje w bezpośrednim
związku ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego lub zobowiązanego (np. prawo do alimentacji
oraz obowiązek alimentacyjny). Z reguły nie wchodzą one jednak w skład spadku z uwagi na ścisły
związek z osobą uprawnionego lub zobowiązanego (por. Nb. 22).
3. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy
15 Ścisły związek prawa lub obowiązku z osobą spadkodawcy powoduje, że takie prawo lub obowiązek,
mimo swego cywilnoprawnego i majątkowego charakteru, nie wchodzi w skład spadku. Związek tego
rodzaju oznacza, że dane prawo lub obowiązek pozostaje w takiej relacji do konkretnej osoby, iż śmierć
uprawnionego lub zobowiązanego czyni jego realizację niewłaściwą. Chodzi o prawa, które służą
zaspokojeniu indywidualnego interesu uprawnionego (jak np. służebności osobiste) oraz o obowiązki,
które związane są z sytuacją (np. rodzinną) konkretnej osoby, jak np. obowiązek alimentacyjny. W
odniesieniu do stosunków umownych w grę wchodzi oparcie tego stosunku na szczególnym zaufaniu
istniejącym między stronami (np. przy umowie zlecenia) lub też spełnienie świadczenia wymaga
określonych kwalifikacji (jak w odniesieniu do niektórych umów o dzieło).
Nb. 14-15
ż 5. Spadek w ogólności
13
Ten ścisły związek znajduje niekiedy odbicie w treści przepisu przewidu- 16 jącego wygaśnięcie prawa lub
obowiązku z chwilą śmierci uprawnionego lub zobowiązanego. Przykładem takiego uregulowania jest
m.in. art. 266 KC przewidujący wygaśnięcie użytkowania najpóźniej z chwilą śmierci osoby fizycznej, czy
art. 299 KC przewidujący analogiczny skutek w odniesieniu do służebności osobistych (por. jednak art.
301 ż 2 KC dotyczący służebności mieszkania). Ponadto wskazać można art. 25 PrSpółdz, z którego
wynika, że członkostwo w spółdzielni ustaje z chwilą śmierci członka (ż l), a przysługujące prawa o
charakterze niemajątkowym z tą chwilą wygasają (wniosek z art. 25 ż 2 PrSpółdz). Chodzi o tzw. prawa
korporacyjne, np. prawo udziału w walnym zgromadzeniu członków spółdzielni (por. art. 36 PrSpółdz).
Także w odniesieniu do niektórych umów ustawa przewiduje skutek 17 w postaci rozwiązania w razie
śmierci jednej ze stron. Chodzi z reguły o takie stosunki prawne, w których występuje element
szczególnego zaufania lub świadczenie ma być spełnione przez osobę o pewnych kwalifikacjach. Skutek
w postaci wygaśnięcia stosunku obligacyjnego zależy przy tym z reguły od dalszych jeszcze, poza
śmiercią jednej ze stron, okoliczności. I tak zgodnie z art. 645 ż l KC umowa o dzieło, którego wykonanie
zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci. W
braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa wskutek śmierci dającego zlecenie (art. 747), natomiast
wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie (art. 748). W zasadzie nie należą do spadku prawa i
obowiązki wspólnika spółki cywilnej. Śmierć wspólnika pociąga za sobą skutek w postaci rozwiązania
umowy w stosunku do niego, a jeżeli jest dwóch wspólników, spółka przestaje istnieć. Jednak w umowie
spółki można zastrzec, że spadkobiercy zmarłego wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce (art. 872).
Ścisły -związek z osobą spadkodawcy może wynikać z istoty prawa 18 lub obowiązku, chociażby żaden
przepis nie przewidywał ich wygaśnięcia w chwili śmierci uprawnionego lub zobowiązanego. Chodzi w
szczególności o prawo do renty z tytułu uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 444), renty
umownej (art. 905), czy prawo dożywocia (art. 908 i 911). Cechą charakterystyczną tego rodzaju
stosunków prawnych jest przy tym, że ścisły związek z osobą występuje jedynie po stronie wierzyciela.
Brak jest natomiast, zwłaszcza gdy chodzi o rentę z art. 444 KC, takiego związku po stronie
zobowiązanej. Oznacza to, że tylko śmierć uprawnionego pociąga za sobą wygaśnięcie prawa, a co za
tym idzie także istniejącego stosunku zobowiązaniowego. Śmierć osoby zobowiązanej do uiszczania
takiego świadczenia skutku opisanego wyżej nie wywołuje z uwagi na to, że istniejący obowiązek nie jest
ściśle związany z osobą zmarłego dłużnika. Wchodzą
Nb. 16-18

14
Rozdział II. Pojęcie i sklad spadku
natomiast w skład spadku świadczenia wymagalne w chwili śmierci uprawnionego, ale do tego momentu
nie spełnione. W odniesieniu do renty z art. 444 ż 2 KC wypowiadał się Sąd Najwyższy prezentując
jednolite w tym względzie stanowisko. (Tak w orzeczeniu z 31.10.1966 r., I CR 361/66, nie publ.;
z 28.12.1966 r., I PR 536/66, OSNCP Nr 6/1967, póz. 115; z 12.2.1971 r., I CR 651/70, nie publ.).
Analogicznie kształtuje się sytuacja zobowiązanego z tytułu dożywocia. Śmierć spadkodawcy, który
uzyskał własność nieruchomości w wyniku zawarcia umowy dożywocia, pociąga za sobą przejście obo-
wiązków wynikających z tej umowy na jego spadkobierców, wraz z własnością nieruchomości. Także
roszczenie dożywotnika o rozwiązanie umowy dożywocia (art. 913 ż 2) pozostaje w ścisłym związku z
osobą uprawnionego. Roszczenie takie nie wchodzi w skład spadku także w sytuacji, gdy doży-wotnik
zmarł po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy (por. uchw. 7 sędziów SN z 16.3.1970 r., III CZP
112/69, OSNCP Nr 1/1971, póz. l z glosą Z. Policzkiewicz-Zawadzkiej, OSP Nr 3/1971, póz. 53).
19 W ścisłym związku z osobą uprawnionego pozostaje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za
doznaną krzywdę (art. 445 ż l i ż 2, art. 448). Ma ono na celu zaspokojenie wyłącznie interesu wierzyciela,
stanowi pieniężną rekompensatę za negatywne odczucia psychiczne. Zgodnie z brzmieniem art. 922 ż 2
KC roszczenie takie co do zasady nie wchodzi w skład spadku. Od tej zasady wyjątek przewiduje art. 445
ż 3 KC, z którego wynika, że roszczenie takie przechodzi na spadkobierców uprawnionego, gdy zostało
uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
20 Do grupy praw ściśle związanych z osobą uprawnionego należy roszczenie o odszkodowanie za
niesłuszne skazanie lub aresztowanie. Z normujących tę kwestię art. 552-559 KPK wynika, że roszczenie
to wygasa w chwili śmierci niesłusznie skazanego lub aresztowanego. Przewidziane w art. 556 ż l KPK
roszczenia osób, które wskutek wykonania kary lub oczywiście niesłusznego aresztowania utraciły,
należne od uprawnionego z mocy ustawy, utrzymanie lub stale dostarczane utrzymanie, jeżeli względy
słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania, stanowią własne prawo tych osób. W tym
zakresie nastąpiła dosyć istotna zmiana stanu prawnego, gdyż poprzednio obowiązujący art. 490 KPK z
1969 r. stanowił, że w razie zgłoszenia żądania przez samego niesłusznie skazanego lub aresztowanego,
jego roszczenie przechodziło na osoby wskazane w art. 490 ż 2 KPK z 1969 r. Roszczenia te nie
wchodziły zatem w skład spadku z uwagi na niespełnienie czwartego z kryteriów omówionych w ż 4 (por.
Nb. 11). W obowiązującym stanie prawnym, jak się wydaje, roszczenia o odszkodowanie i
zadośćuczynienie wygasają także wówczas, gdy żądanie zostało zgłoszone przez spadkodawcę.
Nb. 19-20
ż 5. Spadek w ogólności
15
Ścisły związek z osobą uprawnionego lub zobowiązanego może wynikać 21 także z treści czynności
prawnej. Dotyczy to w szczególności umownych stosunków zobowiązaniowych. Zgodnie z art. 356 ż l KC
wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności
prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Strony mogą zatem ustalić, że obowiązek dłużnika ma
charakter osobisty. Następstwem takiego postanowienia umowy będzie wygaśnięcie konkretnego
obowiązku z chwilą śmierci zobowiązanego.
Prawa i obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków rodzinnych z re- 22 guły pozostają w ścisłym
związku z podmiotem uprawnionym lub zobowiązanym. Największe znaczenie praktyczne mają
uprawnienie do alimentacji i odpowiadający mu obowiązek dostarczania środków utrzymania. Zarówno
uprawnienie do alimentacji, jak i obowiązek alimentacyjny gasną w chwili śmierci uprawnionego lub
zobowiązanego. W tej ostatniej sytuacji może jedynie powstać obowiązek w stosunku do zobowiązanego
do alimentacji w dalszej kolejności (art. 132 KRO). Wchodzą natomiast w skład spadku raty alimentacyjne
wymagalne, ale nie uiszczone w chwili śmierci uprawnionego (tak orzeczenie SN z 15.7.1965 r., III CO
36/66, OSNCP Nr 3/1966, póz. 37). Reguła ta odnosi się także do obowiązku zapłacenia zaległych rat.
4. Prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami
Kolejną grupę praw i obowiązków majątkowych nie wchodzących w skład 23 spadku stanowią prawa i
obowiązki przechodzące na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Sytuacje
takie przewidują przepisy szczególne, wskazujące konkretne osoby, na które przechodzą poszczególne
prawa lub - rzadziej - obowiązki. Mamy zatem do czynienia ze skutkiem powstającym z mocy samego
prawa, niezależnie od woli stron. Przejście takich praw lub obowiązków następuje w takich sytuacjach w
drodze sukcesji syngularnej (por. Nb. 43) i przepisy prawa spadkowego nie maj ą zastosowania nawet
posiłkowe. Skutek w postaci przejścia pewnych praw lub obowiązków na określone osoby, niezależnie od
tego, czy są one spadkobiercami, ustawa łączy czasami z koniecznością złożenia oświadczenia woli o
określonej treści. W takich przypadkach określone przedmioty majątkowe (np. sumy znajdujące się na
rachunku bankowym) wejdą w skład spadku i będą podlegały ogólnym regułom dziedziczenia lub też, przy
dokonaniu stosownej czynności prawnej, zostaj ą wyłączone ze spadku i przejdą na określone osoby w
drodze następstwa pod tytułem szczególnym.
Nb. 21-23

16
Rozdział H. Pojęcie i sklad spadku
24 Do niedawna najbardziej typowym przykładem przepisu przewidującym skutek w postaci przejścia
praw i obowiązków na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, był art. 691 KC.
Przepis ten przewidywał, że w razie śmierci najemcy mieszkania osoby bliskie najemcy, które razem z nim
mieszkały do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu. Podobne rozwiązanie zawierał art. 9 Prawa
lokalowego (ustawa z 10.4.1974 r., tekst jedn. Dz.U. z 1987 r. Nr 30, póz. 165 ze zm.), który jednak
wyraźnie wskazywał podmioty wstępujące w stosunek najmu. Oba te przepisy zostały uchylone ustawą z
2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105, póz. 509 ze zm.).
Zastąpiła je regulacja zawarta w art. 8 ustawy o najmie lokali. Zgodnie z ust. l tego przepisu, w razie
śmierci najemcy jego zstępni, wstępni, pełnoletnie rodzeństwo oraz osoba, która pozostawała faktycznie
we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą, mieszkający z nim stale do chwili jego śmierci, wstępują w
stosunek najmu lokalu, chyba że się tego prawa zrzekną wobec wynajmującego. Nie dotyczy to osób,
które w chwili śmierci najemcy miały tytuł prawny do zajmowania innego lokalu mieszkalnego.
W braku osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu lub w razie
zrzeczenia się przez nie tego prawa, stosunek najmu lokalu wygasa (art. 8 ust. 2 NajLokU). Powyższe
uregulowanie wprowadzone zostało ustawą z 21.8.1997 r. o zmianie ustawy o najmie lokali mieszkalnych i
dodatkach mieszkaniowych oraz o zmianie ustawy - Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 111, póz. 723). Obo-
wiązujący stan prawny jest zatem analogiczny do istniejącego pod rządem
prawa lokalowego z 1974 r. 25 Wśród sytuacji, w których prawa i obowiązki przechodzą na określone
osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, należy wskazać przejście roszczenia o
odszkodowanie oraz zadośćuczynienie przewidziane w art. 8 ustawy z 23.2.1991 r. o uznaniu za
nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
państwa polskiego (Dz.U. Nr 34, póz. 149 ze zm.), które w razie śmierci uprawnionego przechodzą na
jego małżonka, dzieci i rodziców. Prawa te nie należą do spadku (art. 922 ż 2).
Odrębną grupę stanowią sytuacje, w których norma prawna stwarza spadkodawcy możliwość złożenia
oświadczenia woli powodującego, że pewne przedmioty majątkowe, co do zasady wchodzące w skład
spadku, zostają wyłączone od dziedziczenia. Przede wszystkim wskazać należy unormowanie zawarte w
art. 57 ust. l pkt 2 ustawy z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, póz. 939). Posiadacz rachunku
bankowego może wskazać w umowie osoby, na których rzecz ma nastąpić wypłata sumy znajdującej się
na rachunku.
Nb. 24-25
ż 6. Prawa wchodzące w skład spadku
17
W obecnym stanie prawnym nie jest ograniczony krąg osób, które mogą zostać wskazane przez
posiadacza rachunku. Przekazana takiej osobie kwota nie może być wyższa niż przypadające na ostatni
miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku dwudziestokrotne, przeciętne miesięczne wynagrodzenie w
sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa GUS, nie przekraczająca
wysokości środków na rachunku. Wskazane osoby stają się wierzycielami banku, a określona przez
spadkodawcę kwota nie wchodzi w skład spadku. Analogiczne rozwiązanie zawarte jest w art. 16 ż 3
PrSpółdz, który przewiduje, że członek spółdzielni w deklaracji lub w odrębnym oświadczeniu może
wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest wypłacić po jego śmierci udziały. W takiej sytuacji
prawo do udziału nie wchodzi w skład spadku. Złożone oświadczenia spadkodawcy stanowią niewątpliwie
czynności mortis causa, co oznacza, że spadkodawca może swoje dyspozycje w każdej chwili odwołać.
Wspomnieć także należy o przewidzianej w art. 301 ż 2 KC możliwości 26 umówienia się, że po śmierci
uprawnionego służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi. W tym
przypadku jednak, w braku stosownego postanowienia umowy, służebność mieszkania wygasa.
Również suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia oso- 27 bowego nie należy do spadku
po ubezpieczonym (art. 831 ż 3). Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie
lub w ogólnych warunkach ubezpieczenia (art. 831 ż l i ż 2 i art. 832). Zastrzeżenie zawarte w umowie
może być w każdym czasie odwołane przez ubezpieczonego (art. 831 ż l zd. 2).
ż 6. Prawa wchodzące w skład spadku
Literatura: J. Gwiazdomorski, Dziedziczność roszczenia z art. 446 ż 3 KC?, NP Nr 6/1972; A. Kunicki,
Dziedziczenie posiadania, RPEiS Nr 1/1961; J. St. Piątowski, Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia,
SPE 1969, t. III; A. Szpunar, Odszkodowanie na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego, PiP Nr
11/1968; tenże. Przejście roszczenia z art. 446 ż 3 KC na spadkobierców uprawnionego, NP Nr 1/1972;
S. Wójcik, Czy posiadanie jest dziedziczne?, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia
pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków-Warszawa 1964.
I. Uwagi ogólne
Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 922 ż l KC w skład spadku 28 wchodzą, co do zasady, prawa o
charakterze majątkowym. Zasada ta doznaje
Nb. 26-28

18
Rozdział U. Pojęcie i skład spadku
wyjątków, o których była mowa w poprzednim paragrafie (por. Nb. 11-27). Zbędne dla potrzeb niniejszego
opracowania jest szczegółowe wyliczanie, które z praw majątkowych w obrębie poszczególnych działów
prawa cywilnego przechodzą na spadkobierców uprawnionego. Chodzi przy tym zarówno o prawa
podmiotowe o charakterze bezwzględnym i o charakterze względnym, jak i prawa kształtujące. Do tej
ostatniej grupy zaliczyć należy prawo przyjęcia oferty przez spadkobierców adresata. Jednak, jak wskazał
Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 21.11.1956 r., IV CO 16/56 (NP Nr 10/1957, z glosą A Oha-nowicza; glosa
A. Waltera, PiP Nr 10/1957), o tym, czy oferta, która doszła do adresata za jego życia, może być przyjęta
przez jego spadkobierców, zależy od woli składającego ofertę, podlegającej ustaleniu z treści oferty. Orze-
czenie to zachowało aktualność. W skład spadku wchodzi także prawo uchylenia się od zaspokojenia
przedawnionego roszczenia (art. 117 ż 2), które ma charakter prawa podmiotowego kształtującego.
II. Prawa rzeczowe
l. Podmiotowe prawa rzeczowe
Wchodzą w skład spadku prawa rzeczowe. Chodzi tu przede wszystkim o własność ruchomości i
nieruchomości, użytkowanie wieczyste i związaną z tym prawem (por. art. 235) własność budynków i
innych urządzeń oraz większość praw rzeczowych ograniczonych, a przede wszystkim tzw. prawa
spółdzielcze (własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu
jednorodzinnego). Definitywne nabycie tych praw przez spadkobiercę uzależnione jest jednak od
uzyskania członkostwa w spółdzielni oraz od dokonania tzw. czynności zachowawczych (por. art. 228,
238, 232 PrSpółdz). W skład spadku wchodzi także zastaw i hipoteka, ale z uwagi na ich akcesoryjny
charakter tylko łącznie z wierzytelnością, którą zabezpieczają. Jeżeli zatem np. zastawem zabezpieczona
została wierzytelność ściśle związana z osobą wierzyciela, a więc wygasająca z chwilą jego śmierci,
wygaśnie także zabezpieczający tę wierzytelność zastaw.
2. Posiadanie
Odrębnym problemem jest problem dziedziczenia posiadania. Przed dłuższy czas zagadnienie to było
sporne w doktrynie i judykaturze. Obecnie dominuje pogląd, zgodnie z którym posiadanie wchodzi w skład
spadku.
Nb. 29
ż 6. Prawa wchodzące w skład spadku
III. Prawa z zakresu zobowiązań
19
1. Zasada ogólna
Stosunki zobowiązaniowe, których podmiotem był spadkodawca, w zasa- 30 dzie nie wygasają w chwili
jego śmierci. Wynikające z nich prawa wchodzą w skład spadku (wyjątki omówione zostały w poprzednim
paragrafie, por. Nb. 16-17). Zasada powyższa obowiązuje niezależnie od tego, jakie zdarzenie było
źródłem zobowiązania. Odnosi się zatem zarówno do roszczeń odszkodowawczych (deliktowych i
kontraktowych), jak do wierzytelności wynikających z umów, a także z bezpodstawnego wzbogacenia.
2. Roszczenia odszkodowawcze
W skład spadku wchodzi roszczenie o naprawienie szkody, także szkody spowodowanej uszkodzeniem
ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia (art. 444 ż l), poza roszczeniami wynikającymi z art. 444 ż l zd. 2 i
ż 2 KC (por. Nb. 18). Przechodzi natomiast na spadkobierców roszczenie z art. 446 ż 3 KCjako
majątkowe roszczenie odszkodowawcze (por. uchwała 7 sędziów SN z 26.10.1970 r., III PZP 20/70,
OSNCP Nr 7-8/1971, póz. 120).
3. Prawa wynikające z umów
Przechodzą na spadkobierców roszczenia wynikające z umów zawartych przez spadkodawcę.
Przykładowo, jeżeli spadkodawca zawarł umowę sprzedaży, która nie została przed jego śmiercią
wykonana, spadkobierca ma prawo domagać się wydania rzeczy i spełnienia innych świadczeń, o ile
przewidywała je umowa.
W skład spadku wchodzi uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej już darowizny. Prawo takie
wchodzi w skład spadku, o ile istniało już po stronie darczyńcy, a więc o ile zdarzenia powodujące
powstanie takiego uprawnienia miały miejsce przed śmiercią darczyńcy. Należy natomiast zwrócić uwagę
na fakt, że w pewnym zakresie spadkobiercom darczyńcy służy własne prawo odwołania darowizny
dokonanej przez ich poprzednika prawnego. Sytuację taką przewiduje art. 899 ż 2 infine.
IV. Ekspektatywa
Rozważając kwestie dziedziczności poszczególnych praw nie sposób po- 31 minąć problemu tzw.
ekspektatyw. Zgodnie z określeniem zaproponowanym przez K. Gandora (Prawa podmiotowe
tymczasowe (ekspektatywy), Ossolineum
Nb. 30-31

20
Rozdział U. Pojęcie i skład spadku
} 968, s. 63 i nast.) ekspektatywa - czyli oczekiwanie prawne -jest prawem podmiotowym, którego
zasadnicza funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu nabycia prawa, umożliwiającego pełne i
ostateczne zaspokojenie określonych potrzeb. Skutki prawne wynikające z oczekiwania prawnego są przy
tym zawsze słabsze od skutków prawa podmiotowego, którego nabycie oczekiwanie poprzedza. Nie
podejmując dyskusji, w wysoce kontrowersyjnej kwestii, czy uzasadnione jest na gruncie prawa polskiego
konstruowanie oczekiwania prawnego należy przyjąć, że oczekiwanie takie co do zasady wchodzi w skład
spadku. Nie będzie ono przechodziło na spadkobierców uprawnionego z tytułu ekspektatywy jedynie
wówczas, gdy prawo podmiotowe, którego nabycie poprzedza oczekiwanie prawne, nie wchodziłoby w
skład spadku.
ż 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku
I. Uwagi ogólne
32 Obok praw w skład spadku wchodzą także obowiązki majątkowe. Dla ich określenia używa się pojęcia
długi spadkowe lub pasywa spadku. Ich wielkość, a mówiąc bardziej precyzyjnie relacja między aktywami
i pasywami należącymi do spadku, decyduje o tym, czy spadkobierca uzyska realną ekonomiczną wartość
w wyniku dziedziczenia. Obowiązki te można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią
obowiązki, których podmiotem był spadkodawca. Do drugiej należą obowiązki, których podmiotem
spadkodawca wprawdzie nie był, ale których źródłem są stosunki prawne z udziałem spadkodawcy.
Trzecia grupa to obowiązki powstające w chwili otwarcia spadku lub później, związane z dziedziczeniem.
II. Obowiązki, których podmiotem był spadkodawca
33
l. Zasada ogólna
Obowiązki majątkowe, których podmiotem był spadkodawca z reguły przechodzą na spadkobierców.
Analogicznie jak prawa wchodzące w skład spadku muszą one odpowiadać kryteriom, o których była
mowa, a więc muszą mieć charakter majątkowy, nie mogą pozostawać w ścisłym związku z osobą
spadkodawcy i nie mogą przechodzić na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one
spadkobiercami. W odniesieniu do tej kategorii obowiązków nie jest możliwe szczegółowe wyliczenie tych,
które wchodzą w skład spadku.
Nb. 32-33
ż 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku
21
Przykładowo jedynie należy wskazać, że w obrębie obowiązków powstających w związku z
unormowaniami księgi pierwszej Kodeksu cywilnego, na spadkobierców przechodzą m.in. obowiązek
złożenia oświadczenia woli w sferze podlegających dziedziczeniu stosunków majątkowych (art. 64), obo-
wiązki wynikające z działania spadkodawcy jako rzekomego pełnomocnika (art. 103 ż 3), czy z działania
spadkodawcy nie będącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby (art. 39 ż l), albo też z działania
w imieniu osoby prawnej nieistniejącej (art. 39 ż 2).
2. Obowiązki prawnorzeczowe
W obrębie stosunków prawnorzeczowych obowiązki przechodzą na spadkobierców z uwagi na swój
majątkowy charakter. Jednak obowiązki związane z prawem własności przechodzą na spadkobierców
tylko wówczas, gdy przejdzie na nich prawo własności rzeczy. W szczególności chodzi o takie obowiązki,
które mają charakter tzw. obligacji realnych, np. obowiązki współwłaścicieli (art. 200, 205, 207 i 208),
obowiązki wynikające z przepisów prawa sąsiedzkiego (art. 144 i nast.), czy obowiązek przeniesienia
własności gruntu zabudowanego przez samoistnego posiadacza w warunkach określonych w art. 231 ż l
KC. (Por. szerzej E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984,
s. 31 i nast.). Przedstawione stanowisko jest jednak kwestionowane. Większość doktryny wyraża pogląd,
zgodnie z którym obowiązki te przechodzą na spadkobierców w trybie dziedziczenia. (Tak Pią-fowski, [w:]
System, T. IV, s. 66 i nast.; Gwiazdomorski, Prawo, s. 39).
3. Zobowiązania
W obrębie stosunków zobowiązaniowych na spadkobierców przechodzą obowiązki powstające zarówno w
wyniku zawarcia umowy, jak i na skutek innych zdarzeń (bezpodstawne wzbogacenie, wyrządzenie
szkody czynem niedozwolonym), a także obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania.
4. Obowiązki prawnorodzinne
Obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków między małżonkami oraz
stosunków rodzinnych co do zasady przechodzą na spadkobierców zmarłego. Przykładowo w obrębie tej
grupy wymienić można obowiązek rodziców (art. 105 KRO) oraz opiekuna (art. 174 KRO) oddania
majątku dziecka po ustaniu zarządu, a także obowiązek zwrotu nakładów i wydatków poczynionych w
związku ze sprawowaniem opieki (art. 162 i 163 KRO), które przechodzą
Nb. 33

22
Rozdziai H. Pojęcie i sklad spadku
na spadkobierców dziecka lub podopiecznego. Obowiązek alimentacyjny, o czym była mowa (por. Nb.
22), gaśnie, ale przechodzi na spadkobierców zobowiązanego obowiązek zapłaty rat alimentacyjnych,
które stały się wymagalne za życia uprawnionego (por. orzeczenie SN z 15.7.1965 r., III CO 36/65,
OSNCP Nr 3/1966, póz. 37).
III. Obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy
34 Spadkobiercy mogą stać się podmiotami pewnych obowiązków, które nie ciążyły na spadkodawcy.
Chodzi o sytuacje, kiedy ze stosunku prawnego, którego podmiotem był spadkodawca, a który wygasł w
chwili jego śmierci, wynikają określone obowiązki o charakterze majątkowym. Przykładowo wskazać
można umowę ulegającą rozwiązaniu w chwili śmierci jednej ze stron, która została częściowo wykonana,
a spełnione świadczenia mają ulec zwrotowi, albo też obowiązek zwrotu rzeczy, która pozostawała w
użytkowaniu spadkodawcy. Trudno mówić w takich wypadkach o dziedziczeniu sensu stricte, gdyż nie
mamy do czynienia z przejściem obowiązku ze spadkodawcy na spadkobiercę. Jednak obowiązki takie
niewątpliwie wchodzą w skład spadku obciążając spadkobierców.
IV. Obowiązki związane z otwarciem spadku l. Uwagi ogólne
35 Do długów spadkowych należą także obowiązki powstające w chwili śmierci spadkodawcy lub nieco
później, związane z otwarciem spadku. Wniosek taki uzasadnia brzmienie art. 922 ż 3 KC. Przepis ten
wymienia expressis verbis roszczenia o zachowek, zapisy i polecenia, koszty pogrzebu i koszty
postępowania spadkowego, a także inne obowiązki przewidziane w księdze IV KC. Pod tym określeniem
należy rozumieć obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania
z mieszkania i urządzenia domowego przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 ż l);
obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego (art. 939); obowiązek
dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania, jeżeli znajdują się oni w niedostatku i nie mogą
otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 938 i
966). Problematyka zachowku, zapisu i polecenia zostanie omówiona w dalszych rozważaniach. W tym
miejscu należy natomiast nieco uwagi poświęcić pozostałym z wymienionych obowiązków.
Nb. 34-35
ż 7. Obowiązki wchodzące -w skład spadku
23
2. Koszty postępowania spadkowego
Do długów spadkowych należą tylko niektóre koszty postępowania spad- 36 kowego. Zgodnie z art. 520
KPC, koszty postępowania ponoszą sami uczestnicy. Do długów spadkowych należy więc zaliczyć tylko
takie koszty, które nie obciążają spadkobierców jako uczestników postępowania, a także innych
uczestników tego postępowania. W grę wejdą zatem w szczególności koszty zabezpieczenia spadku (art.
634 KPC), koszty ogłoszenia testamentu (art. 646-651 KPC) oraz przesłuchania świadków testamentu
ustnego (art. 661-662 KPC), koszty ustanowienia wykonawcy testamentu i wydatki związane z jego dzia-
łaniami, a także jego wynagrodzenie (art. 989 ż 2), koszty spisu inwentarza (art. 637 KPC) oraz koszty
zarządu spadku nieobjętego (art. 666-668 KPC). Koszty te wchodzą w skład spadku obciążając
spadkobierców. Jeżeli spadkobierca obciążony takim obowiązkiem umrze, obowiązek taki przechodzi na
jego następców prawnych.
3. Koszty pogrzebu oraz koszty związane z chorobą spadkodawcy
Jeśli chodzi o koszty pogrzebu, to ustawa precyzuje, że pogrzeb spadko- 37 dawcy ma odpowiadać
zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Wysokość wydatkowanych kwot nie jest uzależniona od
stosunków majątkowych zmarłego. Do kosztów pogrzebu należą niewątpliwie takie wydatki, jak koszt
trumny, miejsca na grób, uroczystości pogrzebowych. Sporną kwestią jest, czy do omawianych kosztów
należy także koszt nagrobka. (Por. w szczególności. A. Szpunar, Odszkodowanie w razie śmierci osoby
bliskiej. Warszawa 1973, s. 181; K. Kruczalak, Czy koszty pogrzebu w rozumieniu art. 446 ż l KC
obejmują wystawienie nagrobka. Pal. Nr 7-8/1973; orzeczenie SN z 7.3.1969 r., II PR 641/68 z glosami Z.
Radwańskiego i J. Gwiazdomorskie-go, OSP Nr 7-8/1971, póz. 140; orzeczenie SN z 3.6.1980 r., II CR
148/80, OSN Nr 2-3/1981, póz. 29). Wydaje się, że o zaliczeniu wydatków na nagrobek do kosztów
pogrzebu powinien decydować sąd, biorąc pod uwagę przyjęte i stosowane w danym środowisku
zwyczaje oraz przeciętną wysokość kwot wydatkowanych na ten cel.
Długami spadkowymi są także koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy, takie jak koszty
sprawowania opieki nad chorym, utrzymania go, koszty leczenia. Do obowiązków obciążających
spadkobierców zaliczyć należy także koszty postępowania o uznanie spadkodawcy za zmarłego.
Zaliczenie kosztów pogrzebu spadkodawcy oraz innych kosztów wskazanych w uwadze Nb. 37 do długów
spadkowych oznacza, że spadkobiercy mają obowiązek zwrócić wydatkowane sumy osobom, które
poniosły ich ciężar.
Nb. 36-37

24
Rozdział II. Pojęcie i skład spadku
Odmiennie przedstawia się jedynie sytuacja, w której przepisy szczególne nakładają. na określone osoby
obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu. Tytułem przykładu wskazać można art. 446 ż l lub art, 908 ż l KC.
W wyżej wymienionych wypadkach obowiązek taki nie stanowi długu spadkowego.
4. Pozostałe długi spadkowe
Do długów spadkowych Kodeks cywilny zalicza także "inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi
niniejszej" (art. 922 ż 3 infine). Pod tym ogólnym określeniem należy rozumieć:
38 Obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania
i urządzenia domowego przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 ż l). Obowiązku tego
spadkodawca nie może w testamencie ograniczyć, ani wyłączyć. Podmiotami uprawnionymi są małżonek
spadkodawcy (a więc osoba pozostająca ze spadkodawcą w chwili jego śmierci w związku małżeńskim)
oraz osoby bliskie spadkodawcy. Uprawnieni muszą w chwili śmierci spadkodawcy wspólnie z nim
zamieszkiwać. Krąg osób bliskich ustala się przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego wypadku.
Osobami uprawnionymi mogą być zatem nie tylko najbliżsi krewni zmarłego (zstępni, rodzice), ale także
dalsi krewni, o ile istnieje stosunek "bliskości" oraz osoba pozostająca ze spadkodawcą w trwałym
związku faktycznym. Osoby uprawnione nie muszą prowadzić ze spadkodawcą wspólnego gospodarstwa.
39 Do omawianej kategorii długów należy także przewidziany w art. 939 KC obowiązek wydania
małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego. Powszechnie przyjmuje się, że art. 939
KC reguluje ustawowy zapis naddziałowy. Obciążony zapisem jest jedynie spadkobierca ustawowy
dziedziczący w zbiegu z uprawnionym małżonkiem. Ustawa uzależnia przy tym istnienie tego obowiązku
od spełnienia dodatkowych przesłanek. Małżonek uprawniony musi być spadkobiercą ustawowym. Nie
otrzyma zatem zapisu naddziałowego, jeżeli został uznany za niegodnego, zrzekł się dziedziczenia,
odrzucił spadek (chociaż ta sytuacja budzi wątpliwości) lub z innej przyczyny nie jest spadkobiercą
ustawowym (został wyłączony od dziedziczenia testamentem negatywnym, wydziedziczony). Należy
przyjąć, że także powołanie małżonka do dziedziczenia w testamencie sporządzonym przez
spadkodawcę, pozbawia go uprawnień z art. 939 KC. Ponadto spadkobiercy współdziedziczący z
małżonkiem nie mogą być zstępnymi spadkodawcy, a jeżeli są zstępnymi, nie mogą mieszkać ze
spadkodawcą w chwili jego śmierci. Należy także wskazać, że małżonkowie muszą pozostawać we
wspólnym pożyciu. Przepis ż 2 art. 939 KC wyraźnie stanowi, że uprawnienie Nb. 38-39
ż 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku 25
nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy. Warto przy
tej okazji zauważyć, że w określonych sytuacjach prawo spadkowe uzależnia istnienie pewnych
uprawnień po stronie małżonka spadkodawcy nie tylko od pozostawania małżonków w formalnym związku
małżeńskim (jak np. dziedziczenie ustawowe - art. 931 i nast.), ale także od pozostawania we wspólnym
pożyciu (jak w omawianej sytuacji).
Kontrowersyjna jest kwestia zależności pomiędzy odrzuceniem spadku przez małżonka, a istnieniem jego
uprawnienia z art. 939 KC. Część autorów przyjmuje, że małżonek może odrzucić spadek przypadający
mu w drodze dziedziczenia ustawowego, a przyjąć korzyść z art. 939 KC (tak J. Gwiazdo-morski. Prawo
spadkowe. Warszawa 1972, s. 77; B. Walaszek, Dziedziczenie pozostałego przy życiu małżonka według
prawa polskiego [w:] Rozprawy, s. 428). Według innych odrzucenie spadku powoduje niemożność skorzy-
stania z uprawnień określonych w art. 939 KC (tak J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s.
1853 i L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 842). To drugie stanowisko należy ocenić jako
zgodne z brzmieniem przepisu oraz istotą zapisu naddziałowego.
Przepis art. 939 KC każe stosować do uprawnienia małżonka odpowiednio przepisy o zapisie. Oznacza
to, że po stronie małżonka powstają roszczenia o przeniesienie na niego udziałów we współwłasności
przedmiotów urządzenia domowego. Współspadkobiercy obciążeni obowiązkiem wykonania
zobowiązania z tytułu zapisu naddziałowego muszą zawrzeć stosownej treści umowę z małżonkiem
spadkodawcy.
Do długów spadkowych, o których mowa w art. 922 ż 3 infine KC, nale- 40 ży także obowiązek
dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania. Obowiązek ten ciąży zarówno na
spadkobiercach ustawowych (art. 938), jak i testamentowych (art. 966). Obciąża on spadkobierców w
stosunku do dziadków spadkodawcy, jeżeli dziadkowie: nie zostali powołani do dziedziczenia; znajdują się
w niedostatku; nie mogą otrzymać należnych im świadczeń od osób, na których ciąży względem nich
ustawowy obowiązek alimentacyjny, a spadkobiercy nie są względem dziadków spadkodawcy zobowią-
zani do alimentacji. Zakres obowiązku ciążącego na spadkobiercy (spadkobiercach) określa się biorąc
pod uwagę czystą wartość spadku. Należy także wskazać na pewną swoistą cechę tego długu
spadkowego. Po stronie zobowiązanego spadkobiercy istnieje bowiem upoważnienie przemienne
(facultas alternativd). Może on wypełnić ciążący z mocy ustawy obowiązek dostarczając dziadkom
spadkodawcy środki utrzymania lub też uiszczając jednorazowo na ich rzecz sumę odpowiadającą
wartości jednej czwartej spadku (udziału w spadku) przypadającego zobowiązanemu. Obowiązek
określony
Nb. 40

26
Rozdział II. Pojecie i skład spadku
,w art. 938 i 966 KC powstaje w chwili otwarcia spadku lub też później. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie
były spełnione przesłanki powstania omawianego długu spadkowego i dopiero w późniejszym czasie
dziadkowie popadli w niedostatek i nie mogli otrzymać świadczeń alimentacyjnych od osób do tego
zobowiązanych, obowiązek dostarczania im środków utrzymania powstaje dla spadkobiercy w innym
czasie niż otwarcie spadku.
ż 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku
Nowela do Kodeksu cywilnego z 28.7.1990 r. nie zmieniła zasady, zgodnie z którą dziedziczenie
gospodarstwa rolnego oraz wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (a także działki
przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli wchodzą w skład spadku - por. art. 1087 ż 3) podlega odrębnym
zasadom. Gospodarstwo rolne (wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej) pozostało zatem
szczególnym składnikiem majątku spadkowego, chociaż specyficzne reguły jego dziedziczenia zostały
znacznie złagodzone. Po pierwsze, szczególne zasady odnoszą się obecnie jedynie do dziedziczenia
ustawowego - rozrządzenie gospodarstwem w testamencie nie podlega żadnym ograniczeniom. Po
drugie, w braku spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia takiego gospodarstwa, podlega ono
dziedziczeniu na zasadach ogólnych.
Gospodarstwem rolnym w rozumieniu przepisów księgi X KC jest takie gospodarstwo, które obejmuje
grunty rolne o powierzchni przekraczającej l hektar (l ha). Tylko do takich gospodarstw mają zastosowanie
szczególne zasady dziedziczenia (art. 1058). Ustawodawca zrezygnował przy tym ze szczegółowego
określania, co należy rozumieć pod pojęciem "gospodarstwo rolne" w rozumieniu przepisów prawa
spadkowego. Należy zatem przyjąć, że także w stosunkach prawa spadkowego obowiązuje definicja
gospodarstwa rolnego zawarta w art. 553 KC. Ograniczenia w zakresie dziedziczenia zaś odnoszą się do
tych gospodarstw, w których powierzchnia gruntów rolnych przekracza l ha. Gospodarstwa rolne o
powierzchni gruntów rolnych mniejszych niż l ha podlegają, zarówno w zakresie dziedziczenia
testamentowego, jak i ustawowego, ogólnym regułom. Gospodarstwo takie nie stanowi zatem odrębnego
składnika majątku spadkowego.
Pojęcie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz działki przyzagrodowej określaj ą
przepisy ustawy - Prawo spółdzielcze (art. 141 i nast).
Nb. 41-42
Rozdział UL Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
Literatura: J. Frąckowiak, Ochrona własności osobistej a dziedziczenie spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu, Acta UWr. Prawo Nr 186/1990; W. Hans, Umowy dotyczące spadku, NP Nr 2/1967; A.
Kozaczka, Z zagadnień niegodności dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, [w:] Rozprawy; tenże.
Charakter prawny przebaczenia wprawie cywilnym, NP Nr 10/1972; M. Krajewski, Przebaczenie i inne
okoliczności wyłączające możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego, PiP Nr 5/1997; E. Niezbecka,
Małżonkowie jako podmioty praw spadkowych, NP Nr 10-12/1989; taż. Jeszcze raz o małżonkach jako
podmiotach praw spadkowych, PS Nr 7-8/1992; A. Oleszko, Umowy dotyczące spadku w praktyce
notarialnej, NP Nr 6/1977; M. Pazdan, Kolizyjnoprawna problematyka nabycia spadku, St. Cyw. t. XXIII,
Kraków 1974; tenże. Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, St. Cyw. t.
XXIV, Kraków 1974; tenże, Niegodność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym,
NP Nr 2/1974;
tenże. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym. Rejent Nr 4/1997;
J. St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 86 i nast.; A. Szpunar, Z problematyki niegodnośei dziedziczenia, NP
Nr 211981.
ż 9. Pojęcie dziedziczenia
Pochodne nabycie praw i obowiązków może nastąpić w drodze:
1) sukcesji generalnej (uniwersalnej; nabycie pod tytułem ogólnym),
2) w drodze sukcesji syngularnej (nabycie pod tytułem szczególnym).
Nabycie prawa lub obowiązku pod tytułem szczególnym charakteryzuje się tym, że ze zbywcy
(poprzednika prawnego) przechodzi na nabywcę (następcę prawnego) jedno ściśle określone prawo lub
obowiązek, bądź też kilka praw lub obowiązków, ale także zindywidualizowanych.
Nabycie pod tytułem ogólnym występuje, gdy nabywca wchodzi w ogół praw i obowiązków innego
podmiotu. Dla przejścia praw i obowiązków w taki sposób nie jest konieczne ich szczegółowe określenie.
W wyniku zajścia zdarzenia, z którym ustawa łączy skutek w postaci sukcesji generalnej, następca
prawny staje się - co do zasady - podmiotem tych praw i obowiązków, których podmiotem był jego
poprzednik prawny w chwili zajścia określonego ustawą zdarzenia.
Nb. 43

28
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
Najbardziej typowym i najczęściej przywoływanym przykładem sukcesji uniwersalnej (generalnej) jest
dziedziczenie. Pod tym pojęciem rozumie się przejście ogółu praw i obowiązków zmarłego na jedną lub
kilka osób. Krąg takich osób wyznacza wola spadkodawcy (przy dziedziczeniu testamentowym) lub
przepis ustawy (przy dziedziczeniu ustawowym). Zdarzeniem, z którym ustawa łączy takie przejście praw i
obowiązków jest śmierć osoby fizycznej.
Przedstawione rozumienie pojęcia "dziedziczenie" należy jednak doprecyzować. Spadkobierca bowiem
nie tylko staje się podmiotem praw i obowiązków, których podmiotem był spadkodawca w chwili śmierci.
Działają także w stosunku do niego instytucje prawne, które działały w stosunku do poprzednika. I tak np.
w stosunku do spadkobiercy biegnie nadal termin przedawnienia i termin zawity, a także termin
zasiedzenia, który rozpoczął się za życia spadkodawcy. Stąd używane jest czasami, dla wyjaśnienia
pojęcia "dziedziczenie", określenie, zgodnie z którym spadkobierca wchodzi w sytuację prawną zmarłego.
Aby być precyzyjnym można zatem mówić o dziedziczeniu jako wejściu w sytuację prawną spadkodawcy,
polegającym w szczególności na nabyciu praw i obowiązków, których podmiotem był zmarły.
Jako archaiczne i nie oddające istoty zagadnienia uznawane jest określanie spadkobiercy jako
"kontynuatora osoby spadkodawcy". W drodze dziedziczenia następuje bowiem wejście w sytuację
prawną zmarłego, ale jedynie w sferze stosunków majątkowych. Stosunki o charakterze osobistym i wyni-
kające z nich prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym, a także prawa i obowiązki majątkowe
ściśle związane z osobą zmarłego, wygasają w chwili jego śmierci (por. Nb. 14-22).
ż 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia
Literatura: S. Szer, Prawo spadkowe. Warszawa 1955, s. 18 i nast.; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe,
Warszawa 1959, s. 166 i nast.; A. Ohanowicz, Recenzja pracy J. Gwia-zdomorskiego, Prawo spadkowe,
RPEiS Nr 4/1959; J. St. Piątowski, Prawo spadkowe, 1987, s. 14 i nast. Zob. też uchwalę 7 sędziów SN z
20.4.1964 r., OSN Nr 11/1965, póz. 200.
44 W polskiej literaturze, w szczególności odnoszącej się do dekretu o prawie spadkowym z 1946 r.,
ujawniła się kontrowersja co do istnienia szczególnego prawa podmiotowego nazywanego "prawem
dziedziczenia", "prawem do dziedziczenia" lub "prawem do spadku". Wyraźnie zarysowały się dwa
stanowiska. Zgodnie z pierwszym brzmienie przepisów nie daje podstaw do konstruowania takiego
szczególnego prawa podmiotowego (Gwiazdomorski, Prawo). Według drugiego można wywieść istnienie
takiego prawa z treści
Nb. 44
ż 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia
29
obowiązujących przepisów (Szer, Ohanowicz). Pod rządem Kodeksu cywilnego doktryna nie wykazywała
zainteresowania tą problematyką i jedynie J. St. Piątowski opowiedział się za istnieniem podmiotowego
prawa dziedziczenia.
Nie prezentując w sposób bardziej szczegółowy poszczególnych stanowisk należy jednak wskazać, że
zdaniem J. Gwiazdomorskiego pod pojęciem "prawo do dziedziczenia" można by rozumieć dwie kategorie
prawa podmiotowego. Po pierwsze, prawo podmiotowe do nabycia spadku czyli suma kwalifikacji
potrzebnych do nabycia spadku. Po drugie, prawo podmiotowe na spadku, czyli moc spadkobiercy nad
spadkiem po jego otwarciu, którego przedmiotem jest spadek. Autor wykazuje przy tym niemożność
tworzenia zarówno prawa podmiotowego do bycia spadkobiercą, jak i prawa na spadku już nabytym. Za
życia spadkodawcy, a więc do chwili otwarcia spadku, przyszły spadkobierca ma szansę na dojście do
dziedziczenia, ale nie jest ona w żaden sposób chroniona prawnie. Może być w każdej chwili unicestwiona
wolą spadkodawcy (sporządzenie testamentu określonej treści lub jego odwołanie) albo w wyniku zdarzeń
niezależnych od spadkodawcy (uznanie spadkobiercy za niegodnego, zmiana przepisów wyznaczających
krąg spadkobierców ustawowych). Po otwarciu spadku i jego nabyciu przez spadkobiercę nie ma już
miejsca na szczególnego rodzaju prawo podmiotowe. Stan rzeczy, do którego miałaby prowadzić
realizacja tego prawa podmiotowego powstaje bowiem ex legę. Co do prawa do spadku J. Gwiazdomorski
wskazuje, że przy sukcesji generalnej nabycie praw i obowiązków następuje na podstawie jednego
zdarzenia prawnego. Niemożliwe jest nabycie jakiegoś prawa podmiotowego. Nielogiczne byłoby zresztą
tworzenie jednego prawa podmiotowego do spadku jako pewnego majątku. Nie tworzy się przecież prawa
podmiotowego do własnego majątku.
Ze zdecydowaną krytyką takiego stanowiska wystąpił A. Ohanowicz. Przede wszystkim powoływał się na
argumenty wynikające z wykładni gramatycznej, gdyż dekret o prawie spadkowym posługiwał się
pojęciami "prawo do dziedziczenia" (art. 10-14) i "prawo do spadku" (art. 45-47). Podstawowy argument
przemawiający, zdaniem tego autora, za istnieniem prawa podmiotowego, to sposób ochrony praw
spadkobiercy. Poszczególne prawa wchodzące w skład spadku chronione są bowiem w sposób określony
we właściwych dla nich przepisach (np. windykacyjna ochrona własności). Ponadto jednak spadkobiercy
przysługuje dodatkowa ochrona w stosunku do osoby, która rości sobie prawa do spadku w charakterze
spadkobiercy, lecz spadkobiercą nie jest (roszczenie o ochronę dziedziczenia). Na tej podstawie
spadkobiercy służy np. roszczenie o wydanie rzeczy, która była w posiadaniu
Nb. 44

30
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
spadkodawcy w chwili otwarcia spadku, niezależnie od tego, czy i jakie prawo do tej rzeczy służyło
spadkodawcy. Dalszym argumentem A. Ohanowicza było wyłączenie rękojmi za wady poszczególnych
rzeczy wchodzących w skład spadku.
Jak wskazano pod rządem Kodeksu cywilnego jedynie J. St. Piątowski wyraźnie opowiedział się za
możliwością, konstruowania szczególnego prawa podmiotowego (prawa dziedziczenia), jednak dopiero po
otwarciu spadku i jego nabyciu przez osobę powołaną, do dziedziczenia. Do chwili otwarcia spadku
można mówić jedynie o sytuacji prawnej w szerokim znaczeniu tego pojęcia. Sytuacja taka obejmuje tylko
niektóre przesłanki potrzebne do powstania prawa podmiotowego i jedynie może, ale nie musi,
doprowadzić do powstania prawa podmiotowego. Możliwość ta, szansa na nabycie prawa, nie jest
chroniona przez prawo. Z chwilą, otwarcia spadku sytuacja ulega zmianie. Spadkobierca nabywa nie tylko
sumę praw i roszczeń, które przysługiwały spadkodawcy. Staje się także podmiotem uprawnień o
charakterze prawo kształtującym, których podmiotem nie był i nie mógł być spadkodawca (prawo do
odrzucenia spadku lub przyjęcia go wprost, bądź z dobrodziejstwem inwentarza). Trudno przy tym sądzić,
zdaniem J. St. Piątowskiego, że prawo dziedziczenia oznacza jedynie możność żądania wydania rzeczy,
która w chwili otwarcia spadku znajdowała się w faktycznym władaniu spadkodawcy, niezależnie od tego,
czy temu ostatniemu służyło odpowiednie prawo.
Rozstrzygnięcie przedstawionej kontrowersji wymaga szerszej analizy, wykraczającej poza ramy
opracowania typu podręcznikowego. Można jedynie zauważyć, że niewątpliwie rację ma J. St. Piątowski
wskazując, że nie należy przywiązywać zbyt wielkiej wagi do różnic pomiędzy brzmieniem przepisów
dekretu o prawie spadkowym i przepisów księgi IV KC. Wyeliminowanie z Kodeksu cywilnego określeń
"prawo do dziedziczenia", "prawo do spadku" nastąpiło pod wpływem J. Gwiazdomorskiego, który
aktywnie uczestniczył w pracach Komisji Kodyfikacyjnej. Zmiany w sferze werbalnej nie sąjedno-znaczne
z wolą spadkodawcy wyeliminowania konstrukcji podmiotowego prawa dziedziczenia, zwłaszcza że w art.
LVI i nast. PWKC nadal pojęcie takie występuje. Można natomiast zastanawiać się, czy konstruowanie
podmiotowego prawa dziedziczenia ma jedynie walor teoretycznopoznawczy, czy też daje także
spadkobiercy korzyści praktyczne (np. wzmacnia ochronę jego praw). Z tego punktu widzenia,
przynajmniej prima facie, nie wydaje się konieczne tworzenie szczególnego prawa podmiotowego.
Kwestia pozostaje jednak dyskusyjna, a ostatnio wskazano na korzyści praktyczne przyjęcia omawianej
konstrukcji. (Tak T. Sokołowski w recenzji pierwszego wydania nin. podręcznika, KPP Nr 3/1998, s. 584).
Nb. 44
ż11. Powołanie do spadku
ż 11. Powołanie do spadku
31
Określenie "powołanie do spadku" lub stosowane wymiennie, chociaż nie 45 używane w ustawie,
"powołanie do dziedziczenia" oznacza źródło, z którego wynika prawna możliwość wejścia w ogół praw i
obowiązków zmarłej osoby fizycznej. Prawo polskie przewiduje dwa źródła powołania do spadku: ustawę i
testament (art. 926 ż l). Mimo że ustawa w takiej kolejności wymienia źródła powołania, pierwszeństwo
ma testament. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie
powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art.
926 ż 2).
Prawo polskie przewiduje możliwość powołania do tego samego spadku częściowo na podstawie ustawy,
a częściowo na podstawie testamentu. Odnosi się to jednak wyłącznie do ułamkowych części spadku, co
do których spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub też spadkobiercy powołani do tych części nie chcą
lub nie mogą dziedziczyć (art. 926 ż 3). Takie sytuacje mogą wystąpić, gdy np. spadkodawca sporządzi
testament, w którym powołuje spadkobiercę "co do połowy mojego majątku". Co do drugiej połowy nie
nastąpiło powołanie spadkobiercy w testamencie i podlega ona dziedziczeniu ustawowemu. Jeżeli
natomiast spadkodawca powołał dwóch współspadko-bierców w częściach równych, a jeden z nich
odrzucił spadek (art. 1012) lub został uznany za niegodnego (art. 928), połowa spadku podlega
dziedziczeniu ustawowemu, a druga - testamentowemu. Uregulowanie zawarte w art. 926 ż 3 KC
powoduje, że różne lub nawet te same osoby mogą być powołane do ułamkowych części spadku zarówno
z ustawy, jak i z testamentu.
Reguła przewidziana w art. 926 ż 3 KC działa, o ile ustawa nie przewiduje wyjątków. Przewidziane ustawą
wyjątki to podstawienie zwykłe (art. 963) oraz przyrost (art. 965).
Przykład: I. Spadkodawca pozostawił troje dzieci A, B, C oraz małżonka M. Sporządził testament w
brzmieniu "Wolą moją jest, aby spadkobiercą połowy mojego majątku był kuzyn X". Do dziedziczenia
polowy ('A,) spadku dojdzie X na podstawie testamentu, a do dziedziczenia pozostałej połowy, na mocy
ustawy, spadkobiercy ustawowi. Udziały ich będą równe (art. 931 ż l) i wyniosą po '/g całego spadku ('/^ x
'/^ = '/g).
II. Spadkodawca pozostawił troje dzieci A, B, C. Sporządził testament, w którym do dziedziczenia powołał
dzieci A i B w częściach równych wyłączając przyrost. Dziecko B odrzuciło spadek. W takiej sytuacji
porządek dziedziczenia kształtuje się następująco:
dziecko A otrzymuje '/ spadku na podstawie testamentu. Drugą połowę dziedziczą A, B, ' C na podstawie
ustawy w równych częściach - każde po '/^ ('/; x '/3 = '^). Dziecko A dziedziczy zarówno na podstawie
ustawy, jak i testamentu, a jego udział w całości spadku wyniesie 4/^ (i/, + '/" = -/").
Nb. 45

32
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
III. Spadkodawca pozostawił dwoje dzieci A, B oraz małżonka M. Sporządził testament o treści
następującej "Cały swój majątek przekazuję w równych częściach dzieciom. Na wypadek, gdyby A nie
mógł lub nie chciał dziedziczyć, jego udział przeznaczam dla mojego przyjaciela X". A uznany został za
niegodnego. Do dziedziczenia na podstawie testamentu dojdzie dziecko B (w '/^) oraz spadkobierca
podstawiony X (także w '/^). Dziedziczenie ustawowe nie będzie miało miejsca, gdyż spadkodawca
wskazał spadkobiercę podstawionego (art. 963). Małżonek nie dojdzie zatem do dziedziczenia.
ż 12. Otwarcie i nabycie spadku
I. Otwarcie spadku
l. Śmierć spadkodawcy
"Otwarcie spadku" jest pojęciem o charakterze technicznoprawnym. Używa się go dla określenia
zdarzenia, z którym ustawa łączy skutek w postaci przejścia ogółu praw i obowiązków majątkowych
zmarłego na jego następcę prawnego (następców prawnych). Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci
spadkodawcy (art. 924). Brzmienie ustawy wskazuje, że otwarcie spadku określa się nie tylko datą
dzienną, ale także godziną, w której nastąpiła śmierć spadkodawcy. Ma to istotne znaczenie w sytuacjach,
gdy śmierć kilku osób, mogących dziedziczyć po sobie wzajemnie, nastąpiła tego samego dnia. W takiej
sytuacji istotne znaczenie może mieć nie tylko oznaczenie daty i godziny, ale także minuty, w której
nastąpiła śmierć poszczególnych osób. Wynika to z treści art. 927 ż l KC, który przewiduje, że
spadkobiercą może być osoba fizyczna żyjąca w chwili otwarcia spadku.
Przykład; Osoba A jadąc samochodem z synem S oraz wnukiem W uległa poważnemu wypadkowi. Syn S
oraz wnuk W zmarli tego samego dnia, w odstępie kilku godzin. Żadna z tych osób nie pozostawiła
testamentu. Porządek dziedziczenia ustawowego ukształtuje się różnie, w zależności od tego, czy
wcześniej nastąpił zgon osoby S, czy też osoby W (dla uproszczenia należy przyjąć, że nie ma innych
spadkobierców ustawowych). Jeżeli jako pierwszy zmarł wnuk W, jego majątek przeszedł w całości na
jego ojca S (art. 935 ż 2). Następnie, po śmierci S, majątek odziedziczył A jako ojciec spadkodawcy (art.
935 ż 2). Jeżeli jako pierwsza zmarła osoba S - cały jej majątek przeszedł na jej syna W (art. 931 ż l). Po
śmierci W do dziedziczenia dojdzie Skarb Państwa (art. 935 ż 3). Osoba A była bowiem dziadkiem
spadkodawcy, a dziadkowie spadkodawcy pozostają poza kręgiem spadkobierców ustawowych.
Zgodnie z art. 67 ust. l PrASC, do aktu zgonu wpisuje się datę i godzinę zgonu (pkt 2 PrASC). Ustawa nie
zawiera wymogu wpisania minuty, często byłoby to zresztą niemożliwe. Jeżeli godziny zgonu nie da się
oznaczyć w sposób precyzyjny (np. w razie znalezienia zwłok), należy wpisać moment najbardziej
prawdopodobny lub granice czasowe chwili zgonu (między godz. ...).
Nb. 46
ż12. Otwarcie i nabycie spadku
33
Osoby, które zmarły w tej samej chwili, nie mogą po sobie dziedziczyć. Prawo polskie wprowadza
domniemanie, zgodnie z którym jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie
niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie (szerzej o tym M. Pazdan, [w:] Kodeks
cywilny. Komentarz, T. I, Warszawa 1999, s. 103 i nast).
2. Uznanie za zmarłego
W przypadku uznania osoby fizycznej za zmarłą (art. 29 i nast.), chwilę jej śmierci oznacza się w
orzeczeniu o uznaniu za zmarłego (art. 31 ż l). Jako chwilę domniemanej śmierci oznacza się chwilę,
która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych - pierwszy dzień
terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe (art. 31 ż 2). W orzeczeniu sąd
powinien oznaczyć także godzinę domniemanej śmierci. Jeżeli jednak chwila ta w orzeczeniu została
oznaczona tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci uważa się koniec tego dnia (art. 31 ż 3). Ta
chwila jest chwilą otwarcia spadku po osobie uznanej za zmarłą.
3. Akt zgonu. Sądowe stwierdzenie zgonu
Akt zgonu wystawiany jest na podstawie karty zgonu, zaświadczenia wystawionego przez lekarza lub
zakład służby zdrowia (art. 66 ust. l PrASC), bądź też na podstawie pisemnego zgłoszenia dokonanego
przez organ prowadzący postępowanie co do okoliczności zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC). W braku takiego
dokumentu nie jest możliwe sporządzenie aktu zgonu. Jeżeli mimo braku takiego aktu śmierć osoby
fizycznej jest niewątpliwa, możliwe jest przeprowadzenie postępowania (w trybie nieprocesowym) o
stwierdzenie zgonu (art. 535-538 KPC). W postanowieniu stwierdzającym zgon sąd ściśle oznacza chwilę
śmierci (art. 538 ż l KPC). Jeżeli dokładne ustalenie chwili śmierci nie jest możliwe, przyjmuje się chwilę
najbardziej prawdopodobną (art. 538 ż 2 KPC). Chwila oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon
Jest chwilą otwarcia spadku.
II. Nabycie spadku l- Nabycie ex legę
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia (art. 925). Naby- 47 ^e to następuje z mocy prawa i
nie jest uzależnione od złożenia oświadczenia ^h przez spadkobiercę, ani nawet od jego wiedzy o fakcie i
tytule powoła-�"a. Takie rozwiązania przyjęte są w większości ustawodawstw europejskich,
Nb. 47

34
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
jakkolwiek możliwe jest także rozwiązanie (przyjęte np. w prawie włoskim), zgodnie z którym nabycie
spadku uzależnione jest od złożenia oświadczenia o jego przyjęciu. Nawet jednak przy takiej konstrukcji
prawnej złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku rodzi skutki ex tunc, od chwili otwarcia spadku.
Nabycie spadku ex legę w chwili jego otwarcia nie ma jednak charakteru definitywnego. Spadkobierca
może bowiem odrzucić spadek (art. 1012) i jest wówczas traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku
(art. 1020). Jeżeli jednak w terminie sześciu miesięcy od chwili, w której dowiedział się o tytule swego
powołania, spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia co do spadku, jest traktowany tak, jakby przyjął
spadek wprost (art. 1015 ż 2 zd. 2), chyba że jest osobą nie mającą pełnej zdolności do czynności
prawnych, osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia lub osobą
prawną. Taki spadkobierca traktowany jest jakby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 ż 2 zd. 3).
2. Sukcesja generalna
48 Ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio na spadkobiercę lub
spadkobierców. Jest to przypadek sukcesji generalnej (por. Nb. 5). Spadkobierca nabywa zatem, w
drodze jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć spadkodawcy, ogół praw i obowiązków
majątkowych należących do spadku. Nie mają tu zastosowania przepisy odnoszące się do nabywania
praw w drodze sukcesji syngularnej, przewidujące odmienne zasady w zależności od charakteru
nabywanego prawa. Na spadkobiercę przechodzi całość praw i obowiązków należących do spadku
{successio in universi-tatem). Piątowski (Prawo, s. 63 i nast.) wskazuje na następujące konsekwencje
takiego nabycia:
a) spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku, niezależnie od ich
charakteru. Sprzeczne z istotą sukcesji uniwersalnej byłoby różnicowanie zasad dziedziczenia w
zależności od tego, o jaki przedmiot chodzi (np. odrębne zasady dotyczące nieruchomości i rzeczy
ruchomych),
b) jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców, nabywają oni wspólnie cały spadek. Udział
każdego z nich, określany ułamkiem, jest udziałem zarówno w całości spadku, jak i w poszczególnych
przedmiotach należących do spadku. Na poszczególnych spadkobierców nie przechodzą określone
przedmioty majątkowe (składniki spadku), gdyż byłoby to sprzeczne z regułami sukcesji generalnej. Nie
jest możliwe odstąpienie od tej zasady w drodze sporządzenia testamentu określonej treści. Także ustawa
Nb. 48
ż 13. Zdolność do dziedziczenia
35
nie przewiduje żadnych wyjątków. Przeznaczenie w testamencie określonych przedmiotów
poszczególnym spadkobiercom musi być oceniane zgodnie z art. 961 KC lub traktowane jako zapisy (art.
968), a nie ustanowienie spadkobiercy,
c) nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym. Obowiązuje zasada nemo plus iuris
in alium trans ferre posfest quam ipse ha-bet. Specyfika dziedziczenia nie dopuszcza, odmiennie niż przy
sukcesji pod tytułem szczególnym, stosowania wyjątków od tej zasady,
d) na spadkobiercę przechodzą także te przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu.
ż 13. Zdolność do dziedziczenia
I. Uwagi ogólne
1. A zdolność prawna
Możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego 49 określana jest jako zdolność do
dziedziczenia (inaczej - zdolność do bycia spadkobiercą). Jest ona fragmentem zdolności prawnej, czyli
możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawną ma każda
osoba fizyczna od chwili urodzenia (art. 8). Zgodnie z przyjętym powszechnie poglądem, zdolność prawna
osoby fizycznej nie podlega ograniczeniom. Osoba prawna nabywa zdolność prawną z chwilą uzyskania
osobowości prawnej (art. 37), ale jej zdolność prawna jest co do zasady ograniczona.
2. Niezdolność względna i bezwzględna
Zdolność do dziedziczenia uregulowana została w sposób nieco odmienny, gdyż co do zasady nie
podlega ona ograniczeniom zarówno w odniesieniu do osób fizycznych, jak i osób prawnych. Przepis art.
927 ż l KC stanowi Jedynie, że nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili
otwarcia spadku oraz osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Podmioty, których ustawa nie
wyposaża w możliwość nabycia spadku (stania 5ię podmiotem praw i obowiązków wchodzących w skład
spadku), określane sąjako osoby niezdolne do dziedziczenia. W doktrynie wyróżnia się przy tym
niezdolność bezwzględną, tzn. niemożliwość dziedziczenia w ogóle oraz niezdolność względną, tzn.
niemożliwość dziedziczenia po określonej osobie, jak
Nb. 49

36
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
w przypadku spadkobiercy niegodnego, osoby, która zrzekła się dziedziczenia albo świadka przy
sporządzaniu testamentu oraz jego małżonka i krewnych i powinowatych pierwszego i drugiego stopnia -
art. 957 ż 2 KC (tak np. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe. Warszawa 1959, s. 65 oraz J. Pietrzy-
kowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1834). Zdecydowanym przeciwnikiem wyodrębniania
względnej niezdolności do dziedziczenia jest J. St. Pią-towski, którego zdaniem wyodrębnianie tej
kategorii nie da się pogodzić z ujęciem zdolności do dziedziczenia jako wycinka ogólnej zdolności prawnej
(szerzej o tym [w:] System, t. IV, s. 96 i nast.) oraz M. Pazdan (Zdolność dziedziczenia w polskim prawie
prywatnym międzynarodowym, St. Cywilist. t. XXIV, Kraków 1974, s. 75 i nast.).
Przedstawiona kontrowersja dotyka zasadniczego zagadnienia, czy zdolność prawna, a tym samym
zdolność do dziedziczenia, może być kwalifikowana w kategoriach zdolności (niezdolności) względnej i
bezwzględnej. Podziału tego nie należy przy tym utożsamiać z podziałem na zdolność prawną pełną i
ograniczoną. Ograniczenie zdolności prawnej może mieć jedynie charakter przedmiotowy i polega na
wykluczeniu możliwości nabywania pewnych praw i obowiązków niezależnie od tego, jakie zdarzenie
stanowi źródło nabycia. Natomiast kategoria zdolności względnej związana jest z przesłankami o
charakterze podmiotowym. Zdolność dziedziczenia o charakterze względnym oznacza jedynie, że dana
osoba nie może stać się podmiotem praw i obowiązków należących do spadku ze względu na osobę
spadkodawcy, a mówiąc bardziej precyzyjnie ze względu na relacje występujące w konkretnych
okolicznościach pomiędzy spadkodawcą i potencjalnym spadkobiercą. Nie jest równoznaczna z
ograniczeniem zdolności do dziedziczenia. Wydaje się zatem uprawnione wyodrębnianie kategorii
względnej i bezwzględnej zdolności (niezdolności) do dziedziczenia.
II. Zdolność do dziedziczenia - kategorie podmiotów
l. Dziecko poczęte
50 Zdolność do dziedziczenia ma nasciturus, a więc dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku. Zdolność
ta jest jednak zdolnością warunkową. Zgodnie z art. 927 ż 2 KC dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku
może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Zdolność do dziedziczenia dziecka poczętego ma zatem
charakter warunkowy. Jeżeli ustawowy wymóg spełnienia określonego warunku uznamy za ograniczenie,
zdolność do nabycia spadku nasciturusa jest zdolnością ograniczoną. Spełnienie warunku (o charakterze
Nb. 50
ż13. Zdolność do dziedziczenia
37
zawieszającym), aby dziecko urodziło się żywe, powoduje, że nasciturus dziedziczy tak, jak pozostali
spadkobiercy. Spełnienie wymaganego ustawą warunku rodzi skutki ex tunc. Należy przy tym zauważyć,
że art. 9 KC wprowadza domniemanie prawne, zgodnie z którym dziecko przychodzi na świat żywe. Nie
jest zatem konieczne dowodzenie, że spadkobierca, będący w chwili otwarcia spadku dzieckiem
poczętym, urodził się żywy. Ciężar obalenia domniemania z art. 9 KC ciąży bowiem na tym uczestniku
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, który twierdzi, że dziecko urodziło się martwe.
2. Osoba prawna
Zdolność do dziedziczenia mają także osoby prawne istniejące w chwili 51 otwarcia spadku. Jednak
osoba prawna, zarówno państwowa, jak i niepaństwowa, nie może nabyć spadku na podstawie ustawy.
Dziedziczenie ustawowe ma bowiem miejsce pomiędzy osobami powiązanymi węzłami krwi,
przysposobienia lub związkiem małżeńskim. Osoba prawna z istoty swej w takie związki nie wchodzi. Nie
może zatem należeć do kręgu spadkobierców ustawowych (z wyjątkiem Skarbu Państwa - por. art. 935 ż
3). Część autorów traktuje to jako ograniczenie zdolności dziedziczenia osoby prawnej (por. J. St.
Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 101 i nast.).
Przed wejściem w życie noweli do Kodeksu cywilnego z 21.7.1990 r., tzn. przed 1.10.1990 r., art. 1013 KC
stanowił, że przyjęcie spadku przez niepaństwową jednostkę organizacyjną wymagało zezwolenia organu
państwowego oznaczonego w rozporządzeniu Rady Ministrów. Przepis ten, mimo że regulował złożenie
przez niepaństwową jednostkę organizacyjną oświadczenia o przyjęciu spadku, był traktowany jako
przejaw ograniczenia zdolności takiej jednostki do dziedziczenia. Ograniczenie to odnosiło się jedynie do
dziedziczenia testamentowego niepaństwowych osób prawnych. Po skreśleniu art. 1013 KC ograniczenie
to przestało istnieć i w obecnym stanie prawnym także niepaństwowa osoba prawna ma nieograniczoną
zdolność do nabycia spadku na podstawie testamentu.
Dosyć paradoksalnie zabrzmi twierdzenie, że prawo polskie przyznaje w pewnych sytuacjach zdolność
dziedziczenia przyszłym osobom prawnym. Chodzi o fundacje, które w chwili otwarcia spadku jeszcze nie
istnieją z uwagi na to, że ustanowione zostały w testamencie. Możliwość taką przewiduje art. 3 ust. l
ustawy z 6.4.1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, póz. 203).
Zgodnie z art. 927 ż 3 KC fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie może być
spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Mamy
zatem do czynienia z sytuacją,
Nb. 51

38
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
gdy w chwili otwarcia spadku nie jest wiadome, czy ustanowiona w testamencie fundacja będzie
spadkobiercą. Jej zdolność do nabycia spadku zależy od spełnienia przewidzianego w ustawie warunku,
aby w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu została wpisana do rejestru. Bezskuteczny upływ tego
terminu powoduje, że fundacja, nawet jeżeli powstanie, nie może dziedziczyć po swoim fundatorze.
Dziedziczenie następuje według zasad ogólnych, z pominięciem jednak fundacji. (Szerzej o fundacji w
stosunkach spadkowych L. Stecki, Fundacja, cz. II i III, Toruń 1996, s. 47 i nast.).
3. Chwila decydująca dla zdolności dziedziczenia
Zdolność do dziedziczenia musi istnieć w chwili otwarcia spadku. Tylko ten moment decyduje o kręgu
spadkobierców. Osoba fizyczna dochodząca do spadku musi zatem być przynajmniej poczęta i musi
przeżyć spadkodawcę. Bez znaczenia pozostaje natomiast fakt, że spadkobierca zmarł zaraz po
spadkodawcy (np. po upływie kilku godzin). Jeżeli tylko śmierć osoby fizycznej nastąpiła później niż
śmierć spadkodawcy, osoba taka dochodzi do dziedziczenia.
Osoba prawna musi istnieć w chwili otwarcia spadku. W odniesieniu do osób prawnych podlegających
wpisaniu do rejestru wymóg ustawowy należy rozumieć w ten sposób, że w chwili śmierci spadkodawcy
osoba prawna została już wpisana do rejestru, a nie została z niego wykreślona. Jedyny wyjątek stanowi,
o czym była już mowa (por. Nb. 51), fundacja ustanowiona w testamencie.
ż 14. Niegodność dziedziczenia
I. Uwagi ogólne
l. Pojęcie
Instytucja niegodności dziedziczenia ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której podmiot
podejmujący działania przeciwko osobie spadkodawcy, naruszający jego swobodę w zakresie ustalenia
porządku dziedziczenia w drodze sporządzenia testamentu określonej treści lub działający przeciwko
sporządzonemu już testamentowi, dochodziłby do dziedziczenia po spadkodawcy. Przykładowo
dziedziczenie przez zabójcę po swojej ofierze jest nie do pogodzenia z poczuciem słuszności i zasadami
etyki. Wyłączenie od dziedziczenia stanowi przejaw dezaprobaty dla takich działań i może być traktowane
Nb. 52-53
ż 14. Niegodność dziedziczenia
39
jako swoista kara cywilna. Niegodność powoduje powstanie względnej niezdolności do dziedziczenia (por.
Nb. 49).
2. Konstrukcja prawna niegodności
Niegodność dziedziczenia może zostać ukształtowana w dwojaki sposób. Po pierwsze, spełnienie się
ustawowych przesłanek niegodności może pociągać za sobą powstanie skutków ex legę. Osoba należąca
potencjalnie do kręgu spadkobierców, która dokonała czynu pociągającego za sobą niegodność, jest
wyłączona od dziedziczenia z mocy samego prawa, bez konieczności wydania przez sąd stosownego
orzeczenia. Po drugie, dla uznania spadkobiercy za niegodnego ustawa może wymagać, aby sąd wydał
orzeczenie o charakterze konstytutywnym. To drugie rozwiązanie przyjęte zostało w Kodeksie cywilnym
(art. 928).
Poprzednio obowiązujący dekret o prawie spadkowym z 1946 r. przyjmował konstrukcję odmienną.
Zgodnie z art. 7 pr.sp., skutki niegodności następowały ex legę. Sytuacja taka występuje nadal w
stosunku do spadków, których otwarcie nastąpiło pod rządem dekretu, gdyż art. LI PWKC przewiduje w
tym zakresie właściwość prawa obowiązującego w chwili śmierci spadkodawcy.
3. Krąg podmiotowy
Zgodnie z art. 928 KC za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak i
testamentowy. Ustawa nie czyni w tym względzie żadnych różnic. Ponadto, zgodnie z art. 972 KC, za
niegodnego może być uznany także zapisobierca. Zdaniem J. Sf. Piątowskiego można żądać uznania za
niegodnego także uprawnionego do zachowku, nawet jeżeli w konkretnym stanie faktycznym osoba taka
nie jest powołana do dziedziczenia ani nie otrzymała zapisu (por. System, t. IV, s. 107). Pogląd ten może
budzić wątpliwości.
II. Stwierdzenie niegodności
l. Proces
Stwierdzenie niegodności następuje w trybie procesowym. W doktrynie 54 istniały wprawdzie spory w tym
zakresie, ale orzecznictwo Sądu Najwyższego było jednolite (por. w szczególności uchwała 7 SN z
26.2.1968 r., III CZP 101/67, OSN Nr 12/1968, póz. 203). Oznacza to, że dla osiągnięcia skutku w postaci
wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia niezbędne jest wytoczenie
Nb. 54

40 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
powództwa zawierającego stosowne żądanie. Kwestia niegodnośoi nie może być rozstrzygnięta np. w
postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.
2. Osoby uprawnione do wystąpienia z powództwem
Legitymację czynną ma, zgodnie z art. 929 zd. l KC, każdy, kto ma w tym interes. Ustawa nie wskazuje,
że ma to być interes prawny. Nie wydaje się także właściwe ograniczanie kręgu uprawnionych jedynie do
osób, które mają interes majątkowy w uznaniu spadkobiercy za niegodnego. Legitymowanym będzie
zatem m.in. podmiot, który dojdzie do dziedziczenia w miejsce niegodnego, ale także osoba bliska
zmarłego, dla której fakt dojścia do dziedziczenia np. zabójcy spadkodawcy stanowi obrazę pamięci
zmarłego. Legitymowany czynnie jest także prokurator (art. 7 KPC).
3. Termin
Możliwość wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego ograniczone zostało terminem zawitym.
Zgodnie z art. 929 zd. 2 KC z żądaniem można wystąpić w ciągu roku od powzięcia wiadomości o
przyczynie niegod-ności, jednak nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. Termin
roczny liczony jest od chwili powzięcia wiadomości o przyczynie niegodności i biegnie dla każdego
zainteresowanego odrębnie. Termin trzyletni liczony jest od chwili otwarcia spadku i biegnie niezależnie
od tego, czy ktokolwiek z zainteresowanych wie o przyczynie niegodności. Upływ terminu pociąga za sobą
niemożliwość wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego, przy czym upływ trzech lat od otwarcia
spadku definitywnie zamyka możliwość wystąpienia z takim powództwem i wyłączenia niegodnego od
dziedziczenia. Takie rozwiązanie może nasuwać wątpliwości z uwagi na cele, jakich osiągnięciu ma
służyć instytucja niegodności,
4. Skutki
55 Uznanie spadkobiercy za niegodnego oznacza wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył
otwarcia spadku (art. 928 ż 2). W jego miejsce wejdą zatem, przy dziedziczeniu ustawowym,
spadkobiercy powołani w dalszej kolejności. Przy dziedziczeniu testamentowym do dziedziczenia może
dojść spadkobierca podstawiony (art. 963); jeżeli jest kilku spadkobierców udział niegodnego może
przypaść pozostałym spadkobiercom w drodze przyrostu (art. 965); może także dojść do dziedziczenia na
podstawie ustawy. Zapiso-bierca uznany za niegodnego jest traktowany tak, jakby nigdy nie powstało dla
niego roszczenie o wykonanie zapisu. Podobnie uprawniony do zachowku (o ile oczywiście dopuszcza się
możliwość uznania takiej osoby za niegodną).
Nb. 55
ż14. Niegodnosć dziedziczenia III. Przyczyny niegodności
41
1. Wyliczenie
Przyczyny niegodności dziedziczenia zostały wyliczone wyczerpująco 56 w art. 928 ż l KC. Nie jest
możliwe stosowanie instytucji niegodności w odniesieniu do stanów faktycznych nie mieszczących się w
dyspozycji art. 928 ż l KC. Nie jest możliwe uznanie za niegodnego z innych przyczyn niż określone w
ustawie, chociażby uzasadniały one potraktowanie postępowania spadkodawcy jako sprzecznego z
zasadami współżycia społecznego (por. aktualne nadal orzeczenie SN z 3.11.1955 r., III CR 999/55, OSN
Nr 2/1956, póz. 52). Nie można podzielić poglądu J. Gwiazdomorskiego (Prawo, s. 72), zgodnie z którym
nie jest wykluczone stosowanie art. 928 ż l KC w drodze bardzo ostrożnej analogii do stanów faktycznych
przepisem tym nie objętych.
2. Umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy
Ustawa na czele przyczyn niegodności wymienia umyślne ciężkie prze- 57 stępstwo przeciwko
spadkodawcy. O ile kwestia, co rozumie się pod określeniem przestępstwo, a także kwestia umyślności
nie budzi większych wątpliwości, o tyle mogą takie wątpliwości powstać przy dokonywaniu wykładni
określenia "ciężkie". Kodeks karny pojęcia takiego nie używa, dokonując jedynie podziału przestępstw na
zbrodnie i występki. Podział ten dokonany został według kryterium wysokości grożącej sprawcy kary (por.
art. 7 KK). Co do zasady należy zatem przyjąć, że zbrodnie w rozumieniu prawa karnego będą ciężkimi
przestępstwami w rozumieniu art. 928 ż l pkt l KC. Okoliczności konkretnej sprawy mogąjednak
przemawiać za przyjęciem, że zbrodnia w rozumieniu prawa karnego nie ma charakteru ciężkiego
przestępstwa. Podobnie nie zawsze występek w rozumieniu prawa karnego będzie "lekkim"
przestępstwem. Występek, popełniony umyślnie, może stanowić - w konkretnym stanie faktycznym -
podstawę niegodności.
Przykłady: Spadkobierca (syn) broni się i przekraczając granice obrony koniecznej zabija ojca
maltretującego od wielu lat całą rodzinę.
Spadkobierca (córka), wykorzystując depresyjne nastroje ojca, namawia go do popełnienia samobójstwa.
Po pierwszej, nieudanej próbie samobójstwa, córka ponawia swoje namowy, a w końcu także udziela ojcu
pomocy.
Przestępstwo musi być skierowane przeciwko spadkodawcy. Oznacza to, że nie może stanowić podstawy
niegodności umyślny czyn, nawet mający charakter ciężkiego przestępstwa, jeżeli skierowany był
przeciwko innej osobie niż spadkodawca. Stąd np. ciężkie uszkodzenie ciała osoby bliskiej spadkodawcy
nie daje podstaw do uznania sprawcy za niegodnego. W art. 928 ż l
Nb. 56-57

42
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
pkt l KC przyjęte zostało rozwiązanie odmienne niż w art. 1008 KC normującym podstawy
wydziedziczenia. W art. 1008 pkt 2 KC przewidziana została możliwość pozbawienia uprawnionego prawa
do zachowku również w sytuacji, gdy dopuścił się on określonego przestępstwa także w stosunku do
osoby bliskiej spadkodawcy (np. syn spadkodawcy usiłował zabić konkubinę ojca).
Przyczynę niegodności może także stanowić usiłowanie popełnienia przestępstwa (art. 14 ż 2 KK) oraz
podżeganie i pomocnictwo (art. 19 ż l KK), o ile oczywiście chodzi o przestępstwo "ciężkie".
3. Naruszenie swobody testowania
58 Druga grupa przyczyn pozwalających na uznanie za niegodnego to działania naruszające swobodę
testowania. Zgodnie z art. 928 ż l pkt 2 KC spadkobierca może być uznany za niegodnego, gdy
podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam
sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. Podstęp i groźba powinny być rozumiane
tak, jak przy stosowaniu przepisów o wadach oświadczenia woli (art. 84, 86 i 87). Z podstępem będziemy
zatem mieć do czynienia, gdy u spadkodawcy zostanie w sposób zamierzony wywołane mylne
wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub spraw. Przykładowo wskazać można sytuację, w której
jeden z dwóch synów spadkodawcy przejmując korespondencję brata, stwarza u spadkodawcy
przekonanie, że przebywający za granicą drugi syn całkowicie przestał interesować się losem
spadkodawcy. Doprowadza w ten sposób do sporządzenia testamentu, w którym syn przebywający za
granicą zostaj e wyłączony od dziedziczenia. Podstępem jest także nakłonienie spadkodawcy do
sporządzenia testamentu w taki sposób, że będzie on nieważny, np. z uwagi na niedopełnienie
formalnych wymogów. Groźba musi mieć charakter poważny i bezprawny. Należy przy tym mieć na
uwadze, że w zasadzie każda groźba prowadząca do ograniczenia swobody testowania ma charakter
bezprawny.
Z brzmienia art. 928 ż l pkt 2 KC wynika, że możliwość uznania za niegodnego uzależniona jest od
wystąpienia skutku w postaci sporządzenia lub odwołania testamentu wbrew rzeczywistej woli
spadkodawcy, czy też wbrew rzeczywistej woli niedokonanie takiej czynności. Może powstać wątpliwość,
czy możliwe jest uznanie za niegodnego, gdy wprawdzie początkowo spadkodawca na skutek podstępu
lub groźby sporządził lub odwołał testament (nie sporządził lub nie odwołał), ale następnie dokonał
rozrządzeń zgodnych ze swą rzeczywistą wolą. Przykładowo chodzić może o sytuację, w której spad-
kodawca pod wpływem groźby odwołał testament, ale następnie sporządził inny o treści takiej, jak
odwołany.
Nb. 58
ż14. Niegodnosć dziedziczenia
43
Jako zasadę przyjąć należy, że w art. 928 ż l pkt 2 KC chodzi o sytuacje o charakterze trwałym, tzn. takie,
w których spadkodawca do ostatnich chwil życia pozostawał w błędzie lub w stanie zagrożenia i nie
dokonał rozrządzeń zgodnych ze swą rzeczywistą wolą. Jeżeli stan ten uległ zmianie i porządek
dziedziczenia ukształtowany został wolą testatora, brak jest przesłanek do uznania danej osoby za
niegodną. Zasadę tę należy jednak traktować w sposób elastyczny z uwagi na cele, osiągnięciu których
służy instytucja niegodności. (Por. np. orzeczenie SN z 10.5.1977 r., I CR 207/77, OSN Nr 2/1978, póz.
34).
4. Działania przeciwko testamentowi
Trzecią grupę przyczyn niegodności stanowią pewne zachowania się 59 w stosunku do testamentu.
Podzielić je można na trzy grupy:
1) ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy;
2) jego podrobienie lub przerobienie;
3) świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Działania określone w dwóch pierwszych grupach mogą zostać podjęte zarówno przed, jak i po otwarciu
spadku. Świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę możliwe
jest wyłącznie po otwarciu spadku.
Ukrycie lub zniszczenie testamentu, a także jego podrobienie lub przerobienie musi zostać dokonane w
zamiarze dokonania zmian w porządku dziedziczenia ukształtowanym przez spadkodawcę w testamencie.
Działania spadkobiercy (zapisobiercy, uprawnionego do zachowku) muszą być zatem podejmowane w
przekonaniu, że chodzi o ważny testament. Zniszczenie testamentu w przekonaniu, że jest on nieważny i
tym samym pozbawiony znaczenia prawnego, nie stanowi postawy uznania za niegodnego (por.
orzeczenie SN z 10.5.1977 r., I CR 207/77, OSN Nr 2/1978, póz. 34). Nie wyłącza natomiast możliwości
uznania za niegodnego fakt, że zniszczony, ukryty, podrobiony lub przerobiony testament okazał się
następnie nieważny. Jak wyżej wskazano, istotne znaczenie ma bowiem przekonanie działającego, że
chodzi o ważny testament.
Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez osobę trzecią stanowi kolejną
przyczynę uznania za niegodnego. Ustawa wymaga, aby skorzystanie to było świadome. Oznacza to, że
spadkobierca lub za-Pisobierca musi mieć świadomość, że rozrządzenia, z których wynikają dla niego
określone korzyści (powołanie do dziedziczenia, ustanowienie zapisu), nie pochodzą od spadkodawcy, nie
odzwierciedlają jego rzeczywistej woli.
Nb. 59

44 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne
Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną. osobę w przekonaniu, że jest to
ważny testament sporządzony przez spadkodawcę, nie stanowi podstawy do uznania za niegodnego.
IV. Przebaczenie
1. Funkcje
60 Zgodnie z art. 930 KC spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu
przebaczył. Ustawa pozostawia spadkodawcy decyzję, czy czyn, oceniany negatywnie, nieetyczny, ma
doprowadzić do wyłączenia osoby, która go popełniła, od dziedziczenia. Przebaczenie dokonane przez
spadkodawcę wyłącza możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego. Rozwiązanie takie stanowi
konsekwencję założenia, że instytucja niegodności stanowi wyraz dezaprobaty dla nieetycznych działań
danej osoby (spadkobiercy, zapisobiercy, uprawnionego do zachowku), ale jednocześnie u podstaw reguł
prawa spadkowego leży poszanowanie więzi istniejących z reguły pomiędzy spadkodawcą a
spadkobiercą. Więzi te mogą okazać się silniejsze od nagannych zachowań spadkobiercy. Jeżeli tak
rzeczywiście jest, spadkodawca może dokonać aktu przebaczenia.
2. Charakter prawny
Wysoce kontrowersyjne jest zagadnienie charakteru prawnego przebaczenia. Z reguły przyjmuje się, że
chodzi o akt uczuciowy polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy. Nie
jest to zatem oświadczenie woli. Za takim stanowiskiem zdaje się przemawiać brzmienie art. 930 ż 2 KC,
który dla skuteczności przebaczenia nie wymaga zdolności do czynności prawnych, a jedynie
dostatecznego rozeznania po stronie spadkodawcy. Przebaczający musi znać przyczynę niegodności,
mieć świadomość, że popełniony został czyn naganny, który odczuł jako wyrządzoną mu krzywdę.
"Dostateczne rozeznanie", o którym mowa w ustawie, oznacza także istnienie po stronie spadkodawcy
woli puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy. Osoba dokonująca aktu przebaczenia nie musi natomiast
mieć świadomości ani woli wywołania skutków prawnych w postaci wyłączenia możliwości uznania
spadkobiercy za niegodnego.
3. Forma
Forma, w jakiej przebaczenie ma zostać dokonane, nie została uregulowana. Może ono zatem zostać
dokonane w formie dowolnej. Dopuszczalne jest
Nb. 60
ż 15. Zrzeczenie się dziedziczenia
45
także dokonanie przebaczenia w sposób dorozumiany. Wprawdzie Kodeks cywilny nie zawiera
unormowania analogicznego do zawartego w art. 9 pr.sp., który przewidywał wyraźnie możliwość
dokonania przebaczenia w sposób dorozumiany, ale brak jest podstaw do wyłączenia takiej możliwości.
Przebaczenie będzie skuteczne, jeżeli z zachowania spadkodawcy jednoznacznie wynika chęć
puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy.
Takim jednoznacznym zachowaniem się spadkodawcy będzie np. powołanie do dziedziczenia osoby, co
do której istni ej ą podstawy do wydziedziczenia lub ustanowienie na jej rzecz zapisu. Spadkodawca musi
jednak być świadomy popełnienia czynu nagannego przez taką osobę.
ż 15. Zrzeczenie się dziedziczenia
I. Umowa
Prawo polskie zawiera generalny zakaz zawierania umów o spadek po 61 osobie żyjącej (art. 1047).
Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego zawierana
pomiędzy przyszłym spadkodawcą i osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych (art.
1048-1050). Dla ważności tej umowy niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Artykuł 1048
zd. 2 KC stanowi, że umowa o zrzeczenie się dziedziczenia powinna być zawarta w formie aktu
notarialnego. Forma ta ma charakter formy ad solemnitatem (art. 73 ż 2 zd. l).
II. Podmioty
Podmiotami umowy, jak wskazano wyżej, mogą być przyszły spadkodawca oraz spadkobierca ustawowy.
Pod pojęciem spadkobierca ustawowy należy rozumieć każdą osobę, która należy do kręgu
spadkobierców wymienionych w ustawie, a nie tylko osobę, która byłaby powołana do spadku według
stanu istniejącego w chwili zawierania umowy. Podmiotem takiej umowy może być zatem małżonek
spadkodawcy, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa. Stroną umowy nie może być
natomiast Skarb Państwa. Ten ostatni podmiot nie może zrzec się dziedziczenia, podobnie jak nie może
odrzucić spadku (art. 1023 ż l). Wynika to z celu, dla osiągnięcia którego Skarb Państwa powołany został
w ostatniej kolejności do dziedziczenia z ustawy, tzn. z założenia, że spadek nie może pozostać bez
spadkobiercy.
Nb. 61

46
Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne III. Przedmiot

Trudności nasuwać może określenie przedmiotu umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Autorzy
wyrażający pogląd, zgodnie z którym istnieje podmiotowe prawo dziedziczenia, wskazują, że przedmiotem
umowy jest właśnie to prawo. Stanowisko to jest dyskusyjne.
Zrzeczenie się może dotyczyć jedynie dziedziczenia opartego na powołaniu z ustawy. Kodeks cywilny nie
przejął rozwiązania zawartego w art. 10 pr.sp. i nie stwarza możliwości zrzeczenia się dziedziczenia
opartego na obu tytułach powołania. Nie jest także możliwe zrzeczenie się spadku lub udziału w spadku
na rzecz innej osoby, w szczególności na rzecz innego spadkobiercy (odmiennie dekret o prawie
spadkowym - por. art. 13). Pogląd taki prezentuje Sąd Najwyższy (orzeczenie z 20.3.1984 r., III CRN
35/84, OSN Nr 10/1984, póz. 184) wskazując jednak, że umowa tej treści zawarta pod rządem dekretu o
prawie spadkowym pozostaje skuteczna także wtedy, gdy spadkodawca zmarł po wejściu w życie
Kodeksu cywilnego (orzeczenie z 5.2.1993 r., III CZP 10/93 z glosą E. Skowrońskiej, OSP Nr 5/1994, póz.
83).
IV. Skutki
Zrzeczenie się dziedziczenia powoduje, że zrzekający się i - w zasadzie - jego zstępni, zostają wyłączeni
od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049). Umowa może jednak stanowić, że
skutki zrzeczenia się obejmują jedynie zrzekającego się, z wyłączeniem jego zstępnych. Z uwagi na to, że
zrzekający się jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, traci on także prawo do zachowku,
gdyż uprawnionym do zachowku jest ten, kto w braku testamentu dziedziczyłby z ustawy (art. 991 ż l).
Osoba, która zrzekła się dziedziczenia, może dziedziczyć na podstawie testamentu, niezależnie od tego,
czy testament sporządzony został przed, czy po zawarciu umowy (por. orzeczenie SN z 15.5.1972 r.,
OSN Nr 11/1972, póz. 197). Zrzeczenie się dziedziczenia nie czyni także bezskutecznym zapisu
uczynionego przez spadkodawcę na rzecz zrzekającego się.
Skutki zrzeczenia się dziedziczenia mogą zostać zniweczone w drodze ich umownego uchylenia.
Stosownej treści umowa musi zostać zawarta, w formie aktu notarialnego, pomiędzy tym, kto zrzekł się
dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono (art. 1050).
Nb. 61
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
Literatura: A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa-Poznań 1990;
M. Niedośpial, Zasady dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, MoP Nr 10/1996; M. Pazdan, Czy
przywrócić dziedziczenie ustawowe gminy? Samorząd Terytorialny Nr 11-12/1991; J. St. Piątowski, [w:]
System, t. IV, s. 117 i nast.; J. Policzkiemcz, Głos w dyskusji nad księgą piątą Kodeksu cywilnego, PiP Nr
7/1969; Z. Radwański, Kodeks cywilny a prawo regulujące zagadnienia rodziny, ZNIBPS Nr 19-20/1983;
T. Sokolowski, Dziedziczenie w związku z przysposobieniem, Rejent Nr 12/1996; B. Walaszek,
Dziedziczenie ustawowe pozostałego przy życiu małżonka wedle polskiego prawa spadkowego, [w:]
Rozprawy; S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do
dziedziczenia, ZNUJ, Prace Prawnicze Nr 98/1981.
ż 16. Uwagi ogólne
I. Pierwszeństwo testamentu
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy spadkodawca nie po- 62 zostawił ważnego
testamentu wyłączającego lub modyfikującego reguły ustawowe albo też, gdy osoby powołane do
dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami (por. art. 926 ż 2). Dziedziczenie ustawowe co
do części spadku ma natomiast miejsce, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo
gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą
(art. 926 ż 3). W tym ostatnim przypadku dziedziczenie ustawowe nie występuje, jeżeli działa instytucja
podstawienia (art. 963) lub przyrostu (art. 965).
Ustawowy porządek dziedziczenia może być uważany za oparty na doro-zumianej woli spadkodawcy.
Stanowisko takie oparte jest na założeniu, że spadkodawca wie, jak kształtuje się ustawowy porządek
dziedziczenia, ocenia go jako zgodny ze swoją wolą i świadomie rezygnuje ze sporządzenia testamentu.
Reguły dziedziczenia ustawowego mogą być także uważane za zastępujące wolę spadkodawcy. Należy
sądzić, że tak właśnie jest w większości Przypadków.
Nb. 62

48
l. Określenie
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe II. Krąg spadkobierców
63 Krąg spadkobierców ustawowych wyznaczany jest przez związki rodzinne, tzn. wynikające z więzów
krwi, małżeństwa lub przysposobienia, które z założenia ma zastępować więzy krwi. Określenie kręgu
spadkobierców ustawowych, tzn. określenie, który stopień pokrewieństwa daje powołanie do spadku z
ustawy, jest dokonywane w sposób zróżnicowany. Jedne systemy prawne przewiduj ą szerszy, inne
węższy krąg krewnych uprawnionych do dziedziczenia.
Kodeks cywilny przewiduje ustawowe dziedziczenie następujących bliskich spadkodawcy: małżonka,
zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd. - bez ograniczenia stopniem pokrewieństwa - art. 931); rodziców,
rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa (art. 932). Jak wynika z brzmienia art. 932 ż l KC wyłączeni od
dziedziczenia ustawowego są dalsi wstępni niż rodzice spadkodawcy. Dziedziczenie krewnych nie
charakteryzuje się zatem wzajemnością:
wnuk dziedziczy po swoim dziadku, natomiast dziadek nie dziedziczy po swoim wnuku. Podobnie dziecko
lub wnuk brata albo siostry spadkodawcy dziedziczy po swoim wuju (stryju) lub wujecznym (stryjecznym)
dziadku. Wuj nie dziedziczy natomiast po swoim siostrzeńcu.
2. Zstępni; osoby przysposobione
64 Dziecko dziedziczy po swoich rodzicach niezależnie od tego, czy pochodzi z małżeństwa, czy ze
związku pozamałżeńskiego, a także niezależnie od tego, w jaki sposób w tej ostatniej sytuacji ustalone
zostało ojcostwo (uznanie, sądowe ustalenie ojcostwa). Podobnie rodzice dziedziczą po swoim dziecku
niezależnie od tego, czy w chwili otwarcia spadku pozostają ze sobą w związku małżeńskim, a nawet czy
kiedykolwiek w takim związku pozostawali.
Reguły dziedziczenia ustawowego między przysposobionym a przysposabiającym uzależnione są od
tego, czy mamy do czynienia z przysposobieniem pełnym (adoptio plena - art. 121 KRO), czy też z
przysposobieniem niepełnym (adoptio minus plena - art. 124 KRO). Przy przysposobieniu pełnym
przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak, jakby przysposobiony był dzieckiem
przysposabiającego (art. 936 ż l). Zgodnie bowiem z ż 2 art. 936, przysposobiony nie dziedziczy po
swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. Należy jednak mieć na
uwadze szczególną regulację zawartą w art. 939 ż 3 odnoszącą się do sytuacji, w której jeden z
małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka.
Nb. 63-64
\ż 16. Uwagi ogólne
49
Jeżeli natomiast skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między
przysposabiającym a przysposobionym, reguły dziedziczenia ukształtowane zostały przez art. 937 KC
następująco:
a) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego
dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy;
b) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni
przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych;
c) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po
przysposobionym przysposabiający;
poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa. '
Dziedziczenie przez i po osobach przysposobionych może nasuwać wątpliwości i budzić kontrowersje. W
ramach opracowania typu podręcznikowego zasygnalizować jedynie można kwestie związane ze
skutkami rozwiązania przysposobienia (art. 125 ż l KRO); śmierci przysposabiającego przed przysposo-
bionym (należy sądzić, że do dziedziczenia dojdą rodzice naturalni przysposobionego); orzeczenia nowej
adopcji. (Zagadnienia te szerzej omawia T. Soko-Iowski, Dziedziczenie w związku z przysposobieniem.
Rejent Nr 12/1996).
3. Małżonek
Małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwi- 65 li otwarcia spadku w formalnym
związku małżeńskim ze spadkodawcą. Trwałe rozłączenie faktyczne (separacja faktyczna) nie wyłącza
małżonka od dziedziczenia. Związek małżeński nie istnieje, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało
prawomocne orzeczenie unieważniające lub rozwiązujące małżeństwo. Nie może być wówczas mowy o
dziedziczeniu z ustawy.
Nie daje prawa do dziedziczenia tzw. małżeństwo nieistniejące (matrimo-nium non existens), tzn. związek,
który nie został zawarty z uwagi na niespełnienie przesłanek z art. l KRO. Jeżeli natomiast zostało
zawarte małżeństwo mimo istnienia ustawowych przeszkód do jego zawarcia (por. art. 10-16 KRO),
śmierć jednego z małżonków wyłącza możliwość jego unieważnienia. Tym samym pozostały przy życiu
małżonek dziedziczy z ustawy.
Przepis art. 18 KRO przewiduje jedynie dwa wyjątki od tej zasady: jeżeli małżeństwo zostało zawarte
pomiędzy krewnymi (art. 14 ż l KRO) oraz jeżeli Jeden z małżonków pozostawał w chwili zawarcia
małżeństwa w innym związku małżeńskim (art. 13 ż l KRO). W tych dwóch sytuacjach możliwe jest
Nb. 65

50 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
unieważnienie małżeństwa także po jego ustaniu z powodu śmierci jednego z małżonków. Z powództwem
takim może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 13 ż 2 KRO). Wyrok unieważniający
małżeństwo pociągnie za sobą skutek w postaci wyłączenia "małżonka" od dziedziczenia ustawowego.
Wytoczenie powództwa o unieważnienie małżeństwa za życia spadkodawcy pozwala na jego
unieważnienie, także po śmierci jednego z małżonków, bez żadnych ograniczeń (art. 19 ż l KRO).
Unieważnienia takiego małżeństwa mogą dochodzić zstępni zmarłego (art. 19 ż 2 KRO). Proces toczy się
wówczas z udziałem kuratora ustanowionego na miejsce zmarłego małżonka (art. 450 ż 3 KPC), a
unieważnienie małżeństwa wyłącza od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu.
Toczący się w chwili śmierci spadkodawcy proces o rozwód podlega umorzeniu (art. 446 KPC). Jednak
wystąpienie przez zmarłego z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka może
doprowadzić do wyłączenia od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu. Proces rozwodowy ulega
wprawdzie umorzeniu, ale art. 940 KC stwarza możliwość orzeczenia przez sąd, na żądanie każdego z
pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, że
żądanie rozwodu było uzasadnione. Orzeczenie takie pociąga za sobą skutek w postaci wyłączenia
małżonka od dziedziczenia. Sąd ocenia, czy żądanie orzeczenia rozwodu z winy pozostałego przy życiu
małżonka było uzasadnione, czy nie. Musi zatem stwierdzić, czy istniał trwały i zupełny rozkład pożycia i
czy nastąpił on z winy małżonka pozostałego przy życiu. Z żądaniem wydania takiego orzeczenia można
wystąpić w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca ustawowy dziedziczący w zbiegu z
małżonkiem dowiedział się o otwarciu spadku, jednak nie później niż w rok od otwarcia spadku. Termin
ustawowy ma charakter terminu zawitego i jego upływ wyłącza możliwość
wystąpienia ze stosownym żądaniem. 65a Ustawą z 21.5.1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i
opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 52,
póz. 532) została do polskiego porządku wprowadzona separacja małżonków (art. ór-ól6 KRO).
Prawomocne orzeczenie separacji pociąga za sobą m.in. wyłączenia stosowania przepisów o powołaniu
do dziedziczenia z ustawy pozostającego w separacji małżonka spadkodawcy (art. 935'). Małżonek taki
nie dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Jeżeli zaś spadkodawca wystąpił o orzeczenie separacji z winy
małżonka, a żądanie było . uzasadnione - sąd może wyłączyć takiego małżonka od dziedziczenia, zgod-
nie z art. 940.
Nb. 65a
ż 16. Uwagi ogólne
51
4. Kolejność dziedziczenia
Spadkobiercy ustawowi zostali podzieleni na grupy dochodzące kolejno 66 do dziedziczenia ustawowego.
Spadkobiercy należący do grupy dalszej, dochodzą do dziedziczenia dopiero wówczas, gdy nie ma
spadkobierców należących do grupy bliższej. W prawie polskim jedynie małżonek dziedziczy zarówno w
pierwszej, jak i w drugiej grupie spadkobierców ustawowych (por. Nb. 67-68). Ustawa określa
szczegółowo wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców. Możliwe jest przy tym określenie
wielkości udziałów w stałym ułamku lub w zależności od liczby spadkobierców dochodzących do
dziedziczenia (podział według głów - in capita). Jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy
powołani zostają ich zstępni, określenie wielkości należnego udziału odbywa się według szczepów (in
stirpes). Polega to na ustaleniu w pierwszej kolejności udziału, jaki przypadłby nieżyjącemu krewnemu
bliższego stopnia. Udział taki zostaje przeznaczony zstępnym zmarłego krewnego z reguły w częściach
równych. Ten wtórny podział odbywa się już według głów.
Przykład: Spadkodawca miał troje dzieci A, B, C. Syn A nie dożył otwarcia spadku - zmarł przed
spadkodawcą pozostawiając dwoje dzieci X i Y (wnuki spadkodawcy). Podział spadku odbywa się w
stosunku do dzieci według głów - każde uzyskuje '/. W stosunku do spadkobierców syna spadkodawcy
(osoby A) wielkość przypadającego im udziału określona została według szczepu - przypada im udział,
który przypadłby ich ojcu, czyli Y, całego spadku. Ten udział dzieli się pomiędzy nich według głów czyli w
częściach równych - wnuki spadkodawcy uzyskają po '/^części spadku ('/^ x '/^= '/^). Sytuację tę można
także przedstawić w formie następującego schematu:

Polski Kodeks cywilny dzieli spadkobierców ustawowych na trzy grupy.
a) Do pierwszej należą małżonek i dzieci spadkodawcy (art. 931 ż l), a jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia
spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni (art. 931 ż 2).
Nb. 66

52 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
b) Do drugiej grupy spadkobierców ustawowych należą: małżonek spadkodawcy, jego rodzice,
rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (art. 932-935).
c) W braku spadkobierców należących do pierwszej i drugiej grupy, do dziedziczenia z ustawy dochodzi
Skarb Państwa (art. 935 ż 3).
ż 17. Porządek dziedziczenia
I, Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej
l. Małżonek i dzieci
Małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca
małżonkowi nie może być niniejsza niż \!^. Oznacza to, że np. w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił
małżonka i czworo dzieci ich udziały w spadku będą wynosić: małżonek - \!^, każde z dzieci po 3/n; całości
spadku. Należy przy tym mieć na uwadze, że w dużej części przypadków małżonkowie pozostają w
ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. W chwili śmierci jednego z małżonków wspólność ta ustaje, a
do majątku nią objętego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art.
42 KRO). Udziały małżonków są równe (art. 43 ż l KRO - co do możliwości ustalenia nierównych udziałów
patrz art. 43 ż 2 i 3 KRO). Oznacza to, że w skład spadku wchodzi z reguły połowa dotychczasowego
majątku wspólnego. Małżonek pozostaje jedynym uprawnionym co do drugiej połowy stanowiącej jego
udział w dotychczasowym majątku wspólnym, a ponadto uzyskuje co najmniej \la, ze spadku, czyli drugiej
połowy dotychczasowego majątku wspólnego. Takie rozwiązanie ustawowe było poddawane krytyce jako
dające zbyt daleko idące przywileje pozostałemu przy życiu małżonkowi (por. w szczeg. A. Dyoniak,
Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa-Poznań 1990, s. 19
i nast.).
Istniejącą sytuację przybliży schemat przedstawiający porządek dziedziczenia w sytuacji, gdy
spadkodawca pozostawił żonę (M) i czworo dzieci (A, B, C, D); małżonkowie pozostawali w ustroju
ustawowej wspólności majątkowej, przy czym majątek odrębny zmarłego przedstawia znikomą wartość
i nie jest w ogóle brany pod uwagę.
W skład spadku wchodzi jedynie udział spadkodawcy w majątku wspólnym (w wysokości\!^). Pozostała
część majątku przypada pozostałemu przy życiu małżonkowi jako jego udział w byłym majątku wspólnym
małżonków.
Nb. 67
ż17. Porządek dziedziczenia spadek
53

udział w byłym majątku wspólnym
Spadek dzieli się zatem następująco: M otrzymuje l/^ (art. 931 ż l zd. 2);
każde z dzieci - po 3/^ (^4 x '^ = 3/^). Oznacza to, że z majątku, będącego często dorobkiem całej rodziny,
małżonek otrzyma 20/^ (\6/^ + ^32 = 20/32)� a każde z dzieci po 3/^ (n/^ x l/4 = 3/^).
2. Dzieci i dalsi zstępni
Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim lub orzeczono prawomocnie
separację, jeżeli jego małżeństwo zostało unieważnione po jego śmierci, a także gdy małżonek został
wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC, do dziedziczenia dochodzą dzieci. Dziedziczą one
w częściach równych. Jeżeli jedno z dzieci nie dożyło otwarcia "spadku, jego udział przypada jego
dzieciom (wnukom spadkodawcy) w częściach równych. Jeżeli zatem spadkodawca miał troje dzieci, a
jedno z nich nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając troje swoich dzieci (wnuków spadkodawcy),
udziały poszczególnych spadkobierców w całości spadku przedstawiają się następująco: dwoje dzieci
żyjących w chwili otwarcia spadku ~ po '/3; wnuki spadkodawcy (dzieci spadkobiercy zmarłego wcześniej)
- każde po l/g ('/3 x '/3) całości spadku. Warto w tym miejscu przypomnieć, że do dziedziczenia dochodzą
wszystkie dzieci spadkodawcy.
Przykład: Spadkodawca S przed zawarciem związku małżeńskiego miał syna A, którego uznał. Następnie
zawarł związek małżeński, z którego pochodził drugi syn B oraz córka C. Ponadto S, po śmierci żony
pozostawał w krótkotrwałym związku, z którego narodziła się córka D - w stosunku do niej nastąpiło
sądowe ustalenie ojcostwa. W razie śmierci S do dziedziczenia dochodzą wszystkie dzieci i ich udziały są
równe (każdy wynosi '^).
Nb. 67

54
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
Taka wielkość udziałów stanowi rezultat przyjętego w prawie polskim rozwiązania, zgodnie z którym
określenie wielkości udziałów dzieci spadkodawcy następuje według głów, natomiast, dalszych zstępnych
według szczepów (por. Nb. 66 i tam podany przykład).
Osoby przysposobione, zarówno przy przysposobieniu pełnym, jak i niepełnym, dziedziczą w taki sam
sposób po przysposabiającym, jak dzieci i dalsi zstępni. Brak jest w tym względzie jakichkolwiek różnic.
[Zob. jednak uwagi w Nb. 64.]
II. Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej
1. Określenie kręgu spadkobierców
Do drugiej grupy spadkobierców ustawowych należą: małżonek spadkodawcy, jego rodzice, rodzeństwo
oraz zstępni rodzeństwa. Spadkobiercy należący do drugiej grupy dochodzą do dziedziczenia, jeżeli
spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia
spadku (zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych, odrzucili spadek). Sytuacja małżonka jest
uregulowana odmiennie, gdyż dochodzi on do dziedziczenia zarówno w pierwszej, jak i w drugiej grupie
spadkobierców.
2. Małżonek
Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi
rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku (art. 932 ż 2). Wielkość udziału małżonka określona jest
ułamkiem stałym. Pozostaje on niezmienny niezależnie od tego, ilu współspadkobierców dochodzi do
dziedziczenia drugiej połowy spadku.
Przykład: Do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy M oraz troje rodzeństwa spadkodawcy A, B
i C. Udziały poszczególnych spadkobierców wyniosą.: dla M - '/, (art. 932 ż 2), dla A, B i C - po '/, ('/, x '/, =
'/") całości spadku (art. 933 ż 3). Jeżeli natomiast do dziedziczenia doszedłby małżonek M oraz brat
spadkodawcy A, udziały spadkobierców wyniosą po '/; w całości spadku (art. 932 ż 2 i art. 933 ż 3).
3. Rodzice i rodzeństwo
Wielkość udziałów rodziców i rodzeństwa dochodzących do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem
przedstawia się następująco: - każde z rodziców otrzymuje jedną czwartą tego, co przypada łącznie dla
rodziców i rodzeństwa, pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych (art. 933 ż l). Jeżeli
zatem do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy, jego rodzice
Nb. 68-69
t^-17. Porządek dziedziczenia
55
oraz dwoje rodzeństwa, udział małżonka wynosi '^ całości spadku, a każdego z rodziców i każdego z
rodzeństwa - po '/g całości spadku. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczy tak, jak rodzone, a rodzice
dochodzą do dziedziczenia niezależnie od tego, czy pozostają w związku małżeńskim (por. orzeczenie SN
z 13.7.1984 r., III CZP 44/84, OSN Nr 12/1984, póz. 222). Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia
spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu
spadkodawcy (art. 933 ż 2). W stanie faktycznym przedstawionym wyżej wielkość udziałów byłaby
następująca: małżonek - \1^�, pozostały przy życiu rodzic - 3/^;
każde z dwójki rodzeństwa - ''^ całości spadku.
Przedstawioną sytuację przybliżą dwa schematy.
Stan faktyczny opisany jako pierwszy:
rodzic
y
rodzic
małżonek
brat
Stan faktyczny opisany jako drugi:


> (''/32+ '/32-jedna czwarta udziału zmarłego rodzica)
małżonek"\ K '/32 )-brat,
rodzic (/32 + '32 - połowa udziału zmarłego rodzica)
Nb. 69

56
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
Reguły zawarte w art. 933 ż l i ż 2 KC odnoszą się także do sytuacji, w której do dziedziczenia dochodzą
jedynie rodzice i rodzeństwo spadkodawcy (art. 935 ż 2). Sytuacja taka ma miejsce, gdy spadkodawca nie
pozostawił zstępnych lub są oni traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku i jednocześnie
spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim albo gdy małżonek jest traktowany tak, jakby nie
dożył otwarcia spadku.
Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w
częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa (art. 933 ż 3 KC). Jeżeli zatem np.
spadkodawca pozostawił obok małżonka tylko brata jako spadkobierców ustawowych, dziedziczą oni po
połowie.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada zstępnym. Udział ten
podlega podziałowi według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy (art.
934). Zstępni rodzeństwa spadkodawcy dziedziczą zatem według szczepów (por. Nb. 66). W pierwszej
kolejności ustala się wielkość udziału, który przypadłby zmarłemu przed spadkodawcą bratu lub siostrze,
a następnie ten udział dzieli się na tyle części, ilu zstępnych pozostało po tym zmarłym.
Przykład: Spadkodawca miał dwoje rodzeństwa X i Y, nie pozostawił innych spadkobierców ustawowych.
Brat Y nie dożył otwarcia spadku, pozostawił troje dzieci A, B i C. Wielkość udziałów przedstawiać się
będzie następująco: osoba X - '/^całości spadku, osoby A, B i C po '/" ('/, x '/,= '/,,) całości spadku (art. 935
ż 2 i art. 934).

udział spadkowy zmarłego brata
Nb. 69
ż17. Porządek dziedziczenia
57
4. Małżonek jako jedyny spadkobierca
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, cały spadek
przypada małżonkowi (art. 935 ż l).
Małżonek dochodzący do dziedziczenia w zbiegu z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy,
którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy
przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub
wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie (art. 939).
Problematyka art. 939 KC została szerzej omówiona w rozdz. II, ż 7 (por. Nb. 39).
III. Dziedziczenie Skarbu Państwa
W braku spadkobierców ustawowych wymienionych w art. 931 i 932 KC 70 spadek z ustawy przypada
Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 ż 3). Z brzmienia przepisu wynika wyraźnie,
że Skarb Państwa jest spadkobiercą ustawowym, a więc należy do trzeciej grupy spadkobierców
ustawowych. Dochodzi do dziedziczenia, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych,
rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa. Sytuacja prawna Skarbu Państwa jako spadkobiercy
ustawowego jest nieco inna niż pozostałych spadkobierców. Po pierwsze, Skarb Państwa nie może odrzu-
cić spadku, który mu przypadł z mocy ustawy (art. 1023 ż l). Po drugie, nie składa żadnego oświadczenia
co do spadku, a uważany jest za przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023 ż 2).
Po przeprowadzeniu reformy administracyjnej kraju w 1990 r. i przywróceniu polskiemu porządkowi
prawnemu administracji samorządowej, pojawił się problem, czy w ostatniej kolejności spadkobiercą
ustawowym nie powinna być gmina zamiast Skarbu Państwa. Takie rozwiązanie, jako podstawowe,
przyjęte było w dekrecie o prawie spadkowym. Zgodnie z art. 27 ż l pr.sp. w braku powołanych do spadku
krewnych i małżonka spadkodawcy z ustawy dziedziczyła gmina ostatniego miejsca zamieszkania
spadkodawcy. Skarb Państwa dochodził do dziedziczenia jedynie wówczas, gdy ostatnie miejsce
zamieszkania znajdowało się za granicą. Pozostawał on także spadkobiercą nieruchomości ziemskich
oraz nieruchomości położonych za granicą. Inne nieruchomości dziedziczyła gmina miejsca ich położenia.
Ewentualna interwencja ustawodawcy przywracająca zasadę dziedziczenia gminy wymaga
zastanowienia, gdyż istnieją argumenty przemawiające zarówno za dokonaniem zmiany, jak i za
utrzymaniem istniejącego stanu.
Nb. 70

58
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe IV. Sytuacja dziadków spadkodawcy
71 Dziadkowie spadkodawcy nie należą do kręgu spadkobierców ustawowych. Ustawa przewiduje jednak
pewne uprawnienia dziadków, o charakterze qua-.n-alimentacyjnym, skuteczne zarówno w stosunku do
spadkobierców ustawowych (art. 938), jak i testamentowych (art. 966). Szerzej zagadnienie to zostało
omówione w rozdz. II, ż 7 (por. Nb. 40).
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni
produkcyjnej
I. Uwagi ogólne
72 Uregulowania Kodeksu cywilnego dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych były w istotny sposób
nowelizowane (ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 27, póz. 252; z
26.3.1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności
gospodarstw rolnych, Dz.U. Nr 11, póz. 81; z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, Dz.U. Nr
55, póz. 321). Kierunek dokonywanych zmian rysuje się w sposób nie budzący wątpliwości - chodzi o
postępującą liberalizację zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie ma potrzeby szczegółowego
przedstawiania kolejno obowiązujących uregulowań w tym zakresie. Odesłać trzeba do poprzednio
obowiązujących unormowań i bogatego orzecznictwa i literatury. (Najobszemiej przedstawionej w
podręczniku J. Gwiazdomorskiego wydanego w 1990 r. Co do zmian dokonanych ustawą z 28.7.1990 r.
por. w szczeg. M Niedospial, Zasady dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, MoP Nr 10/1996)
Spadkobierca należący do kręgu spadkobierców ustawowych musi dodatkowo spełniać przesłanki, od
których ustawa uzależnia dojście do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Obowiązuje przy tym ogólna
reguła, zgodnie z którą spadkobiercy należący do grupy pierwszej wyłączają spadkobierców grupy drugiej.
Jednakże spadkobiercy należący do pierwszej grupy, nie spełniający przesłanek dziedziczenia
gospodarstwa, ustępują spadkobiercom grupy drugiej, odpowiadającym takim wymogom. Jeżeli jednak
żaden ze spadkobierców ustawowych nie spełnia przesłanek dziedziczenia gospodarstwa rolnego, albo
jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby w chwili otwarcia spadku trwale niezdolne do
pracy, gospodarstwo rolne dziedziczone jest na zasadach ogólnych (art. 1063).
Nb. 71-72
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 59 II. Przesłanki
dziedziczenia
1. Wyliczenie
Z ustawy dziedziczą gospodarstwo rolne spadkobiercy, którzy w chwili 73 otwarcia spadku stale pracują
bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej,
albo są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo są trwale niezdolni do
pracy (art. 1059).
2. Stalą praca przy produkcji rolnej
Praca uprawniająca do dziedziczenia gospodarstwa rolnego musi mieć charakter stały (nie może to być
praca dorywcza) oraz pozostawać w bezpośrednim związku z produkcją rolną. Oznacza to, że
spadkobierca musi wykonywać czynności z tą produkcją związane, a nie jakiekolwiek czynności w
gospodarstwie rolnym. Przykładowo prowadzenie księgowości w takim gospodarstwie nie stanowi
spełnienia przesłanki z art. 1059 pkt l KC. Obojętne jest natomiast z punktu widzenia tego przepisu, w
jakiej formie prawnej praca ta jest wykonywana. Może to być umowa o pracę, umowa zlecenia itp. Nie ma
także znaczenia, czy praca jest wykonywana we własnym gospodarstwie rolnym, czy też w gospodarstwie
innej osoby.
3. Przygotowanie zawodowe
Przygotowanie zawodowe do produkcji rolnej (art. 1059 pkt 2) określa rozporządzenie Rady Ministrów z
12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, póz.
519). Delegacja ustawowa tego rozporządzenia zawarta została w art. 1064 KC. Zgodnie z ż l
rozporządzenia spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej uprawniające
do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego, jeżeli:
- ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną. o specjalności przydatnej do
prowadzenia produkcji rolnej,
- ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów
daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,
~ uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie na skutek doskonalenia zawodowego
prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub
fizyczne,
~ wykaże się stałą pracą przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.
Nb. 73

60
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
4. Maloletniość, pobieranie nauki zawodu i uczęszczanie do szkól
Pojęcie "małoletni" użyte w art. 1059 pkt 3 należy rozumieć zgodnie z ogólnymi regularni Kodeksu
cywilnego. Przepis art. 10 KC wskazuje, że pełnoletnim jest ten, kto ukończył 18 lat lub przed
osiągnięciem tego wieku zawarł związek małżeński. Warunki małoletniości spełnia zatem osoba, która w
chwili otwarcia spadku nie ma ukończonych 18 lat i nie pozostaje w związku małżeńskim, bądź też nie
pozostawała w takim związku następnie unieważnionym (por. art. 10 ż 2 zd. 2). Pobieranie nauki zawodu
lub uczęszczanie do szkół określone zostało, dla potrzeb art. 1059 pkt 3 KC, w ż 2 rozporządzenia Rady
Ministrów powoł. wyżej. Zgodnie z tym przepisem chodzi o pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do
szkoły, także wyższej, jeżeli spadkobierca nie ma stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła
dochodów. Wiek spadkobiercy pozostaje bez znaczenia, jeżeli spełnione zostały przesłanki, o których była
mowa.
5. Niezdolność do pracy
Przepis ż 3 cyt. rozporządzenia określa, kiedy spadkobierca uważany jest za trwale niezdolnego do pracy.
Chodzi o osoby, które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonuj ą stałej pracy stanowiącej główne źródło
utrzymania lub też zostały zaliczone do I lub II grupy inwalidów na zasadach określonych w przepisach o
powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
III. Porządek dziedziczenia
l. Małżonek i dzieci
74 W pierwszej kolejności dochodzą, do dziedziczenia gospodarstwa rolnego małżonek i dzieci
spadkodawcy, jeżeli spełniają, którąkolwiek z przesłanek określonych w art. 1059 KC. Jeżeli dziecko
spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku lub jest traktowane tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku
(zrzeczenie się dziedziczenia, niegodność, odrzucenie spadku), jego udział przypada w częściach
równych jego dzieciom (wnukom spadkodawcy), jeżeli oczywiście spełniają przesłanki określone w art.
1059 KC. Ogólna reguła art. 931 ż 2 KC została uzupełniona przepisem art. 1060 KC. Wnuki (lub dalsi
zstępni - art. 1060 zd. 2) spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy gospodarstwo rolne także w sytuacji,
gdy ich ojciec lub matka nie mogą tego gospodarstwa dziedziczyć z braku warunków przewidzianych w
art. 1059 KC. Musząjednak spełniać warunki określone w art. 1059 pkt l lub 2. Małoletniość, pobieranie
Nb. 74
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 61
nauki lub trwała niezdolność do pracy nie uprawniają wnuków lub dalszych zstępnych spadkodawcy do
dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, gdy któreś z rodziców nie może dojść do dziedziczenia z
uwagi na niespełnienie warunków z art. 1059 KC. Należy podkreślić, że art. 1060 KC nie wyłącza
stosowania art. 931 ż 2 KC, a jedynie stanowi jego uzupełnienie.
2. Rodzeństwo
Analogiczna zasada przewidziana została w art. 1062 KC w odniesieniu do rodzeństwa spadkodawcy (ż l)
oraz zstępnych rodzeństwa (ż 2). Rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy z ustawy gospodarstwo rolne,
gdy brak jest zstępnych spadkodawcy (art. 932), a rodzeństwo spełnia którąkolwiek z przesłanek z art.
1059 KC. Ponadto rodzeństwo (oraz zstępni rodzeństwa) dochodzą do dziedziczenia gospodarstwa
rolnego także wówczas, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa tego dziedziczyć z powodu
warunków przewidzianych w art. 1059 lub 1060 KC, a rodzeństwo odpowiada warunkom przewidzianym w
art. 1059 pkt l lub 2 KC.
3. Rodzice
Rodzice spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy gospodarstwo rolne jedynie na podstawie art. 932 w
zw. z art. 1059 KC. Dochodzą oni zatem do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jedynie wówczas, gdy
brak jest zstępnych spadkodawcy. Z uwagi na brak odpowiedniego przepisu rodzice, w przeciwieństwie
do wnuków lub dalszych zstępnych spadkodawcy oraz rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, nie dochodzą
do dziedziczenia na tej podstawie, że zstępni nie odpowiadają warunkom określonym w art. 1059 KC.
Udziały w spadkowym gospodarstwie rolnym określa się zgodnie w regułami zawartymi w art. 931 i nast.
KC.
4. Skarb Państwa
Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 1063 KC Skarb Państwa dochodził do dziedziczenia gospodarstwa
rolnego nie tylko wtedy, gdy spełnione zostały przesłanki z art. 935 ż 3 KC, ale także, gdy ani małżonek
spadkodaw-cy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, nie �dpowiadał
warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolne-80 (ż l). Skarb Państwa był także
uważany za spadkobiercę ustawowego, gdy do dziedziczenia uprawnione były wyłącznie osoby w chwili
otwarcia spadku ^ale niezdolne do pracy. W takim wypadku Skarb Państwa był zobowiązany do
dokonania spłat odpowiadających wartości ich udziałów w gospodarstwie
Nb. 74

62
Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe
spadkowym po odliczeniu długów związanych z prowadzeniem tego gospodarstwa (ż 2). Przepis ten uległ
zmianie na mocy ustawy z 26.3.1982 r. i obecnie jeżeli małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego
krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedzicze-
nia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnione są wyłącznie osoby w chwili otwarcia spadku trwale
niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych. W takim przypadku
gospodarstwo rolne traci swój charakter szczególnego składnika majątku wspólnego i podlega ogólnym
regułom dziedziczenia.
IV. Ocena istniejącego uregulowania
75 Kodeks cywilny zachował szczególne reguły ustawowego dziedziczenia
gospodarstw rolnych. Przesłanki dziedziczenia zostały określone w przepisach prawa spadkowego z
uwagi na fakt, że obrót nieruchomościami rolnymi inter vivos nie podlega obecnie żadnym ograniczeniom
- art. 160-165 i 167-168 KC zostały skreślone nowelą z 28.7.1990 r. Wprowadza to nieuzasadnione
zróżnicowanie reguł nabywania gospodarstwa rolnego inter vivos i mortis causa. Należy ponadto
zauważyć, że testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych nie podlega żadnym ograniczeniom i
spadkodawca może ustanowić spadkobiercą każdą osobę, niezależnie od tego, czy spełnia ona warunki
przewidziane dla ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Także wprowadzenie zasady, zgodnie
z którą w braku spadkobierców spełniających warunki z art. 1059 KC lub przy spełnianiu przez nich tylko
warunku określonego w pkt 4 art. 1059 KC, gospodarstwo podlega dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi
zasadami dziedziczenia ustawowego, osłabia działanie ograniczeń przewidzianych w art. 1059-1062 KC.
De legę ferenda należy postulować rezygnację ze szczególnych unormowań dotyczących dziedziczenia
gospodarstw rolnych.
76
V. Dziedziczenie wkładu gruntowego
Szczególnym regułom podlega także dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni
produkcyjnej oraz działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli należą one do spadku. Zastosowanie mają
w takim wypadku ogólne zasady dziedziczenia ustawowego uzupełnione art. 1087 KC. Zgodnie z tym
przepisem do dziedziczenia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (działki
przyzagrodowej lub siedliskowej) dochodzą spadko-
Nb. 75-76
ż 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 63
biercy, którzy: są członkami tej spółdzielni; są małoletni, bądź też pobierają naukę zawodu lub
uczęszczają do szkół; są trwale niezdolni do pracy. Pojęcia użyte w art. 1087 ż l KC odpowiadają użytym
w art. 1059 KC i należy tak samo je rozumieć (wniosek z art. 1086). Nie znajdują natomiast zastosowania
art. 1060 i 1062 KC, gdyż ż 2 art. 1087 KC zawiera odmienne uregulowanie sytuacji, w której brak jest
spadkobierców będących członkami spółdzielni. Do dziedziczenia dochodzą wówczas spadkobiercy,
którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku
zostaną członkami tej spółdzielni. W braku osób odpowiadających warunkom określonym w art. 1087 KC,
wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz działkę przyzagrodową i siedliskową dziedziczą
spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 w zw. z art. 1086).
Nb. 76

Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
Literatura: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu, [w:]
Prace z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. J. St. Piątowskie-go, Ossolineum 1985; A. Mączyński,
Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1976; tenże.
Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli, [w:] Problemy kodyfikacji
prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. Z. Radwanskiego, Poznań 1990; M. Niedospial, Testament w
polskim prawie cywilnym - zagadnienia ogólne, Kraków 1991; tenże, Testament - zagadnienia ogólne
testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków-Poznań 1993; K. Przy-bylowski. Swoboda testowania
(dziedziczenie testamentowe według projektu Kodeksu cywilnego PRL), [w:] Materiały dyskusyjne do
projektu Kodeksu cywilnego. Materiały sesji naukowej 8-10.12.1954, Warszawa 1955; tenże:
Niedopuszczalność wspólnych testamentów, St. Cyw., t. IV, Kraków 1963; Z, Radwański, Wykładnia
testamentów, KPP Nr 1/1993;
S. Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 172 i nast.; tenże. Ochrona interesów jednostki w polskim prawie
spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ Prace Prawnicze Nr 98/1981, Kraków; B.
Żmigrodzka, Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997.
ż 19. Testament jako szczególna czynność prawna
I. Uwagi ogólne
7 Określenie testament rozumiane jest w prawie dwojako; po pierwsze, oznacza czynność prawną, przez
którą osoba fizyczna określa losy swego majątku na wypadek śmierci; po drugie, jest to dokument, w
którym zawarte zostaje oświadczenie woli testatora. Na istnienie takiej dwoistości wskazuje większość
doktryny. Jedynie J. Gwiazdomorski (Wykładnia, s. 828 i nast.) prezentuje stanowisko, zgodnie z którym
pojęcie to używane jest jedynie dla określenia czynności prawnej, jaką jest testament. Zdaniem tego
autora jednym z elementów składających się na czynność prawną może być pismo, np. przy testamencie
holograficznym. Nie da się zatem odróżnić czynności prawnej
testamentu od dokumentu obejmującego testament.
Stanowisko J. Gwiazdomorskiego jest odosobnione. Dla potrzeb niniejszego opracowania należy jedynie
wskazać, że bardziej przekonywujące jest stanowisko odróżniające testament - czynność prawną i
testament - dokument.
Nb. 77
ż 19. Testament jako szczególna czynność prawna
65
W przeciwnym razie niektóre przepisy, np. art. 646 ż l KPC nakazujący złożenie testamentu w sądzie
spadku, staną się trudne do zrozumienia. W przepisach użycie słowa "testament" w rozumieniu
dokumentu jest łatwe do wywnioskowania z kontekstu (np. art. 646 KPC, art. 946). Częściej używane jest
określenie "testament" jako określenie czynności prawnej (art. 941, 943-943, 947-948).
II. Cechy testamentu
Testament jest czynnością prawną pozwalającą uregulować sytuację prą- 78 wną majątku należącego do
osoby fizycznej na wypadek śmierci. Instytucja testamentu jest powszechnie znana, a pojawiła się w
systemach prawnych na tym etapie rozwoju, kiedy dostrzeżono konieczność umożliwienia osobie fi-
zycznej dokonania takich rozrządzeń. W różnych systemach prawnych wskazuje się na trzy cechy
charakterystyczne dla testamentu. Jest to czynność prawna jednostronna, mortis causa, odwołalna.
Wystąpienie tych trzech cech jest konieczne, aby dana czynność mogła być uznana za testament.
Testament może ponadto charakteryzować się innymi cechami, które nie mogą jednak zmienić ani
modyfikować trzech zasadniczych, wskazanych wyżej.
Analiza przepisów Kodeksu cywilnego pozwala scharakteryzować testament jako czynność prawną o
następujących cechach: charakter mortis causa (art. 941), odwołalność (art. 943), jednostronność i ściśle
osobisty charakter (art. 944 ż 2) oraz poddanie daleko posuniętym rygorom formalnym, których
niedopełnienie powoduje nieważność testamentu (art. 958).
Z faktu, że testament jest czynnością prawną mortis causa wynikają dwie podstawowe konsekwencje. Po
pierwsze, testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych w chwili jego sporządzenia, w
szczególności nie powoduje powstania jakichkolwiek praw ani obowiązków zarówno dla testatora, jak i
innych osób. Po drugie, testator może swój testament w dowolnej chwili odwołać w całości lub w części.
Ściśle osobisty charakter wyraża się w ustawowym zakazie sporządzania oraz odwoływania testamentu
przez przedstawiciela. Natomiast tzw. formalizm testamentu oznacza niemożliwość sporządzenia go w
innej formie niż przewidziana ustawą. Dla ważności tej czynności prawnej niezbędne jest także ścisłe
przestrzeganie formalnych wymagań ustawowych.
III. Wyłączność testamentu
Zgodnie z art. 941 KC rozrządzić majątkiem można jedynie przez te- 79 513010^. Obowiązujące
unormowanie oznacza, że prawo polskie przewiduje Nb. 78-79

66
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
80
wyłączność testamentu jako instytucji pozwalającej uregulować na wypadek śmierci losy całego swojego
majątku. Inne systemy prawne dopuszczają zawarcie umowy dziedziczenia oraz darowiznę mortis causa.
Przez umowę dziedziczenia strony porozumiewają się co do losów swoich majątków na wypadek śmierci
jednej z nich. Darowizna mortis causa natomiast wywołuje skutki prawne w chwili śmierci darczyńcy.
Prawo polskie zawiera zakaz zawierania umów o przyszły spadek (spadek po osobie żyjącej - art. 1047).
Nie została natomiast uregulowana ustawowo kwestia dopuszczalności darowizny na wypadek śmierci, a
doktryna jest w tym zakresie podzielona. (Za dopuszczalnością zawarcia takiej umowy wypowiedzieli się
m.in. A. Ku-bas. Recenzja pracy L. Steckiego, Umowa darowizny, Poznań 1974, NP Nr 10/1974, s. 1368 i
nast.; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 580 i nast.;
M. Niedośpial, Darowizna na wypadek śmierci, PiP Nr 11/1987. Por. też, E. Drozd, Darowizna na
wypadek śmierci. Rejent Nr 1/1992). Wydaje się, że należy podzielić pogląd, zgodnie z którym darowizna
mortis causa nie jest dopuszczalna w polskim systemie prawnym. Dopuszczenie takiej darowizny
wymagałoby uregulowania ustawowego przynajmniej kwestii odwołalności zawartej umowy.
Poza testamentem istnieją pewne możliwości zadysponowania majątkiem na wypadek śmierci w trybie
art. 57 ust. l pkt 2 ustawy z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, póz. 939). Kwestia ta została już
omówiona (por. Nb. 25). Dopuszczalne jest także zawarcie umowy na rzecz osoby trzeciej, w której
umieszczone zostaje zastrzeżenie, że osoba ta nabędzie korzyść dopiero z chwilą śmierci
zastrzegającego. Jednak umowa taka ma charakter czynności inter vivos, a jedynie przysporzenie w
stosunku waluty jest przysporzeniem na wypadek śmierci (tak A. Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej,
ZNUJ Prace prawnicze t. 78, Warszawa-Kraków 1976, s. 86 i nast.). Jedynie testament zatem pozwala
osobie fizycznej rozrządzić całością lub częścią swego majątku na wypadek śmierci.
ż 20. Sporządzenie testamentu
I. Zdolność testowania
81 Sporządzenie testamentu jest dokonaniem czynności prawnej. Zastosowanie znajdą zatem ogólne
reguły dotyczące czynności prawnej modyfikowane jednak przepisami zawartymi w księdze IV KC. Dla
przedstawienia nasuwających
Nb. 80-81
ż 20. Sporządzenie testamentu
67
się zagadnień, specyficznych dla testamentu, niezbędne jest omówienie problematyki zdolności
testowania oraz woli testowania.
Zdolność testowania to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu. W każdym
systemie prawnym jest to uzależnione od posiadania przez osobę fizyczną pewnych cech osobistych,
takich jak odpowiedni wiek, pełna lub przynajmniej ograniczona zdolność do czynności prawnych.
Zdolność testowania należy zatem uznać za wycinek zdolności do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i obowiązków za pomocą czynności
prawnych dokonywanych przez samego zainteresowanego. W ramach zdolności do czynności prawnych
pozostaje możliwość rozporządzania swoim majątkiem, zarówno w drodze czynności inter vivos, jak i
mortis causa (w takiej sytuacji używa się określenia "rozrządzanie"). Zdolność testowania, zgodnie z art.
944 ż l KC nabywa się z chwilą uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych. (Co do warunków uzy-
skania pełnej zdolności do czynności prawnych por. art. 10 i 11 KC). Zdolność testowania zgodnie z
prawem polskim ma zatem osoba, która ukończyła 18 lat lub przed ukończeniem tego wieku zawarła
związek małżeński oraz nie została ubezwłasnowolniona. Zdolność dziedziczenia traci osoba ubezwłasno-
wolniona (całkowicie lub częściowo), a także osoba, dla której ustanowiono na podstawie art. 549 KPC
doradcę tymczasowego.
Kodeks cywilny nie przyjął rozwiązania zawartego w art. 75 pr.sp. pozwalającego sporządzić testament
osobie, która ukończyła 16 lat. Testament taki mógł jednak zostać sporządzony jedynie w formie
notarialnej lub szczególnej. Nie wymagał natomiast zgody przedstawiciela ustawowego. Kodeks cywilny
unormowania tego nie przejął, uzależniając istnienie zdolności testowania od pełnej zdolności do
czynności prawnych. Osoby w wieku pomiędzy 13 a 18 rokiem życia i osoby ubezwłasnowolnione
częściowo nie mogą zatem rozrządzić na wypadek śmierci nawet swoim zarobkiem ani przedmiotami
majątkowymi oddanymi im do swobodnego użytku, mimo że art. 21 i 22 KC pozwalają im na swobodne
rozporządzanie takimi składnikami majątku w drodze czynności inter vivos.
Spadkodawca musi mieć zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu. Późniejsza utrata lub
nabycie zdolności testowania pozostaje bez wpływu na ważność testamentu sporządzonego wcześniej.
Przykład: Spadkodawca w 1993 r. sporządził testament własnoręczny. Następnie zachorował psychicznie
i w następstwie tego został w 1995 r. ubezwłasnowolniony całkowicie. Zmarł w 1996 r. Sporządzony przez
niego testament pozostanie ważny.
Nb. 81

68
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia II. Wola testowania
ż 20. Sporządzenie testamentu
69
l. Pojęcie
82 Sporządzenie testamentu jako dokonanie czynności prawnej mortis causa musi podlegać rygorom
dalej idącym niż dokonanie czynności inter vivos. Wyraża się to w konieczności działania spadkodawcy z
wolą testowania (cum animi testandi) oraz w nieco odmiennym uregulowaniu skutków wystąpienia wad
oświadczenia woli. Wola testowania to, najogólniej rzecz ujmując, wola i świadomość dokonywania
czynności prawnej na wypadek śmierci. Testator musi mieć świadomość, że reguluje losy majątku na czas
po swojej śmierci. Jest to podstawowy wymóg sporządzenia testamentu i brak takiej świadomości musi
prowadzić do niesporządzenia testamentu. Zamiar uregulowania losów majątku musi być powzięty na
serio, spadkodawca musi działać z zamiarem wywołania skutków prawnych.
Wola testowania nie musi obejmować dokonania rozrządzeń w określonej formie (inaczej orzeczenie SN z
14.1.1982 r., III CRN 169/81, OSP Nr 7-8/1983, póz. 151). Istotny jest jedynie zamiar spadkodawcy, aby
sporządzony testament wywołał skutki prawne w postaci uregulowania porządku dziedziczenia (tak też A.
Mączyński w glosie do powołanego wyżej orzeczenia).
2. Wady oświadczenia woli
83 Wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi być powzięta i wyrażona niewadliwie. Zgodnie
z art. 945 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
a) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
b) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodaw- | ca nie działał pod
wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
c) pod wpływem groźby.
Artykuł 945 ż l KC stanowi przepis szczególny w stosunku do ogólnych norm regulujących skutki
wadliwego oświadczenia woli. Przewiduje jednolitą sankcję nieważności testamentu przy wystąpieniu
którejkolwiek z wad oświadczenia woli. Podstawę takiego uregulowania stanowi tzw. teoria woli, zgodnie z
którą dla ważności złożonego oświadczenia decydujące znaczenie ma wola wewnętrzna osoby
składającej takie oświadczenie. W odniesieniu do testamentu jako czynności jednostronnej, nie
skierowanej do określonego adresata, nie występuje potrzeba wyważania interesów stron czynności.
Celem nadrzędnym jest ochrona prawidłowego powzięcia decyzji i wyrażenia woli przez testatora.
Nb. 82-83
3. Brak świadomości lub swobody
Brak świadomości lub swobody należy oceniać według wskazówek za- 84 wartych w art. 82 KC. Nie
występują w tym zakresie żadne odrębności. Stan określany jako brak świadomości lub swobody musi
występować w chwili sporządzania testamentu. Sama choroba psychiczna spadkodawcy nie pociąga za
sobą automatycznie nieważności sporządzonego testamentu, gdyż osoba chora psychicznie, pełnoletnia
a nie ubezwłasnowolniona, nie traci zdolności testowania. Ważny jest testament takiej osoby sporządzony
w okresie tzw. lucidum intervallum. Jak wskazał Sąd Najwyższy (orzeczenie z 30.4.1976 r., III CRN 25/76,
OSP Nr 4/1977, póz. 78) samo stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje
automatycznie nieważności testamentu. Konieczne jest przeprowadzenie dowodu, czy w chwili
sporządzania testamentu spadkodawca działał z rozeznaniem.
4. Bląd
Odmiennie niż w księdze I KC uregulowany został błąd. Zgodnie z art. 945 85 pkt 2 KC, bierze się pod
uwagę każdy błąd istotny subiektywnie. Decydujące znaczenie ma jedynie okoliczność, czy spadkodawca
sporządziłby testament określonej treści, gdyby znał rzeczywisty stan rzeczy lub spraw. Nie ma także
znaczenia, czy błąd dotyczył treści testamentu, czy innych okoliczności (inaczej art. 84). Odmiennie także
niż przewiduje to art. 88 KC, błąd spadkodawcy pociąga za sobą nieważność bezwzględną testamentu.
5. Groźba
Groźba w art. 945 pkt 3 KC nie została wyraźnie określona jako bezpraw- 86 na, ale każda groźba mająca
na celu skłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu określonej treści jest bezprawna. Groźba
nie musi stanowić jedynej przyczyny sporządzenia testamentu. Wystarczy, aby miała poważny wpływ na
decyzję spadkodawcy. Groźba nie musi być obiektywnie poważna. Podobnie jak błąd, należy ją oceniać z
punktu widzenia testatora - według kryteriów subiektywnych. Groźba, inaczej niż przewiduje to art. 87 KC,
także pociąga za sobą bezwzględną nieważność testamentu.
6. Nieważność testamentu
Sporządzenie testamentu pod wpływem wady oświadczenia woli pociąga 87 za sobą bezwzględną jego
nieważność. Taki wniosek wypływa w sposób jednoznaczny z art. 945 ż l KC, który wyraźnie stanowi
"Testament jest
Nb. 84-87

70
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
nieważny...". Takie sformułowanie ustawy, zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, oznacza
wprowadzenie sankcji bezwględnej nieważności dokonanej czynności. Ten wniosek może jednak zostać
poddany w wątpliwość, jeżeli uwzględni się brzmienie ż 2 art. 945 KC, zgodnie z którym na nieważność
testamentu sporządzonego pod wpływem wady nie można się powoływać po upływie trzech lat od dnia, w
którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po
upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku. Wokół kwestii charakteru nieważności testamentu spo-
rządzonego pod wpływem wady narosło szereg kontrowersji. Szerzej będzie o tym mowa w ż 23 nin.
rozdziału (por. Nb. 96).
III. Zakaz testamentów wspólnych
88 Zgodnie z art. 942 KC testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
Sformułowanie ustawy oznacza zakaz sporządzania testamentów wspólnych. Z testamentem wspólnym,
najogólniej mówiąc, mamy do czynienia, gdy treść dokonanej czynności prawnej obejmuje rozrządzenia
więcej niż jednego spadkodawcy.
Zakaz sporządzania takich testamentów obejmuje zarówno testamenty zawierające rozrządzenia
powiązane ze sobą, jak i całkowicie niezależne.
Przykłady: Testament własnoręczny sporządzają wspólnie A i B spisując swoją wolę na tej samej kartce
papieru, a następnie kładąc pod rozrządzeni ami swoje podpisy. Osoba A powołuje do całości spadku
osobę B, a osoba B - osobę A.
Testament własnoręczny zostaje spisany (w sposób opisany wyżej) przez małżonków A i B. Każde z nich
rozrządza całością swojego majątku na rzecz wspólnego dziecka D.
Zakaz testamentów wspólnych wynikający z art. 942 KC nie odnosi się do testamentu ustnego oraz do
pisma stwierdzającego treść takiego testamentu (por. uchwałę 7 sędziów SN z 22.3.1972 r., OSP Nr
2/1972, póz. 26 z aprobującą glosą A. Mączynskiego, tamże; odmiennie jednak J. Gwiazdomorski,
Wykładnia, s. 828 i nast. oraz w pewnym zakresie J. St. Piątowski, Prawo, s. 134). Zakaz zawarty w art.
942 KC używa bowiem pojęcia "testament" w znaczeniu dokumentu. Oznacza to, że nie jest
dopuszczalne zawarcie w jednym akcie notarialnym (art. 950), protokóle przy testamencie allograficznyffl
(art. 951), czy też w piśmie przy testamencie holograficznym (art. 949 ż l) rozrządzeń dwóch lub więcej
osób.
Wprowadzenie do systemu prawnego zakazu sporządzania wspólnych testamentów uzasadniane jest
argumentem, że testament taki ogranicza swobodę testowania w ten sposób, iż utrudnia lub wręcz
uniemożliwia swobodne
Nb. 88
ż 21. Odwołanie testamentu
71
ndwołanie raz sporządzonego testamentu. Naruszenie zakazu i sporządzenie wspólnego testamentu
pociąga za sobą jego bezwzględną nieważność.
ż 21. Odwołanie testamentu
I. Uwagi ogólne
Oświadczenie spadkodawcy zawarte w testamencie nie jest skierowane do 89 określonego adresata i,
jako czynność mortis causa, nie wywiera żadnych skutków prawnych za życia testatora (por. Nb. 78). Stąd
możliwość odwołania sporządzonego już testamentu w każdej chwili. Jedyne ograniczenia w tym zakresie
wynikają z istnienia wymogu, aby spadkodawca miał zdolność testowania (art. 944 ż l), odwołania dokonał
osobiście (art. 944 ż 2) i aby wola odwołania powzięta była niewadliwie. Odwołanie testamentu może
dotyczyć wszystkich lub tylko niektórych rozrządzeń.
U. Sposoby odwołania
l. Wyliczenie
Odwołanie testamentu może zostać dokonane na kilka sposobów określonych w art. 946 KC.
Spadkodawca może:
a) sporządzić nowy testament;
b) w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający jego oświadczenie lub pozbawić go cech, od
których zależy jego ważność;
c) dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
*� Sporządzenie nowego testamentu
Sporządzenie nowego testamentu musi zostać dokonane w jednej z form 90 Przewidzianych prawem,
niekoniecznie w tej, w której został sporządzony testament odwołany. Odwołanie np. testamentu
notarialnego może zostać zatem dokonane w drodze sporządzenia testamentu własnoręcznego, czy
nawet ustnego. Treść późniejszego testamentu może zostać ograniczona tylko do odwołania
wcześniejszego. Porządek dziedziczenia będzie wówczas zgodny z ustawą. Jeżeli spadkodawca zawrze
jednak określonej treści rozrządzenia,
Nb. 89-90

72
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
porządek dziedziczenia będzie kształtował się zgodnie z wolą wyrażoną
w późniejszym testamencie (odwołującym).
Sporządzenie nowego testamentu może pociągnąć za sobą odwołanie poprzedniego w sposób
dorozumiany. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni
odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można
pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947). Sprzeczność pomiędzy dyspozycjami testamentowymi
może pociągać za sobą całkowitą niemożliwość ich wykonania. Przykładowo można wskazać sytuację, w
której w testamencie wcześniejszym do całości spadku powołana zostanie osoba A, a w późniejszym
osoba B - także do całości spadku. W takim przypadku testament wcześniejszy ulega odwołaniu. Brak
sprzeczności i, co za tym idzie, ważność i skuteczność obu sporządzonych testamentów, ma miejsce np.
wówczas, gdy wcześniejszy testament zawiera jedynie powołanie spadkobiercy, a późniejszy - tylko
zapisy.
Trudności powstają w sytuacji, gdy spadkodawca sporządziłby kilka testamentów o różnej treści tego
samego dnia. Kolejność ich sporządzenia może zostać ustalona na podstawie pozostawionego
oświadczenia spadkodawcy, nawet jeżeli nie odpowiada ono formalnym rygorom testamentu (por. orze-
czenie SN z 30.9.1971 r., III CZP 56/71, OSN Nr 3/1972, póz. 47).
Późniejszy testament może odwołać wcześniejszy w całości lub w części. Nastąpi to jednak tylko
wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny. Nieważność późniejszego testamentu z jakichkolwiek
przyczyn oznacza, że nie wywrze on żadnych skutków prawnych, nie odwoła także wcześniejszego
testamentu.
3. Zniszczenie testamentu
91 Zniszczenie testamentu (np. podarcie testamentu własnoręcznego) lub pozbawienie go cech, od
których zależy jego ważność (oddarcie podpisu na testamencie własnoręcznym) pociąga za sobą
odwołanie testamentu tylko wówczas, gdy nastąpiło to w zamiarze odwołania. Czynności te muszą także
zostać podjęte osobiście przez spadkodawcę (art. 944 ż 2). Brak zamiaru odwołania testamentu lub
okoliczność, że zniszczenie testamentu lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność było
działaniem osoby trzeciej, musi zostać wykazany przez osobę, która takie twierdzenie podnosi (art. 6).
4. Dokonanie zmian
92 Dokonanie w istniejącym testamencie zmian, z których wynika zamiar jego odwołania, może polegać
np. na przekreśleniu testamentu. Nie musi
Nb. 91-92
ż 22. Wykładnia testamentu
73
towarzyszyć temu umieszczenie przez spadkodawcę napisu "uchylony", "odwołany", "nieważny". Jednak
brak takiej wskazówki co do istnienia woli odwołania może stwarzać trudności dowodowe osobie, która
twierdzi, że testament został skutecznie odwołany.
III. Skutki odwołania
Pewne kontrowersje budzi kwestia, czy w sytuacji, gdy spadkodawca 93 odwoła dokonane już odwołanie
testamentu, moc prawną odzyskuje najwcześniejszy testament. Większość doktryny (J. Gwiazdomorski,
S. Wójcik, J. St. Piątowski) wyraża przekonanie, że testament wcześniejszy nie odzyskuje mocy prawnej.
Natomiast F. Bfahuta ([w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1865) oraz Sąd Najwyższy (w orzeczeniu z
7.3.1952 r., C 235/52, PiP Nr 10/1953, s. 557) wskazują, że ocena powinna zostać dokonana z
uwzględnieniem okoliczności konkretnego wypadku. W szczególności należy badać, jaka była wola
spadkodawcy. Jeżeli z treści testamentu, w którym dokonano odwołania, wynika, że wolą testatora było
przywrócenie mocy odwołanemu testamentowi, wolę tę należy uszanować.
Sporne jest także, w jakim momencie odwołanie testamentu staje się sku- 94 teczne - w chwili dokonania
odwołania, czy też dopiero w chwili śmierci testatora. Za tym drugim stanowiskiem przemawia fakt, że
odwołanie testamentu, podobnie jak j ego sporządzenie, jest czynnością prawną mortis causa.
Rozstrzygnięcie tego problemu jest szczególnie istotne, gdy odwołanie nastąpiło w testamencie
szczególnym, który następnie utracił moc (art. 955 KC;
por. Nb. 102). Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że odwołanie dokonane w testamencie szczególnym, który
następnie utracił moc, jest bezskuteczne (orzeczenie z 30.1.1963 r., III CO 42/62, OSP Nr 7-8/1964, póz.
150 z krytyczną glosą J. Gwiazdomorskiego). !
ż 22. Wykładnia testamentu
Dyspozycje spadkodawcy zawarte w testamencie nie zawsze sformułowa- 95 ne są precyzyjnie. Pociąga
to za sobą konieczność ich interpretacji. Powinna ona zostać dokonana w taki sposób, aby wola zmarłego
została w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i zrealizowana (art. 948 ż l). Wykładni podlegać może
jedynie treść ważnie sporządzonego testamentu. Problem interpretacji nie powstanie, gdy testament jest
nieważny z uwagi na naruszenie przepisów
Nb. 93-95

74
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
o formie, gdy spadkodawca nie miał zdolności testowania lub też gdy spadkodawca działał bez woli
testowania. Wysoce dyskusyjne jest powoływanie się przez Sąd Najwyższy na art. 948 KC, jako przepis
uzasadniający dokonywanie wykładni liberalizującej wymagania formalne testamentu (np. w uchwale 7
sędziów z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, póz. 207; krytyczna glosa J. Gwiazdomorskiego,
NP Nr 9/1974, s. 1191). Ponadto interpretacja dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy sformułowania
testamentu są niejasne i musi zostać ograniczona do dyspozycji zawartych w testamencie. Nie-
dopuszczalne jest uzupełnianie treści testamentu w drodze wykładni.
Zdarza się, że mimo zabiegów interpretacyjnych treść testamentu pozostaje niejasna. Należy wówczas
stosować zasadę tzw. życzliwej interpretacji (favor testament! - art. 948 ż 2). Z kilku możliwych tłumaczeń
należy wybrać takie, które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy. Jeżeli w każdym wypadku
testament pozostaje ważny, należy wybrać najodpowiedniejszą, najrozsądniejszą wykładnię. U podstaw
tej reguły leży domniemanie, że testator nie zamieszczałby w testamencie rozrządzeń sprzecznych ze
zdrowym rozsądkiem.
Nie można dokonywać wykładni testamentu zgodnie z przedstawionymi zasadami, jeżeli ustawa zawiera
reguły określające, w jaki sposób należy rozumieć sformułowania testamentu budzące wątpliwości. W
Kodeksie cywilnym przepisem takim jest art. 961, zgodnie z którym jeżeli spadkodawca przeznaczył
oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały
spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego
do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby
te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych
odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów (por. Nb. 130 i Nb. 131). Nie
stanowi natomiast reguły interpretacyjnej art. 960 KC ani przepisy art. 962 i 964 KC.
ż 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu
L Nieważność testamentu l. Przyczyny
96 W określonych sytuacjach ustawa przewiduje sankcję w postaci nieważności testamentu. Przyczyny
nieważności mogą być związane z treścią testamentu. Testament, jak każda czynność prawna, jest
nieważny, jeżeli jest
Nb. 96
ż 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu
75
sprzeczny z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy (art. 58 ż l i 2).
Sprzeczność z ustawą wystąpi przede wszystkim wtedy, gdy naruszone zostaną przepisy księgi IV KC,
takie jak zakaz powoływania spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (art. 962), czy
zakaz podstawienia powierniczego (art. 964). Nieważny jest także testament wspólny (art. 942). Sankcję
nieważności przewiduje także art. 957 ż 2 KC. Ponadto nieważność testamentu może stanowić skutek na-
ruszenia przepisów o formie (art. 958). Wreszcie nieważny jest testament sporządzony przez osobę nie
mającą zdolności testowania (art. 944 ż l), sporządzony przez przedstawiciela (art. 944 ż 2) oraz
obarczony wadą oświadczenia woli (art. 945).
2. Nieważność z art. 945 KC
Poważne trudności nastręcza określenie, jaki rodzaj nieważności przewidziany został w art. 945 KC. Z
brzmienia ż l tego przepisu zdaje się wynikać, że chodzi o nieważność bezwzględną. Charakteryzuje się
ona tym, że można się na nią powołać w każdym czasie i może to uczynić każda osoba zainteresowana.
Sąd z urzędu bierze pod uwagę istnienie takiej nieważności. Tymczasem ż 2 art. 945 KC ogranicza w
czasie możliwość powołania się na nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady
oświadczenia woli określając termin, po upływie którego powołanie się na nieważność staje się
niemożliwe. Cześć autorów wyciąga z takiego uregulowania wniosek, że upływ ustawowego terminu
pociąga za sobą konwalidację nieważnego testamentu (Piątowski, Prawo, s. 133; A. Szpunar, O
konwalidacji nieważnej czynności prawnej, PiP Nr 5/1986, s. 32). Pogląd taki może budzić wątpliwości.
Wydaje się, że względy praktyczne (trudności dowodowe, poważne komplikacje faktyczne i prawne
związane ze zmianą kręgu spadkobierców) zadecydowały o wprowadzeniu w art. 945 ż 2 KC konstrukcji
skuteczności nieważnego testamentu. Problematykę charakteru nieważności testamentu spowodowanej
wadami oświadczenia woli najszerzej omawia A. Mączyński (Nieważność testamentu sporządzonego pod
wpływem wady oświadczenia woli. Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. Z.
Radwańskiego, Poznań 1990, s. 403 i nast.).
II. Bezskuteczność testamentu
Testament nieważny nie wywiera skutków prawnych, jest zatem także bez- 97 skuteczny. Testament
może być także bezskuteczny, tzn. nie wywołać skutków
Nb. 97

76
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
prawnych, mimo że pozostaje ważny. Przykładowo w art. 976 KC ustawodawca wyraźnie przewiduje
bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do tożsamości, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili
jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy, chyba że co
innego wynika ze znanej woli spadkodawcy. W przepisie tym użyte zostało określenie "bezskuteczny",
natomiast w innych przepisach wyraźnie jest mowa o nieważności (art. 945, 962, 964). Daje to podstawę
wyodrębnienia bezskuteczności ważnego testamentu jako odmiennej od bezskuteczności wywołanej
nieważnością dokonanych rozrządzeń. (Na konieczność rozróżnienia nieważności i bezskuteczności
testamentu wskazał A. Mączyński, Glosa do orzeczenia SN z 30.6.1972 r., I CR 403/72, OSP Nr 10/1973,
póz. 192, s. 428). Poza przypadkiem bezskuteczności wyraźnie określonym w art. 976 KC, sytuacja taka
wystąpi, gdy powołany w testamencie spadkobierca umrze przed otwarciem spadku lub też będzie
traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (uznanie za niegodnego, odrzucenie spadku).
III. Konwersja testamentu
l. Pojecie
Odrębnym zagadnieniem jest dopuszczalność dokonania tzw. konwersji testamentu. Chodzi o możliwość
potraktowania testamentu nie odpowiadającego wymogom określonej formy jako testamentu
sporządzonego w innej przewidzianej prawem formie.
Konwersja polega na tym, że w miejsce zamierzonej czynności prawnej zostaje substytuowana inna
czynność prawna, o ile zamierzona czynność odpowiada wszystkim wymogom owej innej, zastępczej
czynności prawnej. Zastępcza czynność prawna umożliwia realizację tego samego lub podobnego celu.
Konwersja taka charakteryzuje się następującymi cechami: dokonuje się na podstawie szczególnego
przepisu ustawy odnoszącego się do konkretnego stanu faktycznego; następuje z mocy prawa; rezultat
jest ściśle określony przez normę prawną. W odniesieniu do testamentu konwersja jest również ujmowana
jako wynik wykładni prawa (por. K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, St. Cyw., t. IV,
Kraków 1963, s. 27 oraz 34 i nast. oraz S. Grzybowski, O rzekomej konwalidacji nieważnych czynności
prawnych, RPEiS Nr 3/1974, s. 36 i nast.). W odniesieniu do testamentu termin "konwersja" nie jest
używany w ścisłym znaczeniu, gdyż do skutku dochodzi ta sama czynność prawna, tzn. testament,
jakkolwiek dokonana w innej formie.
Nb. 98
ż 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu 77 2. Konwersja testamentu
W odniesieniu do testamentów dopuszcza się możliwość konwersji mimo pewnych zastrzeżeń
teoretycznych. Oparte jest to na założeniu, że należy - w miarę możliwości - dążyć do utrzymania w mocy
raz dokonanej czynności prawnej, zwłaszcza czynności mortis causa. Kwestia dopuszczalności konwersji
jest szczególnie istotna przy testamentach allograficznych (art. 951), gdyż przy tej formie szczególnie
często występowało nieprzestrzeganie prawa przez funkcjonariuszy uprawnionych do przyjmowania
oświadczeń spadkodawców. Sąd Najwyższy wielokrotnie, także pod rządem dekretu o prawie
spadkowym, wyrażał pogląd, że testament allograficzny nieważny z powodu braków formalnych, może
być uznany za ważny testament ustny. Nieumiejętność właściwego funkcjonariusza w zakresie
sporządzenia testamentu allo-graficznego w sposób zgodny z przepisami może stanowić przesłankę uza-
sadniającą sporządzenie testamentu ustnego.
Przykład: Spadkodawca ustnie rozrządził swoim majątkiem w obecności dwóch świadków i sekretarza
gminy. Jego zamiarem było zatem sporządzenie testamentu allogra-ficznego. Sporządzony protokół nie
został jednak podpisany przez świadków. Zgodnie z art. 958 w zw. z art. 951 ż 2 KC powoduje to
nieważność sporządzonego testamentu. Oświadczenie spadkodawcy stanowi natomiast ważny testament
ustny, gdyż spełnione zostały przesłanki z art. 952 ż l KC.
Zasadnicze znaczenie dla orzecznictwa ma uchwała 7 sędziów SN z 22.3.1971 r., III CZP 91/70 (OSP Nr
2/1972, póz. 26 z aprobującą glosą A. Mączyńskiego, krytycznie J. Gwiazdomorski, Wykładnia). Zgodnie z
tą uchwałą, nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 KC spowodowana niezachowaniem
obowiązującego przepisu prawa może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 ż l
KC. Uzasadnia to potraktowanie oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę jako
testamentu ustnego. Mimo krytyki doktrynalnej stanowiska Sądu Najwyższego, należy Je co do zasady
podzielić. Nie może być jednak uznana za okoliczność szczególną sytuacja, w której spadkodawca zgłosił
się do osoby nieuprawnionej do odebrania jego oświadczenia.
IV. Stwierdzenie nieważności testamentu
Nieważność testamentu stwierdza sąd. Kontrowersyjne jest natomiast 99 ^gadnienie, czy możliwe jest
uzyskanie orzeczenia stwierdzającego nieważ-"ość testamentu w toku procesu wytoczonego w trybie art.
189 KPC. Problem był rozstrzygany rozbieżnie w doktrynie już pod rządem dekretu o prawie
Nb. 99

78
Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia
spadkowym (przykładowo za dopuszczalnością takiego powództwa wypowiadał się B. Dobrzański,
Powództwo o ustalenie ważności (nieważności) testamentu a stwierdzenie praw do spadku de legę lata i
de legę ferenda, Pip Nr 3/1964; stanowczo przeciwny takiej możliwości był J. Gwiazdomorski, Glosa do
orzeczenie SN z 9. l. 1962 r., l CR 460/61, OSP Nr 4/1964, póz. 85). W zasadzie jednolite było natomiast
orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczające możliwość wytoczenia powództwa o ustalenie ważności
(nieważności) testamentu. Po wejściu w życie Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego nie
uległa zmianie sytuacja w doktrynie. W orzecznictwie pojawiły się natomiast orzeczenia wskazujące na
niedopuszczalność wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności testamentu. Obecnie za utrwalony
można uznać pogląd, zgodnie z którym powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest
dopuszczalne, o ile interes prawny powoda nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w
szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub
zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (tak uchwała 7 sędziów SN z 30.12.1968 r., III CZP
103/68, OSN Nr 5/1969, póz. 85). W praktyce powództwo to będzie zatem dopuszczalne w rzadkich
wypadkach.
ż 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu
100 Po śmierci spadkodawcy ważne jest, aby ustalić kto, w jakich częściach, i na jakiej podstawie doszedł
do dziedziczenia. Ma to znaczenie nie tylko dla samych potencjalnych spadkobierców, ale także dla
innych osób, np. uprawnionych do zachowku, wierzycieli spadkowych, zapisobierców. Jeżeli należy
przypuszczać (lub jest to pewne), że spadkodawca pozostawił testament i testament ten ma kształtować
porządek dziedziczenia, istotnego znaczenia nabiera ustalenie, czy testament został ważnie sporządzony
i jaka jest jego treść.
Osoba, u której znajduje się testament ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci
spadkodawcy. Wykonanie tego obowiązku, jak wskazano, ma istotne znaczenie prawne. Stąd jego
niewykonanie przez osobę, u której testament się znajduje, zagrożone jest nie tylko sankcjąw postaci
odpowiedzialności za powstałą szkodę, ale także grzywną (art. 646 KPC). Sąd może także przeprowadzić
poszukiwania testamentu, polegające w szczególności na nakazaniu złożenia stosownej treści
oświadczenia (art. 647 KPC), a jeżeli uzyska wiadomość o osobie, w posiadaniu której testament się znaj-
duje, wyda - po wysłuchaniu tej osoby - postanowienie nakazujące jej złożenie testamentu w określonym
terminie (art. 648 ż l KPC).
Nb. 100
ż 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu
79
Sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy. O terminie
otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych (art. 649 KPC). Jeżeli jest kilka
testamentów sąd otwiera i ogłasza wszystkie a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych (art. 650
KPC). Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół (art. 651 KPC). Analogiczny tryb odnosi
się do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego (art: 654 KPC).
Otwarcie i ogłoszenie testamentu ma charakter czysto formalny. Celem jest jedynie ujawnienie treści
testamentu. W postępowaniu tym nie podlega badaniu ważność testamentu; sąd nie może odmówić
otwarcia i ogłoszenia testamentu z tej przyczyny, że jest on nieważny. Mimo to otwarcie i ogłoszenie
testamentu rodzi określone skutki prawne, np. roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się z upływem
trzech lat od ogłoszenia testamentu (por. art. 1007 ż l). Ogłoszenie testamentu nie jest natomiast
przesłanką j ego ważności. O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu, sąd spadku zawiadamia w
miarę możności osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i
kuratora spadku (art. 652 KPC).
Nb. 100

Rozdział VI. Forma testamentu
Literatura: A. Feluś, O dopuszczalności opiniowania testamentów holograficznych bez materiału
porównawczego. Pal. Nr 9/1984; tenże. Testamenty sfałszowane, Pal. Nr 11-12/1979; J. Gwazdomorski,
Podpis na testamencie holograficznym, NP Nr 7-8/1962;
tenże. Formy testamentu, NP Nr 6/1966; tenże, Wykładnia przepisów o testamentach na tle uchwały 7
sędziów SN z dnia 22.3.1971 r., NP Nr 6/1973; /. Kleniewska, Testament ustny. Jurysta Nr 2/1993; J.
Kosik, Przesłanki sporządzenia testamentu ustnego w k.c., St. Cyw. t. X1II-XIV, Kraków 1969; tenże,
Testamenty holografiezne i inne a niegodność spadkobierców w prawie cywilnym, [w:] Zagadnienia
dowodu z ekspertyzy pisma ręcznego, Prace Naukowe U.ŚI. t. 148, Katowice 1976; F. Rosengarten,
Podpis i jego znaczenie w prawie cywilnym. Pal. Nr 1/1973; tenże, Parafa a podpis. Pal. Nr 11/1973;
tenże, Podpis na testamencie, NP Nr 3/1983; A. Rupiewicz, Testament ustny w świetle akt sądowych,
Jurysta Nr 3/1993; T. Sójka, Testamenty wojskowe, Wojskowy Przegląd Prawniczy Nr 2/1965; E.
Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991;
A. Szpunar, Spór o podpis na testamencie własnoręcznym, NP Nr 9/1980; tenże. Forma podpisu na
testamencie własnoręcznym, Rejent Nr 3-4/1993; A. R. Światlowski, Obawa rychłej śmierci jako
przesłanka testamentu ustnego, MoP Nr 3/1993; B. Walaszek, Niektóre problemy z zakresu sporządzania
testamentu na podstawie art. 80 ż l pr.sp., Pal. Nr 2/1960; S. Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 190 i nast.;
tenże. Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego). Rejent Nr 4-
5/1996; W. Żywicki, Testamenty ustne w świetle orzecznictwa, NP Nr 1/1971.
ż 25. Uwagi ogólne
I. Formalizm testamentu
Testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania. Musi zostać sporządzony
w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Niezachowanie
formy pociąga za sobą nieważność dokonanej czynności (art. 958). Przepisy regulujące formę testamentu
są rozbudowane i w sposób szczegółowy określają rygory, jakim poddane jest dokonanie tej czynności.
Mają one charakter norm bezwzględnie obowiązujących. Podstawowym celem tych przepisów jest, aby
moc prawną miała tylko rzeczywista wola spadkodawcy. Wielość form testamentu przewidziana prawem
ma ułatwić spadkodawcy sporządzenie niewadliwego testamentu.
Nb. 101
ż 25. Uwagi ogólne
81
Przepisy regulujące formę testamentu w zasadzie powinny być stosowane zgodnie z ich brzmieniem.
Rygoryzm w tym zakresie uzasadniony jest przede wszystkim faktem, że chodzi o czynność prawną
mortis causa - testament staje się skuteczny po śmierci testatora. Utrudnia to ustalenie, w razie wystą-
pienia wątpliwości, rzeczywistej woli testatora. Wszelkie próby liberalizacji wymagań formalnych, np. z
powołaniem się na art. 948 KC, należy uznać za niewskazane, a przynajmniej powinny być dokonywane z
dużą ostrożnością. Fakt, że stosowanie przepisów o formie testamentu może doprowadzić do
nieważności dokonanych rozrządzeń, nie stanowi dostatecznego argumentu przemawiającego przeciwko
ścisłej interpretacji przepisu. Jednym z celów, osiągnięciu których mają służyć przepisy o formie, jest, aby
oświadczenia nie odpowiadające wymogom formalnym nie wywarły skutków prawnych. Odejście od
wymogów formalnych, przewidzianych dla sporządzenia testamentu, mogłoby doprowadzić do zatarcia
granicy pomiędzy prawidłowymi i nieprawidłowymi testamentami, między testamentem a jedynie jego
projektem, czy innymi pismami. Oparcie się przez sędziego wyłącznie na ocenie konkretnego stanu
faktycznego mogłoby doprowadzić do stanu niepewności prawnej. Ważność testamentu byłaby
uzależniona nie tylko od przestrzegania przepisów, ale także od innych okoliczności, nie przewidzianych
ustawą. Przykładowo ważność testamentu holograficznego (art. 949) mogłaby stać się uzależniona nie od
prawidłowego położenia podpisu, ale od tego, czy dałoby się ustalić, od kogo pochodzi pismo. W
doktrynie polskiej konieczność ścisłego przestrzegania rygorów formalnych testamentu podkreślał przede
wszystkim prof. Jan Gwiazdomorski.
II. Testamenty zwykle i szczególne
Prawo polskie wyróżnia dwie kategorie testamentów: zwykłe i szczególne. 102 Testamenty zwykle
(holograficzny - art. 949 KC, notarialny - art. 950 KC, allograficzny - art. 951 KC) mogą być sporządzone
przez każdą osobę mającą zdolność testowania w dowolnie wybranej chwili i -jeżeli nie zostaną odwołane
przez testatora - określają porządek dziedziczenia niezależnie od tego, ^e czasu upłynęło pomiędzy
sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku.
Testamenty szczególne (ustny - art. 952 KC, sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym -
art. 953 KC, wojskowy - art. 954 KC) mogą być sporządzone tylko wtedy, gdy zostały spełnione
dodatkowe przesłanki Przewidziane ustawą. Przykładowo testament ustny może zostać sporządzony tylko
wówczas, gdy niemożliwe lub znacznie utrudnione jest skorzystanie ze zwykłej formy lub występuje
obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Testamenty
Nb. 102

82
Rozdział VI. Forma testamentu
szczególne charakteryzują się ponadto czasowo ograniczoną mocą. Zgodnie z art. 955 KC testament
szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały
niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.
ż 26. Testamenty zwykle
I. Testament holograficzny (własnoręczny)
1. Przesłanki ważności
Artykuł 949 ż l KC wprowadza następujące przesłanki ważności testamentu własnoręcznego
(holograficznego):
a) własnoręczne pismo,
b) data,
c) podpis.
Dla ważności takiego testamentu wystarczy napisanie go w całości pismem ręcznym przez spadkodawcę,
położenie podpisu i opatrzenie datą. Brak daty może w pewnych przypadkach pozostać bez wpływu na
ważność testamentu (por. art. 949 ż 2). Wydawać by się mogło, że wymogi formalne testamentu
własnoręcznego są łatwe do spełnienia. Tymczasem w praktyce ta forma testamentu stwarza najwięcej
wątpliwości i problemów.
2. Pismo
Testament musi zostać w całości napisany własnoręcznie przez testatora.
Wprowadzenie takiego wymogu ma na celu umożliwienie testatorowi swobodnego rozrządzenia swoim
majątkiem na wypadek śmierci oraz zapewnienie autentyczności testamentu. Sfałszowanie całego pisma
jest bowiem bardziej utrudnione niż sfałszowanie samego podpisu. Wyłączone jest posługiwanie się
jakimkolwiek urządzeniami do pisania (np. maszyną), gdyż pismo powinno wykazywać indywidualne
cechy testatora. Posłużenie się jakimiś urządzeniami, czy też spisanie woli testatora przez inną osobę
("obca ręka") uniemożliwia osiągnięcie tego celu. Możliwe jest natomiast napisanie testamentu protezą,
czy nawet nogą, jeżeli spadkodawca był inwalidą. Takie pismo zachowuje bowiem indywidualne cechy
piszącego. Nieistotne jest, jakim narzędziem piszącym posługuje się spadkodawca i na jakim podłożu
utrwala pismo. Testament może być zatem napisany ołówkiem lub piórem na papierze,
Nb. 103
ż 26. Testamenty zwykłe
83
kredą na murze. Spadkodawca musi natomiast wiedzieć, co pisze. Stąd skopiowanie przez testatora,
który nie umie czytać ani pisać, pisma sporządzonego przez inną osobę pociąga za sobą nieważność
testamentu.
3. Podpis
Spisane własnoręcznie przez spadkodawcę rozrządzenia muszą zostać pod- 104 pisane. Podpis pod
testamentem holograficznym odgrywa istotną rolę. Ma na celu ułatwić stwierdzenie, że sporządzone
pismo jest ukończonym testamentem; dowodzić, że osoba sporządzająca testament miała wolę i
świadomość testowania; że testament pochodzi od określonej osoby (w tej kwestii najszerzej uchwała 7
sędziów SN z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, póz. 207 z glosą J. Gwiazdomorskiego, NP Nr
9/1974, s. 1194). Podpis pod testamentem w zasadzie powinien składać się z imienia i nazwiska lub przy-
najmniej nazwiska. Nazwisko nie musi być napisane w pełnym brzmieniu, np. osoba nosząca nazwisko
dwuczłonowe może posłużyć się tylko jednym z nich; można także użyć skrótu nazwiska, jeżeli testator
stale się tym skrótem posługiwał. Równoznaczne z umieszczeniem nazwiska jest podpisanie się
używanym oznaczeniem przesłaniającym (pseudonimem).
Kontrowersyjna jest kwestia dopuszczalności posłużenia się inicjałami lub parafą (por. opracowania F.
Rosengartena), a także umieszczenie pod treścią testamentu samego imienia lub innego określenia, np.
stosunku pokrewieństwa ("twój wujek"). Sąd Najwyższy dopuszcza taki sposób podpisania testamentu
(orzeczenie z 23.4.1960 r., III CO 8/60, OSN Nr 1/1961, póz. 27 z glosą S. Szera, PiP Nr 11/1960;
uchwała 7 sędziów z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, póz. 207 z glosą J.
Gwiazdomorskiego, NP Nr 9/1974). Doktryna wyraża w tej kwestii zróżnicowane poglądy (szczególnie
krytycznie J. Gwiazdomorski).
Podpis powinien zostać umieszczony pod pismem zawierającym rozrządzenia spadkodawcy.
Umieszczenie go w innym miejscu (np. na kopercie, w której znajduje się testament), pociąga za sobą
nieważność testamentu. Sankcja nieważności nie występuje, gdy w razie zamieszczenia podpisu w innym
miejscu jego związek z treścią rozrządzeń jest oczywisty (uchwała 7 sędziów SN z 5.6.1992 r., III CZP
41/92, OSN Nr 9/1992, póz. 147; por. też orzeczenie SN z 9.5.1995 r., III CZP 56/95, OSN Nr 9/1995,
póz. 127 z glosą ^ Niedośpiala, Pal. Nr 5-6/1996).
4. Data
Umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów: ustalę- 105 "'a, czy testator w chwili
sporządzania testamentu miał zdolność testowania
Nb. 104-105

84
Rozdział VI. Forma testamentu
oraz ustalenia kolejności kilku sporządzonych testamentów. Kodeks cywilny nie określa, inaczej niż dekret
o prawie spadkowym (w art. 79 ż l), elementów, z jakich powinna składać się data. Najbardziej precyzyjne
jest podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu. Dopuszczalne jest jednak także podanie daty
w sposób opisowy (pierwszy dzień Bożego Narodzenia 1992 r.). Jeżeli jednak tak podana data nie
pozwala na określenie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu, należy go traktować jako
niedatowany.
Brak daty, a także data nieprawdziwa, w zasadzie powoduje nieważność testamentu (art. 958 w zw. z art.
949 ż l). Wyjątek od tej zasady przewidziany został w art. 949 ż 2 KC, zgodnie z którym brak daty nie
pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy
do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Na przykład jeżeli spadkodawca pozostawił jeden testament, którego treść nie nasuwa wątpliwości, a
spadkodawca był pełnoletni i nie został ubezwłasnowolniony, testament - mimo braku daty - jest ważny.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego (uchwała 7 sędziów z 2.10.1992 r" III CZP 90/92, OSN Nr 1-
2/1993, póz. 4) brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu także wówczas, gdy postępowanie
sądowe doprowadzi do usunięcia wątpliwości, o których mowa w art. 949 ż 2 KC. W toku postępowania
sąd bierze pod uwagę także dowody wskazujące na datę sporządzenia testamentu.
II. Testament notarialny
106 Kodeks cywilny nie określa wymagań formalnych, jakim ma odpowiadać testament notarialny. Artykuł
950 KC stwierdza jedynie, że testament może zostać sporządzony w formie aktu notarialnego. Oznacza to
odesłanie do przepisów ustawy z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, póz. 91), w
szczególności do art. 79-95. Testament sporządzony zgodnie z art. 950 KC jest jednym z wielu aktów
notarialnych różniącym się od innych jedynie treścią- zawiera rozrządzenia majątkiem. Jako akt notarialny
musi odpowiadać ustawowym wymogom przewidzianym dla takiego aktu, ale też i tylko takim wymogom.
Testament sporządzony w formie aktu notarialnego daje spadkodawcy wysoki stopień bezpieczeństwa
wyrażającego się w zgodności treści testamentu z jego rzeczywistą wolą. Ponadto udział osoby z
wykształceniem prawniczym chroni przed dokonaniem rozrządzeń sprzecznych z prawem, jak również
przed nieprecyzyjnym sformułowaniem poszczególnych rozrządzeń.
Nb. 106
ż 26. Testamenty zwykle
85

Udział notariusza może też zabezpieczyć testatora przed niepożądanymi wpływami osób trzecich, a także
minimalizuje niebezpieczeństwo ewentualnego późniejszego obalenia testamentu.
III. Testament allograficzny
1. Przesłanki ważności
Trzecią formą testamentu zwykłego jest testament allograficzny. Ta forma 107 testamentu określana jest
czasami jako forma testamentu urzędowego z uwagi na to, że przy jego sporządzaniu wymagana jest
obecność osoby pełniącej funkcje publiczne. Ta forma testamentu powinna dawać spadkodawcy korzyści
porównywalne z tymi, jakie daje testament notarialny. Ze względu jednak na to, że ustawa wymaga
dopełnienia szeregu formalności, a także z uwagi na fakt, że oświadczenie spadkodawcy nie zawsze jest
przyjmowane przez osobę o odpowiednich kwalifikacjach, częste są w praktyce przypadki nieważności
testamentu allograficznego. K. Przybyłowski już pod rządem dekretu o prawie spadkowym wskazywał, że
testament allograficzny może działać jak swoista pułapka (w glosie do orzeczenia SW w Krakowie z
23.8.1963 r., III Cr 1353/63, OSP Nr 6/1964, póz. 127).
Testament allograficzny uregulowany został w art. 951 KC. Dla jego ważności niezbędne jest dopełnienie
następujących formalności:
a) ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków;
b) spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia;
c) odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków;
d) podpisanie odczytanego protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków testamentu (art.
951 ż l i ż 2).
2. Ustne oświadczenia woli
Sporządzając testament allograficzny spadkodawca ma obowiązek oświad- 108 szyć swoją ostatnią wolę
ustnie. Nie może zostać użyty inny system znaków (np. język migowy) co wynika wyraźnie z art. 951 ż 3
KC, który wyklucza możliwość sporządzenia testamentu allograficznego przez osoby głuche i nie-�ne.
Wymóg podania ostatniej woli ustnie ma swoje uzasadnienie. Idzie o to, ^y uzewnętrzniana wola była
zgodna z rzeczywistymi zamierzeniami spadkodawcy, aby wola ta była powzięta swobodnie i świadomie.
Dlatego wątpliwości może budzić przyjmowana czasami w orzecznictwie dopuszczalność
Nb. 107-108

86
Rozdział VI. Forma testamentu
potwierdzenia przez spadkodawcę treści odczytanego mu projektu testamentu, który sam sporządził albo
testamentu szczególnego, który utracił moc (por. orzeczenie SW w Bydgoszczy z 13.7.1967 r., II Cr
646/67, OSP Nr 5/1968, póz. 92). Potwierdzenie jedynie przygotowanego wcześniej pisma nie daje takich
gwarancji, gdyż ułatwia podsunięcie czy wręcz narzucenie testatorowi rozrządzeń niezgodnych z
rzeczywistymi zamiarami. W czasie ustnego oświadczania woli przez spadkodawcę niezbędna jest
obecność osoby urzędowej i świadków.
3. Osoba przyjmująca oświadczenie
109 Krąg osób uprawnionych do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy określa art. 951 ż l KC w brzmieniu
ustalonym ustawą z 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 106, póz. 668). Zgodnie z tym przepisem, spadkodawca
powinien swoją wolę oświadczyć wobec przewodniczącego zarządu jednostki samorządu terytorialnego,
sekretarza powiatu lub gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Szczególnie istotne jest
upoważnienie przez ustawę kierownika urzędu stanu cywilnego do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy,
gdyż z reguły jest to osoba o wykształceniu prawniczym.
4. Protokół
110 Oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole. Może on zostać sporządzony przez osobę
urzędową lub przez inną osobę, ręcznie lub na maszynie. Ustawa nie przewiduje tutaj szczególnych
wymagań. Nie ma przeszkód, aby protokół taki został sprządzony przez jednego ze świadków testamentu.
W protokole należy podać datę jego sporządzenia (art. 951 ż 2 zd. l). Wymogowi temu odpowiada
podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia protokołu. Data ta powinna być także zgodna z prawdą. Data
nieprawdziwa lub brak daty sporządzenia protokołu pociąga za sobą nieważność testamentu. Nie może
znaleźć zastosowania art. 949 ż 2 KC, gdyż wyjątek od zasady zgodnie z którą niedopełnienie wymogów
formalnych pociąga za sobą nieważność testamentu (art. 958), uczyniony został jedynie w odniesieniu do
testamentu holograficznego. Odmienny pogląd Sądu Najwyższego (orzeczenie z 29.11.1977 r., IV CR
494/77 z krytyczną glosą A. Mączyńskiego, OSP Nr 3/1980, póz. 54) jest trudny do zaakceptowania.
Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków (art. 951 ż 2 zd. 2), a następnie zostaje on
podpisany przez spadkodawcę, osobę wobec której wola została oświadczona oraz przez świadków.
Jeżeli spadkodawca
Nb. 109-110
ż27. Testamenty szczególne
87
nie może się podpisać, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art.
951 ż 2 zd. 3).
5. Świadkowie
Oświadczenie spadkodawcy musi być złożone w obecności dwóch świad- 111 ków. Sformułowanie
ustawy należy rozumieć w ten sposób, że świadków musi być co najmniej dwóch. Obecność większej ich
ilości nie wpływa na ważność testamentu. Roli świadków nie mogą pełnić osoby wyłączone na podstawie
art. 956 KC. Świadkiem może być natomiast osoba sporządzająca protokół zawierający rozrządzenia
spadkodawcy (por. orzeczenie SN 7.11.1962 r., III CO 14/62 z glosą C. Tabęckiego, OSP Nr 12/1963,
póz. 313).
Niedopełnienie któregokolwiek wymogu formalnego pociąga za sobą nieważność testamentu. Dopuszcza
się natomiast, zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, możliwość dokonania tzw. konwersji testamentu
allograficz-nego i potraktowanie go jako ważnego testamentu ustnego (por. Nb. 78).
ż 27. Testamenty szczególne
L Testament ustny
l. Przesłanki ważności

Testament ustny jest testamentem szczególnym. Nie może być sporzą- 112 dzony w każdej, dowolnie
wybranej przez spadkodawcę chwili. Musi istnieć przynajmniej jedna z okoliczności wskazanych w art.
952 ż l KC, pozwalająca na skorzystanie z tej formy testamentu. Przewidziane ustawą okoliczności to:
obawa rychłej śmierci spadkodawcy; zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe; zachowanie
zwykłej formy testamentu jest znacznie utrudnione.
2. Obawa rychłej śmierci
Wymóg wystąpienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy powoduje koniecz- 113 "ość dokonania oceny,
czy śmierć rzeczywiście groziła spadkodawcy w najniższym czasie po sporządzeniu testamentu. Ocena ta
może być dokonywana z Punktu widzenia wiedzy lekarskiej i doświadczenia życiowego (z punktu widzenia
obiektywnego) lub jedynie pod kątem subiektywnych odczuć spadkodaw-^Y- Zarówno orzecznictwo, jak i
doktryna są w tym względzie zróżnicowane.
Nb. 111-113

88
Rozdział VI. Forma testamentu
Obawa rychłej śmierci spadkodawcy nie może być oceniana wyłącznie na podstawie subiektywnych
odczuć spadkodawcy. Jej istnienie musi być uzasadnione obiektywnie. Muszą wystąpić takie stany
chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy lekarskiej oraz doświadczenia życiowego
mogą spowodować rychły zgon. Stan psychiczny nie może być jedynym czynnikiem decydującym. Nie
jest on jednak pozbawiony znaczenia o tyle, że subiektywna obawa rychłej śmierci stanowić może istotny
element wskazujący, zwłaszcza w polskich realiach, na istnienie woli testowania. Całkowite
wyeliminowanie ocen stanu psychicznego testatora może zatem utrudnić ustalenie, czy spadkodawca
działał cum animo testandi.
Obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu. Sam fakt, że śmierć spadkodawcy
rzeczywiście nastąpiła krótko po sporządzeniu testamentu, nie wystarcza dla przyjęcia, że obawa rychłej
śmierci rzeczywiście wystąpiła (tak orzeczenie SN z 4.7.1952 r. C 1321/52, NP Nr 2/1953,,
odmiennie orzeczenie SN z 7.1.1992 r., III CZP 135/91 z glosą E. Skowroń- ' skiej, OSP Nr 1/1993, póz.
4).
3. Okoliczności szczególne
14 Okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu nie
zostały w ustawie wyliczone, nawet przykładowo. Należy przyjąć, że chodzi o okoliczności niecodzienne,
odbiegające od normalnego stanu rzeczy. Mogą to być zdarzenia o charakterze obiektywnym (powódź,
przerwanie komunikacji), ale mogą także leżeć po stronie spadkodawcy i pozostawać w związku np. z
jego stanem zdrowia.
Okoliczności szczególne muszą prowadzić do powstania niemożliwości sporządzenia testamentu
zwykłego lub do znacznych utrudnień w tym zakresie. Taka sytuacja wystąpi, gdy spadkodawca nie jest w
stanie udać się do osoby urzędowej uprawnionej do odebrania oświadczenia przy testamencie
allograficznym (art. 951) lub do notariusza i nie jest możliwe przywołanie tych osób. Testator nie jest także
w stanie sporządzić testamentu własnoręcznego, np. dlatego, że nie umie lub nie może pisać. Jak
wskazał Sąd Najwyższy (orzeczenie z 6.8.1958 r., I CR 512/58, OSP 1960, póz. 37 z notką K. P.), ocena,
czy istniały znaczne utrudnienia lub niemożliwość skorzystania z formy zwykłej testamentu, powinna być
dokonywana przy uwzględnieniu możliwości samego spadkodawcy. Fakt, że osoby trzecie mają
możliwość, po pokonaniu pewnych trudności, stworzenia warunków, w których testator mógłby
sporządzić testament zwykły, pozostaje bez znaczenia dla ważności sporządzonego testamentu ustnego.
Nb. 114
ż27. Testamenty szczególne
89
Zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa, a także z przeważającym w doktrynie poglądem, okolicznością
szczególną w rozumieniu art. 952 ż l KC jest niezachowanie wymogów formalnych przy testamencie
allograficznym. Stwarza to możliwość dokonania tzw. konwersji testamentu allograficznego i
potraktowania go jako ważnego testamentu ustnego. (Por. Nb. 98).
4. Oświadczenie spadkodawcy
Testament ustny zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca 115 oświadcza swoją wolę ustnie
przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (art. 952 ż l). Spadkodawca musi zatem w
obecności świadków wyraźnie wskazać, co i komu przeznacza na wypadek swojej śmierci. Określenie
ustnie nie oznacza, że spadkodawca musi wyrazić swoją wolę słowami. Może także posłużyć się innym
systemem znaków (np. językiem migowym). System znaków, jakiego używa spadkodawca musi jednak
być znany nie tylko jemu samemu, ale także świadkom testamentu (tak orzeczenie SN z 14.1.1982 r., III
CRN 169/81 z aprobującą glosą A. Mączyńskiego, OSP Nr 7-8/1983, póz. 151; odmiennie Piątowski,
Prawo, s. 141 i nast). Wymogom ustnego oświadczenia woli przez spadkodawcę nie odpowiada natomiast
potwierdzenie jedynie odczytanego pisemnego projektu testamentu.
5. Świadkowie
Świadkami testamentu ustnego nie mogą być osoby wyłączone przez 116 art. 956 i 957 KC (szerzej - por.
Nb. 120-124). Świadków musi być co najmniej trzech. Mniejsza ich liczba pociąga za sobą nieważność
testamentu, większa w zasadzie pozostaje bez znaczenia dla ważności testamentu. Wezwanie większej
liczby świadków daje jednak większy stopień pewności, że testament został ważnie sporządzony. Może
się bowiem okazać, że któryś ze świadków jest wyłączony od pełnienia tej funkcji (np. nie ma pełnej
zdolności do czynności prawnych - art. 956 pkt l). W takiej sytuacji wystarczy, gdy pozostali, w liczbie co
najmniej trzech, mają zdolność do bycia świadkiem.
6. Stwierdzenie treści testamentu
Testament ustny zostaje sporządzony w chwili złożenia przez spadkodaw-c? oświadczenia przy
jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Dla jego skuteczności niezbędne jest jednak
stwierdzenie treści dokonanych rozrządzeń w sposób określony prawem. Artykuł 952 KC przewiduje dwa
Nb. 115-117
117

90
Rozdział VI. Forma testamentu
sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego: spisanie treści testamentu przed upływem roku od jego
sporządzenia (art. 952 ż 2) lub - w razie, gdy treść nie została w powyższy sposób stwierdzona - zgodne
zeznania świadków złożone przed sądem w terminie sześciu miesięcy od otwarcia spadku (art. 952 ż 3).
7. Pismo
Pismo stwierdzające treść rozrządzeń spadkodawcy (art. 952 ż 2) ma zostać sporządzone przez jednego
ze świadków lub osobę trzecią. Początkowo przyjmowano, że osoba trzecia nie może być w żaden
sposób zainteresowana treścią testamentu. Pisma nie mogła zatem sporządzić osoba powołana do
dziedziczenia lub taka, dla której przewidziano jakąś korzyść. Ostatnio jednak Sąd Najwyższy dopuszcza
możliwość spisania treści testamentu ustnego przez osobę zainteresowaną treścią testamentu, m.in. taką,
której małżonek został powołany do dziedziczenia lub która uzyskuje korzyść majątkową (orzeczenie z
22.3.1989 r., III CZP 22/89, OSN Nr 2/1990, póz. 31; z 10.1.1991 r., III CZP 74/90, OSP Nr 9/1991, póz.
222).
Pismo może zostać spisane pismem ręcznym lub maszynowym. Dla swej ważności wymaga podania
miejsca i daty złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsca i daty sporządzenia pisma. Pismo
powinno zostać podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków lub wszystkich świadków. Wymóg
podpisania pisma przez wszystkich świadków odnosi się przede wszystkim do sytuacji, gdy spadkodawca
nie jest w stanie tego uczynić.
8. Zeznania świadków
Pismo zawierające treść testamentu ustnego powinno zostać sporządzone przed upływem roku od
złożenia oświadczenia przez spadkodawcę. Jeżeli wola spadkodawcy nie zostanie w tym terminie
spisana, możliwe jest ustalenie treści dokonanych rozrządzeń w drodze zeznań świadków złożonych
przed sądem przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Przepis art. 952 ż 3 KC wymaga
zgodnych zeznań świadków. Pozwala jednak poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków, jeżeli
przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub znacznie utrudnione.
Na tle sformułowania art. 952 ż 3 KC powstają pewne wątpliwości. Z brzmienia przepisu wynika, że w
sytuacji, gdy przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub napotyka na trudne do
przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Sformułowania ustawy nie budzą wątpliwości, gdy testament ustny zostanie
Nb. 117
ż27. Testamenty szczególne
91
sporządzony w obecności trzech świadków, a więc minimalnej liczby wymaganej ustawą. Jeżeli jednak
oświadczenie spadkodawcy zostało złożone w obecności większej liczby świadków, mogą powstać
wątpliwości, ilu świadków musi złożyć zgodne zeznania, aby treść testamentu została prawidłowo
ustalona. Brzmienie przepisu nie daje odpowiedzi na pytanie, czy w sytuacji, gdy oświadczenie
spadkodawcy złożone zostało w obecności czterech świadków, sąd może poprzestać na zgodnych
zeznaniach dwóch świadków, czy też może zrezygnować z przesłuchania tylko jednego świadka i
konieczne są zgodne zeznania trzech świadków.
9. Relacja pomiędzy sposobami stwierdzenia treści testamentu
Przewidziane w art. 952 ż 2 i 3 KC sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego są sposobami
wyłącznymi. Jeżeli upłyną terminy określone w ustawie i treść testamentu nie zostanie prawidłowo
stwierdzona, testament jest wprawdzie ważny, ale bezskuteczny. Kontrowersyjna jest relacja pomiędzy
ustawowymi sposobami stwierdzenia treści testamentu. Niewątpliwe jest jedynie, że zeznania świadków
mogą zostać złożone przed sądem po śmierci spadkodawcy. Ustawa nie daje natomiast odpowiedzi na
pytanie, czy dopuszczalne jest sporządzenie pisma, o którym mowa w art. 952 ż 2 KC, po śmierci
spadkodawcy, jeżeli nie upłynął jeszcze roczny termin przewidziany w tym przepisie. Z uwagi na to, że
brak stwierdzenia treści testamentu ustnego w sposób przewidziany ustawą pociąga za sobą jego
bezskuteczność, należy podzielić pogląd Sądu Najwyższego (uchwała 7 sędziów z 13.2.1980 r., III CZP
69/79, OSN Nr 9/1980, póz. 154; glosa B. Kordasiewicza, PiP Nr 8/1981), zgodnie z którym pismo może
zostać sporządzone także w sytuacji, gdy wcześniej upłynął sześciomiesięczny termin przewidziany w art.
952 ż 3 KC.
n. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym
Podróż statkiem morskim lub powietrznym tradycyjnie łączona jest z pew- 118 nym niebezpieczeństwem.
Należy sądzić, że takie właśnie założenie legło u podstaw zamieszczenia wśród testamentów
szczególnych testamentu sporządzonego na polskim statku morskim lub powietrznym. Sama podróż
stanowi wystarczającą przesłankę skorzystania z tej formy testamentu.
Zgodnie z art. 953 KC testator oświadcza swoją wolę wobec dowódcy statku lub jego zastępcy w
obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub Jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy podając datę
jej spisania i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Pismo podpisują spadkodawca,
Nb. 118

92
Rozdział VI. Forma testamentu
świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma,
należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.
W razie niemożliwości zachowania tej formy testamentu możliwe jest sporządzenie testamentu ustnego.
Testament ustny na statku morskim lub powietrznym może zostać sporządzony, jeżeli np. dowódca statku
lub jego zastępca nie jest w stanie przyjąć oświadczenia spadkodawcy.
Testament na polskim statku morskim lub powietrznym ma charakter testamentu allograficznego. Mogą
go jednak sporządzić osoby nieme, głuche i głuchonieme, gdyż w art. 953 KC nie został powtórzony
zakaz zawarty wart. 951 ż 3 KC.
III. Testament wojskowy
119 Przepis art. 954 KC wskazuje na istnienie testamentu wojskowego jako jednego z testamentów
szczególnych. Delegacja ustawowa zawarta w tym przepisie została zrealizowana wydaniem przez
upoważnionych ministrów rozporządzenia z 30.1.1965 r. w sprawie testamentów wojskowych (Dz.U. Nr 7,
póz. 38).
Testament wojskowy może zostać sporządzony tylko w czasie wojny lub mobilizacji albo przebywania w
niewoli (ż l rozporządzenia), ponadto z tej formy mogą skorzystać tylko osoby wymienione w ż 2
rozporządzenia. Przewidziane zostały trzy formy podstawowe (ż 3 ust. l rozporządzenia) oraz forma
szczególna (ż 3 ust. 2 rozporządzenia). Formy podstawowe można określić jako testament allograficzny z
pewnymi modyfikacjami. Wymagania formy szczególnej ograniczone zostały do ustnego oświadczenia
woli przez spadkodawcę wobec dwóch świadków, chociażby niejednocześnie obecnych. Skorzystanie z
tej formy jest możliwe, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub wystąpią szczególne
okoliczności, które uniemożliwiają lub bardzo utrudniają zachowanie którejś z form podstawowych.
Stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany w art. 952 ż 2 lub ż 3.
ż 28. Świadkowie testamentu
I. Rola świadków
120 W odniesieniu do niektórych form testamentu ustawa wymaga dla ich ważności obecności świadków.
Rola świadków przy testamencie jest niezwykle Nb. 119-120
ż 28. Świadkowie testamentu
93
istotna. Ich obecność ma doprowadzić do zwiększenia stopnia prawdopodobieństwa, że oświadczenie
woli zostało złożone prawidłowo, tzn. zgodnie z formalnymi wymogami ustawy, a także że odpowiada
rzeczywistej woli spadkodawcy. Świadkowie mają także zapewnić zgodność pisma zawierającego
rozrządzenia spadkodawcy z jego rzeczywistą wolą przy tych formach testamentu, przy których
oświadczenie spadkodawcy zostaje utrwalone na piśmie (testament allograficzny, testament ustny,
testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym). Zeznania świadków mogą także
stanowić źródło pozwalające ustalić treść dokonanych rozrządzeń (art. 952 ż 3).
Rola, jaką pełnią świadkowie, powoduje, że muszą oni odpowiadać określonym wymaganiom. Przede
wszystkim muszą być zdolni do pełnienia roli świadków testamentu. Zdolność do bycia świadkiem
testamentu nie jest elementem zdolności do czynności prawnych, jakkolwiek ustawa wymaga, aby
świadek miał pełną zdolność do czynności prawnych (por. art. 956 pkt l). Pełnienie roli świadka przez
osobę nie mającą do tego zdolności pociąga za sobą nieważność testamentu (art. 958) lub nieważność
pewnych rozrządzeń (art. 957 ż 2).
II. Zdolność pełnienia roli świadka
l. Uwagi ogólne
Kodeks cywilny nie określa w sposób pozytywny przesłanek zdolności 121 do pełnienia roli świadka
testamentu. W art. 956 i 957 KC określone sąjedy-nie okoliczności, które powodują niemożliwość
pełnienia roli świadka. Wyróżnia się dwa rodzaje niezdolności do bycia świadkiem: bezwzględną czyli
niemożliwość pełnienia roli świadka przy każdym testamencie oraz względną, polegającą na
niemożliwości bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy
dokonywaniu pewnych rozrządzeń. W zasadzie przypadki bezwzględnej niezdolności określa art. 956 KC,
a niezdolności względnej - art. 957 KC. Podział ten ulega jednak pewnemu zachwianiu.
2. Niezdolność bezwzględna
Zgodnie z art. 956 KC, nie mogą być świadkami testamentu:
a) osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnej (pkt l). Nie mają zdolności do bycia świadkiem
osoby niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione oraz takie, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w
trybie art. 548 KPC. Należy także przyjąć, że nie mogą być świadkami testamentu
Nb. 121-122
122

94
Rozdział VI. Forma testamentu
osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione, ale które z uwagi na stan zdrowia nie są w
stanie pojąć znaczenia czynności dokonywanych w ich obecności.
b) osoby niewidome, głuche lub nieme (pkt 2). Ich kalectwo powoduje, że nie są w stanie należycie
wypełnić roli świadka. Może jedynie powstać wątpliwość, czy prawidłowo wykluczono z grona świadków
osoby nieme, ale słyszące. Są one bowiem w stanie zrozumieć i zapamiętać oświadczenie spadkodawcy,
a także odczytać i zrozumieć sporządzone pismo. Złożenie zeznań przed sądem przez taką osobę jest
natomiast dopuszczalne na piśmie lub przy pomocy biegłych (por. art. 271 ż 2 KPC).
c) osoby nie mogące czytać i pisać (pkt 3). Wyłączenie to odnosi się zarówno do osób, które nie są w
stanie czytać i pisać z uwagi na stan zdrowia, jak i do osób, które nie potrafią czytać i pisać.
d) osoby nie władające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament (pkt 4). Okoliczność ta
została wymieniona wśród powodujących bezwzględną niezdolność do pełnienia roli świadka testamentu.
Tymczasem jest to przypadek niezdolności jedynie względnej. Osoba nie władająca językiem, w którym
spadkodawca sporządza testament może bowiem pełnić rolę świadka przy testamentach sporządzanych
przez innych spadkodawców, a nawet tego samego spadkodawcę, jeżeli sporządza testament w innym
języku, znanym świadkowi.
e) osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania (pkt 5). Świadectwo osoby
skazanej za fałszywe zeznania przestaje być wiarygodne i to zadecydowało o pozbawieniu takich osób
zdolności do bycia świadkiem testamentu. Niezdolność spowodowana skazaniem za fałszywe zeznania
trwa od chwili uprawomocnienia się wyroku skazującego do zatarcia skazania (art. 110 KK).
3. Niezdolność względna
Niezdolność względna unormowana została (w zasadzie - por. Nb. 121) w art. 957 ż l KC. Zgodnie z tym
przepisem nie może być świadkiem testamentu osoba, dla której w testamencie przewidziana została
jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci
pierwszego lub drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Naruszenie
jednak zakazu ustawowego pociąga za sobą jedynie nieważność tych postanowień testamentu, które
przysparzają korzyść świadkowi, jego małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego
stopnia albo osobie pozostającej w stosunku przysposobienia (art. 957 ż 2 zd. l). Obecność świadka
wyłączonego na mocy
Nb. 123
ż 28. Świadkowie testamentu
95
art. 957 ż l KC może także pociągnąć za sobą nieważność całego testamentu, jeżeli z treści testamentu
lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu
danej treści.
Przepis art. 957 ż l KC wyłącza możliwość pełnienia roli świadka przez osobę fizyczną, będącą organem
osoby prawnej, dla której została przewidziana w testamencie jakaś korzyść. Zgodnie z art. 38 KC, osoba
prawna działa przez swoje organy. Działanie organu jest działaniem osoby prawnej. Pełnienie roli świadka
przez osobę fizyczną będącą organem osoby prawnej oznacza, że w istocie świadkiem testamentu jest ta
osoba prawna, a więc podmiot, dla którego w testamencie przewidziana została korzyść majątkowa.
III. Świadkowie kwalifikowani
Podmioty uprawnione do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy przy spo- 124 rządzaniu testamentu
allograficznego (art. 951 ż l), kapitan statku lub jego zastępca (art. 953), a także notariusz są tzw.
kwalifikowanymi świadkami testamentu. Mają do nich zastosowanie art. 956 i 957 KC oraz przepisy
szczególne (art. 84 PrNotU). Przyjęcie oświadczenia przez osobę wyłączoną przez te przepisy pociągnie
za sobą nieważność sporządzonego testamentu w całości lub w części. Przykładowo nieważny jest
testament allograficzny sporządzony przed sekretarzem gminy, który został skazany za fałszywe zeznania
(por. orzeczenie SN z 2.12.1994 r., III CZP 152/94 z glosą E. Sko-wońskiej, OSP Nr 6/1995, póz. 132).
Nb. 124

ż 29. Zagadnienia ogólne
97
Rozdział VII. Treść testamentu
Literatura: L. Beka, Wykonawca testamentu, MoP Nr 6/1994; tenże. Zakres praw i obowiązków
wykonawcy testamentu. Ogólna analiza zagadnienia. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe Nr 13/1993; tenże,
Zarys praw i obowiązków wykonawcy testamentu. Ogólna analiza zagadnienia na tle wybranych instytucji
prawa. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe Nr 15/1994; tenże. Skuteczność powołania wykonawcy
testamentu, PS Nr 11-12/1994;
J. Biernacki, Testament negatywny oraz jego właściwości i skutki, PN Nr I-II /l 949;
A. Dyoniak, Dziedziczenie testamentowe rozwiedzionego małżonka, RPEiS Nr 3/1988;
T. Felski, Wpływ woli testatora na sposób podziału majątku spadkowego. Pal. Nr 12/1994;
J. Gwiazdomorski, Wydziedziczenie częściowe, PN Nr V-VI/1949; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 539 i
nast.; A. Kozaczka, Charakter prawny przebaczenia w prawie cywilnym, NP Nr 10/1972; M. Niedospiał,
Powołanie spadkobiercy, NP Nr 4-5/1986; tenże, Testament - zagadnienia ogólne, Poznań 1993; tenże.
Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych na podstawie kwalifikacji rolnych, Rejent Nr 1/1993;
tenże. Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych przez osoby fizyczne - przesłanki rolne. Rejent
Nr 3^1/1993;
tenże. Zasadnicze rozporządzenia testamentowe, Studia Prawnicze Nr 2/1997; E. Niezbec-ka. Zapis,
Lublin 1990; taż, Ustanowienie spadkobiercy i zapisobiercy w testamencie, Rejent Nr 6/1992; taż, Skutki
prawne testamentu negatywnego i wydziedziczenia. Rejent Nr 7-8/1992; 2. Policzkiewicz, Zapis
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, [w:] Prace z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. J.
St. Piątowskiego, Ossolineum 1985;
K. Przybyhwski, Ustanowienie spadkobiercy w przypadkach z art. 103 dekretu o prawie spadkowym, PiP
Nr 8/1948; L. Stecki, Wielkość udziałów spadkowych nie określonych w testamencie, NP Nr 4/1978;
tenże. Dziedziczenie wierzytelności wynikającej z zapisu, NP Nr 1-3/1990; M. Szacinski, Wydziedziczenie
w polskim prawie spadkowym zunifikowanym, NP Nr 7-8/1962; 5. Walaszek, Stanowisko prawne
wykonawcy testamentu, NP Nr 4/1959; tenże, Polecenie testamentowe w polskim prawie spadkowym, St.
Cyw., t. I, Kraków 1961; S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie
powołania do dziedziczenia, ZNUJ Prace Prawnicze Nr 98/1981; tenże, [w:] System, t. IV, s. 220 i nast.
ż 29. Zagadnienia ogólne
I. Konieczna treść testamentu
Treść testamentu, jak już była mowa (por. Nb. 96), podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych
przepisów odnoszących się do treści czynności prawnych. Treść testamentu nie może być zatem
sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego, nie może mieć także na celu ominięcia ustawy
Nb. 125
(art. 58). Wystąpienie takiej sprzeczności pociągnie za sobą nieważność dokonanych rozrządzeń, chyba
że co innego wynika z przepisów szczególnych (np. z art. 964 zd. l).
Pewne trudności powstają przy próbie określenia koniecznej treści testamentu. Chodzi o odpowiedź na
dwa pytania: Po pierwsze, czy dla uznania danej czynności za testament konieczne jest ustanowienie
spadkobiercy, czy też możliwe jest ograniczenie treści testamentu do innych rozrządzeń (zapisów i pole-
ceń). Po drugie, przy założeniu, że nie jest konieczne ustanowienie spadkobiercy, czy spadkodawca może
ograniczyć treść oświadczenia woli do dyspozycji o charakterze niemajątkowym, a dokonana czynność
pozostanie testamentem.
Z przepisów Kodeksu cywilnego nie wynika bezsporna odpowiedź na żadne z tych pytań. Z art. 959 KC
wynika jedynie, że spadkodawcy pozostawiono swobodę wyboru, czy powoła jednego czy kilku
spadkobierców. Należy jednak wskazać, że nie budzi wątpliwości dopuszczalność sporządzenia tzw.
testamentu negatywnego, wyłączającego od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego. Testament taki
może nie zawierać innych rozrządzeń. Spadek przypada wówczas spadkobiercom ustawowym. Można
więc przyjąć, że bezpośrednie (wyraźne) powołanie spadkobiercy nie stanowi koniecznego elementu
treści testamentu. Brak ustanowienia spadkobiercy pozwala przyjąć, że testa-tor aprobuje ustawowy
porządek dziedziczenia, uznaje go za najlepszy w jego sytuacji. Potwierdza zatem niejako powołanie do
spadku wynikające z ustawy.
Pozostanie testamentem także czynność, której treść ograniczona została do dyspozycji o charakterze
niemajątkowym (np. wskazanie, jaka ma być ceremonia pogrzebowa). Podobnie, jak przy ograniczeniu
treści testamentu jedynie do innych, poza powołaniem spadkobiercy, dyspozycji majątkowych, w
przypadku ograniczenia się do dyspozycji niemajątkowych, spadkodawca powołuje spadkobiercę w
sposób dorozumiany. Przyjmuje, że ustawowy porządek dziedziczenia zgodny jest z jego wolą.
(Odmienny pogląd wyraża J- Gwiazdomorski, Prawo, s. 88 i nast.). Prawo polskie, inaczej niż np. prawo
austriackie, nie wyróżnia czynności prawnej na wypadek śmierci, która nie zawiera powołania
spadkobiercy (czynność ta nazywana jest kodycylem).
II. Swoboda testowania l. Pojęcie
Swoboda testowania to zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na
wypadek śmierci. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem zasadąjest, że spadkodawca może
dysponować swobodnie swoim majątkiem na wypadek śmierci, jakkolwiek zasada ta nie została
Nb. 126

98
Rozdzieli VII. Treść testamentu
wypowiedziana w ustawie. Swoboda testowania obejmuje możliwość powołania do dziedziczenia
dowolnej osoby, a także możliwość dokonania rozrzą-dzeń całym swoim majątkiem. Spadkodawca może
ustanowić spadkobiercą dowolną osobę, zarówno z kręgu krewnych lub powinowatych, jak i osobę obcą
(jedyne ograniczenie to wynikający z art. 927 KC wymóg, aby osoba fizyczna żyła, a osoba prawna
istniała w chwili otwarcia spadku). Spadkobiercą może być osoba fizyczna lub prawna. Spadkodawca
może także dysponować w testamencie całością lub tylko częścią ułamkową swojego majątku.
2. Ograniczenia
127 W prawie polskim w zasadzie nie istnieją ograniczenia swobody testowania, zarówno co do osoby
spadkobiercy, jak i majątku, którego dotyczą rozrządzenia testamentowe. Czasami podnosi się, że
zachowek ogranicza swobodę testowania. Pogląd taki może być podzielony jedynie w tym znaczeniu, że
spadkobierca nie uprawniony do zachowku może uzyskać mniejszą realną korzyść z dziedziczenia z
uwagi na obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek. Jednak z formalnego punktu widzenia swoboda
testowania nie zostaje w żaden sposób ograniczona. Spadkodawca może rozrządzić całym swoim
majątkiem. Inaczej wygląda sytuacja w tych systemach prawnych, w których , interesy najbliższych
krewnych zmarłego chronione są instytucją rezerwy (np. w prawie francuskim). Majątek spadkowy dzieli
się na dwie części: rozrzą-dzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować, i tzw. rezerwę, która
musi przypaść najbliższym krewnym zmarłego (spadkobiercom koniecznym).
Ograniczenia swobody testowania, w niewielkim zakresie, wynikają jedynie z przepisów prawa
spadkowego (art. 923 ż l, art. 962, art. 964, art. 968 ż l) oraz z art. 58 KC, który określa granice
dopuszczalnej treści czynności prawnych i ma zastosowanie także do testamentu. W obecnym stanie
prawnym nie istnieją już ograniczenia w zakresie testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych,
gdyż art. 1065 KC został uchylony ustawą z 28.7.1990 r.
ż 30. Ustanowienie spadkobiercy
I. Powołanie do dziedziczenia
l. Określenie osoby spadkobiercy
128 Przepis art. 959 KC pozwala spadkodawcy powołać do całości lub części spadku jedną bądź kilka
osób. Powołanie do części spadku oznacza powoła-
Nb. 127-128
ż 30. Ustanowienie spadkobiercy
99
nie do części ułamkowej (art. 926 ż 3). Dopuszczalna jest zatem sytuacja, w której ta sama osoba
dziedziczy spadek w części z ustawy, w części z testamentu.
Przykład: Spadkodawca powołał do '/ spadku jedno z dwojga swoich dzieci (osobę A) i wyłączył od
dziedziczenia małżonka. Do dziedziczenia drugiej połowy spadku dojdzie zatem z ustawy dwoje dzieci
spadkodawcy: A (który dziedziczy '/;, na mocy testamentu) oraz B - w częściach równych. Osoba A jest
zatem powołana do dziedziczenia 3/, majątku spadkowego - w '/ na mocy testamentu, w '/ z mocy ustawy.
Osoba spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona w taki sposób, aby było możliwe jej
zindywidualizowanie. Nie musi to być imię i nazwisko, wystarczy np. określenie "mój najstarszy syn".
Podobnie w odniesieniu do osoby prawnej (np. "ustanawiam jedynym spadkobiercą fundację, którą
utworzyłem trzy lata temu"). Nie jest dopuszczalne upoważnienie w testamencie osoby trzeciej do
wskazania, kto ma zostać spadkobiercą. Te-stator nie musi natomiast użyć ściśle określonych słów dla
ustanowienia spadkobiercy. Dopuszczalne jest użycie jakichkolwiek określeń, z których wynika wola
powołania do dziedziczenia ("przekazuję", "przeznaczam").
2. Zakaz powołania warunkowego i terminowego
Powołanie spadkobiercy nie może być dokonane pod warunkiem ani 129 z zastrzeżeniem terminu (art.
962). Zakaz warunkowego i terminowego powołania spadkobiercy uzasadniany jest chęcią uniknięcia
stanu niepewności i poważnych komplikacji prawnych, które wynikałyby z takiego powołania. Naruszenie
zakazu może wywołać dwojakiego rodzaju skutki. Przede wszystkim zastrzeżenie warunku lub terminu
może być traktowane jako nie istniejące (art. 962 zd. l). Spadkobierca powołany jest bezwarunkowo
(bezterminowo). Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia
spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne (art. 962 zd. 2). Powyższe
reguły nie mają zastosowania, jeżeli ziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed
otwarciem spadku (art. 962 zd. 3). W takiej sytuacji bowiem nie wystąpią już te niebezpieczeństwa i
komplikacje, które legły u podstaw zakazu warunkowego lub terminowego powołania spadkobiercy.
3- Przeznaczenie oznaczonej osobie poszczególnych przedmiotów
W praktyce często zdarza się, że spadkodawca przeznacza w testamen- 130 cię oznaczonej osobie
poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują Prawie cały spadek. Przepis art. 961 zd. l KC
nakazuje w razie wątpliwości traktować taką osobę jako spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jest
Nb. 129-130

100
Rozdział VII. Treść testamentu
to reguła interpretacyjna, która ma zastosowanie, jeżeli wartość przedmiotów wymienionych w
testamencie jest tak duża, że wartość pozostałych należy ocenić jako znikomą, i jeżeli powstają
wątpliwości, czy wymieniona w testamencie osoba, nie nazwana spadkobiercą, jest właśnie spadkobiercą,
czy jedynie zapisobiercą. Jeżeli sformułowania testamentu wskazują jednoznacznie, że wolą
spadkodawcy było jedynie ustanowienie zapisów, reguła art. 961 zd. l KC nie będzie miała zastosowania.
Przykład: Spadkodawca pozostawia testament o następującej treści: "Do całego spadku powołuję żonę M.
Mojemu przyjacielowi B zapisuję mój dom położony...". W takiej sytuacji żona M będzie jedynym
spadkobiercą, natomiast osoba B - jedynie zapisobiercą, nawet jeżeli poza domem stanowiącym
przedmiot zapisu w skład spadku nie wchodzą żadne wartościowe składniki majątkowe.
Dyskusyjna jest kwestia, czy przy dokonywaniu oceny uwzględniać stan z chwili sporządzenia testamentu,
czy też stan z chwili otwarcia spadku. Sąd Najwyższy przyjmuje, że przy ocenie, czy przedmiot
przeznaczony w testamencie określonej osobie wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnieniu podlegają
w zasadzie jedynie przedmioty (prawa) należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu (tak
np. orzeczenie SN z 28.10.1997 r., I CKN 276/97, OSN Nr 4/1998, póz. 63 z glosą M Niedośpiala, PiP Nr
12/1998). Prezentowany jest także pogląd (wysoce dyskusyjny), zgodnie z którym decydujące znaczenie
ma stan z chwili otwarcia spadku (tak E. Niezbecka, Zapis, s. 38). Zagadnienie to ma istotne znaczenie
praktyczne.
Przykład: W testamencie sporządzonym w 1978 r. spadkodawca przeznaczył należące do niego
własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego osobie X, nie należącej do kręgu
spadkobierców ustawowych. W dacie sporządzenia testamentu majątek spadkodawcy ograniczał się do
wspomnianego prawa. W dacie otwarcia spadku (1999 r.) okazało się, że w skład spadku wchodzą
ponadto: własność zabudowanej działki w centrum Warszawy o powierzchni 10 000 m2 oraz sieć hurtowni
sprzętu AGD i RTV. Przyjęcie pierwszego stanowiska oznacza, że jedynym spadkobiercą jest X, przyjęcie
drugiego - do dziedziczenia dochodzą spadkobiercy ustawowi.
4. Wielkość udziałów
Spadkodawca może powołać jednego lub więcej niż jednego spadkobiercę. Jeżeli powołuje kilku
spadkobierców w zasadzie powinien określić wielkość ich udziałów. Jeżeli takie określenie nie wynika z
treści testamentu, zgodnie z art. 960 KC, spadkobiercy tacy dziedziczą w częściach równych. Jeżeli
spadkobiercy należą do kręgu spadkobierców ustawowych, a zostali powołani w testamencie bez
określenia wielkości ich udziałów, dziedziczą w częściach równych także wtedy, gdy ich udziały
wynikające z przepisów o dziedziczeniu ustawowym byłyby różne.
Nb. 131
ż 30. Ustanowienie spadkobiercy
101
Przykład: Spadkodawca powołał w testamencie do dziedziczenia małżonka M i dwoje
rodzeństwa A i B bez określenia wielkości przypadających im udziałów. Każda z powołanych osób dojdzie
do dziedziczenia '/, spadku, gdyż udziały ich są równe (art. 960). Przy dziedziczeniu ustawowym udziały
poszczególnych spadkobierców wyniosłyby: małżonek M - '/y rodzeństwo A i B - każde po '/" C/, x '/,= '/,)
całości spadku (art. 932 ż 2 i art. 933 ż 3).
Spadkodawca może także przeznaczyć kilku osobom przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie
cały spadek. Zgodnie z art. 961 zd. 2 KC osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za spadkobierców
powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości prze-
znaczonych im przedmiotów do wartości całego spadku. Osoby powołane w taki sposób nabywają w
częściach ułamkowych cały spadek, a więc i udziały w poszczególnych przeznaczonych im prawach
majątkowych. Stają się oni spadkobiercami, a nie zapisobiercami. Ponoszą zatem, jako spadkobiercy, od-
powiedzialność za długi spadkowe.
Dla określenia wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców decydujące znaczenie ma obiektywna
wartość poszczególnych przedmiotów, a nie wartość, jaką poszczególne przedmioty przedstawiają dla
spadkodawcy (por. orzeczenie SW w Lublinie z 17.11.1961 r., I Cr 4555/60 z glosą J. Gwiazdo-morskiego,
OSP Nr 7-8/1963, póz. 195; odmiennie./. 5'?. Piątowski, Prawo, s. 154). Jeżeli spadkodawca przeznaczył
określonym osobom przedmioty majątkowe nie należące do niego, należy uwzględnić ich wartość przy
ustalaniu wielkości udziałów spadkowych. Kwestia ta jest jednak kontrowersyjna (por. orzeczenie SN z
19.5.1975 r., III CRN 87/75, nie publ. oraz orzeczenie SN z 16.9.1993 r., III CZP 122/93 z glosą E.
Skowrońskiej, OSP Nr 10/1994, póz. 189).
Reguły zawarte w art. 961 KC stosuje się tylko wówczas, gdy powstają wątpliwości co do woli
spadkodawcy. Jeżeli z treści testamentu wynika, że zamiarem spadkodawcy było powołanie niektórych
osób do dziedziczenia, a dla innych przeznaczył jedynie zapisy, decydujące znaczenie ma wola spad-
kodawcy. Na istnienie takiej woli spadkodawcy może wskazywać np. bardzo różna wartość przedmiotów
przeznaczonych poszczególnym osobom.
Przykład: Jeżeli w testamencie przeznaczono osobie A przedmioty o wartości 100 000 zł, osobie B - o
wartości 120 000 zł, a osobie C - o wartości 200 zł (przy wartości całego spadku wynoszącej 221 000 zł),
osoby A i B są spadkobiercami, natomiast osoba C jedynie zapisobiercą.
II. Testament negatywny. Wydziedziczenie
l. Testament negatywny
W języku potocznym określeniem "wydziedziczenie" obejmuje się wszystkie 132 sytuacje, w których
spadkodawca pozbawia swoich spadkobierców ustawowych
Nb. 132

102
Rozdział VII. Treść testamentu
udziału w spadku. Kodeks cywilny jednak terminem tym posługuje się jedynie w odniesieniu do
pozbawienia spadkobiercy ustawowego prawa do zachowku (art. 1008). Można zatem mówić w takich
sytuacjach o wydziedziczeniu sensu stricfo.
Pozbawienie spadkobiercy ustawowego jego udziału w spadku (wydziedziczenie w języku potocznym)
występuje przy dziedziczeniu testamentowym stosunkowo często. Wyłączenie od dziedziczenia może
zostać dokonane w sposób dorozumiany polegający na tym, że spadkodawca powoła do dziedziczenia
całego majątku inną osobę. Może także nastąpić w tzw. testamencie negatywnym. Pod tym pojęciem
rozumie się testament, którego treść obejmuje jedynie wyłączenie spadkobiercy ustawowego (lub
spadkobierców) od dziedziczenia. Testament taki może przykładowo brzmieć: "Moją wolą jest, aby
najstarszy syn nie dziedziczył po mnie". W takiej sytuacji do dziedziczenia dochodzą pozostałe dzieci
spadkodawcy oraz jego małżonek, z wyłączeniem najstarszego syna.
Dopuszczalność sporządzenia testamentu negatywnego nie została wyraźnie przewidziana w prawie
polskim. Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie jego dopuszczalność nie budzi jednak wątpliwości.
2. Wydziedziczenie
133 Wydziedziczenie sensu stricto to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku.
Wydziedziczenie w znaczeniu potocznym takich skutków za sobą nie pociąga - odsunięty od
dziedziczenia może realizować roszczenie o zachowek. Pozbawienie prawa do zachowku stanowi naj-
surowszą sankcję w stosunku do spadkobiercy ustawowego, który postępuje w sposób naganny.
3. Przyczyny wydziedziczenia
Przyczyny wydziedziczenia zostały wyliczone w sposób wyczerpujący wart. 1008 KC. Są to:
a) uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli
spadkodawcy (pkt l). Ustawa w sposób jednoznaczny wymaga, aby postępowanie spadkobiercy spotkało
się z dezaprobatą spadkodawcy. Jeżeli takie postępowanie jest zgodne z wolą testatora, nie może
stanowić podstawy wydziedziczenia;
b) dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób
umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (pkt 2);
Nb. 133
ż 30. Ustanowienie spadkobiercy
103
c) uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (pkt 3). Niedopełnianie
względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi mieć charakter trwały. Należy także zauważyć, że
chodzi o obowiązki rodzinne, a więc nie tylko obowiązek alimentacyjny, ale także np. obowiązek opieki i
pomocy niedołężnemu rodzicowi.
Jeżeli przyczynę wydziedziczenia stanowi pewien stan trwały (pkt l lub 3 art. 1008), musi on istnieć w
chwili sporządzania testamentu. Zdarzenie jednorazowe (popełnienie przestępstwa) musi nastąpić przed
wydziedziczeniem. Wydziedziczenie może być dokonane wyłącznie w testamencie, a przyczyna
wydziedziczenia musi być określona w treści testamentu (art. 1009).
4. Przebaczenie
Wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spad- 134 kobiercy (art. 1010 ż l).
Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest
skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 1010 ż 2). Przebaczenie dokonane po
sporządzeniu testamentu może nastąpić tylko w drodze sporządzenia nowego testamentu (tak J.
Gwiazdomorski, Glosa do orzeczenia SN z 14.6.1971 r., III CZP 24/71, NP Nr 10/1972; J. Pietrzykowski,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1924). Pogląd ten jest jednak dyskusyjny (por. orzeczenie SN z
14.6.1971 r., III CZP 24/71, OSN Nr 2/1972, póz. 23).
5. Wydziedziczenie częściowe
Dyskusyjna jest także kwestia dopuszczalności wydziedziczenia częścio- 135 wego (np. zmniejszenie
należnego uprawnionemu zachowku do połowy należnej sumy). Za dopuszczalnością takiego
wydziedziczenia wypowiadał się J- Gwiazdomorski (Wydziedziczenie częściowe, PN Nr V-VI/1949, s. 433
i nast.; Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 403). Pogląd ten jest wysoce dyskusyjny. Przepisy Kodeksu
cywilnego dają spadkodawcy prawo pozbawienia uprawnionego zachowku, ale nie dają mu możliwości
modyfikowania wielkości tego zachowku.
III. Podstawienie, przyrost
!� Podstawienie
Podstawienie (substytucja) to zastąpienie jednej osoby (lub rzeczy) inną 136 osobą (rzeczą). Prawo
polskie dopuszcza możliwość powołania w testamencie
Nb. 134-136

104
Rozdział VII. Treść testamentu
spadkobiercy na wypadek, gdyby osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie
chciała lub nie mogła być spadkobiercą (art. 963). Kodeks dopuszcza zatem możliwość dokonania w
testamencie tzw. podstawienia zwykłego.
Niedopuszczalne jest natomiast dokonanie podstawienia powierniczego (art. 964). Polega ono na
zobowiązaniu spadkobiercy do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Zgodnie
z art. 964 KC, takie postanowienie testamentu ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do
spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści
testamentu lub z okoliczności wynika, że spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany,
powołanie spadkobiercy jest nieważne.
Ustawa nakazuje zatem traktować podstawienie powiernicze jak podstawienie zwykłe. Rozgraniczenie
rodzajów podstawienia dokonywane jest przy uwzględnieniu treści dyspozycji: czy w testamencie
przeznaczono określonej osobie spadek z braku innej osoby (podstawienie zwykłe), czy też po innej
osobie (podstawienie powiernicze).
Spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chce dziedziczyć, jeżeli odrzuci spadek, natomiast nie
może dziedziczyć, jeżeli nie dożyje otwarcia spadku lub jest tak traktowany (niegodność).
3. Przyrost
137 Zgodnie z art. 965 KC, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z
nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli
spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im
udziałów (przyrost). Instytucja przyrostu działa jedynie wówczas, gdy spadkodawca nie wyraził odmiennej
woli. Testator może zatem skutecznie wyłączyć przyrost i wówczas część przypadająca osobie, która nie
chce lub nie może być spadkobiercą podlega dziedziczeniu ustawowemu. Wyłączenie przyrostu może
także nastąpić w ten sposób, że spadkodawca dokona podstawienia.
Jako ilustracja działania przyrostu może służyć następujący przykład:
Przykład: Spadkodawca powołał do dziedziczenia w testamencie trzech spadkobierców (A, B i C) w
częściach równych. Osoba A nie dożyła otwarcia spadku. Skutki tego zdarzenia ukształtują się różnie w
zależności od treści testamentu.
Sytuacja I - spadkodawca poza powołaniem spadkobierców nie zamieścił w testamencie żadnych
dyspozycji. Udziały osób B i C wzrosną zatem do '/ z uwagi na działanie przyrostu (art. 965).
Nb. 137
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
105
Sytuacja II - spadkodawca umieścił w testamencie klauzulę "Wyłączam przyrost". Udział w wysokości 'ly
który przypadałby osobie A podlegać będzie dziedziczeniu ustawowemu.
Sytuacja III - spadkodawca w testamencie umieścił rozporządzenie "Gdyby A nie chciał lub nie mógł być
spadkobiercą, jego udział przeznaczam osobie X". Mamy do czynienia z podstawieniem zwykłym (art.
963), które wyłącza działanie przyrostu. Porządek dziedziczenia będzie wyglądał następująco: osoba X -
'/^ osoba B - '/,, osoba C - '/" całości spadku.
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
I. Zapis
l. Pojęcie
Zapisem określa się dyspozycję spadkodawcy, którą nakłada on na spad- 138 kobierce lub zapisobiercę
(dalszy zapis) obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby. Osoba ta
nie staje się spadkobiercą, a jedynie z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu. Z
reguły otrzymuje ona pewną korzyść majątkową z majątku spadkowego. Z chwilą otwarcia spadku
powstaje stosunek zobowiązaniowy, w którym zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca lub
zapisobier-ca - dłużnikiem.
Zgodnie z art. 968 ż l KC, zapis charakteryzuje się następującymi cechami:
a) może zostać ustanowiony jedynie w testamencie, jego źródłem nie może być inna czynność prawna.
b) musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby. Nie jest dopuszczalne przeznaczenie pewnej
korzyści majątkowej na rzecz osoby nieoznaczonej .
c) istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę, zapisobiercę) obowiązku
spełnienia określonego świadczenia majątkowego.

2. Zapisobierca ^ ^
Do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadkobiercy w kwestii oceny zdolności
dziedziczenia i niegodności (art. 972). Oznacza to, że zapisobierca może być zarówno osoba fizyczna, jak
i prawna, byleby żyła lub istniała w chwili otwarcia spadku (art. 927 ż l). Zapisobierca
Nb. 138-139
139

106
Rozdział VII. Treść testamentu
może być także nascifurus, pod warunkiem, że urodzi się żywy (art. 927 ż 2). Osoba określona w
testamencie jako zapisobierca nie uzyska wierzytelności z tytułu zapisu, jeżeli zostanie uznana za
niegodną (art. 928). Możliwe jest także odrzucenie zapisu (art. 1012). W razie ustanowienia zapisu dla
kilku osób bez określenia wielkości ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach równych (art. 960).
Spadkodawca może ustanowić zapisobiercę podstawionego (art. 963-964), będzie także działać zasada
przyrostu (art. 965). Zapisobierca może być także spadkobierca, który uzyska wówczas ze spadku pewną
korzyść ponad swój udział spadkowy.
3. Osoba obciążona zapisem
Obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać przez spadkodawcę włożony na
spadkobiercę lub na zapisobiercę (dalszy zapis). Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy
nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej
osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę
osobę zapisy. Obowiązek taki ciąży także na spadkobiercy podstawionym oraz na spadkobiercy, któremu
przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu (art. 967). Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców i
ustanowił zapis (zapisy), nie określając, w jakim zakresie obciąża on (obciążają one) poszczególnych
spadkobierców, zapis obciąża poszczególnych spadkobierców w stosunku do wielkości ich udziałów.
Analogiczną regułę stosuje się do dalszego zapisu.
Przykład: Do dziedziczenia powołana została osoba A w 3/ i osoba B w '/. Jednocześnie testator ustanowił
zapis sformułowany następująco: "Na rzecz osoby Z zapisuję kwotę l OOO". Wobec nieokreślenia,
którego ze spadkobierców obciąża zapis i w jakiej części, obaj ponoszą odpowiedzialność za spełnienie
świadczenia. Spadkobierca A ma obowiązek wypłacić zapisobierey 750 (3/^ z l 000), a osoba B - 250 ('/^ z
l 000).
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobierca, obciążony
zapisem zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania. W braku odmiennej woli spadkodawcy ma
jednak obowiązek wykonania dalszych zapisów (art. 973). Zapisobierca obciążony dalszym zapisem
może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona na rzecz dalszego zapisobierey
bezpłatnego przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie
(art. 974). Ustawa przyznaje zatem obciążonemu zapisobierey tzw. upoważnienie przemienne. Nie-
możliwe jest jednak skorzystanie z takiego upoważnienia, jeżeli przedmiotem zapisu są prawa
niezbywalne (np. służebność mieszkania).
Nb. 139
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
107
4. Warunek i termin
Zapis, odmiennie niż powołanie spadkobiercy, może zostać ustanowiony 140 pod warunkiem albo z
zastrzeżeniem terminu. Przepis art. 975 KC wyraźnie pozwala na ustanowienie zapisobierey
warunkowego lub terminowego, wyłączając w tym zakresie działanie art. 962 KC. Zapis rodzi skutki
jedynie w sferze obligacyjnej, zatem nie istnieją przyczyny, dla których należałoby wyłączyć możliwość
dołączenia do niego warunku lub terminu. Do zapisu warunkowego i terminowego będą miały
zastosowanie ogólne przepisy dotyczące warunku (art. 89 i nast.) i terminu (art. 110 i nast.). Zgodnie z
treścią tych przepisów należy oceniać dopuszczalność warunku i terminu.
5. Treść zapisu
Treść zapisu może być bardzo zróżnicowana. Może obejmować zobowią- 141 zanie obciążonego do
przeniesienia własności i wydania rzeczy. Nawet jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do
tożsamości, po stronie zapisobierey powstaje jedynie roszczenie o przeniesienie własności tej rzeczy.
Prawo polskie nie zna bowiem zapisu, którego skutkiem byłoby automatyczne przejście na zapisobiercę
własności przedmiotu zapisu w chwili śmierci spadkodawcy (lega fum per yindicationem). Spadkodawca
może nałożyć na obciążonego zapisem obowiązek ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na
korzyść zapisobierey (np. służebności osobistej mieszkania lub prawa użytkowania). Przedmiotem zapisu
może być także świadczenie polegające na wypłaceniu zapisobierey pewnej sumy pieniędzy. Wysokość
sumy może zostać określona jako równowartość np. części nieruchomości (orzeczenie SN z 14.9.1970 r.,
III CZP 53/70, OSN Nr 5/1971, póz. 75), może także przybrać postać renty miesięcznej w wysokości
określonej w testamencie. Spadkodawca może uczynić przedmiotem zapisu przelew wierzytelności
(legatum nominis) lub umorzenie długu (legatum liberationis), a także wykonanie pewnych usług na rzecz
zapisobierey. Przedmiotem zapisu może być własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu lub inne prawa
spółdzielcze mające charakter ograniczonych praw rzeczowych. Nabycie takiego prawa przez
zapisobiercę uzależnione jest jednak od przyjęcia go w poczet członków spółdzielni.
6. Rzecz oznaczona co do tożsamości
Mogą powstać wątpliwości, gdy przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona 142 co do tożsamości nie
należąca do spadku w chwili jego otwarcia lub rzecz należąca wprawdzie do spadku, ale taka, której
własność spadkodawca miał
Nb. 140-142

108
Rozdział VII. Treść testamentu
, obowiązek przenieść na inną osobę. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis taki jest bezskuteczny
(art. 976). Przy istnieniu "odmiennej woli", o której mowa w przepisie, obciążony zapisem ma obowiązek
podjąć starania zmierzające do uzyskania własności takiej rzeczy i przeniesienia jej na zapi-sobiercę. W
razie niemożliwości uzyskania takiego prawa obowiązek przeniesienia własności zmieni się w obowiązek
wypłacenia zapisobiercy sumy stanowiącej równowartość rzeczy.
Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości znajdująca się w posiadaniu
zapisobiercy, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o
zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się
odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy (art. 977).
W art. 977 KC zawarte jest odesłanie do art. 224-227 i 229 KC, przy czym zapisobierca traktowany jest
przez ustawę tak, jakby był od chwili wymagalności zapisu właścicielem przedmiotu zapisu. Jeżeli rzecz
oznaczona co do tożsamości jest wadliwa, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy
odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca (art. 978). Ustawa łagodzi zatem odpowiedzialność
obciążonego zapisem w porównaniu z odpowiedzialnością sprzedawcy. Uzasadnione jest to faktem, że
zapisobierca uzyskuje przysporzenie nieodpłatnie.
7. Rzecz oznaczona co do gatunku
143 Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, ich przynależność do majątku
spadkowego nie wpływa na skuteczność zapisu. Zapisobierca ma obowiązek nabyć określoną ilość takich
rzeczy i ich własność przenieść na uprawnionego. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko
co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając jednak potrzeby
zapisobiercy (art. 979). Do odpowiedzialności obciążonego zapisem za wady rzeczy oznaczonych co do
tożsamości mają odpowiednie zastosowanie przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapisobierca
może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo
dostarczenia, zamiast rzeczy wadliwych, rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz
naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 980). Zróżnicowanie odpowiedzialności obciążonego
zapisem z tytułu rękojmi w zależności od tego, czy chodzi o rzecz oznaczoną co do tożsamości (por, Nb.
142), czy też co do gatunku, może budzić wątpliwości z uwagi na to, że w jednym i w drugim przypadku
chodzi o przysporzenie nieodpłatne.
Nb. 143
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
109
8. Wymagalność roszczenia zapisobiercy

Zgodnie z art. 970 KC, roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagał- 144 ne, w braku odmiennej woli
spadkodawcy, niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jeżeli zobowiązanym jest zapisobierca, może on
wstrzymać się z wykonaniem dalszego zapisu aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Pojęcie
"niezwłocznie" rozumiane jest zwykle jako równoznaczne ze sformułowaniem "bez nieuzasadnionej
zwłoki". Chwilę wymagalności zapisu należy zatem ustalać z uwzględnieniem konkretnych okoliczności.
Odmienna wola spadkodawcy może wyrazić się w uczynieniu zapisu pod warunkiem lub z zastrzeżeniem
terminu.
9. Przedawnienie
Roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od 145
dnia wymagalności zapisu. W kwestii wymagalności zapisu por. Nb. 144.
10. Nieruchomość rolna
Przedmiotem zapisu może być gospodarstwo rolne albo jego część, albo 146 wkład gruntowy w rolniczej
spółdzielni produkcyjnej. Obciążyć takim zapisem można spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo
rolne. Spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne można także obciążyć zapisem, którego
przedmiotem jest świadczenie pieniężne. Przepis art. 1067 KC określa jedynie nieco odmienne zasady
wykonania takich zapisów.
Jeżeli przedmiotem zapisu jest nieruchomość rolna wchodząca w skład gospodarstwa rolnego albo część
takiej nieruchomości, albo wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, niedopuszczalne jest
wykonanie takiego zapisu, jeżeli prowadziłoby to do podziału gospodarstwa sprzecznego z zasadami
prawidłowej gospodarki. Spadkobierca zobowiązany do wykonania takiego zapisu może żądać zamiany
przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne (art. 1067 ż 2). Sprzeczność podziału z zasadami
prawidłowej gospodarki ocenia sąd, który może także dokonać zmiany przedmiotu zapisu.
Jeżeli przedmiotem zapisu obciążającego spadkobiercę gospodarstwa rolnego jest świadczenie
pieniężne, stosuje się odpowiednio art. 216 KC (art. 1067 ż l). Odesłanie do art. 216 KC oznacza, że
możliwe jest obniżenie świadczenia pieniężnego należnego zapisobiercy zgodnie z regułami przewi-
dzianymi w art. 216 ż 2 KC. Możliwe jest także (niezależnie od ewentualnego obniżenia wysokości
świadczenia) rozłożenie na raty należnej sumy lub odroczenie terminu jej płatności (art. 212 ż 3).
Nb. 144-146

110
Rozdział VII. Treść testamentu
II. Polecenie
1. Pojęcie
147 Rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobier-cę obowiązek
oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem, jest określane jako
polecenie (art. 982). Polecenie charakteryzuje się następującymi cechami:
a) jest rozrządzeniem dokonanym przez spadkodawcę w testamencie;
b) obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania
lub zaniechania;
c) brak jest wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań;
d) uprawnienia i obowiązki wynikające z polecenia nie są między sobąkore-latywne. W chwili otwarcia
spadku powstaje stosunek prawny, w którym istnieje obowiązek określonego zachowania się, ale z
zachowania tego nie musi wynikać korzyść dla innego podmiotu. Nawet jeżeli polecenie ma na celu
uzyskanie korzyści przez jakąś osobę, to jest ona destynatariuszem, a nie wierzycielem;
e) tylko określony krąg podmiotów może żądać wypełnienia polecenia;
f) celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę lub zapisobiercę określonej czynności. Ewentualne
przysporzenie na rzecz innej osoby pozosta-' je bez znaczenia prawnego;
g) niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego;
h) polecenie może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy.
2. Osoba obciążona
148 Polecenie może być nałożone tylko na spadkobiercę lub zapisobiercę.
Nieskuteczne jest zatem obciążenie poleceniem osoby niezdolnej do dziedziczenia, a także niegodnego.
Osoby takie nie mogą być spadkobiercami ani zapisobiercami. Ustawa nie precyzuje, co dzieje się w
sytuacji, gdy polecenie nałożone zostało na więcej niż jedną osobę. Wydaje się, że w braku odmiennej
woli spadkodawcy należy stosować przepisy regulujące tę kwestię w odniesieniu do zapisu czyli art. 971
KC.
Jeżeli poleceniem został obciążony zapisobierca, może on wstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili
wykonania zapisu przez spadkobiercę. Analogiczna reguła ma zastosowanie w wypadku, gdy polecenie
obciąża dalszego zapisobiercę (art. 983).
Nb. 147-148
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
Ul
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie
może być zapisobierca, spadkobierca zostaje zwolniony z obowiązku wykonania zapisu, ale powinien, w
braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać polecenie. Podobnie, gdy polecenie zostało nałożone na
dalszego zapisobiercę (art. 984).
Szczególna konstrukcja polecenia umożliwia spadkodawcy osiągnięcie celów, dla osiągnięcia których
konstrukcja węzła obligacyjnego jest mało przydatna. Polecenie umożliwia np. nałożenie obowiązku
spełnienia świadczenia na rzecz bliżej niesprecyzowanego podmiotu (instytucja dobroczynna), a także
nałożenie obowiązku niemożliwego do wyegzekwowania w drodze zastosowania przymusu państwowego
(np. obowiązek zachowania pamiątek rodzinnych). Moralny obowiązek wypełnienia woli zmarłego może
stanowić gwarancję wypełnienia polecenia.
3. Treść
Treść polecenia może być bardzo różna. Często treścią polecenia jest 149 nałożenie na obciążonego
obowiązku użycia w określony sposób uzyskanej wartości majątkowej. Celem polecenia może być
zapewnienie korzyści określonej osobie, grupie osób lub zbiorowości. Obowiązek może zostać nałożony
w interesie samego spadkodawcy (np. ufundowanie tablicy pamiątkowej na domu, w którym spadkodawca
mieszkał). Zachowanie się obciążonego może polegać na działaniu lub zaniechaniu.
Treść obowiązku musi zostać określona osobiście przez spadkodawcę. Nie jest dopuszczalne
upoważnienie osoby trzeciej do określenia treści polecenia. Natomiast ze względu na istotę polecenia nie
jest konieczne wyraźne określenie osoby beneficjariusza. Dopuszczalne jest nałożenie obowiązku
spełnienia świadczenia na określony cel, bez wskazywania jakiegokolwiek podmiotu (np. obowiązek
przeznaczenia określonej kwoty na rozwój kultury).
4. Osoby uprawnione do żądania wykonania polecenia
Wykonania polecenia mogą żądać: każdy ze spadkobierców, a także wykonawca testamentu, chyba że
polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem (np. przeznaczenia uzyskanej sumy na
regularne wizyty u dentysty). Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia
może żądać także właściwy organ państwowy (por. art. 985).
Mimo braku wyraźnego przepisu należy przyjąć, że z żądaniem wykonania polecenia osoba do tego
upoważniona może wystąpić niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca wyraził
odmienną wolę. Uprawniona jest tutaj analogia do zapisu (por. art. 970).
Nb. 149-150
150

112
Rozdział VII. Treść testamentu
III. Wykonawca testamentu
1. Powołanie wykonawcy testamentu
151 Możliwość ustanowienia wykonawcy testamentu jest przewidziana w wielu systemach prawnych. W
polskim prawie możliwość taka wynika z wyraźnego brzmienia art. 986 KC. Do pełnienia funkcji
wykonawcy testamentu można powołać każdą osobę, która ma pełną zdolność do czynności prawnych
(art. 986 ż 2). W odniesieniu do ustanowienia wykonawcy testamentu także obowiązuje zasada, zgodnie z
którą spadkodawca musi wyraźnie wskazać, komu powierza pełnienie takiej funkcji. Nie jest możliwe
wskazanie wykonawcy przez inną osobę. Nie ma natomiast przeszkód, aby wykonawcą był jeden ze
spadkobierców albo zapisobierca. Powołanie wykonawcy testamentu stwarza większy stopień
prawdopodobieństwa, że wola spadkodawcy zostanie w należyty sposób wypełniona. Osobie powołanej
do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu sąd wydaje odpowiednie zaświadczenie (art. 665 KPC).
Osoba powołana do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu może tego obowiązku nie przyjąć.
Musi jednak złożyć stosowne oświadczenie przed sądem (art. 987). Nie jest konieczne podawanie
przyczyn nieprzyjęcia nałożonych obowiązków. Ustawa nie określa terminu, w jakim osoba powołana do
pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu powinna złożyć oświadczenie. Należy jednak przyjąć, że
powinno ono zostać złożone przed podjęciem obowiązków przez wykonawcę. Wskazuje na to art. 990 KC
pozwalający sądowi zwolnić wykonawcę testamentu z ważnych powodów.
Ustawa nie wskazuje, nawet przykładowo, co należy rozumieć przez "ważne powody". Odmienne
uregulowanie zawarte było w art. 144 ż 2 pr.sp., który przewidywał obowiązek zwolnienia wykonawcy
testamentu, jeżeli nie;
może on wykonywać swoich funkcji albo jeżeli przy ich wykonywaniu do-;
puszcza się czynów lub zaniedbań naruszających spadek. Ponadto sąd mógł zwolnić wykonawcę na jego
żądanie z ważnych powodów. Obecnie w każdym przypadku, niezależnie od przyczyny uzasadniającej
zwolnienie wykonawcy, sąd ma możliwość zwolnienia go na wniosek osoby zainteresowane.
(spadkobierca, zapisobierca, sam wykonawca).
2. Prawa i obowiązki wykonawcy
152 Zakres obowiązków wykonawcy określa przede wszystkim sam spadkodawca. Jeżeli spadkodawca
inaczej nie postanowił, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi
spadkowe, w szcze-
Nb. 151-152
ż 31. Inne rozrządzenia testamentowe
113
gólności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z
wolą spadkodawcy i ustawą (art. 988 ż l). Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywanym w
sprawach wynikających z zarządu spadkiem. Może także pozywać w sprawach o prawa należące do
spadku i być pozywanym w sprawach o długi spadkowe (art. 988 ż 2).
Wobec takiego uregulowania praw i obowiązków wykonawcy wysoce kontrowersyjna jest kwestia
charakteru prawnego stanowiska wykonawcy testamentu. Problem ten jest zresztą sporny w literaturze
światowej (por. opracowania B. Walaszka i L. Bełzy). Podejmowane są próby określenia jego sytuacji przy
odwołaniu się m.in. do instytucji pełnomocnictwa. Na ogół jednak przyjmuje się, że chodzi o swoistą dla
prawa spadkowego instytucję prawną, mająca cechy szczególne.
Wykonawca testamentu powinien przede wszystkim zarządzać spadkiem. Wydaje się, że jest przy tym
uprawniony także do podejmowania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Przez okres
wykonywania zarządu przez wykonawcę spadkobiercy pozbawieni są tego prawa. Wykonawca ma
obowiązek płacić długi spadkowe, realizuje także wierzytelności należące do spadku. Wyraźne wskazanie
na zapisy i polecenia, które sąjednymi z długów spadkowych wynika z tego, że z reguły wykonanie tych
obowiązków stanowi przedmiot troski spadkodawcy i często przesądza o ustanowieniu wykonawcy
testamentu. Po wypełnieniu swoich obowiązków wykonawca testamentu wydaje majątek spadkowy
spadkobiercom, zgodnie z wolą spadkodawcy i przepisami ustawy (art. 988 ż l infine).
W czasie sprawowania zarządu majątkiem spadkowym pomiędzy spadkobiercami a wykonawcą mogą
powstać określone roszczenia. Wykonawca podejmuje bowiem pewne działania we własnym imieniu, ale
podmiotami praw i obowiązków pozostają spadkobiercy. Pomiędzy wykonawcą testamentu a
spadkobiercami powstaje stosunek obligacyjny, do którego należy stosować przepisy o odpłatnym
zleceniu (art. 989 ż l KC; por. też F. Błahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1906).
Wykonawcy testamentu należy się wynagrodzenie, a także zwrot kosztów zarządu majątkiem
spadkowym, jeżeli takie koszty poniósł. Koszty te oraz wynagrodzenie wykonawcy należą do długów
spadkowych (art. 989 ż 2).
3. Wygaśnięcie praw i obowiązków
Uprawnienia i obowiązki wykonawcy testamentu wygasają z chwilą wy- 153 konania przez niego zadań
określonych przez spadkodawcę lub wynikających z art. 988 ż l KC. Gasną także z chwilą śmierci
wykonawcy oraz po zwolnie-"iu go przez sąd z obowiązków. Nie jest w sposób wyraźny rozstrzygnięta
Nb. 153

114
Rozdział VII. Treść testamentu
kwestia skutków utraty przez wykonawcę pełnej zdolności do czynności prawnych. Należy jednak przyjąć,
że utrata przez wykonawcę pełnej zdolności do czynności prawnych stanowi ważny powód w rozumieniu
art. 990 KC, natomiast nie pociąga za sobą automatycznego wygaśnięcia praw i obowiązków wykonawcy.
IV. Inne dyspozycje testamentowe
154 Pod tym określeniem należy rozumieć pozostałe dyspozycje spadkodawcy, przede wszystkim o
charakterze niemajątkowym. Mogą tu wchodzić w grę przede wszystkim życzenia dotyczące pogrzebu.
Nie nakładają one na spadkobiercę obowiązku prawnego, chyba że przybiorą postać polecenia.
Spadkodawca może także zawrzeć w testamencie m.in. wskazówki co do wychowania dzieci, wyboru
przez nie kierunku wykształcenia, dalszego postępowania w życiu. Są to wszystko dyspozycje nie mające
znaczenia prawnego. Jedynie z szacunku dla woli wyrażonej przez zmarłego może płynąć moralny
obowiązek ich wypełnienia.
Nieco odmiennie przedstawia się sytuacja, gdy spadkodawca dokona w testamencie działu spadku, tzn.
wskaże nie tylko, jakie są udziały poszczególnych spadkobierców, ale określi też, komu mają przypaść
określone przedmioty wchodzące w skład spadku.
W obecnym stanie prawnym z takimi dyspozycjami spadkodawcy nie są związane skutki prawne.
Odmiennie kwestia ta uregulowana była przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego. Przepis art. 152 ż 3
dekretu z 8.11.1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, póz. 346) stanowił, że przy układaniu
sched należy w miarę możliwości dążyć, aby była uszanowana wola spadkodawcy wyrażona w
testamencie. De legę ferenda należałoby postulować, aby przywrócić odpowiednie uregulowanie
nakazujące respektować dyspozycje spadkodawcy dotyczące sposobu dokonania działu spadku.
Nb. 154
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
Literatura: S. Breyer, Z problematyki oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, NP Nr 1/1958; E.
Drozd, [w:] System, t. IV, s. 327 i nast.; J. Gwiazdomorski, Dwa "domniemania", [w:] Rozprawy; tenże,
"Domniemanie" nabycia spadku, PiP Nr 10/1968;
J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 271 i nast.; A. Kunicki, Odrzucenie spadku przez trans-mitariusza, NP Nr
12/1963; M. Niedospial, Prawo dziedziczenia. Zagadnienia konstrukcyjne, Pal. Nr 12/1986; A. Ohanowicz,
Przyjęcie i odrzucenie spadku w nowym prawie spadkowym, PN Nr V-VI/1947; A. Szpunar, Wady
oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, NP Nr 7-8/1986; tenże. Domniemanie wynikające
ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP Nr 3/1968; tenże, O skutkach prawnych stwierdzenia nabycia
spadku, [w:] Księga pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork 1994.
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
I. Uwagi ogólne
l. Treść oświadczenia

Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy z mocy prą- 155
wa (art. 925 w zw. z art. 942). Nabycie praw i obowiązków spadkowych nie jest uzależnione od
uprzedniego złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku. Jednak nabycie to nie ma charakteru
definitywnego. W określonym terminie może bowiem złożyć oświadczenie co do spadku. Zgodnie z art.
1012 KC spadkobierca może przyjąć spadek wprost (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi
spadkowe - art. 1031 ż l) lub z dobrodziejstwem inwentarza (z ograniczeniem odpowiedzialności do
wartości stanu czynnego spadku - art. 1031 ż 2). Może też spadek odrzucić. Złożenie oświadczenia o
odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art.
1020).
2. Sytuacja Skarbu Państwa i fundacji
Skarb Państwa dochodzący do dziedziczenia na podstawie art. 935 ż 3 KC 156 nie może odrzucić spadku
(art. 1023 ż l). Prawo polskie nie przewiduje Możliwości istnienia spadku bezdziedzicznego i stąd
rozwiązanie zawarte
Nb. 155-156

116
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
w art. 1023 ż l KC. Skarb Państwa może natomiast odrzucić spadek, który przypada mu na podstawie
testamentu. W tym zakresie sytuacja Skarbu Państwa jest identyczna z sytuacją pozostałych
spadkobierców testamentowych (por. orzeczenie SN z 10.6.1964 r., III CR 81/64, OSN Nr 2/1965, póz.
47). Należy także przyjąć, że fundacja utworzona w testamencie nie może odrzucić przypadającego jej
spadku. Jak bowiem wskazuje L. Stecki (Fundacja, cz. U i III, Toruń 1996, s. 52) niepodobna wyobrazić
sobie dopuszczalność odrzucenia spadku przez fundację powołaną do bytu na tej drodze. Taka
możliwość kolidowałaby w sposób zasadniczy z przewidzianą przez ustawę formą ustanawiania fundacji
w drodze czynności prawnej mor fis causa. Pozostawałaby ona także w sprzeczności z jurydyczną istotą
takiej fundacji.
3. Złożenie oświadczenia przez osobę nie mającą pełnej zdolności ||1 do czynności prawnych 'ES
157 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może samodzielnie złożyć osoba mająca pełną
zdolność do czynności prawnych. Za osoby nie mające pełnej zdolności w tym zakresie działają ich
przedstawiciele ustawowi. Na przyjęcie spadku wprost oraz na odrzucenie spadku w imieniu osoby nie
mającej pełnej zdolności do czynności prawnych potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. Brak takiej
zgody pociąga za sobą nieważność oświadczenia złożonego przez przedstawiciela ustawowego (por.
uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z 24.6.1961 r., I CO 16/61, OSN Nr 11/1963, póz. 187).
Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może złożyć oświadczenie osobiście lub
przez pełnomocnika (arg. z art. 1018 ż 3). Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Z jego treści powinno
jednoznacznie wynikać upoważnienie do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku w określony sposób
lub do jego odrzucenia. A|
158
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
117
�:
4. Sytuacja spadkobiercy przed złożeniem oświadczenia
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie sześciu miesięcy od
chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania (art. 1015 ż l). Do chwili upływu
terminu i przed złożeniem oświadczenia nabycie spadku ma charakter tymczasowy. W okresie tym
sytuacja spadkobiercy charakteryzuje się pewnymi cechami szczególnymi:
a) Spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie ze spadku (art. 1030 zd. l). Jego
majątek osobisty pozostaje zatem z tego punktu widzenia oddzielony od majątku spadkowego. W
procesie o wykonanie
Nb. 157-158
obowiązku należącego do długów spadkowych pozwany spadkobierca może domagać się zawieszenia
postępowania do czasu złożenia przez niego oświadczenia co do spadku lub upływu terminu z art. 1015 ż
l KC.
b) Spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału w spadku (argument z art. 1051). Nie może także zbyć
przedmiotu należącego do spadku ani
udziału w takim przedmiocie.
c) Spadkobierca nie może uzyskać postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, gdyż złożenie
oświadczenia o przyjęciu spadku lub upływ terminu z art. 1015 ż l KC stanowi konieczną przesłankę
takiego stwierdzenia (art. 1026 KC; art. 640 ż 2 KPC).
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem albo przed notariuszem (art. 640
ż l KPC). W wyniku złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku nabycie praw i obowiązków przez
spadkobiercę staje się definitywne. W szczególności spadkobierca, który złożył oświadczenie o przyjęciu
spadku nie może go już odrzucić. Jego majątek osobisty ulega połączeniu z majątkiem spadkowym.
II. Transmisja
1. Pojęcie
Mogą wystąpić sytuacje, kiedy spadkobierca umrze przed złożeniem oświad- 159 czenia co do spadku i
przed upływem terminu do złożenia takiego oświadczenia. Jego spadkobiercy wstępują wówczas w
sytuację prawną, w jakiej znajdował się ich poprzednik i mogą złożyć oświadczenie o przyjęciu lub od-
rzuceniu przypadającego mu spadku. Sytuacja taka określana jest jako transmisja (traosmissio
hereditatis). Zmarły spadkobierca jest transmitentem, natomiast osoba powołana do dziedziczenia po nim
- transmitariuszem.
Przykład: Spadkodawca X zmarł pozostawiając jednego spadkobiercę, swojego syna S. Syn zmarł po
trzech miesiącach od otwarcia spadku po X; pozostawił troje dzieci A, B ' C, które dziedziczą w częściach
równych. Osoba S jest transmitentem, osoby: A, B i C - transmitariuszami. Każdy z transmitariuszy może
przyjąć lub odrzucić część spadku po spadkodawcy X, która przypadła mu na skutek śmierci transmitenta.
2. Sytuacja transmitariusza
Zgodnie z podstawową konstrukcją prawa spadkowego spadkobierca wchodzi w sytuację prawną, w jakiej
znajdował się spadkodawca. Konsekwencją te.) zasady jest transmisja uregulowana w art. 1017 KC.
Uprawnienie transmitariusza do przyjęcia lub odrzucenia spadku po spadkodawcy transmitenta
Wh 7 W

118
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
uwarunkowane jest definitywnym nabyciem spadku po transmitencie, gdyż wchodzi w skład tego spadku.
Złożenie oświadczenia co do spadku po spadkodawcy transmitenta (w podanym w Nb. J 59 przykładzie -
osoba X) możliwe jest po uprzednim złożeniu oświadczenia o przyjęciu spadku po transmitencie (osoba
S) lub równocześnie z takim oświadczeniem. Niedopuszczalne jest odrzucenie spadku po transmitencie, a
przyjęcie spadku po spadkodawcy transmitenta. Możliwa jest natomiast sytuacja odwrotna, tzn. przyjęcie
spadku po transmitencie, a odrzucenie spadku po spadkodawcy transmitenta.
III. Odrzucenie spadku l. Skutki
160 Oświadczenie o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w
skład spadku ze skutkiem ex tunc. Jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że
jeżeli np. syn spadkodawcy odrzuci spadek przypadający mu z mocy ustawy, jego udział przechodzi na
jego dzieci (wnuki spadkodawcy - art. 931 ż 2 w zw. z art. 1020). Przepisy nie przewidują natomiast
możliwości odrzucenia spadku na korzyść innej osoby ("zrzeczenie się" spadku lub udziału w spadku).
Spadkobierca ustawowy może jedynie zrzec się dziedziczenia w drodze zawarcia z przyszłym
spadkodawcą umowy przewidzianej w art. 1048 KC (por. orzeczenie SN z 20.3.1984 r., III CRN 35/84,
OSN Nr 10/1984, póz. 184). Odrzucenie spadku może prowadzić m.in. do:
a) Zmiany tytułu powołania do spadku. Jeżeli jedyny spadkobierca testamen-1 towy odrzucił spadek, do
dziedziczenia dojdą spadkobiercy ustawowi, j
b) Zmiany wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców, np. w drodze i przyrostu. |
c) Zmiany kręgu osób dochodzących do dziedziczenia. Jeżeli np. odrzucij spadek jedyny spadkobierca
dochodzący do dziedziczenia w pierwszej ko-| lejności (np. jedyny zstępny), do dziedziczenia dojdą
spadkobiercy powo-| łani w dalszej kolejności. Jeżeli odrzucą spadek małżonek i krewni powo-| łani z
ustawy, do dziedziczenia dojdzie Skarb Państwa (art. 935 ż 3). Jeżeli istnieje spadkobierca podstawiony,
dojdzie on do dziedziczenia, jeżeli powołany w pierwszej kolejności odrzuci spadek.
2. Brak możliwości przyjęcia dorozumianego
161 Prawo polskie nie zna dorozumianego przyjęcia spadku. Spadkobierca, który objął w posiadanie
majątek spadkowy i zaczął nim zarządzać, może go
Nb. 160-161
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 119
następnie odrzucić. Podjęcie pewnych czynności w stosunku do majątku spadkowego nie jest
równoznaczne z przyjęciem spadku. Jeżeli taki spadkobierca następnie spadek odrzucił, do stosunków
pomiędzy nim a spadkobiercami którzy zamiast niego doszli do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy
o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 1021). Przy dokonywaniu rozliczeń pomiędzy takimi
osobami ma jednak znaczenie fakt, że spadkobierca, dopóki nie odrzuci spadku, prowadzi własne sprawy.
Nie znajdą zatem zastosowania art. 753 ż l i art. 754 KC.
IV. Bezskuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku
1. Ochrona interesów wierzycieli
Odrzucenie spadku przez spadkobiercę może prowadzić do pogorszenia 162 sytuacji jego wierzycieli.
Sytuacja taka ma miejsce, kiedy majątek osobisty spadkobiercy jest obciążony długami, a majątek
spadkowy ma znaczną wartość. Odrzucenie spadku przez spadkobiercę powoduje, że do jego majątku
nie wchodzą przedmioty majątkowe, z których wierzyciele mogliby egzekwować swoje należności.
Dlatego też, zgodnie z art. 1024 ż l KC, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli,
każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili otwarcia spadku, może żądać, ażeby
odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie
wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika.
2. Przesłanki
Odesłanie zawarte w art. 1024 ż l KC oznacza odesłanie do art. 527-533 KC. Uwzględniając specyfikę
uznania za bezskuteczne odrzucenia spadku, można wskazać następujące przesłanki uzasadniające
wystąpienie za stosownym żądaniem:
a) Z żądaniem może wystąpić wierzyciel tego spadkobiercy, który odrzucił spadek, dowodząc, że wskutek
tej czynności spadkobierca dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu niż był przed dokonaniem
czynności.
b) Żądanie kierowane jest do spadkobiercy, który odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli. Stosuje
się do niego domniemanie z art. 529 KC, gdyż odrzucenie spadku pociąga za sobą dojście do spadku
innej osoby, która nabywa go nieodpłatnie.
c) Treścią żądania wierzyciela jest uznanie za bezskuteczne w stosunku do niego oświadczenia
spadkobiercy o odrzuceniu spadku.
Nb. 162

120
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
d) Z żądaniem nie może wystąpić osoba, która w chwili odrzucenia spadku nie jest jeszcze wierzycielem
spadkobiercy odrzucającego spadek.
3. Skutki
Uznanie oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku za bezskuteczne w stosunku do wierzyciela
oznacza, że wierzyciel taki może kierować egzekucję do przedmiotów spadkowych, tak jakby spadek
został przyjęty przez dłużnika. Stwarza to dla spadkobierców dochodzących do dziedziczenia w miejsce
odrzucającego dolegliwość polegającą na umniejszeniu realnej wartości przypadającego im spadku.
Powstaje także stan niepewności, gdyż nie wiadomo, czy wierzyciel skorzysta z możliwości stwarzanych
przez prawo. Stąd możliwość wystąpienia z żądaniem uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne
ograniczona została terminem. Wierzyciel może wystąpić z żądaniem w ciągu sześciu miesięcy od chwili
powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia
spadku (art. 1024 ż 2). Przewidziany ustawą termin ma charakter terminu zawitego i jego upływ pociąga
za sobą wygaśnięcie uprawnienia wierzyciela.
V. Termin l. Skutki upływu terminu
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie sześciu miesięcy od
dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 ż l). W braku takiego
oświadczenie działa wprowadzona w ż 2 art. 1015 KC fikcja prawna, zgodnie z którą spadkobierca, który
nie złożył żadnego oświadczenia w ustawowym terminie jest traktowany tak, jakby przyjął spadek. Ustawa
różnicuje przy tym sytuację osoby fizycznej mającej pełną zdolność do czynności prawnych oraz sytuację
osób fizycznych nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych, osób fizycznych, co do których
istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia oraz osób prawnych. Osoba fizyczna mająca
pełną zdolność od czynności prawnych w braku oświadczenia co do spadku jest traktowana jak przyj-
mujący spadek wprost (art. 1015 ż 2 zd. l), a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe.
Pozostałe osoby są traktowane jak przyjmujące spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 ż 2 zd.
2).
Rozwiązanie przyjęte w art. 1015 ż l KC budzi wątpliwości. Brak aktywności powołanego spadkobiercy nie
pociąga bowiem za sobą skutków w postaci traktowania takiego spadkobiercy jak odrzucającego spadek.
Przeciwnie,
Nb. 163
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 121
wprowadzona została fikcja prawna prostego przyjęcia, co oznacza nieograniczoną odpowiedzialność za
długi spadkowe. Może to prowadzić do wyjątkowo dotkliwych skutków, zwłaszcza gdy spadkobiercą
zostaje np. małżonek pozostający od lat w separacji faktycznej ze spadkodawcą (por. stan faktyczny w
orzeczeniu SN z 22.9.1972 r., III PZP 12/72, OSN Nr 2/1973, póz. 22). W obowiązującym stanie prawnym
dodatkowe wątpliwości budzi uprzywilejowanie osób prawnych.
Jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także
spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem
inwentarza (art. 1016). W orzecznictwie przepis ten interpretowany jest rozszerzające. Jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy (orzeczenie z 26.2.1970 r., II CR 388/69, OSN Nr 12/1970, póz. 229) przyjęcie spadku z
dobrodziejstwem inwentarza z rozumieniu art. 1016 KC obejmuje także sytuację, gdy jeden ze
spadkobierców, nie składając w terminie oświadczenia, jest traktowany jak przyjmujący spadek z do-
brodziejstwem inwentarza na mocy art. 1015 ż 2 KC.
2. Termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza
Odrębnym zagadnieniem jest określenie terminu, w którym oświadczenie 164 o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku może złożyć transmitariusz. Artykuł 1017 zd. 2 KC stanowi jedynie, że termin do złożenia
oświadczenia przez transmitariusza nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia
o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po transmitencie. Nie jest natomiast jasne, kiedy zaczyna bieg termin
do złożenia oświadczenia przez transmitariusza co do spadku po spadkodawcy transmitenta. Jeżeli
transmitent dowiedział się o tytule swego powołania przed śmiercią, w stosunku do niego zaczął już biec
termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Dla transmitariusza termin ten nie
biegnie od nowa, a jedynie ulega przedłużeniu zgodnie z brzmieniem art. 1017 zd. 2 KC. Jeżeli natomiast
transmitent zmarł przed dowiedzeniem się o tytule swego powołania, a więc przed rozpoczęciem biegu
terminu, dla transmitariusza bieg tego terminu rozpoczyna się w chwili, kiedy dowiedział się o tytule
powołania transmitenta. Warunkiem rozpoczęcia biegu tego terminu jest jednak wcześniejsze
dowiedzenie się przez transmitariusza o tytule powołania go do spadku po transmitencie.
VI. Zakaz warunku i terminu
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być złożone 165 Pod warunkiem lub z
zastrzeżeniem terminu. Dołączenie takiego warunku lub
Nb. 164-165

122
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
terminu powoduje nieważność oświadczenia (art. 1019 ż l). Oświadczenie to nie może być także
odwołane (art. 1018 ż 2), a uchylenie się od skutków prawnych takiego oświadczenia złożonego pod
wpływem wady oświadczenia woli może być dokonane w ściśle określony sposób (por. uwagi Nb. 348 i
nast). Oświadczenie spadkobiercy jest jednostronnym oświadczeniem woli, dla ważności którego
wymagane jest złożenie go przed określonym organem (sądem lub notariuszem) oraz w określonej formie
(ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym - art. 1018 ż 3).
VII. Wady oświadczenia woli
l. Uwagi ogólne
166 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest oświadczeniem woli i mają do niego
zastosowanie ogólne przepisy o czynnościach prawnych, w tym o wadach oświadczenia woli. Z uwagi
jednak na daleko idące skutki złożenia takiego oświadczenia, a także z uwagi na specyfikę stosunków
prawnych związanych ze spadkobraniem, art. 1019 KC wprowadza pewne odstępstwa od ogólnych reguł
zawartych w art. 82 i nast. KC.
W art. 1019 ż l KC wyraźnie wymieniony został jedynie błąd i groźba. Nie może jednak budzić wątpliwości,
że oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może zostać złożone także w stanie wyłączającym
świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Zgodnie z art. 82 KC, oświadczenie takie jest
bezwzględnie nieważne.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być obarczone wadą w postaci pozomości,
która, z uwagi na unormowanie art. 83 KC, nie występuje przy jednostronnych oświadczeniach woli.
2. Błąd i groźba
167 Błąd lub groźba nie pociąga za sobą nieważności bezwzględnej, a jedynie możliwość uchylenia się od
skutków prawnych złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Co do zasady zachowane
zostało rozwiązanie przyjęte w przepisach ogólnych (por. art. 84-88). Jednak uchylenie się od skutków
prawnych wadliwego oświadczenia możliwe jest w drodze złożenia stosownego oświadczenia przed
sądem (art. 1019 ż l pkt l). Jednocześnie z uchyleniem się od skutków prawnych złożonego oświadczenia
spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (art.
1019 ż l pkt 2). Jeżeli spadkobierca pod wpływem błędu
Nb. 166-167
ż 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 123
lub groźby nie złożył w terminie żadnego oświadczenia, spadkobierca może uchylić się od skutków
prawnych niezachowania terminu (art. 1019 ż 2). Ponadto uchylenie się od skutków prawnych wadliwego
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 ż 3).
Pojęcia błędu i groźby należy rozumieć tak, jak w odniesieniu do innych czynności prawnych. Błąd musi
zatem dotyczyć treści oświadczenia (np. co do osoby spadkodawcy, tytułu powołania) i być istotny.
Kontrowersyjna jest możliwość wystąpienia podstępu. W doktrynie poglądy są rozbieżne (por. Piątowski,
Prawo, s. 193; J. Piefrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1934). Sąd Najwyższy natomiast
przyjmuje, że przepis o błędzie wywołanym podstępnie (art. 86) ma zastosowanie do oświadczenia o
przyjęciu lub odrzuceniu spadku (orzeczenie SN z 14.7.1986 r., III CZP 36/86, OSN Nr 8/1987, póz. 107 z
glosą A. Szpunara, NP Nr 1/1989).
Kontrowersyjna jest także kwestia dopuszczalności uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o
przyjęciu lub odrzuceniu spadku na podstawie błędu co do prawa. Możliwość taką dopuszcza J.
Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1935), a w pewnym zakresie także J. St. Piątowski
(Prawo, s. 194 i nast.).
Groźba powinna być poważna, a niebezpieczeństwo musi grozić osobie lub dobrom majątkowym
składającego oświadczenie lub osobie trzeciej. Nie jest istotne od kogo groźba pochodzi. Musi mieć ona
charakter poważny.
3. Termin do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia
Z uwagi na brak w tym względzie odmiennych uregulowań należy przyjąć, że uprawnienie do uchylenia
się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wygasa po upływie
roku od chwili, w której spadkobierca wykrył błąd lub w której ustał stan zagrożenia (art. 88 ż 2). Nie jest
natomiast istotne, czy uchylenie się następuje przed, czy po stwierdzeniu nabycia spadku, a także przed
czy po dokonaniu działu.
VIII. Treść oświadczenia
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać dane 168 określone w art. 641 ż l i 2
KPC. Ponadto, przy przyjęciu spadku, powinno określać, czy spadek zostaje przyjęty wprost czy z
dobrodziejstwem inwenta-''2a. W braku stosownego określenia spadek zostaje przyjęty wprost.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ma charakter niepodzielny w tym znaczeniu, że
spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć,
Nb. 168

124
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
a częściowo odrzucić (art. 1014 ż 3). Ustawa dopuszcza jednak w tym zakresie pewne wyjątki. I tak
przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może
nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada
z innego tytułu (art. 1014 ż l). Spadkobierca może odrzucić udział przy- :
padający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu (art.
1014 ż 2). Ponadto, jeżeli spadkobierca jest powołany do spadku zarówno z mocy ustawy, jak i
testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć jako spadkobierca usta-
wowy (art. 1022). Taka sytuacja może wystąpić np. gdy spadkodawca rozrządzi w testamencie jedynie
połową majątku powołując w tym zakresie do dziedziczenia jedno z dwojga dzieci. Druga połowa majątku
będzie podlegała dziedziczeniu na podstawie ustawy i do tej części dojdzie dwoje dzieci spadkodawcy.
Powołany zarówno na mocy testamentu, jak i ustawy może odrzucić V; przypadającą mu na mocy
testamentu, a przyjąć '/4 przypadającą mu na podstawie ustawy lub odwrotnie.
W podanym przykładzie osoba powołana zarówno w testamencie, jak i na podstawie ustawy, może
uzyskać udział w spadku w wysokości:
- 3/^, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu zarówno z testamentu (2/^), jak i ustawy (^
- Y;, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu na podstawie testamentu, a odrzuci - przypadający mu z
ustawy,
- '/4, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu z ustawy, a odrzuci - przypadający mu na podstawie
testamentu.
ż 33. Stwierdzenie nabycia spadku
Literatura: T. Felski, Charakter i skutki prawne orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku, NP Nr 7-
8/1984; J. Gwiazdomorski, Dwa "domniemania", [w:] Rozprawy; tenże, "Domniemanie" nabycia spadku,
PiP Nr 10/1968; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 292 i nast; J. Napiórkowski, Postępowanie o stwierdzenie
nabycia spadku, NP Nr 5/1969;
A. Szpunar, Domniemanie wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP Nr 3/1968y A. Wojtyczek,
Skutki stwierdzenia nabycia spadku. Pal. Nr 10/1976. "
L Uwagi ogólne
169 Problematyka stwierdzenia nabycia spadku obejmuje zarówno pewne kwestie materialnoprawne, jak i
kwestie procesowe, których nie sposób pominąć.
Nb. 169

ż 33. Stwierdzenie nabycia spadku 125
W płaszczyźnie materialnoprawnej chodzi przede wszystkim o domniemania związane z uzyskaniem
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. W płaszczyźnie proceduralnej istotne są reguły
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Nabycie spadku z mocy prawa (art. 925) niesie bowiem ze sobą pewne niebezpieczeństwa. Śmierć
spadkodawcy wskazuje jedynie na to, że nastąpiło przejście praw i obowiązków majątkowych na inne
osoby. Może jednak pozostać niewiadome, komu i w jakim zakresie przypadł spadek, zwłaszcza że może
on przejść na mocy testamentu na osobę nie powiązaną ze spadkodawcą więzami krwi lub
powinowactwa. Konieczne jest więc stworzenie instrumentów prawnych pozwalających stwierdzić, kto i w
jakiej części jest spadkobiercą.
Zgodnie z art. 1025 ż l KC, sąd wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby
mającej w tym interes. Do kręgu osób zainteresowanych należą przede wszystkim spadkobiercy, a także
wierzyciele spadkodawcy, uprawnieni do zachowku, zapisobiercy, a także wierzyciele spadkobiercy. Mogą
to być także osoby, które nie roszczą sobie praw do spadku, ale są zainteresowane wykazaniem, że nie
są spadkobiercami i nie ponoszą odpowiedzialności za długi spadkowe (por. orzeczenie SN z 4.9.1969 r.,
I CR 422/69, OSN Nr 6/1970, póz. 113). Uprawnionym do wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie
nabycia spadku jest także wykonawca testamentu.
II. Postępowanie
l. Zakres kognicji sądu
Stwierdzenie nabycia spadku następuje w postępowaniu prowadzonym 170 w trybifc nieprocesowym (art.
669-679 KPC). Stosownie do art. 669 KPC, uczestnikami postępowania powinny być wszystkie osoby
mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. Poza tym, zgodnie z art. 510
KPC, udział w każdym stadium postępowania może wziąć osoba, której praw dotyczy wynik
postępowania.
W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada z urzędu kto jest spadkobiercą, w
szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa do złożenia testamentu osobę,
co do której będzie Uprawdopodobnione, że testament się u niej znajduje (art. 670 ż l KPC). Jeżeli
powstanie spór co do ważności testamentu, sąd rozstrzyga go w toku Postępowania (por. uchwałę 7
sędziów SN z 30.12.1968 r., III CZP 103/68, OSN Nr 3/1969, póz. 85). Nie może natomiast orzec o
niegodności spadko-^ercy (art. 928), ani o wyłączeniu małżonka od dziedziczenia na podstawie
Nb. 170

126
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
art. 940 KC. W toku postępowania sąd nie bada także, jakie składniki wchodzą w skład spadku. Jedynie
przy dziedziczeniu ustawowym ma obowiązek badać, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne lub
wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz którzy spadkobiercy odpowiadają warunkom
przewidzianym dla dziedziczenia takiego gospodarstwa (wkładu gruntowego). Obowiązek taki wynikający
z art. 670 ż 2 KPC związany jest z przewidzianym w art. 677 ż 2 KPC obowiązkiem wymienienia w
postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku osobno spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo
(wkład gruntowy). Ustalenie składu spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku konieczne jest
natomiast w sytuacji przewidzianej w art. 961 KC (por. orzeczenie SN z 21.7.1977 r., III CRN 156/77, nie
publ.).
Stwierdzenie nabycia spadku powinno określać sytuację prawną danego majątku w sposób całościowy.
Stąd w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku sąd ma obowiązek wymienić wszystkich
spadkobierców, którzy nabyli spadek oraz określić wysokość przypadających im udziałów (art. 677 ż l
KPC). Niedopuszczalne jest stwierdzenie nabycia spadku względem części majątku spadkowego albo
tylko w stosunku do niektórych spadkobierców (orzeczenie SN z 23.6,1967 r., III CRN 104/67, OSN Nr
2/1968, póz. 24).
2. Termin
171 Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia
spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
(art. 1026). Oświadczenie takie może zostać złożone w toku postępowania o stwierdzenie nabycia
spadku. Stwierdzenie może oczywiście nastąpić później, ale nie wcześniej niż
po złożeniu oświadczeń przez spadkobierców lub po upływie terminu do złożenia oświadczenia co do
spadku.
3. Deklaratywny charakter orzeczenia
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter deklaratywny. Jak wielokrotnie była o tym
mowa, nabycie spadku następuje ex legę i orzeczenie sądowe jedynie dokumentuje ten fakt. Może się
jednak zdarzyć, że rzeczywisty stan prawny jest odmienny niż ten, który ustalił sąd w toku postępowania o
stwierdzenie nabycia spadku. Przyczyny mogą być bardzo różne. Przykładowo wymienić można
zgłoszenie się spadkobierców ustawowych nie znanych sądowi, odnalezienie testamentu, o którym nikt
nie wiedział, ustalenie, np. w stosunku do dziecka pozamałżeńskiego, ojcostwa spadkodawcy już po jego
śmierci. W związku z tym powstają dwie kwestie: prawne znaczenie Nb. 171-172
ż 33. Stwierdzenie nabycia spadku
127
172
postanowienia stwierdzającego nabycie spadku i postępowanie pozwalające na doprowadzenie do tego,
aby stan ustalony w orzeczeniu sądowym był zgodny z rzeczywistym porządkiem dziedziczenia
wynikającym z ustawy lub z woli spadkodawcy.
4. Domniemania
Zgodnie z brzmieniem art. 1025 ż 2 KC domniemywa się, że osoba, która 173 uzyskała stwierdzenie
nabycia spadku, jest spadkobiercą. Domniemanie to odnosi się nie tylko do osoby lub osób
spadkobierców, lecz także do wielkości przypadających im udziałów.
Mimo użycia w art. 1025 ż 2 KC określenia "domniemanie" w doktrynie istnieje spór, czy mamy tutaj do
czynienia z domniemaniem sensu stricte. W szczególności J. Gwiazdomorski (Prawo, s. 158 i nast.)
wyrażał przekonanie, że gdyby chodziło w tym przepisie o domniemanie wzruszalne, to można by je
obalać w każdym postępowaniu, w którym istotne znaczenie miałaby okoliczność, że strona jest
spadkobiercą. Tymczasem Kodeks postępowania cywilnego pozwala na obalenie domniemania
związanego ze stwierdzeniem nabycia spadku jedynie w drodze uchylenia w określonym trybie
postanowienia stwierdzającego nabycie spadku. Pogląd ten nie jest jednak powszechnie przyjęty
(odmiennie Piątowski, Prawo, s. 199; J. Kosik, [w:] System, t. IV. s. 311 i nast.).
Niezależnie od zajętego w tej kwestii stanowiska należy wskazać, że Kodeks postępowania cywilnego
wyraźnie wskazuje szczególny sposób obalenia domniemania związanego ze stwierdzeniem nabycia
spadku. Wystąpienie z wnioskiem o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku możliwe jest,
gdy osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie Jest spadkobiercą albo przypada jej inny
udział w spadku niż stwierdzono (art. 679 ż l KPC). Stosowny wniosek może być złożony przez każdego
zainteresowanego i w zasadzie jego złożenie nie jest ograniczone terminem. Jedyne ograniczenia dotyczą
uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (por. art. 679 ż l zd. 2 KPC). W razie
przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w
prawomoc-"ym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku zmienia to Postanowienie i
stwierdza nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem Prawnym (art. 679 ż 3 KPC).
5- Zmiana prawomocnego postanowienia
Sytuacje, w których niezbędna jest zmiana postanowienia stwierdzającego nabycie spadku występują
stosunkowo często. Przykładowo wskazać można
Nb. 173-174

128
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
wystąpienie takiej potrzeby, gdy odnaleziony został testament spadkodawcy, a stwierdzono nabycie
spadku przez spadkobierców ustawowych; gdy po stwierdzeniu nabycia spadku ustalono ojcostwo
spadkodawcy i okazało się, że dziedziczy po nim troje, a nie - jak stwierdzono - dwoje dzieci.
III. Skutki stwierdzenia nabycia spadku
l. Dowód uprawnień spadkobiercy
175 Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma istotne znaczenie. Po pierwsze, w pewnych
okolicznościach jest ono jedynym dowodem, że określona osoba jest spadkobiercą (art. 1027). Po drugie,
stanowi jeden z elementów, od których uzależniona została ochrona osób trzecich.
Względem osoby, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może
udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1027).
Chodzi o takie sytuacje, jak np. żądanie przez spadkobiercę spełnienia świadczenia od dłużnika spad-
kowego. Jedynym dowodem, że z żądaniem występuje osoba legitymowana materialnie, jest stwierdzenie
nabycia spadku. Wyłączona została możliwość dowodzenia tej okoliczności przy pomocy innych środków
dowodowych. Przepis art. 1027 KC nie ma natomiast zastosowania, gdy osoba trzecia dochodzi roszczeń
przeciwko spadkobiercy (tak orzeczenie SN z 19.6.1975 r., III CRN 102/75, OSN Nr 6/1976, póz. 139).
Stwierdzenie nabycia spadku niezbędne jest dla ujawnienia praw spadkobiercy w księdze wieczystej.
Jeżeli osoba trzecia rości sobie prawo do spadku (np. twierdzi, że jest spadkobiercą), art. 1027 KC nie ma
zastosowania. W takiej sytuacji bowiem niezbędne jest ustalenie rzeczywistego kręgu spadkobierców, a to
może zostać dokonane jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. W toku tego
postępowania możliwe jest przedstawianie wszelkich dowodów. Jeżeli istnieje postanowienie o
stwierdzeniu nabycia spadku, zostanie ono uchylone, w razie udowodnienia, że inna osoba dochodzi do
dziedziczenia lub inny jest przypadający jej udział. Podobnie nie jest konieczne legitymowanie się
stwierdzeniem nabycia spadku w stosunkach między współspadkobiercami.
2. Ochrona osób trzecich
176 Przepis art. 1028 KC stanowi jeden z wyjątków od zasady nemoplus iuris. Osoba nabywająca prawo
należące do spadku od osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku, jeżeli działa w dobrej
wierze, jest chroniona. Podobnie, gdy osoba taka zostaje zwolniona od ciążącego na niej obowiązku
Nb. 175-176
ż 34. Ochrona dziedziczenia
129
(np. zostaje zwolniona z długu). Nabycie prawa lub zwolnienie z obowiązku pozostaje skuteczne wobec
rzeczywistego spadkobiercy. Spadkobierca taki może jedynie dochodzić od osoby, która dokonała
rozporządzenia, roszczeń odszkodowawczych lub roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Ochrona osoby dokonującej czynności z legitymującym się stwierdzeniem nabycia spadku jest dosyć
rozległa, obejmuje bowiem zarówno czynności pod tytułem odpłatnym, jak i darmym. Nie działa jedynie
wówczas, gdy nabywca pozostaje w zlej wierze. Przez złą wiarę należy w tej sytuacji rozumieć pozytywną
wiadomość, że osoba legitymująca się stwierdzeniem nabycia spadku nie jest spadkobiercą, a także brak
takiej wiedzy, mimo że jej uzyskanie nie nastręczało trudności.
Ochrona osoby trzeciej działającej w dobrej wierze uzasadniona jest faktem, że dokonujący
rozporządzenia legitymuje się prawomocnym orzeczeniem sądu. Brak jest natomiast uzasadnienia dla
udzielenia ochrony osobie podejmującej czynności ze spadkobiercą, który nie uzyskał jeszcze stwierdze-
nia nabycia spadku. W takiej sytuacji osoba taka działa "na własne ryzyko", gdyż powinna liczyć się np. z
możliwością, że spadkobierca odrzuci spadek lub zostanie uznany za niegodnego, czy też nie jest w ogóle
spadkobiercą. Jeżeli okaże się, że dokonujący rozporządzenia nie jest spadkobiercą, czynność nie
wywrze skutków w stosunku do spadkobiercy rzeczywistego.
ż 34. Ochrona dziedziczenia
Literatura: E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 327 i nast.; J. Gwiazdomorski, Dwa problemy z zakresu
wspólności spadkowej, PiP Nr 3/1977; T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym (rei
vindicatio - actio negatoria). Warszawa 1969, s. 239 i nast.
I. Uwagi ogólne
Przepis art. 1029 KC tworzy ochronę spadkobiercy, który nie włada ma- 177 Jątkiem spadkowym lub tylko
pewnymi przedmiotami należącymi do spadku. Zgodnie z ż l art. 1029 KC, spadkobiercy służy prawo
żądania wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Żądanie to kierowane
jest do podmiotu, który włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest. W grę wchodzić
mogą dwie sytuacje. Pierwsza, kiedy osoba Badająca spadkiem uzyskała stwierdzenie nabycia spadku,
które następnie zostało uchylone. Druga, kiedy osoba władająca spadkiem nie uzyskała w ogóle
stwierdzenia nabycia spadku. Zróżnicowanie to pozostaje bez znaczenia dla
Nb. 177

130
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
bytu i treści roszczenia o wydanie spadku. Może mieć jedynie znaczenie przy dokonywaniu rozliczeń na
podstawie art. 1029 ż 2 KC.
U. Roszczenie spadkobiercy
l. Treść
178 Treścią żądania określonego w art. 1029 ż l KCjest wydanie spadku lub przedmiotów należących do
spadku rzeczywistemu spadkobiercy. Roszczenie o wydanie spadku stanowi zatem swoiste roszczenie
"nie posiadającego spadkobiercy" przeciwko "posiadającemu rzekomemu spadkobiercy". (To określenie,
jako poprawniejsze niż "posiadający niespadkobierca", trafnie wskazuje T. Sokołowski, Recenzja, s. 586).
Przesłankami umożliwiającymi wystąpienie z takim roszczeniem są: tytuł spadkobiercy; pozbawienie
władania całością spadku lub niektórymi przedmiotami należącymi do spadku; pozostawanie tych
przedmiotów we władaniu spadkodawcy. Spadkobierca występujący z żądaniem wydania mu spadku nie
ma natomiast obowiązku wykazywania, że spadkodawcy przysługiwał tytuł prawny do określonego
przedmiotu.
2. Charakter prawny
Z uwagi na takie ukształtowanie roszczenia o wydanie spadku lub poszczególnych przedmiotów
należących do spadku trudne jest określenie charakteru prawnego tego roszczenia. Nie jest to roszczenie
stricte petytoryjne. Jak wskazał Sąd Najwyższy (uchwała 7 sędziów z 20.4.1964 r., III CO 63/63, OSN Nr
12/1965, póz. 200), w procesie o wydanie spadku chodzi o odebranie określonych przedmiotów nie ze
względu na to, że w następstwie dziedziczenia spadkobiercy przysługują określone prawa, ale dlatego, że
pozostawały one we władaniu spadkodawcy. Spadkobierca może zatem domagać się wydania także
takiej rzeczy, którą spadkodawca władał na mocy prawa wygasłego w chwili jego śmierci (np.
użytkowania). Może również domagać się wydania przedmiotów, których nie odzyskałby powołując się na
tytuł prawny.
3. Konkurencja z roszczeniem windykacyjnym
Roszczenie z art. 1029 ż l KC może w pewnym zakresie konkurować z roszczeniem windykacyjnym. Ma
to miejsce, gdy chodzi o wydanie poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Jeżeli są to rzeczy
będące własnością spadkobiercy (a poprzednio spadkodawcy), istnieje możliwość wystąpienia zarówno z
roszczeniem windykacyjnym (art. 222 ż l), jak i roszczeniem z art. 1029 ż l KC. Wybór należy do
spadkobiercy, który ma możliwość
Nb. 178
ż 34. Ochrona dziedziczenia
131
dokonania oceny, które z tych roszczeń będzie łatwiejsze do dochodzenia, np. ze względów dowodowych.
W procesie takim nie będzie wprawdzie działał art. 1027 KC, gdyż osoba, przeciwko której kierowane jest
żądanie, rości sobie prawa do spadku, ale legitymowanie się przez powoda stwierdzeniem nabycia
spadku ułatwia jego sytuację procesową. Uzyskanie zaś dowodu przysługującego prawa własności może
okazać się zdecydowanie trudniejsze.
4. Adresat
Żądanie wydania spadku lub przedmiotów należących do spadku kierowane jest do osoby, która włada
spadkiem (przedmiotami spadkowymi) jako spadkobierca. Osoba taka musi zatem uważać się za
spadkobiercę i z tego tytułu wywodzić swoje prawo do władania spadkiem lub poszczególnymi
przedmiotami do niego należącymi. Jeżeli osoba władająca opiera swoje uprawnienia na innej podstawie
niż spadkobranie, art. 1029 KC nie będzie miał zastosowania. Spadkobierca musi sięgnąć do innych
środków ochrony, np. roszczenia windykacyjnego czy posesoryjnego.
5. Przedawnienie
Roszczenie o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku przedawnia się, zgodnie z
ogólnymi zasadami, z upływem dziesięciu lat. Termin ten należy liczyć od chwili, w której spadkobierca
został pozbawiony władania spadkiem, a jeżeli spadkobierca taki nie władał spadkiem, od chwili otwarcia
spadku. Upływ terminu przedawnienia roszczenia z art. 1029 KC nie musi pozbawiać uprawnionego
spadkobiercy innych środków ochrony. Terminy przedawnienia roszczeń petytoryjnych biegną bowiem
niezależnie od biegu terminu roszczenia z art. 1029 ż l KC. Przykładowo, jeżeli w skład spadku wchodzi
nieruchomość, którą włada inna osoba, spadkobierca może realizować roszczenie windykacyjne, które nie
ulega przedawnieniu (por. art. 223 ż l).
III. Rozliczenia między spadkobiercą a władającym spadkiem
l. Odesłanie do art. 224 i nast. KC
Korzystanie z przedmiotów należących do spadku przez osobę nieupraw- 179 nioną pociąga za sobą
konieczność uregulowania kwestii rozliczeń z tego tytułu pomiędzy spadkobiercą a władającym spadkiem.
Paragraf 2 art. 1029 KC odsyła w tym względzie do przepisów o roszczeniach między właścicielem a
samoistnym posiadaczem rzeczy, stosowanych odpowiednio. Oznacza to odesłanie do art. 224-227, 229 i
231 KC.
Nb. 179

132
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
Wskazane przepisy należy stosować odpowiednio, tzn. przy uwzględnieniu faktu, że chodzi nie tylko o
rzeczy, ale także inne przedmioty majątkowe. W praktyce znaczenie będą miały przede wszystkim
rozliczenia związane z korzystaniem z rzeczy. Spadkobiercy służyć będą roszczenia: o wynagrodzenie za
korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pobranych pożytków lub zapłatę ich wartości, o
naprawienie szkody powstałej na skutek zużycia, pogorszenia lub utraty przedmiotów spadkowych.
Jednocześnie spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu nakładów poczynionych przez władającego
spadkiem. Władający spadkiem może także skorzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 227 KC.
2. Dobra wiara władającego spadkiem
180 Pewne wątpliwości mogą powstać przy ocenie, czy władający spadkiem jest w dobrej czy w złej
wierze. Od tego zaś, czy chodzi o posiadacza dobrej czy złej wiary, zależy zakres uprawnień
spadkobiercy i obowiązków władającego. Przez dobrą wiarę władającego spadkiem należy rozumieć
uzasadnione okolicznościami przekonanie, że jest on spadkobiercą. W grę wejdzie np. sytuacja, w której
władający spadkiem legitymuje się stwierdzeniem nabycia spadku. Późniejsze uchylenie tego
postanowienia może pozostać bez wpływu na ocenę dobrej wiary, oczywiście z wyłączeniem sytuacji,
kiedy władający spadkiem uzyskał stwierdzenie wiedząc, że nie jest spadkobiercą (np. zataił testament
spadkodawcy). Dowiedzenie się przez niego o wszczęciu postępowania o uchylenie stwierdzenia nabycia
spadku będzie pociągało za sobą pogorszenie jego sytuacji, gdyż jest to okoliczność tożsama z
dowiedzeniem się przez posiadacza samoistnego o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa
windykacyjnego. W dobrej wierze będzie także np. osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych,
która nie ma świadomości, że istnieją spadkobiercy ustawowi wyprzedzający go, lub że spadkodawca
pozostawił testament. Dobra wiara takiej osoby trwać będzie do chwili, w której dowiedział się o
wystąpieniu przeciwko niemu z roszczeniem z art. 1029 ż l KC. Wydaje się, że także dowiedzenie się
przez taką osobę o wszczęciu postępowania o stwierdzeniu nabycia spadku zmienia jej sytuację. Od tej
chwili musi być ona traktowana jak posiadacz samoistny, który dowiedział się o wytoczeniu przeciwko
niemu powództwa windykacyjnego.
3. Zakres stosowania art. 1029 KC
181 Przepis art. 1029 ż 2 KC nie będzie miał zastosowania w sytuacji, gdy spadkobierca posiadał spadek,
a następnie go odrzucił. Rozliczenia między
Nb. 180-181
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za diugi spadkowe
133
taką osobą a spadkobiercą dokonywane są zgodnie z przepisami o prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia (por. art. 1021).
Uprawnienia określone w art. 1029 ż l i 2 KC przysługują także osobie, w stosunku do której uchylono
postanowienie o uznaniu za zmarłego. Osoba taka może żądać zwrotu majątku należącego do niej, a
uważanego za spadek. Te same zasady, choć nie wynika to wyraźnie z brzmienia przepisu, należy
stosować w przypadku uchylenia orzeczenia stwierdzającego zgon osoby fizycznej (por. art. 539 i nast.
KPC).
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe
Literatura: E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 356 i nast.; K. Przybylowski, Urzeczywistnienie zasad
dotyczących odpowiedzialności za długi spadkowe w polskim prawie cywilnym, St. Cyw. t. X1II-XIV,
Kraków 1969; E. Skowronska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Warszawa 1984; J.
Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim. Warszawa 1981.
I. Uwagi ogólne
1. Zakres odpowiedzialności
Wejście w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy powoduje 182 m.in., że spadkobierca
ponosi odpowiedzialność za zobowiązania, których podmiotem był zmarły. Ponadto z otwarciem spadku
ustawa łączy powstanie innych jeszcze zobowiązań, których podmiotem staje się spadkobierca. Zobo-
wiązania te określane są jako długi spadkowe (por. Nb. 32-40). Odpowiedzialność spadkobiercy za długi
spadkowe kształtuje się w zróżnicowany sposób. Zależy od złożenia i treści oświadczenia o przyjęciu
spadku, od tego, czy chodzi o okres przed przyjęciem spadku czy po jego przyjęciu, a gdy do dzie-
dziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca, także od tego, czy nastąpił Już dział spadku.
2. Odpowiedzialność pojęcie
Omawiając problematykę odpowiedzialności spadkobiercy za długi spad- 183 kowe, pojęcie
odpowiedzialności będzie rozumiane jako normatywna możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku
dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego. Odpowiedzialność spadkobiercy polega zatem na tym,
że Wierzyciel spadkowy, a więc osoba, która była wierzycielem w stosunku do ^adkodawcy lub osoba, dla
której powstały określone roszczenia w związku
Nb. 182-183

134
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe
135
z otwarciem spadku (uprawniony do zachowku, zapisobierca, osoba ponosząca koszty pogrzebu), ma
możliwość skierowania do majątku spadkobiercy egzekucji na wypadek, gdyby ten nie spełnił dobrowolnie
ciążącego na nim obowiązku świadczenia. (Problematyka odpowiedzialności nie była szerzej
podejmowana w literaturze w sposób ogólny. Por jednak: S. Gołąb, Pełna i częściowa odpowiedzialność.
Nauka o długu i odpowiedzialności, EPPP, t. III, s. 1418 i nast.; W. Lang, Struktura odpowiedzialności
prawnej. [Studium analityczne z dziedziny prawa]. Zeszyty Naukowe UMK, Nr VIII, Toruń 1968; tenże.
Spór o pojęcie odpowiedzialności prawnej. Zeszyty Naukowe UMK Nr IX, Toruń 1969).
3. Odpowiedzialność osobista
Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter odpowiedzialności osobistej (co do
kwestii odpowiedzialności tylko majątkiem spadkowym - por. Nb. 185), a mówiąc bardziej precyzyjnie -
majątkowo-osobi-stej. Prawo polskie, jak zresztą wszystkie współczesne systemy prawne, nie zna
odpowiedzialności stricte osobistej ("więzienie za długi") z tytułu niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania. Osobista odpowiedzialność dłużnika (spadkobiercy) polega na tym, że jeżeli
dłużnik nie wykona swojego zobowiązania, wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia na całym majątku
dłużnika, obecnym i przyszłym, ale też tylko na jego majątku.
Takie ujęcie odpowiedzialności osobistej pociąga za sobą następujące konsekwencje:
a) gwarancją spełnienia świadczenia jest cały majątek dłużnika.
b) wierzycielowi przysługuje wybór zarówno pomiędzy przedmiotami należącymi do dłużnika, jak i
sposobu przymusowego zaspokojenia roszczeń. W razie zbiegu wierzycieli każdy samodzielnie dochodzi
swoich praw. Gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzy-1 telności, są one
zaspokajane częściowo, w stosunku do wartości poszczę-1 gólnych wierzytelności. !
c) decydujące znaczenie ma przynależność przedmiotu do określonego ma-j jątku. Wejście jakiegoś
przedmiotu do majątku dłużnika powoduje, że zo-| staje on objęty odpowiedzialnością; wyjście z tego
majątku (np. w drodze j zbycia) oznacza zwolnienie od odpowiedzialności, l
d) z tytułu odpowiedzialności osobistej nie wynika dla wierzyciela żadne prawo bezpośrednie i
bezwzględne, gdyż majątek jako całość nigdy nie może być przedmiotem takiego prawa.
e) odpowiedzialność osobista może podlegać pewnym ograniczeniom.
Nb. 183
4. Ograniczenia
Ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy mogą występować w dwóch 184 postaciach. Po pierwsze,
odpowiedzialność może zostać ograniczona do pewnej masy majątkowej, w przypadku spadkobrania - do
majątku spadkowego (cum viribus hereditatis). Wierzyciel może kierować egzekucję jedynie do
przedmiotów należących do tej wyodrębnionej masy majątkowej. Po drugie, ograniczenie może przybrać
postać ograniczenia kwotowego. Spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko w granicach
określonej wartości (do wysokości aktywów spadku - pro viribus hereditatis).
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy cum viribus hereditatis nie zmienia charakteru
odpowiedzialności, która pozostaje odpowiedzialnością majątkowo-osobistą. Odpowiedzialność nadal
bowiem ciąży na pewnej masie majątkowej, a nie na poszczególnych przedmiotach. Ponadto z tego
rodzaju odpowiedzialnością nie łączy się powstanie dla właściciela żadnego prawa o charakterze
bezwzględnym.
II. Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku
Spadkobierca nabywa spadek z chwiląjego otwarcia, jednak, o czym była już 185 mowa, nie jest to
nabycie definitywne z uwagi na możliwość odrzucenia spadku. W ścisłym związku z takim unormowaniem
pozostaje uregulowanie odpowiedzialności za długi spadkowe. Zgodnie z art. 1030 ż l KC do chwili
przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Z punktu
widzenia odpowiedzialności majątek spadkowy pozostaje zatem oddzielony od osobistego majątku
spadkobiercy. Spadkobierca ponosi odpowiedzialność jedynie z przedmiotów należących do spadku. Do
przedmiotów wchodzących w skład jego majątku osobistego egzekucja nie może być kierowana.
W praktyce przypadki odpowiedzialności jedynie majątkiem spadkowym są raczej rzadkie. W toku
postępowania wszczętego przez wierzycieli spadkowych przed przyjęciem spadku przez spadkobiercę,
pozwany może żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia co do spadku (art. 176
KPC). Wniosek spadkobiercy musi zostać uwzględniony przez sąd. Jeżeli zaś wierzyciel dysponował już
tytułem egzekucyjnym przeciwko spadkodawcy, musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko
spadkobiercy (art. 779 ż 2 i art. 788 KPC). Spadkobierca zaś, analogicznie jak w procesie, będzie mógł
żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku (art. 176 w zw. z
art. 13 ż 2 KPC). Odpowiedzialność spadkobiercy cum viribus hereditatis realizowana będzie zatem
przede wszystkim
Nb. 184-185

136
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
wówczas, gdy spadkodawca zmarł w toku postępowania egzekucyjnego, a spadkobiercy nie są_ znani.
Na wniosek wierzyciela sąd ustanowi wówczas kuratora dla nieznanych spadkobierców, co umożliwi
prowadzenie egzekucji do przedmiotów należących do majątku spadkowego (art. 836 KPC).
Jeżeli do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca, odpowiedzialność współspadkobierców
do chwili przyjęcia przez nich spadku będzie się kształtowała zgodnie z regułą art. 1030 zd. l KC.
III. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku
1. Uwagi ogólne
186 Przyjęcie spadku, w drodze złożenia określonego oświadczenia lub w wyniku działania fikcji prawnej
określonej w art. 1015 ż 2 KC, powoduje, że nabycie spadku traci swój tymczasowy charakter. Zmienia
się także odpowiedzialność spadkobiercy, który ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim
majątkiem (art. 1030 zd. 2). Odpowiedzialność ograniczona cum yiribus hereditatis przekształca się w
odpowiedzialność ciążącą na całym majątku spadkobiercy.
Zasada określona w art. 1030 zd. 2 KC nie narusza reguł odpowiedzialności rzeczowej. Jeżeli zatem
spadkodawca, nie będący dłużnikiem osobistym, ponosi odpowiedzialność ze względu na obciążającą
jego nieruchomość hipotekę lub zastaw na rzeczach ruchomych, spadkobierca, także po przyjęciu
spadku, odpowiada tylko z przedmiotu zastawu lub hipoteki.
Zdanie drugie art. 1030 KC zawiera zasadę odpowiedzialności spadkobiercy od chwili przyjęcia spadku.
Przepis ten nie określa, jaki jest zakres tej odpowiedzialności. Zakres ten uzależniony jest od treści
oświadczenia o przyjęciu spadku (por. art. 1031).
2. Odpowiedzialność nieograniczona
/ Przyjęcie spadku wprost powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym
majątkiem, zarówno spadkowym, jak i osobistym, bez ograniczenia (por. art. 1031 ż l). Nieograniczona
odpowiedzialność spadkobiercy występuje w dwóch sytuacjach: gdy spadkobierca złożył wyraźne
oświadczenie, że przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności (art. 1012 w zw. z art. 1031 ż l)
oraz gdy nie złożył żadnego oświadczenia co do spadku w terminie sześciu miesięcy od chwili
dowiedzenia się o tytule swego powołania i jest traktowany jak osoba, która przyjęła spadek wprost (art.
1015 ż 2 zd. l).
Nb. 186
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe
137
3. Rola zasad współżycia społecznego
Ustanowienie w art. 1031 ż l KC nieograniczonej odpowiedzialności spad- 187 kobierców za długi
spadkowe ma na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych. Jednak w wyjątkowych wypadkach
realizacja przysługujących wierzycielowi roszczeń w pełnym zakresie może zostać uznana za nadużycie
prawa (art. 5). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy (orzeczenie z 30.1.1975 r., II CR 820/74, nie publ.), ocena, czy
wierzyciel czyni użytek ze swego prawa w stosunku do spadkobierców dłużnika zgodnie z zasadami
współżycia społecznego, powinna być dokonywana według stanu istniejącego w chwili realizacji przez
wierzyciela przysługującego mu uprawnienia.
Sytuacja spadkobierców odpowiadających za długi spadkowe bez ograniczenia może w konkretnych
sytuacjach być bardzo trudna. Szczególnie w sytuacjach, gdy spadkobierca jest traktowany tak, jakby
złożył oświadczenie o przyjęciu spadku wprost (art. 1015 ż 2). Przyjęta w polskim prawie konstrukcja
nabycia spadku z mocy ustawy w połączeniu z fikcją wprowadzoną art. 1015 ż 2 KC może prowadzić do
tego, że spadkobierca nie podejmujący żadnych czynności (np. dlatego, że pozostaje w błędnym
przekonaniu, iż takie zachowanie jest jednoznaczne z odrzuceniem spadku) może zostać obciążony
odpowiedzialnością za długi znacznie przekraczające wartość całego jego majątku. Chcąc przeciwdziałać
takim skutkom Sąd Najwyższy wskazał, że odpowiedzialność spadkobiercy za dług spadkowy wynikająca
z prostego przyjęcia spadku, nie podlega ograniczeniu z tej tylko przyczyny, że spadkobierca jest
pracownikiem. Jednak może ona ulec ograniczeniu lub nawet wyłączeniu, jeżeli przemawiają za tym
zasady współżycia społecznego (uchwała 7 sędziów z 22.9.1972 r" III PZP 12/72, OSN Nr 2/1973, póz.
22).
Przytoczone wyżej stanowisko Sądu Najwyższego wymaga pewnego komentarza. Podzielić należy
pogląd, że nie jest wyłączone stosowanie art. 5 KC w stosunku do spadkobierców dłużnika. Każdy
przypadek korzystania z prawa podmiotowego, a takim prawem jest także roszczenie, podlega ocenie z
punktu widzenia zgodności (sprzeczności) działania uprawnionego z zasadami współżycia społecznego.
Fakt, że chodzi o realizację wierzytelności w stosunku do spadkobiercy dłużnika, pozostaje w tym
względzie obojętny. Co do zasady zatem nie można wykluczyć, że w konkretnych okolicznościach
realizacja wierzytelności przez wierzyciela spadkowego będzie sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego.
Stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w powołanej uchwale siedmiu sędziów z 22.9.1972 r., III PZP
12/72 jest jednak bardziej generalne. Daje możliwość ograniczenia, a nawet wyłączenia, nieograniczonej
odpowiedzialności, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Takiej możliwości
Nb. 187

138
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
nie przewidują przepisy normujące odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Zgodnie zaś z
powszechnie przyjętym poglądem zasady współżycia społecznego nie mogą wyłączać działania
bezwzględnie obowiązujących przepisów, a taki charakter mają przepisy dotyczące odpowiedzialności
spadkobierców. Rozumiejąc zatem względy słuszności, którymi kierował się Sąd Najwyższy,
prezentowanego stanowiska nie sposób podzielić. Należy raczej postulować zmianę zasady, zgodnie z
którą osoba nie składająca żadnego oświadczenia co do spadku jest traktowana tak, jakby złożyła
oświadczenie o przyjęciu spadku wprost.
Nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe powoduje, że w konkretnych sytuacjach, gdy
spadek obciążony jest długami przekraczającymi wartość aktywów, spadkobierca będzie zmuszony
spłacić długi spadkowe kosztem swego majątku osobistego. Z ekonomicznego punktu widzenia nabycie
spadku nie będzie połączone z korzyściami, a przeciwnie, stanowić będzie dla spadkobiercy stratę, często
poważną. Aby uniknąć lub przynajmniej zminimalizować to niebezpieczeństwo, ustawa wprowadza
możliwość ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy. Zgodnie żart. 1012 wzw. żart. 1031 ż 2 KC,
spadkobierca może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza ograniczając swoją odpowiedzialność
do wysokości wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.
4. Odpowiedzialność ograniczona
188 Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, podobnie jak przyjęcie wprost, może nastąpić w
drodze złożenia wyraźnego oświadczenia przez spadkobiercę lub w wyniku działania fikcji prawnej z art.
1015 ż 2 zd. 2 i art. 1016 KC. Odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczona zostaje kwotowo - do
wysokości wartości stanu czynnego spadku. "Stan czynny spadku" to wartość należących do majątku
spadkowego aktywów. Dla ustalenia, jakie aktywa należą do spadku i jaka jest ich wartość, sporządza się
spis inwentarza.
5. Spis inwentarza
189 Spis inwentarza jest sporządzany na wniosek lub z urzędu. Zgodnie z art. 637 ż l KPC, sąd
postanawia spis inwentarza na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do
zachowku lub za-pisobiercą, albo na wniosek wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny
dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego. Z urzędu natomiast sąd
wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, gdy złożone zostało oświadczenie o przyjęciu
spadku
Nb. 188-189
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 139
z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony (art. 644 KPC) lub gdy
ustanowiono kuratora spadku (art. 666 KPC). Sąd nie jest natomiast obowiązany wydać z urzędu
postanowienie o sporządzeniu inwentarza, gdy spadkobierca jest traktowany tak, jakby przyjął spadek z
dobrodziejstwem inwentarza zgodnie z art. 1015 ż 2 i art. 1023 ż 2 KC (por. uchwałę 7 sędziów SN z
20.5.1968 r., III CZP 78/67, OSN Nr 12/1968, póz. 206). Szczegółowe zasady sporządzania inwentarza
zawarte są w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 1.10.1991 r. w sprawie szczegółowego trybu
postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz.U. Nr 92, póz. 411).
6. Powołanie się na ograniczenie odpowiedzialności
Spadkobierca ponoszący ograniczoną odpowiedzialność za długi spad- 190 kowe może powołać się na
ograniczenie swojej odpowiedzialności zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i
egzekucyjnego. W tym pierwszym przypadku sąd rozpoznający sprawę może, nie określając wartości, do
jakiej spadkobierca odpowiada, uwzględnić powództwo, zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się
w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności (art. 319 KPC). Jak wyjaśnił przy
tym Sąd Najwyższy (orzeczenie z 22.10.1977 r., II CR 335/77, OSN Nr 9/1978, póz. 159 z glosami: Z
Świebody, OSP Nr 5/1979, póz. 106 i E. Skowrońskiej, NP Nr 7-8/1979), sąd orzekający ma obowiązek
zamieścić takie zastrzeżenie w wyroku, przy czym uzupełnienie w tym zakresie może nastąpić w postępo-
waniu rewizyjnym (w drugiej instancji).
7. Granice odpowiedzialności
Wartość stanu czynnego spadku ustalona w spisie inwentarza wyznacza 191 granicę odpowiedzialności
spadkobiercy. Jeżeli po sporządzeniu spisu powstanie wątpliwość, czy zostały w nim zamieszczone
wszystkie przedmioty należące do spadku lub czy istnieją długi umieszczone w spisie, sąd na wniosek
spadkobiercy, wykonawcy testamentu, wierzyciela, który uprawdopodobni, że ujawniony w spisie stan
czynny spadku nie wystarczy na zaspokojenie długów, na wniosek administracji finansowej lub z urzędu,
może nakazać spadkobiercy złożenie:
a) oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął, oraz że nie podał do spisu
nie istniejących długów;
b) wykazu przedmiotów spadkowych nie ujawnionych w spisie inwentarza, Jeżeli są mu wiadome, z
podaniem miejsca przechowania ruchomości
M>. 190-191

140
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
i dokumentów dotyczących praw majątkowych, z wyjaśnieniem ich podstawy prawnej;
c) zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne (art. 655 KPC).
8. Powrót do odpowiedzialności nieograniczonej
192 Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przestaje istnieć, gdy podstępnie nie podał on do
inwentarza przedmiotów należących do spadku lub podał nie istniejące długi (art. 1031 ż 2 zd. 2).
Pominięcie przedmiotów należących do spadku powoduje, że odpowiedzialność spadkobiercy zostaje do-
datkowo ograniczona. Pomijając przedmioty należące do spadku spadkobierca działa zatem na szkodę
wierzycieli.
Sankcja przewidziana w art. 1031 ż 2 zd. 2 KC związana jest także z podaniem do inwentarza nie
istniejących długów. Wprawdzie nie wpływa to bezpośrednio na ustalenie granic odpowiedzialności
spadkobiercy, ale może prowadzić do innych niekorzystnych dla wierzycieli następstw. Czysta wartość
spadku stanowi np. podstawę obliczenia zachowku należnego uprawnionemu. Ponadto, w sytuacji, gdy
wartość pasywów umieszczonych w spisie przewyższa wartość aktywów, wierzyciel uzyska jedynie część
przysługującego mu świadczenia. i
!
9. "Podstępne" działanie spadkobiercy
Powrót do nie ograniczonej odpowiedzialności następuje jednak dopiero wówczas, gdy spadkobierca nie
podał istniejących aktywów lub podał nie istniejące długi "podstępnie". Określenie to należy rozumieć jako
świadome działanie spadkobiercy. Spadkobierca musi wiedzieć, że dany przedmiot wchodzi w skład
spadku lub że określony dług nie istnieje (np. został już spłacony). Jeżeli nie podał on pewnych
przedmiotów należących do spadku z uwagi na brak wiedzy, jego odpowiedzialność pozostaje
ograniczona. Działając "podstępnie" spadkobierca nie musi natomiast zadawać sobie sprawy ze skutków
prawnych swoich zachowań.
10. Spłata długów
193 Odpowiedzialność spadkobiercy ograniczona pro viribus hereditatis może rodzić trudności przy jej
realizacji. W szczególności powstaje pytanie, co będzie, gdy pasywa spadkowe przewyższają aktywa, a
spadkobierca spełni niektóre świadczenia w całości. Wyróżnić należy tu dwie sytuacje: gdy spadkobierca
spłaca niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów
Nb. 192-193
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 141
oraz gdy spadkobierca spłaca niektóre długi spadkowe wiedząc o istnieniu
innych długów.
Pierwszą z wymienionych sytuacji normuje art. 1032 ż l KC. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli
spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie
wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność tylko do wysokości różnicy między war-
tością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a wartością świadczeń spełnionych na
zaspokojenie długów, które spłacił. Z przepisu tego wynika, że odpowiedzialność spadkobiercy pozostaje
ograniczona do wysokości wartości stanu czynnego spadku.
Przykład: Jeżeli czynna wartość spadku wynosi l 000, a znane spadkobiercy długi wynoszą w sumie 800 i
zostaną spłacone w całości, spadkobierca, w razie ujawnienia się innych długów, będzie odpowiadał tylko
do wysokości 200, niezależnie od wielkości długu.
Jeżeli natomiast spadkobierca miał świadomość istnienia innych długów,
ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej
wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe
(art. 1032 ż 2). Brak staranności spadkobiercy przy spłacaniu znanych mu długów spadkowych pociąga
zatem sankcję w postaci rozszerzenia granic jego odpowiedzialności. Z istniejącego unormowania wynika
zatem, że spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza powinien dołożyć staranności
przy spłacaniu długów spadkowych. Obowiązany jest porównać wartość znanych mu długów spadkowych
z wartością stanu czynnego spadku i spłacać poszczególne należności proporcjonalnie.
Przykład: Jeżeli wartość aktywów wynosi l 000, a istnieją dwa długi spadkowe - każdy także po l 000, to
spadkobierca powinien obu wierzycielom zapłacić po 500, uwalniając się w ten sposób od dalszej
odpowiedzialności za te długi. Jeżeli zaś spłaci jeden z tych długów w całości, wiedząc o istnieniu
drugiego, to zgodnie z art. 1032 ż 2 KC, za dług niespłacony odpowiada do wysokości 500.
Żaden przepis Kodeksu cywilnego nie nakłada natomiast na spadkobiercę obowiązku podejmowania
działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego
stanu zadłużenia majątku spadkowego. Ustawa nakłada na niego jedynie obowiązek podania do
inwentarza znanych mu długów (np. wynikających ze spisu pozostawionego przez spadkodawcę). Co
więcej, nie jest przewidziany żaden prawny tryb umożliwiający ustalenie rzeczywistego zadłużenia
majątku spadkowego. Dekret z 8.11.1946 r o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, PÓZ. 346)
przewidywał likwidację spadku (art. 107-140). Stwarzała ona możliwość zaspokojenia należności
wierzycieli spadkowych pod kontrolą sądu i w ściśle określonym trybie. Instytucja ta nie została przejęta
przez Kodeks
Nb. 193

142
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
cywilny ani Kodeks postępowania cywilnego z argumentacją, że ani razu nie została ona wykorzystana w
czasie obowiązywania dekretu o postępowaniu spadkowym. Wobec zmian w sytuacji polityczno-
gospodarczej kwestia przywrócenia tej instytucji, po dokonaniu stosownych modyfikacji, powinna zostać
rozważona. ^s
11. Ustawowe określenie granic odpowiedzialności *
194 W pewnych sytuacjach dla zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe bez
znaczenia pozostaje treść oświadczenia o przyjęciu spadku. Chodzi o następujące sytuacje:
a) spadkodawca ponosił odpowiedzialność rzeczową za dany dług z uwagi na zabezpieczenie należności
wierzyciela zastawem lub hipoteką. Ograniczenie odpowiedzialności wyłączone jest, gdy chodzi o
realizację wierzytelności zabezpieczonej hipoteką (art. 74 ustawy o księgach wieczystych),
zabezpieczonej zastawem (art. 316) oraz obowiązki wynikające z umowy o dożywocie.
b) odpowiedzialność za zapisy i polecenia, która zawsze ogranicza się do wartości stanu czynnego
spadku (art. 1033).
c) odpowiedzialność za zachowek, zapisy i polecenia ciąży na spadkobiercy, który jest uprawniony do
zachowku (art. 998 i 999). Sytuacja ta, z uwagi na rozległość i stopień skomplikowania zostanie omówiona
w ramach problematyki zachowku (por. Nb. 208, 213-214).
12. Solidarna odpowiedzialność współspadkobierców 1
195 W obrębie problematyki odpowiedzialności za długi spadkowe pozostają do omówienia kwestie
powstające w sytuacji, gdy do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca. Wówczas, obok
problemu zakresu odpowiedzialności uzależnionego w zasadzie od treści oświadczenia o przyjęciu spad-
ku, powstaje problem relacji pomiędzy współspadkobiercami.
Zgodnie z art. 1034 ż l KC do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi
spadkowe solidarnie. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od
pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Mamy zatem do
czynienia z solidarnością bierną (por. art. 366 i nast.). Do stosunków między wierzycielem a
spadkobiercami, a także między współspadkobiercami będą miały zastosowanie powołane wyżej
przepisy. Jedyną modyfikację wprowadza zd. 2 ż l art. 1034 KC, który określa roszczenia regresowe.
Wierzyciel będzie mógł zatem żądać spełnienia całości świadczenia od któregokolwiek
Nb. 194-195
ż 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 143
ze współspadkobierców, a ten będzie miał obowiązek świadczenie takie spełnić.
13. Ograniczona odpowiedzialność współspadkobierców
Może jednak powstać wątpliwość, jak kształtować się będzie odpowie- 196 dzialność
współspadkobierców, gdy wszyscy lub niektórzy spośród nich przyjęli spadek z dobrodziejstwem
inwentarza albo też są za takich uważani. Analizując to zagadnienie rozważyć trzeba dwie odmienne
sytuacje.
a) po pierwsze, wartość długów spadkowych jest równa lub niższa od wartości udziału przypadającego
spadkobiercy, do którego kierowane jest żądanie spełnienia świadczenia. Spadkobierca taki ma wówczas
obowiązek spełnić całe świadczenie. Może jedynie realizować następnie przysługujące mu roszczenia
regresowe do współspadkobierców, zgodnie z art. 1034 ż l zd. 2 KC.
b) po drugie, wartość długów spadkowych jest wyższa od wartości udziału spadkowego przypadającego
adresatowi żądania. W takiej sytuacji solidarna odpowiedzialność spadkobiercy istnieje jedynie w
granicach wartości przysługującego mu udziału w spadku. Spadkobierca ma obowiązek spełnić
świadczenie do wysokości tej wartości. Spełnienia pozostałej części wierzyciel może żądać od
pozostałych współspadkobierców.
14. Ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność współspadkobierców
Sytuacja współspadkobierców może ukształtować się także w taki spo- 197 sób, że niektórzy spośród nich
(lub jeden) odpowiadają za długi spadkowe w sposób ograniczony, a inni - w sposób nieograniczony.
Stanie się tak, jeżeli jeden ze współspadkobierców złoży oświadczenie o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza lub będzie za takiego uważany, a inny wyraźnie przyjmie spadek wprost.
Jeżeli wierzyciel skieruje wówczas swoje żądanie do spadkobiercy odpowiadającego bez ograniczenia,
będzie on miał obowiązek spełnić całe świadczenie. Jeżeli skieruje je do spadkobiercy, który odpowiada
do wysokości wartości przysługującego mu udziału, a wartość świadczenia jest wyższa, będzie on
obowiązany do spełnienia tej części świadczenia, która równa jest wartości jego udziału w spadku.
Przykład: Spadkodawca pozostawił trzech spadkobierców A, B i C, którzy dziedziczą W częściach
równych. Spadkobiercy A i B przyjęli spadek wprost, spadkobierca C - z dobrodziejstwem inwentarza.
Wartość aktywów spadkowych wynosi 60 000 zł. W skład spadku Wchodzi także dług w wysokości 30000
zł. Jeżeli wierzyciel skieruje żądanie do osoby C, ma ona obowiązek spełnić świadczenie do wysokości 20
000 zł, bo taka jest Wartość przypadającego jej udziału. Jeżeli żądanie zostanie skierowane do osoby A
lub
Nb. 196-197

144
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
B, muszą one spełnić całe świadczenie, tzn. 30 000 zł. Spełniając świadczenie w całości spadkobierca
taki może jednak następnie domagać się od każdego ze współspadkobiereów zwrotu 10 000 zł, bo tyle
wynosi "udział" każdego z nich w długu spadkowym.
IV. Odpowiedzialność po dziale spadku
198 Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność w stosunku do wielkości
przypadających im udziałów (art. 1034 ż 2). Z chwilą dokonania działu spadku ustają związki
współspadkobiereów z tytułu wspólności majątku spadkowego i przestaje istnieć uzasadnienie dla
solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe. Zobowiązania podzielne dzielą się pomiędzy
współspadkobiereów w stosunku do wielkości przypadających im udziałów (spadkobierca dziedziczący w
2^ odpowiada za 2/3 należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego). Jeżeli jednak świadczenie
należne wierzycielowi spadkowemu jest niepodzielne (por. art. 379 ż 2), współspadkobiercy także po
dziale spadku będą odpowiadać tak, jak dłużnicy solidarni (art. 380 ż l).
ż 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne
Literatura: E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 397 i nast.; J. Gwiazdomorski, Odpowiedzialność za długi
spadku obejmującego gospodarstwo rolne, Pal. Nr 3-4/1966; E. Skow-rońska. Odpowiedzialność
spadkobierców za długi spadku obejmującego gospodarstwo rolne, NP Nr 7-8/1980.
I. Uregulowania szczególne
199 W obecnym stanie prawnym zachowane zostały pewne odrębności dotyczące dziedziczenia
gospodarstw rolnych. Dotyczy to także odpowiedzialności za długi spadkowe związane z prowadzeniem
gospodarstwa rolnego. Zgodnie z art. 1081 KC odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowa-
dzeniem gospodarstwa rolnego ponosi od chwili działu spadku spadkobierca, któremu to gospodarstwo
przypadło oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy z tych spadkobierców ponosi
odpowiedzialność w stosunku do wartości otrzymanego działu. Odpowiedzialność za inne długi ponoszą
wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych. Przepis ten od początku jego obowiązywania wywoływał
szereg kontrowersji (por. literaturę powołaną na wstępie niniejszego paragrafu).
Nb. 198-199
ż 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, ...
145
Uregulowanie zawarte w art. 1081 KC stanowi konsekwencję wprowadzenia przez ustawę odrębnego
traktowania gospodarstwa rolnego w ramach spadku. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez inny
krąg podmiotów niż dziedziczący pozostałe przedmioty, pociąga za sobą wyodrębnienie kategorii długów
związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego i uzależnienie ponoszenia odpowiedzialności za nie
od dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Powstaje wówczas także druga grupa długów spadkowych, nie
związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (ustawa określa je mianem "inne długi").
Odpowiedzialność za nie została uregulowana w art. 1081 zd. 3 KC.
Pierwsza trudność, jaka powstaje przy dokonywaniu wykładni art. 1081 KC to określenie zakresu pojęcia
"długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego". Ustawa nie definiuje tego pojęcia. W doktrynie
zaś podjęte zostały próby wyliczenia takich długów, które jednak należy uznać za wyliczenia przykładowe
(np. J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 2049;
L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 930). Wydaje się, że do kategorii długów związanych z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego należy zaliczyć wszystkie długi pozostające w ścisłym związku
prawnym lub gospodarczym z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, wynikające ze stosunków prawnych,
których podmiotem był spadkodawca.
II. Zastosowanie reguł ogólnych
1. Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku
Przepis art. 1081 KC nie eliminuje ogólnych reguł odpowiedzialności spad- 200 kobierców za długi
spadkowe wynikających z art. 1030-1034 KC, a jedynie w pewnym stopniu je modyfikuje. Należy zatem
przyjąć, że w okresie od otwarcia do przyjęcia spadku odpowiedzialność za długi związane z prowa-
dzeniem gospodarstwa rolnego nie różni się od odpowiedzialności za pozostałe długi. Zgodnie z treścią
art. 1030 zd. l KC wszyscy spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za wszystkie długi jedynie ze spadku
(ograniczenie cum yiribus hereditatis).
2. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku
W okresie od otwarcia do działu spadku wierzyciele spadkowi mogą domagać się zaspokojenia swoich
wierzytelności od wszystkich spadkobierców i prowadzić egzekucję do wszystkich przedmiotów
wchodzących w skład spadku. Spadkobiercy nie dziedziczący gospodarstwa rolnego odpowiadają zatem
Nb. 200

146
Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy
w pewien sposób za długi związane z jego prowadzeniem. Jeżeli jednak wierzyciele długów związanych z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego uzyskali zaspokojenie z przedmiotów nie należących do tego
gospodarstwa, spadkobierca nie dochodzący do jego dziedziczenia może żądać zwrotu ich wartości od
tego, który gospodarstwo dziedziczy.
3. Odpowiedzialność po dziale spadku
Po dziale spadku za długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego odpowiadaj ą jedynie
spadkobiercy, którzy otrzymali to gospodarstwo oraz spadkobiercy otrzymujący od nich spłaty. Zakres
odpowiedzialności wyznacza wielkość udziałów przypadających poszczególnym spadkobiercom w spad-
kowym gospodarstwie.
4. Odpowiedzialność za inne długi
Odpowiedzialność za inne długi w okresie od przyjęcia do działu spadku ciąży na wszystkich
spadkobiercach. Przemawia za tym wykładnia gramatyczna art. 1081 zd. 3 KC, a także wzgląd na
interesy spadkobierców oraz wierzycieli spadkowych (tak orzeczenie SN z 2.6.1970 r., III CZP 29/70, OSN
Nr 2/1971, póz. 22 i z 7.1.1977 r., III CZP 43/76, OSN Nr 9/1977, póz. 154 oraz J. S f. Piąfowski, Prawo,
s. 228; odmiennie Gwiazdomorski, Prawo, s. 180).
Po dziale spadku odpowiedzialność za długi nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego
ponoszą wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych. Zgodnie z art. 1034 ż 2 KC odpowiadają oni w
stosunku do wielkości udziałów. Odpowiedzialność za długi rozdziela się między współspadkobier-ców w
stosunku do wielkości przypadających im udziałów w całości spadku, niezależnie od tego, że część z nich
nie dochodzi do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
Nb. 200
Rozdział IX. Zachowek
Literatura: J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 532 i nast.; J. St. Piątowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych a
prawo do zachowku, PiP Nr 12/1968; tenże, [w:] System, t. IV, s. 568 i nast.; E. Skowrońska,
Odpowiedzialność za zachowek w polskim prawie spadkowym, NP Nr 1/1981; J. Stobienia, Realizacja
wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim. Warszawa 1981 ;A. Szpunar, Zachowek w
polskim prawie spadkowym, PiP Nr 8/1948; C. Tabęcki, Zachowek według Kodeksu cywilnego, NP Nr
10/1965; Z. Tru-szkiewicz. Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne, ZNUJ, Prace Prawni-
cze Nr 148, Kraków 1993.
ż 37. Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego
I. Możliwe uregulowania prawne
1. Cele instytucji
Swoboda testowania obowiązująca w prawie polskim pociąga za sobą nie- 201 bezpieczeństwo, że
naruszone zostaną interesy osób najbliższych spadkodawcy, gdy w testamencie powołana zostanie do
dziedziczenia całości majątku osoba obca. U podstaw systemu dziedziczenia leży bowiem założenie, że
spadek powinny otrzymać osoby z najbliższego kręgu spadkodawcy. Często zresztą takie rozrządzenie
na rzecz osoby obcej jest wysoce krzywdzące dla najbliższych krewnych zmarłego, np. z uwagi na to, że
majątek spadkowy powstał wysiłkiem całej rodziny. Z tego też względu systemy prawne wprowadzają
określone instytucje pozwalające chronić interesy najbliższych krewnych spadkodawcy oraz jego
małżonka. We współczesnych systemach prawnych ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy
przybiera postać rezerwy (np. w prawie francuskim) lub zachowku.
2. Rezerwa i zachowek
Przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części: rozrządzał- 202 na, którą spadkodawca
może swobodnie dysponować oraz nierozrządzalną,
Nb. 201-202

148
Rozdział IX. Zachowek
czyli rezerwę, do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych krewnych (tzw.
spadkobiercy konieczni). Rozrządzenia spadkodawcy wykraczające poza część rozrządzalną ulegają
stosownemu zmniejszeniu. System zachowku pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku. Oso-
by najbliższe mogą w ogóle nie dojść do dziedziczenia. Uzyskują jedynie roszczenie pieniężne
skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od
wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym.
Po drugiej wojnie światowej prawo polskie przyjęło system zachowku. Osobom uprawnionym, nazywanym
czasami - nieprawidłowo - spadkobiercami koniecznymi, przysługuje roszczenie o zapłatę określonej
sumy pieniężnej nazywanej zachowkiem. Obowiązek taki powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy
do długów spadkowych. Osoby uprawnione nie mogą natomiast domagać się określonej części majątku
spadkowego.
3. Porównanie
Dosyć trudne jest dokonanie oceny, który z przedstawionych systemów daje lepszą ochronę najbliższym
osobom spadkodawcy. Obydwa mają swoje wady i zalety. Do zalet systemu rezerwy należy niewątpliwie
silniejsza ochrona najbliższych krewnych zmarłego, gdyż zapewnia powołanie do określonej części
spadku. Może jednak prowadzić do ujemnych skutków praktycznych, m.in. do dzielenia większych całości
gospodarczych. Należy także mieć na uwadze, że spadkobiercy konieczni, jak wszyscy pozostali,
ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe. Zachowek nie daje osobie uprawnionej statusu
spadkobiercy, ale też nie ponosi ona takiej odpowiedzialności. Ponadto przy ustalaniu zachowku
doliczeniu podlegaj ą darowizny uczynione przez spadkodawcę, a w określonych przypadkach
odpowiedzialność za zachowek ponoszą także obdarowani przez spadkodawcę.
ż 38. Podmioty uprawnione do zachowku
I. Podmioty uprawnione
203 Uprawnienie do zachowku wywodzone jest z bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a
uprawnionym. Ustawa zakreśla w związku z tym krąg osób uprawnionych do zachowku stosunkowo
wąsko, węziej niż krąg spadkobierców ustawowych. W myśl art. 991 ż l KC do zachowku uprawnieni są:
Nb. 203
ż 38. Podmioty uprawnione do zachowku
149
zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy. Przykładowo
wskazać można sytuację, w której spadkodawca pozostawił dwoje dzieci i jedno z rodziców. Przy
dziedziczeniu ustawowym do spadku doszłyby, zgodnie z art. 931 ż l w zw. z art. 932 ż l KC, jedynie
dzieci spadkodawcy, wyłączając jego rodziców. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym
powołał do dziedziczenia całości spadku inną osobę, uprawnienie do żądania zachowku służy jedynie
dzieciom spadkodawcy. Rodzic uzyskałby prawo do zachowku jedynie w sytuacji, gdyby spadkodawca nie
pozostawił dzieci.
II. Wyłączenia
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak: 204
1) osobom, które zostały uznane za niegodnych, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek
przypadający im z mocy ustawy; wszystkie te osoby są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku;
2) małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC;
3) osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę (por. Nb. 132-135).
W przypadku, gdy niegodność lub wydziedziczenie odnosi się do zstępnego spadkodawcy, do
dziedziczenia zamiast niego dochodzą jego zstępni. Podobnie, gdy w umowie o zrzeczenie się
dziedziczenia, zawartej przez zstępnego, skutki umowy ograniczone zostały do osoby zrzekającej się, do
dziedziczenia, zamiast zstępnego spadkodawcy, dochodzą jego dalsi zstępni. Im też przysługiwać będzie
- w razie powołania do dziedziczenia w testamencie innej osoby - prawo do zachowku. Uwagi powyższe
nie mają natomiast zastosowania do sytuacji, gdy zstępny spadkodawcy odrzucił spadek przypadający mu
z mocy ustawy. W takim przypadku bowiem do dziedziczenia z ustawy dojdą dalsi zstępni (art. 931 ż 2).
Rodzice spadkodawcy będą uprawnionymi do zachowku jedynie w sytuacji, gdy spadkodawca nie
pozostawił zstępnych i rodzice, w zbiegu z małżonkiem lub w zbiegu z rodzeństwem, lub samodzielnie,
doszliby do dziedziczenia na podstawie ustawy.
III. Spadkobiercy uprawnieni do zachowku
Uprawnionymi do zachowku mogą być także w pewnych sytuacjach spad- 205 kobiercy dochodzący do
dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku. Przykładowo wskazać
można sytuację, w której
Nb. 204-205

150
Rozdział IX. Zachowek
do dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy w zbiegu z jego rodzeństwem, a do
substratu zachowku należy doliczyć znaczne darowizny.
Przykład: Do dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy M oraz rodzeństwo A i B.
Udziały spadkobierców wynoszą: M - '/, (art. 932 ż 2), A i B - po '/^ ('/^ x '/^ = '^) całości spadku (art. 933 ż
3). Uprawnionym do zachowku jest tylko małżonek (art. 991). Wartość majątku spadkowego wynosi l 000,
wartość podlegających doliczeniu darowizn - 3 000. Wartość substratu zachowku to 4 000. Wartość
należnego małżonkowi zachowku wyniesie zatem l 000 (4 000 x '/, x '/^ = 1000). Wartość udziału, który
przypadł małżonkowi wynosi 500 (l 000 x '/, = 500). Służy mu zatem roszczenie o uzupełnienie zachowku
(art. 991 ż 2), tzn. o zapłatę sumy 500.
IV. Powstanie roszczenia
206 Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powstaje, gdy uprawniony nie
otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia. Zgodnie z art. 991 ż 2 KC roszczenie
takie powstaje, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez
spadkodawcę darowizny, powołania do spadku lub ustanowienia zapisu na jego rzecz. W związku z
powyższym na poczet należnego zachowku zalicza się otrzymaną przez uprawnionego darowiznę. Jeżeli
uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także
darowiznę uczynioną przez spadkodawcę na rzecz wstępnego osoby uprawnionej (art. 996). Ponadto,
jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się
poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile
koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (por. art. 997). Nie można zatem
wykluczyć sytuacji, w której wspomniane koszty będą równe kwocie należnej z tytułu zachowku.
ż 39. Zobowiązani z tytułu zachowku
I. Spadkobiercy
207 Zobowiązanymi do zapłaty zachowku są w pierwszej kolejności spadkobiercy powołani do
dziedziczenia (art. 991 ż 2). W praktyce z reguły będą to spadkobiercy testamentowi. Jeżeli jednak
spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność
ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek (art. 999).
Nb. 206-207
ż 39. Zobowiązani z tytułu zachowku
151
Przykład: Spadkodawca pozostawił dwóch synów A i B. W testamencie do dziedziczenia całości spadku
powołał jedynie syna A. Obaj synowie są pełnoletni i zdolni do pracy. Wartość majątku spadkowego
wynosi l 300, wartość darowizn podlegających doliczeniu - 2 700. Substrat zachowku to 4 000, a
zachowek należny każdemu z uprawnionych to l 000 (4 000 x '/^ x i/^ = l 000). Syn A otrzymał spadek wart
l 300. Odpowiada w granicach nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999), a więc jego od-
powiedzialność ograniczona jest kwotą 300 (l 300 - l 000 = 300).
II. Obdarowani
1. Zasada ogólna
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu za- 208 chowku (np. z przyczyny
opisanej wyżej), może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku,
sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest zobowiązany do
zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 ż l).
Jeżeli zaś obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych
uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art.
1000 ż 2).
2. Zróżnicowana sytuacja obdarowanych
Z art. 1000 ż l i 2 KC wynika, że obdarowanych zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielić na
dwie grupy. Podmioty należące do grupy pierwszej ponoszą odpowiedzialność z tytułu zachowku, jeżeli
darowizna została dokonana przed mniej niż dziesięcioma laty (tylko wtedy podlega doliczeniu do spadku
- por. art. 994 ż l) oraz istnieje wzbogacenie będące skutkiem dokonanej darowizny. Rozmiar tego
wzbogacenia wyznacza zresztą granice odpowiedzialności obdarowanego. Przepis nie daje wskazówek,
jak obliczać wartość wzbogacenia i jaka chwila ma decydować o tej wartości. Przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu mogą znaleźć zastosowanie, ale należy mieć na uwadze, że w rozważanej sytuacji nie
występuje uzyskanie korzyści bez podstawy prawnej. Taką podstawę stanowi umowa darowizny. Stąd
należy przyjąć, że decydujące znaczenie dla oceny istniejącego wzbogacenia będzie miała chwila
wystąpienia przez uprawnionego do zachowku z żądaniem jego zapłaty. Nie jest możliwe dokonywanie
oceny według chwili otwarcia spadku, gdyż nie jest wówczas wiadome, czy uprawniony otrzyma należny
mu zachowek od spadkobiercy. Od tego też dopiero momentu obdarowany powinien liczyć się z
obowiązkiem zapłaty należności z tytułu zachowku.
Nb. 208

752
Rozdział IX. Zachowek
3. Zaliczenie darowizny na poczet zachowku
Obdarowani będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku, odpowiadają za zachowek niezależnie od
tego, jak dawno otrzymały darowiznę. Jeżeli bowiem darowizna została dokonana na rzecz spadkobiercy
lub uprawnionego do zachowku, podlega doliczeniu do spadku niezależnie od tego, jak dawno została
dokonana (wniosek z art. 994 ż l).
4. Odpowiedzialność kilku obdarowanych
Jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani. Ich
odpowiedzialność nie jest jednak solidarna, lecz uzależniona od tego, w jakim czasie darowizna została
dokonana. W pierwszej kolejności odpowiada obdarowany najpóźniej, a dopiero wtedy, gdy uprawniony
nie może od niego otrzymać zachowku, obdarowany wcześniej (art. 1001).
5. Upoważnienie przemienne
Obdarowany, niezależnie od tego, czy sam jest, czy nie jest uprawniony do zachowku, może zwolnić się z
ciążącego na nim obowiązku, wydając uprawnionemu przedmiot darowizny (art. 1000 ż 3). Obdarowanym
przysługuje zatem upoważnienie przemienne (facultas alternatywa), które jednak nie może być
realizowane, gdy przedmiot darowizny został zastąpiony surogatem (np. odszkodowaniem z tytułu
zniszczenia rzeczy).
ż 40. Wysokość zachowku
I. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku
209 Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej
wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy
dziedziczeniu ustawowym (art. 991 ż l). Ustawa w sposób uprzywilejowany traktuje uprawnionego do
zachowku, jeżeli jest trwale niezdolny do pracy lub - w odniesieniu do zstępnych - gdy jest małoletni.
Ustalanie wysokości należnego uprawnionemu zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału
spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku. Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem,
przy obliczaniu
Nb. 209
ż 40. Wysokość zachowku
153
którego bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców. którzy odrzucili
spadek. Nie uwzględnia się zaś spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni
(art. 992).
Przykład: Jeżeli spadkodawca pozostawił troje dzieci i małżonka, przy czym jedno z dzieci zawarło umowę
o zrzeczeniu się dziedziczenia, a drugie odrzuciło spadek, udziały spadkobierców dochodzących do
dziedziczenia wynosiłyby po '/, (z czterech współ-spadkobierców dziedziczących w częściach równych
pozostało jedynie dwóch). Udziały stanowiące podstawę obliczenia zachowku wynoszą natomiast '/,, gdyż
należy, zgodnie z art. 992 KC, uwzględnić spadkobiercę, który odrzucił spadek.
Kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy, czy też nie. Jeżeli jest
pełnoletni i zdolny do pracy, ułamek odpowiadający udziałowi stanowiącemu podstawę obliczenia
zachowku należy pomnożyć przez '/^ W podanym w Nb. 209 przykładzie \/^x\/2= \/(,. Ułamek ten
odpowiada wielkości zachowku należnego uprawnionemu. W przypadku, gdy uprawniony jest trwale
niezdolny do pracy lub uprawniony zstępny jest małoletni, uzyskaną wielkość udziału należy pomnożyć
przez ^3 (i/^ x 2/^ = 2/^) r)ia uzyskania konkretnej sumy, przez ułamek ten należy przemnożyć wartość
tzw. substratu zachowku.
II. Substrat zachowku
Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona 210 o wartość podlegających
doliczeniu darowizn. Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość
długów spadkowych. Dokonując tej operacji nie uwzględnia się jednak zapisów i poleceń (art. 994 ż l), r
chociaż stanowią one długi spadkowe. Wartość spadku dla celów ustalenia | zachowku oblicza się według
cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu | zachowku (uchwała 7 sędziów SN z 26.3.1985 r., III CZP
75/84 z glosą ' A. Mączyńskiego, OSP Nr 10/1988, póz. 147). Obecnie za takim stanowiskiem dodatkowo
przemawia treść art. 995 KC, zgodnie z którym wartość przedmiotu darowizny oblicza się według cen z
chwili ustalania zachowku.
III. Douczanie darowizn
l. Zasada
Doliczanie darowizn do wartości spadku następuje według jednolitych 211 zasad, niezależnie od tego, kto
jest uprawniony do zachowku. Ponadto, poza
Nb. 210-211

156
Rozdział IX. Zachowek

stanowiącego podstawę obliczenia zachowku dla każdego z nich wynosi 300 i taka też jest wartość
rzeczywiście nabytego udziału. Z uwagi na to, że są oni uprawnieni do zachowku, nie ponoszą
odpowiedzialności za zapisy i polecenia.
Stan faktyczny jak wyżej, ale syn C odrzucił spadek. Synowie A i B dziedziczą zatem każdy w '/. Wartość
udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku nadal wynosi 300, jednak w wyniku
dziedziczenia otrzymują oni po 450. Ich odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do kwoty
150.
II. Zmniejszenie zapisów i poleceń
l. Uprzywilejowanie zachowku
215 Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów i poleceń. Zgodnie bowiem z art. 1003 KC
spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego
zmniejszenia zapisów i poleceń. Zmniejszenie to następuje w stosunku do wartości poszczególnych
zapisów i poleceń, chyba że co innego wynika z treści testamentu (art. 1004 ż l). Przewidziana ustawą
możliwość jest wyrazem dążenia do stworzenia sytuacji, w której zapisobiercy przyczynią się w
odpowiednim stopniu do zaspokojenia roszczenia o zachowek. Zobowiązanym pozostanie wprawdzie je-
dynie spadkobierca, ale realnie część ciężaru zachowku zostanie poniesiona przez zapisobierców oraz
beneficjariuszy polecenia.
2. Sposób zmniejszenia
Sposób zmniejszania zapisów i poleceń może zostać określony w testamencie. Wola spadkodawcy może
doprowadzić do innego rozłożenia ciężarów, niż wynikałoby to z art. 1004 ż l KC. Jeżeli spadkodawca nie
zawarł w testamencie żadnych wskazówek w tym względzie, zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w
stosunku do ich wartości. Najprostszym sposobem obliczenia, w jakim stopniu należy zmniejszyć zapis
lub polecenie (to ostanie oczywiście musi mieć charakter majątkowy), jest ustalenie proporcji pomiędzy
wartością majątku spadkowego, z wyłączeniem zapisu, a zapisem. Proporcja ta wskaże, w jakim stopniu
zapis ma ulec zmniejszeniu. (Co do szczególnych zasad ustalenia stosunku w jakim zapis i polecenie ma
ulec zmniejszeniu, zob. J. Gwiazdomorski, Prawo, s. 270 i nast.).
3. Dalszy zapis i polecenie
Zgodnie z ż 2 art. 1004 KC w razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem,
dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu. Z przepisu tego wynika, że ciężar
zaspokojenia roszczenia
Nb. 215
ż 41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku
157
o zachowek ponosi także dalszy zapisobierca oraz beneficjent dalszego polecenia. Dalszy zapis i
polecenie podlegają także stosunkowemu zmniejszeniu.
4. Uprawniony do zachowku
Spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek będący sam uprawnionym do
zachowku podlega jeszcze dalej idącej ochronie. Zgodnie z art. 1005 ż l KC spadkobierca taki może
żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, aby pozostał mu jego własny zachowek.
Chroniony jest także zapisobierca uprawniony do zachowku, gdyż uczyniony na jego rzecz zapis podlega
zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1005 ż 2). Nie
może także budzić wątpliwości, że zapisobierca uprawniony do zachowku, który został obciążony dalszym
zapisem lub poleceniem, może żądać zmniejszenia zapisu i polecenia majątkowego tak, aby pozostał mu
własny zachowek.
5. Rzecz niepodzielna, jako przedmiot zapisu
Jeżeli przedmiotem zapisu, który podlega zmniejszeniu jest przedmiot niepodzielny, zapisobierca może
żądać wykonania zapisu w całości, ale ma obowiązek uiścić odpowiednią sumę pieniężną (art. 1006).
Przepis ten potwierdza obowiązywanie zasady, zgodnie z którą ciężar zaspokojenia roszczenia o za-
chowek rozkłada się proporcjonalnie na spadkobiercę, zapisobiercę i dalszego zapisobiercę.
Niepodzielność przedmiotu zapisu nie wyłącza stosowania tej zasady - powstaje jedynie konieczność
dokonania stosownych rozliczeń.
III. Przedawnienie roszczenia o zachowek
1. Przy dziedziczeniu testamentowym
Roszczenie o zachowek, jako roszczenie majątkowe, podlega, zgodnie 216 z art. 117 ż 3 KC,
przedawnieniu. Podobnie roszczenie spadkobiercy o zmniejszenie zapisów i poleceń. Zgodnie z art. 1007
ż l KC roszczenia takie ulegają przedawnieniu w terminie trzech lat od ogłoszenia testamentu. Data, od
której zaczyna biec przedawnienie, to data otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszczona na nim zgodnie
z art. 651 KPC.
2. Przy dziedziczeniu ustawowym
Kodeks nie określa terminu, w jakim przedawniają się roszczenia o zachowek w sytuacji, gdy
dziedziczenie oparte jest na ustawie, a nie na testamencie.
Nb. 216

158
Rozdział K. Zachowek
Także bowiem przy dziedziczeniu ustawowym może powstać roszczenie o zachowek (częściej o
uzupełnienie zachowku - por. Nb. 205). Wydaje się, że w takiej sytuacji należy stosować per analogiom
art. 1007 ż 2 KC i liczyć trzyletni termin przedawnienia od otwarcia spadku. Kwestia jest jednak sporna w
doktrynie (takie stanowisko prezentuje J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1921;
odmiennie R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Zachowek. Umowy dotyczące
spadku, Katowice Nr 33/1966, s. 48).
Po trzech latach od otwarcia spadku przedawnia się roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do
uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny (art. 1007 ż 2).
3. Charakter prawny terminu
Terminy przewidziane w art. 1007 KC są terminami przedawnienia, a nie terminami zawitymi. Ich upływ
pociąga za sobą skutek w postaci powstania dla zobowiązanego możliwości uchylenia się od spełnienia
świadczenia (por. art. 117 ż 2). Ponadto zastosowanie będą miały pozostałe przepisy zawarte w tytule VI
księgi I KC, z uwzględnieniem jednak specyfiki stosunku prawnego istniejącego pomiędzy uprawnionym a
zobowiązanym z tytułu zachowku.
IV. Dziedziczenie roszczenia o zachowek
217 Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko
wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym
spadkodawcy (art. 1002). Z istniejącego uregulowania wynika, że wprawdzie roszczenie o zachowek
należy do spadku, ale odziedziczyć je może wąski krąg spadkobierców. Muszą oni należeć do kręgu osób
uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Nie musi jednak w konkretnej sytuacji
przysługiwać im własne roszczenie o zachowek po pierwszym spadkodawcy (por. orzeczenie SN z 12.5.
1970 r., III CZP 26/70, OSN Nr 1/1971, póz. 21 oraz orzeczenie SN z 20.12.1988 r., III CZP 101/88 z
glosą J. Piefrzykowskiego, OSP Nr 4/1990, póz. 213).
ż 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne
218 Jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem
przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw
Nb. 217-218
ż 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 159
rolnych oraz art. 216 KC (art. 1082). Brzmienie art. 1082 KC ustalone zostało nowelą z 1990 r. Jego treść
należy, moim zdaniem, rozumieć w taki sposób, że należy sięgać do przepisów normujących
dziedziczenie gospodarstw rolnych przy ustalaniu wartości udziału spadkowego stanowiącego podstawę
obliczenia zachowku oraz przy określaniu kręgu podmiotów uprawnionych do zachowku. Wniosek taki
uzasadnia nie tylko brzmienie przepisu, ale także istota zachowku. Zachowek bowiem należy się
spadkobiercy, który przy dziedziczeniu ustawowym byłby powołany do dziedziczenia. Jeżeli w skład spad-
ku wchodzi gospodarstwo rolne, krąg osób uprawnionych do zachowku oraz wielkość należnych im sum
muszą być ustalone z uwzględnieniem ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych.
Przykład: Spadkodawca rozrządził majątkiem, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, na rzecz
osoby obcej. Pozostawił żonę, syna i wnuka. Żona jest trwale niezdolna do pracy, a więc odpowiada
warunkowi do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy (art. 1059 pkt 4). Syn nie ma kwalifikacji do
dziedziczenia takiego gospodarstwa, ma je natomiast wnuk prowadzący własne gospodarstwo i on
doszedłby do dziedziczenia gospodarstwa z ustawy (art. 1060). Udziały żony spadkodawcy i jego wnuka
wynosiłyby po '/,. Jeżeli wartość spadkowego gospodarstwa wynosi 600, to żonie należy się zachowek w
wysokości 200 (7 x 2/, x 600 = 200), natomiast wnukowi - w wysokości 150 (7, x i/, x 600 = 150).
Tak ustalona wysokość zachowku może jednak zostać obniżona przy uwzględnieniu kryteriów z art. 216 ż
2 KC. Ponadto możliwe jest rozłożenie należności z tytułu zachowku na raty lub odroczenie terminu ich
zapłaty (art. 216 ż 3). Odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 216 KC nie obejmuje możliwości
zastosowania art. 216 ż l KC, gdyż wysokość zachowku nie może być określana porozumieniem
uprawnionego i zobowiązanego.
Nb. 218

Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
Literatura: S. Breyer, Sprzedaż udziału w nieruchomości spadkowej, PN Nr II-1II/1948;
E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 412 i nast.; A. Filcek, Odsetki w orzeczeniach działowych, NP Nr 5/1968; J.
Gwiazdomorski, Dwa problemy z zakresu wspólności spadkowej, PiP Nr 3/1977; E. Kremer, Problematyka
prawna spłat z gospodarstwa rolnego, ZN UJ Prace Prawnicze Nr 145/1993; /?. Moszyński, J.
Policzkiewicz, Działy spadkowe, Warszawa 1961; J. Policzkiewicz, Zaliczenia w działach spadkowych, NP
Nr 9/1965;
tenże. Jeszcze o odsetkach w orzeczeniach działowych, NP Nr 4/1969; L. Stecki, Zaliczanie darowizn
między spadkobiercami darczyńcy, AUNC Prawo Nr 75/1976, M. Sycho-wicz. Postępowanie o zniesienie
współwłasności. Warszawa 1976; C. Tabęcki, Nabycie udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy
(nieruchomości), PN Nr I /1948; A. Wąsiewicz, Formy współwłasności i ich istota, NP Nr 11-12/1969; S.
Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 446 i nast.
ż 43. Wspólność majątku spadkowego
I. Sytuacja prawna współspadkobierców
l. Stosowanie przepisów o współwłasności ułamkowej
219 Stosunkowo często zdarza się sytuacja, w której do dziedziczenia po danym spadkodawcy dochodzi
więcej niż jeden spadkobierca. Osoby takie są zatem współspadkobiercami - osobami
współuprawnionymi. Aż do chwili działu spadku istnieje pomiędzy nimi wspólność, do której, zgodnie z art.
1035 KC, mają odpowiednie zastosowanie przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, chyba że
co innego wynika z uregulowań zawartych w tytule VIII księgi IV KC. Prawo polskie przyjęło rozwiązanie,
zgodnie z którym od chwili otwarcia spadku współspadkobiercom przypadają określone ustawą lub
testamentem udziały w poszczególnych przedmiotach wchodzących w skład spadku. O współwłasności
można jednak mówić jedynie w odniesieniu do rzeczy. W odniesieniu do pozostałych praw można mówić
jedynie o współ-uprawnieniu.
Nb. 219
ż 43. Wspólność majątku spadkowego
161
Reguły dotyczące współwłasności w częściach ułamkowych mogą zatem znaleźć zastosowanie jedynie
odpowiednio. Niezbędne jest uwzględnienie faktu, że chodzi o wspólność praw także innego rodzaju niż
własność, zarówno względnych, jak i bezwzględnych. Stąd wspólność taka np. nie może zostać zniesiona
w myśl art. 210 oraz 617 i nast. KPC. Konieczne jest zastosowanie art. 1035 KC i art. 680 KPC (tak
orzeczenie SN z 5.6.1991 r., III CRN 125/91, nie publ.).
2. Współposiadanie i współkorzystanie
Każdy ze współspadkobierców jest uprawniony do współposiadania 220 przedmiotów należących do
spadku oraz współkorzystania z nich w takim zakresie, w jakim da się to pogodzić z uprawnieniami
pozostałych współspadkobierców (por. art. 206). Uprawnienie to jednak zostaje ograniczone, jeżeli w
testamencie zostanie powołany wykonawca testamentu (art. 988) lub jeżeli ustanowiony zostanie kurator
spadku nie objętego (art. 667 ż 2 w zw. z art. 935 ż l KPC). W takich sytuacjach uprawnionymi do
zarządzania spadkiem są wykonawca testamentu oraz kurator. Dla prawidłowego wykonywania zarządu
niezbędne jest posiadanie majątku. Ponadto do wspólności majątku spadkowego będą miały
zastosowanie pozostałe przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, z pewnymi wszakże
wyjątkami. Po pierwsze, nie znajdzie zastosowania domniemanie z art. 197 KC dotyczące wielkości
udziałów współspadkobierców. Po drugie, spadkobierca może rozporządzić udziałem w przedmiocie
należącym do spadku wyłącznie za zgodą pozostałych współspadkobierców. W braku zgody
któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby
uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (por. art, 1036 KC
- szerzej o tym w dalszych rozważaniach). Także zbycie udziału w spadku podlega odrębnym
unormowaniom (por. art. 1051 i nast.). Po trzecie, wyjście ze wspólności nie podlega przepisom o
zniesieniu współwłasności (por. art. 1037 i nast.).
3. Ochrona praw współspadkobierców
W razie naruszenia praw współspadkobierców do współposiadania i współ- 221 korzystania z rzeczy
wspólnej każdemu uprawnionemu służą środki ochrony przewidziane w przepisach regulujących
współwłasność w częściach ułamkowych. Sąd Najwyższy wskazał (w uchwale pełnego składu Izby
Cywilnej z 28.9.1963 r., III CO 33/62, OSN Nr 2/1964, póz. 22), że w sytuacji, gdy cały spadek zostanie
objęty w posiadanie przez jednego ze współspadkobierców
Nb. 220-221

162
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dzial spadku
z wyłączeniem pozostałych albo też tylko przez niektórych spośród kilku spadkobierców, pozbawieni
współposiadania mogą domagać się, aby sąd ustalił korzystanie z przedmiotów spadkowych według
przepisów o zarządzie rzeczą wspólną.
4. Wspólność wierzytelności
222 W odniesieniu do wierzytelności wchodzącej w skład spadku, sytuacja jest trudna do jednoznacznego
scharakteryzowania. Możliwy do obrony wydaje się pogląd, że jeżeli wierzytelność taka związana jest ze
świadczeniem podzielnym, ulega już w chwili otwarcia spadku podziałowi pomiędzy współ-spadkobierców.
Należy bowiem przyjąć, że w takiej sytuacji działać będą nie przepisy o współwłasności w częściach
ułamkowych, lecz przepisy prawa zobowiązań. Zgodnie z tymi przepisami wspólność pomiędzy
wierzycielami występuje jedynie w przypadku solidarności czynnej (art. 367) lub w przypadku
niepodzielności świadczenia (art. 381). Jeżeli zaś świadczenie jest po-dzielne, wierzytelność dzieli się na
tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli (art. 379 ż l).
Stanowisko przedstawione wyżej prezentował Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 7.11.1967 r., I CZP 97/67
(OSN Nr 8-9/1968, póz. 145). Wskazano tam, że ani przepisy dotyczące spadku, ani stosowane
odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych nie pozbawiają spadkobiercy
uprawnienia do dochodzenia od dłużnika udziału w wierzytelności przysługującej spadkobiercy z tytułu
dziedziczenia, jeżeli przypadające od dłużnika świadczenie jest podzielne. Na podstawie przepisów o
zobowiązaniach po-dzielnych spadkobierca również przed działem spadku może dochodzić przy-
sługującego mu z tytułu dziedziczenia udziału w wierzytelności. Dłużnik zobowiązany jest do spełnienia
części świadczenia podzielnego. Reguła powyższa ma jednak zastosowanie jedynie do wierzytelności o
charakterze samodzielnym i nie dotyczy np. należności z tytułu czynszu.
Stanowisku takiemu można jednak postawić zarzuty wynikające z ogólnych założeń prawa spadkowego.
Spadek bowiem jest wyodrębnioną masą majątkową, często stanowiącą zorganizowaną całość
gospodarczą. Stosowanie art. 379 KC do podzielnych wierzytelności spadkowych rozbijałoby tę całość.
Ponadto o tym, co z tej masy przypadnie poszczególnym spadkobiercom, będą decydować wszyscy
spadkobiercy, zawierając stosowną umowę lub sąd dokonujący działu. Podzielna wierzytelność w wyniku
podziału może przypaść tylko jednemu ze współspadkobierców. Ponadto mogą powstać wątpliwości,
według jakich kryteriów rozróżniać wierzytelności "samodzielne" i "niesamodzielne" (tak Piątowski, Prawo,
s. 232 i nast.).
Nb. 222
ż 43. Wspólność majątku spadkowego 163 II. Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku
1. Wymóg zgody współspadkobierców
Od chwili przyjęcia spadku każdy ze współspadkobierców może swo- 223 bodnie, tzn. bez zgody
współspadkobierców rozporządzać swoim udziałem w spadku (art. 1051). Nie może jednak swobodnie
rozporządzać udziałem w konkretnym przedmiocie należącym do spadku. Zgodnie bowiem z art. 1036 zd.
l KC przesłanką skuteczności takiego rozporządzenia jest zgoda pozostałych współspadkobierców. Zgoda
ta nie może zostać zastąpiona decyzją sądu (odmiennie niż przy współwłasności ułamkowej - art. 199).
Zgodnie z ogólnymi zasadami, zgoda współspadkobierców może zostać wyrażona przed dokonaniem
rozporządzenia, jednocześnie z takim rozporządzeniem lub nawet ex post, ze skutkiem wstecznym (art.
63 ż l). Jeżeli do ważności dokonywanego rozporządzenia wymagana jest forma szczególna, zgoda
powinna zostać wyrażona w tej samej formie (art. 63 ż 2).
2. Skutki braku zgody
Dokonanie rozporządzenia bez zgody współspadkobierców nie pociąga za sobą nieważności dokonanego
rozporządzenia. Ustawa wprowadza jedynie możliwość wystąpienia bezskuteczności dokonanej
czynności (art. 1036 zd. 2). Wystąpienie takiej sankcji uzależnione jest od tego, aby dokonane rozporzą-
dzenie naruszało uprawnienia współspadkobierców (lub wspólspadkobiercy) wynikające z przepisów o
dziale spadku. Oznacza to, że bezskuteczność może wystąpić tylko w stosunku do jednego lub niektórych
spośród współspadkobierców, gdyż ujemne skutki dokonanego rozporządzenia nie muszą wystąpić w
stosunku do wszystkich spadkobierców.
Bezskuteczność dokonanego rozporządzenia polega na tym, że przy dokonywaniu działu można
traktować konkretny przedmiot tak, jakby udział w nim nadal należał do spadkobiercy, który dokonał
rozporządzenia. Możliwe jest zatem np. przyznanie danego przedmiotu w całości któremukol-wiek
spadkobiercy. Jeżeli przedmiot taki przypadnie spadkobiercy, który dokonał rozporządzenia, uprzednie
rozporządzenie udziałem pozostanie w pełni skuteczne.
3. Skutki rozporządzenia
Zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku nie wpływa na sytuację majątku spadkowego jako
całości. Istnieje nadal wspólność między współspadkobiercami, która może ustać jedynie w drodze
dokonania działu
Nb. 223

164 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dzial spadku
spadku. Nie jest możliwe zniesienie, na żądanie nabywcy, współwłasności tylko tego konkretnego
przedmiotu, w którym nabył on udział.
Nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku nie uzyskuje z tego tytułu szczególnych
uprawnień, np. w stosunku do pozostałych współspad-kobierców. Jeżeli jednak okaże się, że nabycie
dotknięte jest bezskutecznością, nabywcy służy uprawnienie do żądania odszkodowania od zbywcy na
ogólnych zasadach.
ż 44. Dział spadku
I. Ogólne zasady działu spadku
l. Tymczasowy charakter wspólności
224 Wspólność powstająca w wyniku dziedziczenia z założenia ma charakter przejściowy (podobnie
zresztą współwłasność w częściach ułamkowych). Ustaje ona w wyniku dokonania pomiędzy
spadkobierców podziału majątku spadkowego. Ustawa w zasadzie nie nakłada na współspadkobierców
obowiązku dokonania takiego podziału ani nie określa terminu, w jakim powinien on zostać dokonany.
Współuprawnieni mogą pozostawać we wspólności dowolnie długo. Stan ten ulega zmianie dopiero
wówczas, gdy przynajmniej jeden ze współspadkobierców wyrazi wolę dokonania działu. Wyjątki w tym
zakresie mogąjednak wynikać z przepisów szczególnych, np. z art. 228 PrSpółdz, który - z uwagi na
jednopodmiotowość spółdzielczego prawa do lokalu - nakłada na spadkobierców obowiązek
przeprowadzenia działu tego prawa w określonym terminie.
225
2. Istota działu spadku
Dział spadku polega na tym, że po ustaleniu wartości całego majątku określa się wielkość sched
poszczególnych spadkobierców. Jeżeli przykładowo wartość aktywów spadkowych wynosi 900, a trzech
spadkobierców dziedziczy w częściach równych, wielkość ich sched wynosi dla każdego po 300.
Przedmioty spadkowe otrzymane przez poszczególnych spadkobierców powinny mieć wartość równą
300.
3. Skutki działu
Dział spadku pociąga za sobą określone konsekwencje zarówno w sferze prawnej, jak i faktycznej. W
zakresie skutków prawnych wskazać należy, że
Nb. 224-225
ż 44. Dzial spadku
165
poszczególni spadkobiercy stają się wyłącznymi podmiotami przyznanych im praw majątkowych, objętych
dotychczas wspólnością. Prawa te wchodzą do majątków osobistych tych podmiotów. Tym samym
spadek traci wszelkie cechy odrębności w stosunku do majątków współspadkobierców. Można określić to
jako definitywne "pomieszanie" składników majątku osobistego spadkobiercy i składników, które przypadły
mu w wyniku dokonanego działu. Ponadto dział spadku pociąga za sobą zmianę w zakresie odpowiedzial-
ności spadkobiercy za długi spadkowe. Od chwili działu każdy z dotychczasowych współspadkobierców
odpowiada za długi spadkowe samodzielnie, w stosunku do wielkości przypadającego mu udziału (art.
1034 ż 2 KC; por. też Nb. 198 i 200).
W płaszczyźnie faktycznej dział spadku stanowiącego zorganizowaną całość gospodarczą będzie
decydujący dla dalszego istnienia majątku spadkowego jako takiej całości. Ma to szczególne znaczenie
wówczas, gdy dokonanie podziału fizycznego może doprowadzić do niemożliwości kontynuowania
prowadzonej przez spadkodawcę działalności.
4. Sposoby podziału
Dział spadku może zostać dokonany w drodze umowy lub w drodze po- 226 stepowania przed sądem
(także polubownym). Umowny dział spadku jest jednak możliwy jedynie wówczas, gdy wszyscy
współspadkobiercy są zgodni co do konieczności i sposobu jego dokonania. W przypadku sporu
pomiędzy nimi podział dokonany zostaje przez sąd w toku postępowania nieprocesowego. Zgodnie z
odesłaniem zawartym w art. 1035 KC do działu spadku mają zastosowanie art. 1037-1046, 1070 i 1079
KC oraz, stosowane odpowiednio, przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Znajdą także za-
stosowanie art. XX-XXIII PWKC oraz art. 680-689, 608, 618 ż 2 i 3 oraz art. 619-625 i 1066-1071 KPC.
5. Przedmiot działu
Zgodnie z przyjętym w polskim prawie rozwiązaniem przedmiotem działu 227 są jedynie aktywa
spadkowe. Podział pasywów pomiędzy poszczególnych współspadkobierców stanowi jedynie
konsekwencję podziału aktywów. W postępowaniu działowym nie można zatem dzielić długów
spadkowych (por. orzeczenie SN z 26.1.1972 r" III CRN 333/77, nie publ.). Jeżeli współspadkobiercy w
umowie określą, który z nich odpowiada za jakie długi, odnosi to skutek prawny jedynie w stosunkach
pomiędzy nimi (wewnętrznych). W odniesieniu do wierzycieli znajdą zastosowanie ogólne zasady
wynikające przede wszystkim z art. 1034 KC.
Nb. 226-227

166 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
II. Umowny dział spadku
l. Zgodna wola spadkobierców
228 Dokonanie umownego działu spadku, jak już wspomniano, możliwe jest jedynie przy istnieniu zgodnej
woli wszystkich współspadkobierców. Kon-sens musi istnieć zarówno co do konieczności samego
podziału, jak i formy oraz sposobu jego dokonania. Zainteresowani muszą być zatem zgodni co do tego,
jakie przedmioty przypadają poszczególnym uprawnionym, czy podział ma nastąpić w drodze działu
faktycznego, czy też cywilnego, polegającego na sprzedaży określonego przedmiotu majątkowego i
podzieleniu uzyskanej sumy. Muszą także dojść do porozumienia co do wysokości oraz sposobu zapłaty
ewentualnych spłat i dopłat. Jeżeli takiej zgody nie ma, uprawnieni nie będą mogli złożyć zgodnych
oświadczeń woli prowadzących do zawarcia umowy. Ponadto, jeżeli chociażby jeden ze
współuprawnionych zażąda, aby sprawę rozstrzygnął sąd, wyłączona zostanie możliwość dokonania
działu umownego.
229
2. Strony umowy
Stronami zawartej umowy muszą być wszyscy współspadkobiercy. Jeżeli spadkobierca zbył przypadający
mu udział w spadku lub jego część (art. 1051), stroną umowy musi być także nabywca tego udziału lub
jego części (art. 1053). Jeżeli umowa o dział spadku zostanie zawarta w formie ugody sądowej zawartej w
toku postępowania o dział spadku (co jest możliwe - por. aktualne orzeczenie SN z 30.4.1963 r., III CO
12/63, OSNCP Nr 12/1963, póz. 238), stronami także muszą być wszyscy współuprawnieni.
3. Forma umowy
Zgodnie z ogólnymi zasadami regulującymi kwestię formy czynności prawnych, umowa o dział spadku
może być zawarta w formie dowolnej, także ustnej, chyba że ustawa wymaga zachowania formy
szczególnej. Wymagania formalne mogą być zatem związane z charakterem poszczególnych przedmio-
tów wchodzących w skład spadku i podlegających podziałowi. Jeżeli zatem w skład spadku wchodzi
nieruchomość, umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 ż 2). Wprawdzie w
przepisie mowa jest jedynie o nieruchomości, ale należy go rozumieć w taki sposób, że forma aktu
notarialnego wymagana jest dla dokonania podziału spadku, gdy w jego skład wchodzi prawo, dla
przeniesienia którego niezbędne jest zachowanie tej formy. Będzie się to odnosiło przede wszystkim do
praw rzeczowych na nieruchomościach, ale także do własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu
Nb. 228-229
ż 44. Dział spadku
167
(art. 223 ż 5 PrSpółdz). Jeżeli w skład dzielonego spadku wchodzi przedsiębiorstwo (w tzw. znaczeniu
przedmiotowym - por. art. 55'), powinna zostać zachowana forma pisemna z podpisem notarialnie
poświadczonym (por. art. 75'). Warunek zachowania formy pisemnej zwykłej dla celów dowodowych
wynika z art. 75 w zw. z art. 74 KC.
4. Treść umowy
Sposób i warunki dokonania podziału określają same strony umowy działowej. Treść umowy podlega
ogólnym regułom, w szczególności wyrażonej w art. 353* KC zasadzie swobody umów. Spadkobiercy nie
mogą jednak określić wielkości swoich udziałów spadkowych w sposób odmienny niż wynika to z ustawy
lub treści testamentu. Takie postanowienia umowy jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi
przepisami prawa dotknięte byłyby sankcją nieważności (art. 58). Spadkobiercy mogą natomiast
ograniczyć dział tylko do części spadku, jeżeli taka jest ich wola (art. 1038 ż 2).
5. Zaliczenie darowizn
W umowie działowej powinny zostać rozstrzygnięte w zasadzie wszystkie kwestie związane z
dokonywanym podziałem. Strony powinny zatem dokonać zaliczenia darowizn zgodnie z art. 1039-1043
KC, a także zaliczenia udziałów w spadkowym gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w całości
spadku (art. 1079). W umowie powinny też znaleźć się postanowienia odnoszące się do wzajemnych
roszczeń pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych i
nierozliczonych pożytków oraz poczynionych nakładów. Nieuregulowanie w umowie tych kwestii może
uzasadniać domniemanie, że strony zrzekły się dochodzenia w przyszłości przysługujących im roszczeń.
6. Wady oświadczenia woli
Do umowy o dział spadku mają zastosowanie przepisy ogólne dotyczące 230 wad oświadczenia woli (art.
82-88). Jedynie błąd jako wada oświadczenia woli został uregulowany w art. 1045 KC. Zgodnie z tym
przepisem uchylenie się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu może
nastąpić tylko wtedy, gdy błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy. Intencją
ustawodawcy w sposób wyraźny jest chęć ograniczenia możliwości uchylenia się od skutków prawnych
umowy o dział spadku z powołaniem się na błąd. Analogiczna sytuacja występuje zresztą w odniesieniu
do ugody (por. art. 918 ż l). Błąd musi zatem dotyczyć
Nb. 230

231
168 Rozdzieli X. Wspólność majątku spadkowego i dzial spadku
nie treści zawartej umowy, lecz stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy.
W pozostałym zakresie do błędu, a także do innych wad oświadczenia
woli, znajda, zastosowanie ogólne przepisy Kodeksu cywilnego. Odnosi się to nie tylko do sposobu
rozumienia wad, ale także do skutków, jakie pociąga za sobą wystąpienie wady. Umowa o dział spadku
będzie zatem nieważna, jeżeli któraś z jej stron działała w stanie wyłączającym świadome albo swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82), jeżeli umowa była pozorna (art. 83) albo gdy strona działająca
pod wpływem błędu lub groźby
skutecznie uchyliła się od skutków wadliwego oświadczenia woli (art. 84 i 87 w zw. z art. 88).
7. Dział częściowy
W sytuacji, gdy strony objęły umownym podziałem jedynie część majątku spadkowego, w późniejszym
okresie może okazać się niezbędne przeprowadzenie podziału pozostałych przedmiotów spadkowych.
Taki dział uzupełniający może także zostać dokonany w drodze zawarcia stosownej umowy, do której
mają zastosowanie przedstawione wyżej zasady.
III. Sądowy dział spadku
l. Uwagi ogólne
232 Problematyka sądowego działu spadku to w dużej części zagadnienia proceduralne, które będą
omawiane w bardzo wąskim zakresie, niezbędnym dla prawidłowego przedstawienia powstających
zagadnień materialnopraw-nych. Należy jednak podkreślić, że - mimo iż postępowanie działowe
wszczynane jest na wniosek osoby legitymowanej - sąd w zasadzie nie jest
związany proponowanym przez uczestników sposobem podziału majątku spadkowego.
Jak już wspomniano, sądowy dział spadku dokonywany jest w sytuacji, gdy pomiędzy spadkobiercami
istnieje spór co do sposobu dokonania podziału. Ponadto w pewnych sytuacjach, mimo istnienia
porozumienia między spadkobiercami, korzystniejsze dla nich jest wystąpienie z wnioskiem o dokonanie
działu przez sąd (np. w sytuacji, gdy spadkodawca nabył własność nieruchomości w drodze zasiedzenia,
ale nie uzyskał stosownego orzeczenia sądowego - por. art. 680 ż 2 KPC). W takich przypadkach zresztą
postępowanie działowe zwykle kończy się zawarciem ugody przed sądem.
Nb. 231-232
ż 44. Dzial spadku
169
2. Podmiot legitymowany
Legitymowanym do złożenia wniosku wszczynającego postępowanie jest 233 każdy ze
współspadkobierców oraz nabywca udziału w spadku (art. 1051 w zw. z art. 1053). Wierzyciel
spadkobiercy może wystąpić z takim wnioskiem, jeżeli dokonał zajęcia praw spadkowych swego dłużnika
w drodze egzekucji.
3. Termin
Prawo do wystąpienia z wnioskiem o dział spadku nie jest ograniczone żadnym terminem. Każda z osób
legitymowanych może wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania działowego w dowolnie
wybranym przez siebie momencie. Może natomiast powstać wątpliwość, czy współspadkobiercy mogą
umownie wyłączyć, na okres nie dłuższy niż pięć lat, możliwość domagania się działu spadku,
analogicznie jak mogą to uczynić współwłaściciele (por. art. 210). W moim przekonaniu takie wyłączenie
nie jest dopuszczalne w odniesieniu do majątku spadkowego. Możliwość, przewidziana dla współ-
właścicieli w częściach ułamkowych, nie występuje w odniesieniu do spadku. W skład majątku
spadkowego wchodzi bowiem nie jedna, konkretna rzecz, jak w przypadku współwłasności, lecz szereg
rozmaitych praw, zarówno o charakterze bezwzględnym, jak i względnym. Racje uzasadniające ograni-
czenie możliwości domagania się zniesienia współwłasności rzeczy, nie uzasadniaj ą takiego wyłączenia
w odniesieniu do sytuacji jakościowo odmiennej. Kwestia jest jednak sporna w doktrynie (odmienne
stanowisko prezentuje J. Policzkiewicz, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1969).
4. Ustalenie składu i wartości spadku
W toku postępowania działowego sąd przede wszystkim ustala skład ma- 234 jątku spadkowego i jego
wartość. Od dokonania prawidłowych ustaleń w tym zakresie zależy określenie wartości udziałów
przysługujących poszczególnym spadkobiercom, a co za tym idzie wydzielenie sched spadkowych oraz
wysokość spłat i dopłat. Powstaje w związku z tym pytanie, jakie znaczenie ma sporządzony wcześniej
spis inwentarza. Należy wziąć pod uwagę, że przy wyznaczaniu zakresu odpowiedzialności spadkobiercy
za długi spadkowe za ustalone uznaje się podane w spisie aktywa. Ich wartość nie jest natomiast
uważana za miarodajną (tak Gwiazdomorski, Prawo, s. 206 i nast.). Te same zasady trzeba odnieść do
postępowania działowego i -jako zasadę - przyjąć, że ustalony w inwentarzu skład stanu czynnego
spadku należy przyjąć jako podstawę dokonywanego działu. Jeżeli spis inwentarza nie obejmuje
wszystkich przedmiotów wchodzących w skład spadku, możliwe jest jego uzupełnienie
Nb. 233-234

170
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
(por. 32 rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1.10.1991 r. w sprawie szczegółowego trybu
postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza, Dz.U. Nr 92, póz. 411).
Jeżeli spis inwentarza nie został dokonany, sąd może ustalić skład spadku na podstawie wyjaśnień
uczestników.
Dla ustalenia stanu majątku spadkowego decydujące znaczenie ma chwila otwarcia spadku, natomiast dla
ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów - chwila dokonywania działu. Jeżeli uczestnicy
postępowania zgodnie ustalają wartość przedmiotu podlegającego podziałowi, wartość ta jest dla sądu
wiążąca. W razie rozbieżności w tej kwestii sąd dokonuje ustaleń samodzielnie lub opierając się na opinii
biegłego.
5. Zakres kognicji sądu
Podstawowym celem postępowania działowego jest doprowadzenie do tego, aby pomiędzy
współspadkobiercami przestała istnieć wspólność wynikająca z dziedziczenia. Stąd koniecznym i
jednocześnie wystarczającym rozstrzygnięciem jest ustalenie i przyznanie poszczególnym spadkobiercom
należnych im sched spadkowych. Postępowanie działowe powinno jednak ponadto doprowadzić do
rozstrzygnięcia także innych kwestii spornych pomiędzy uczestnikami. Jeżeli jest to niezbędne, sąd
powinien zatem także rozstrzygnąć o istnieniu zapisów, których przedmiotem są rzeczy lub prawa
należące do spadku, jak również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu
posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków, poczynionych nakładów oraz spłaconych
długów spadkowych (art. 686 KPC). Po wszczęciu postępowania działowego niedopuszczalne jest
odrębne postępowanie w sprawach określonych w art. 686 KPC (por. art. 618 ż 2 w zw. z art. 688 KPC).
Po zapadnięciu prawomocnego postanowienia działowego uczestnik tego postępowania nie może
dochodzić roszczeń, o których mowa, nawet jeżeli nie były zgłoszone w postępowaniu o dział spadku (art.
618 ż 3 w zw. z art. 688 KPC).
6. Podział fizyczny
Po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego sąd wybiera
sposób podziału tego majątku. Podział majątku pomiędzy współspadkobierców może nastąpić w ten
sposób, że poszczególne przedmioty zostaną podzielone fizycznie i przyznane poszczególnym spad-
kobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. W ramach tego sposobu podziału możliwe jest ustalenie
dopłat, jeżeli wartość przyznanych części nie
Nb. 235
ż 44. Dział spadku
171
odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych. Ponadto możliwe jest przyznanie pewnych
przedmiotów w całości jednemu lub niektórym spośród spadkobierców. Zostaj ą oni z reguły obciążeni
obowiązkiem dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Ten sposób podziału określany jest jako fizyczny
podział majątku spadkowego. W obrębie takiego podziału mieści się także przyznanie pewnego
przedmiotu lub pewnych przedmiotów dwóm lub więcej współspadkobiercom jako ich współwłasności w
częściach ułamkowych. Dokonanie takiego podziału uzależnione jest jednak od woli spadkobierców (art.
1044).
7. Podział cywilny
Drugim sposobem dokonania podziału jest tzw. podział cywilny. Przed- 236 mioty należące do spadku
zostają sprzedane, a uzyskana suma podzielona pomiędzy współspadkobierców w stosunku do wielkości
przysługujących im udziałów. W przypadku, gdy w skład spadku wchodzi przedmiot z istoty swej
niepodzielny, podział cywilny stanowi alternatywę dla podziału polegającego na przyznaniu przedmiotu w
całości jednemu ze współspadkobierców z obowiązkiem dokonania spłat (por. Nb. 234). Podział cywilny
zostanie dokonany np. w sytuacji, gdy żaden ze współuprawnionych nie jest w stanie ponieść ciężaru
spłat.
8. Wybór sposobu podziału
W toku postępowania sąd dokonuje oceny, który ze sposobów podziału na- 237 leży wybrać w
konkretnych okolicznościach. Jeżeli jednak uczestnicy postępowania wskazują sposób podziału, sąd jest
związany takim zgodnym wnioskiem, chyba że podział taki jest sprzeczny z zasadami współżycia
społecznego lub naruszałby uzasadniony interes osób uprawnionych (art. 622 ż 2 KPC). W miarę
możliwości sąd dokonuje podziału fizycznego spadku.
Odrębnym zagadnieniem jest, czy sąd dokonujący podziału związany jest sposobem określonym przez
spadkodawcę w testamencie. Jak już była mowa (por. Nb. 154), przepisy Kodeksu nie nakładają na sąd
obowiązku respektowania woli spadkodawcy. Odmienna sytuacja występowała pod rządem dekretu z
8.11.1946 r. o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, póz. 346). W art. 152 ż 3 dekret ten przewidywał,
że przy układaniu sched należy w miarę możliwości dążyć, aby była uszanowana wola spadkodawcy
wyrażona w testamencie. Należy przyjąć, że w obecnym stanie prawnym sąd także powinien w miarę
możliwości uwzględnić w toku podziału wolę spadkodawcy. Wynika to z ogólnej zasady, zgodnie z którą
wola testatora powinna
Nb. 236-237

172
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
zostać uszanowana. Przejawem tej, nie wyrażonej expressis verbis, zasady, jest m.in. art. 948 KC (por.
Nb. 95). Sąd może więc odejść od sposobu wskazanego przez testatora jedynie wówczas, gdy byłoby to
sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub gdy prowadziłoby do pokrzywdzenia
niektórych spadkobierców. De legę ferenda należałoby postulować jednak wyraźne uregulowanie tej
kwestii.
9. Spłaty i dopłaty
238 W razie ustalenia spłat lub dopłat sąd dokonujący działu określa także sposób i termin ich uiszczenia,
a także wysokość i termin uiszczenia odsetek. Możliwe jest także rozłożenie spłat lub dopłat na raty,
jednakże na czas nie dłuższy niż dziesięć lat. Zapłata rat już wymagalnych może być w szczególnych
wypadkach, na wniosek dłużnika, odroczona przez sąd (art. 212 ż 3). Uregulowanie takie uwzględnia
interesy zobowiązanego, który uzyskując ze spadku przedmiot znacznej wartości, może znaleźć się w
trudnej sytuacji materialnej z uwagi na wysokość obciążających go spłat lub dopłat.
10. Podział całego spadku
239 W toku postępowania działem powinien zostać objęty cały majątek spadkowy (art. 1038 ż l zd. l).
Jedynie z ważnych powodów podział taki może zostać ograniczony do części spadku (art. 1038 ż l zd. 2).
Określenie "ważnych powodów" nie może zostać dokonanie w oderwaniu od konkretnych okoliczności.
Mogą wystąpić np. wówczas, gdy w stosunku do pewnych przedmiotów spadkowych istnieje wątpliwość,
czy stanowiły własność spadkodawcy. Dział częściowy może objąć jeden przedmiot, który powinien
wówczas zostać przyznany jednemu ze współspadkobierców z obowiązkiem spłaty pozostałych (por.
orzeczenie SN z 4.7.1983 r., III CRN 129/83, OSN Nr 5/1984, póz. 75; z 16.1.1984 r., III CZP 72/83, OSN
Nr 7/1984, póz. 115).
Jeżeli dział nie objął całego majątku spadkowego, niezbędne staje się dokonanie działu uzupełniającego.
Konieczność taka wystąpi w trzech sytuacjach: gdy spadkobiercy dokonali umownego działu co do części
spadku, gdy sąd dokonał działu częściowego, gdy sąd, nie ograniczając działu do części spadku, nie objął
postanowieniem całego majątku wchodzącego w skład spadku. Ta ostatnia sytuacja może wystąpić np.
wówczas, gdy dopiero po dokonaniu działu ujawniono, że w skład spadku wchodziły przedmioty nie objęte
działem.
Nb. 238-239
ż 44. Dział spadku
IV. Zaliczanie darowizn
173
1. Uwagi ogólne
Instytucja zaliczania darowizn występuje w prawie spadkowym w dwóch 240 sytuacjach: przy ustalaniu
substratu zachowku (por. art. 994-996 KC oraz Nb. 211) oraz przy dokonywaniu działu spadku (art. 1039-
1042). W odniesieniu do działu spadku zaliczanie darowizn uzasadniane jest realizacją idei równego
traktowania dzieci, a także małżonka spadkodawcy z punktu widzenia ich uprawnień do spadku. Dosyć
powszechne jest bowiem przekonanie, że darowizny poczynione na rzecz tych podmiotów przez
spadkodawcę, czynione są na poczet przyszłego spadku (successio anticipata). Ustawowym wyrazem
takiego stanowiska jest ograniczenie zaliczania jedynie do sytuacji, gdy dziedziczenie następuje na
podstawie ustawy, a do spadku dochodzą zstępni albo zstępni w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy (art.
1039 ż l). Obowiązujący system zaliczania darowizn poddał krytyce J. Gwiazdomorski (Prawo, s. 214 i
nast.).
2. Wola spadkodawcy
Istnienie obowiązku zaliczenia darowizn uzależnione jest od woli spadko- 241 dawcy, który może
określoną darowiznę zwolnić z obowiązku zaliczenia. Nie budzi wątpliwości, że zwolnienie może odnosić
się do wszystkich darowizn uczynionych na rzecz określonego spadkobiercy lub tylko do niektórych, czy
jednej z nich. Z art. 1039 ż l KC zdaje się wynikać, że zwolnienie takie może zostać dokonane w sposób
wyraźny w umowie darowizny lub też - później - w testamencie sporządzonym przez spadkodawcę.
Ponadto darowizna nie podlega zaliczeniu, gdy wynika to z okoliczności. Chodzi tutaj o okoliczności
zawarcia umowy darowizny, z których powinna wynikać taka dorozumiana wola darczyńcy
(spadkodawcy).
Spadkodawca może nie tylko zwolnić określoną darowiznę z obowiązku jej zaliczenia na schedę
spadkową, ale także nałożyć taki obowiązek na spadkobiercę ustawowego spoza kręgu zstępnych i
małżonka (np. na rodzeństwo).
3. Skutki zaliczenia
Zaliczenie darowizny wpływa jedynie na ustalenie, jakie przedmioty wej- 242 da w skład schedy.
Pozostaje natomiast bez wpływu na skuteczność dokonanej darowizny, na wielkość udziału spadkowego
danego spadkobiercy, a także na odpowiedzialność za długi spadkowe. Zaliczanie darowizn pozostaje w
ścisłym związku z ustalaniem sched spadkowych, a więc z działem spadku.
Nb. 240-242

174 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
Operacja ta może zatem być dokonywana jedynie przy podziale majątku spadkowego - umownym lub
sądowym.
4. Osoby zobowiązane do zaliczenia
243 Krąg osób zobowiązanych do dokonania zaliczenia otrzymanych darowizn wyznacza art. 1039 KC.
Wynika z niego, że zobowiązanymi do zaliczenia są nie tylko dzieci spadkodawcy, ale i dalsi zstępni. Z
art. 1041 KC wynika ponadto wyraźnie, że chodzi nie tylko o darowizny uczynione na rzecz dalszego
zstępnego, ale także o darowizny dokonane na rzecz zstępnych bliższych spadkodawcy, którzy jednak nie
dochodzą do dziedziczenia po nim. Przykładowo, jeżeli spadkodawca dokonał darowizny na rzecz syna,
który zmarł przed otwarciem spadku i na jego miejsce do dziedziczenia dochodzi wnuk spadkodawcy (syn
zmarłego), ma on obowiązek zaliczenia darowizny uczynionej na rzecz jego ojca.
Obowiązek zaliczenia darowizn uzyskanych przez małżonka zmarłego występuje jedynie wówczas, gdy
małżonek taki dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy. Jeżeli dojdzie do dziedziczenia np. w
zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, obowiązek taki nie powstaje.
5. Darowizny podlegające zaliczeniu
244 Zakres darowizn podlegających zaliczeniu należy ocenić jako obszerny. Zaliczeniu podlegają bowiem
wszystkie darowizny, o ile nie zostały zwolnione z tego obowiązku przez spadkodawcę, dokonane na
rzecz spadkobiercy (lub wstępnego spadkobiercy - por. art. 1041), poza drobnymi darowiznami
zwyczajowo w danych stosunkach przyjętymi (art. 1039 ż 3). Oczywiście zaliczeniu podlegają jedynie
darowizny dokonane za życia spadkodawcy, co oznacza, że nie podlega obowiązkowi zaliczenia korzyść
uzyskana przez spadkobiercę w wyniku zapisu (tak orzeczenie SN z 13.10.1971 r., III CRN 297/71, nie
publ.).
6. Zagadnienia szczegółowe
245 Zaliczanie darowizn stanowi czynność jedynie rachunkową- zobowiązany do zaliczenia nie ma
obowiązku fizycznego zwrócenia przedmiotu darowizny do majątku spadkowego. Sposób obliczania
określa art. 1042 ż l KC. Zgodnie z tym przepisem kolejne czynności wyglądają następująco:
- wartość darowizn doliczana jest do spadku lub udziału w spadku, który podlega podziałowi;
Nb. 243-245
ż 44. Dzia! spadku
175
- po ustaleniu w ten sposób wartości majątku spadkowego oblicza się schedę spadkową dla każdego ze
współspadkobierców obowiązanych do zaliczenia;
- na poczet schedy każdego z takich spadkobierców zalicza się wartość otrzymanej przez niego
darowizny.
Przykład: Wartość majątku spadkowego, do dziedziczenia którego powołanych jest trzech synów
spadkodawcy wynosi 600. Syn A otrzymał darowiznę o wartości 200, syn B - 100. Syn C nie otrzymał
żadnej darowizny. Po doliczeniu darowizn wartość spadku wynosi 900. Schedy wszystkich spadkobierców
wynoszą po 300. Po zaliczeniu otrzymanych darowizn wartość sched otrzymanych przez spadkobierców
wyniesie: syn A - 100 (300-200), syn B - 200 (300-100), syn C - 300.
7. Chwila określająca wartość darowizny
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili
działu spadku (art. 1042 ż 2). Przy zaliczaniu na schedę nie uwzględnia się jednak pożytków, jeżeli
przedmiot darowizny pożytki takie przynosi (art. 1042 ż 3).
Przykład: Jeden z trzech synów spadkodawcy dochodzących do dziedziczenia otrzymał na 10 lat przed
otwarciem spadku nowe trzypokojowe mieszkanie o powierzchni 70 m2, stanowiące odrębną własność,
warte w chwili dokonywania darowizny 150. Przez 8 lat mieszkanie to wynajmował, otrzymując z tytułu
czynszu sumę równą 100. Przy zaliczaniu dokonanej darowizny uwzględniona zostanie wartość nowego
trzypokojowego mieszkania według cen z daty dokonywania działu, która wynosi 200. Taka też suma
zostanie zaliczona na poczet schedy należnej obdarowanemu, gdyż suma uzyskana z tytułu czynszu sta-
nowi pożytek i nie podlega uwzględnieniu.
Przepis ż 2 art. 1042 KC w brzmieniu nadanym ustawą z 28.7.1990 r. jednoznacznie rozstrzyga, według
jakiej chwili należy obliczać wartość przedmiotu darowizny. W poprzednim brzmieniu przepis ten
nakazywał ustalać wartość darowizny według cen z chwili otwarcia spadku. Reguła ta, wobec szybkiego
obniżania się realnej wartości pieniądza była powszechnie krytykowana. Orzecznictwo zaś, mimo
brzmienia przepisu, dokonywało swoistej waloryzacji zaliczanych darowizn (por. np. orzeczenie SN z
1.8.1986 r., III CZP 34/86, OSN Nr 7/1987, póz. 93).
8. Wartość darowizny wyższa od schedy spadkowej
Jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca
nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku ani
darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do zaliczenia (art. 1040).
Przykład: Do dziedziczenia spadku wartego 600 dochodzi troje dzieci spadkodawcy. Córka uzyskała
darowiznę równą także 600. Wartość majątku podlegającego podziałowi
Nb. 245

176
Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
wyniosłaby więc l 200, a schedy poszczególnych spadkobierców po 400 (l 200 : 3). Darowizna uzyskana
przez córkę przewyższa wartość należnej jej schedy, zatem - zgodnie z art. 1040, zarówno dokonana
darowizna, jak i córka zostaną pominięte przy dokonywaniu działu. Wartość dzielonego majątku wyniesie
600, a schedy współspadkobierców po 300 (600 : 2). Tyle też otrzymają oni ze spadku.
9. Zaliczanie darowizn, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne
246 Jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, zaliczanie darowizn dokonywane jest zgodnie z
art. 1039 KC. Pewne problemy i wątpliwości mogą. jednak powstać w sytuacji, gdy do dziedziczenia
gospodarstwa rolnego dochodzą jedynie niektórzy spośród współspadkobierców na podstawie art. 1059-
1062 KC (szerzej o tym m.in. J. Policzkiewicz, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1982 i nast.). Jeżeli
natomiast do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego spadkobiercy dochodzą na zasadach
ogólnych (art. 1063), zaliczanie darowizn odbywa się według zasad wskazanych wyżej. W rozważanym
przypadku gospodarstwo rolne stanowi bowiem jeden z wielu przedmiotów spadkowych, nie podlegający
odmiennemu reżimowi prawnemu.
10. Koszty wychowania i wykształcenia
Przepisy o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez
spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile
koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 1043). Treść tego przepisu
budzi wątpliwości, a jego wykładnia może nastręczać trudności.
V. Dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne
l. Zasady ogólne
247 Przepisy regulujące dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne były równie skomplikowane, jak
cały tytuł X księgi IV KC. Dopiero ustawa z 28.7.1990 r. uprościła w sposób istotny dziedziczenie
gospodarstw rolnych, a także dział takiego gospodarstwa. Obecnie podział gospodarstwa rolnego
wchodzącego w skład spadku dokonuje się według zasad analogicznych jak obowiązujące przy zniesieniu
współwłasności w częściach ułamkowych.
Zgodnie z art. 1070 KC w razie podziału spadkowego gospodarstwa rolnego stosuje się odpowiednio
przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności. Oznacza to, że podział
gospodarstwa spadkowego powinien zostać dokonany zgodnie z zasadami określonymi w art. 213-218
KC.
Nb. 246-247
ż 44. Dział spadku
177
Reguły te znajdą zastosowanie, gdy spadkobiercy nie są w stanie dokonać podziału w drodze umowy.
2. Dział fizyczny
Sąd dokonujący działu spadkowego gospodarstwa rolnego ma obowiązek 248 kierować się zasadami
prawidłowej gospodarki. Dlatego fizyczny podział pomiędzy wszystkich współspadkobierców jest
dopuszczalny jedynie wówczas, gdy nie jest sprzeczny z tymi zasadami. Nawet zgodny wniosek uczest-
ników co do takiego podziału nie może zostać uwzględniony, gdy sąd oceni, że pozostaje on w
sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Jeżeli podział fizyczny nie jest dopuszczalny, sąd
przyznaje całe gospodarstwo temu ze współspadkobierców, na którego wyrażą zgodę wszyscy pozostali
(art. 213).
W braku zgody współspadkobierców sąd przyznaje gospodarstwo rolne jednemu z nich, kierując się
kolejnością wynikającą z art. 214 ż l i 2 KC. Podobnie, gdy gospodarstwo może być podzielone, ale liczba
wydzielonych części jest mniejsza niż liczba współspadkobierców (art. 215).
3. Dział cywilny
Na zgodny wniosek współspadkobierców sąd dokonuje tzw. podziału cywilnego, zarządzając sprzedaż
gospodarstwa stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art. 214 ż 3). Taki sposób
podziału sąd zastosuje także w przypadku, gdy żaden ze współspadkobierców nie wyrazi zgody na
przyznanie mu gospodarstwa (art. 214 ż 4). Uzyskaną sumę dzieli się pomiędzy współuprawnionych w
stosunku do wielkości ich udziałów.
4. Spłaty i dopłaty
Przyznanie gospodarstwa rolnego jednemu lub niektórym spośród spadkobierców pociąga za sobą
obciążenie ich spłatami na rzecz tych, którzy nie otrzymali należnego im udziału w gospodarstwie rolnym
w naturze. Wysokość spłat i dopłat oraz sposób ich uiszczania określa sąd zgodnie z art. 216 ż 1-3 KC.
Spadkobierca, który otrzymał gospodarstwo rolne w naturze, a został obciążony obowiązkiem uiszczenia
spłat w wysokości obniżonej zgodnie z art. 216 ż 2 KC, nie powinien zbywać nieruchomości rolnych
wchodzących w jego skład przed upływem pięciu lat od chwili dokonania działu. Jeżeli jednak dokonał
takiego zbycia pod tytułem odpłatnym, ma obowiązek wydać współspadkobiercom, którym przypadły
obniżone spłaty, korzyści uzyskane
Nb. 248

178 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku
z obniżenia tych spłat. Obowiązek ten zostaje wyłączony, gdy celem zbycia było zapewnienie
racjonalnego prowadzenia gospodarstwa (art. 217).
5. Uprawnienie do dalszego zamieszkiwania
' Obowiązujący do 30.9.1990 r. art. 1083 KC przewidywał, że spadkobiercy, którzy mieszkali w
spadkowym gospodarstwie do chwili działu, a nie otrzymali go w wyniku tego działu, zachowują
uprawnienie do dalszego zamieszkiwania, jednak na czas nie dłuższy niż pięć lat. Do uprawnienia tego
miały analogiczne zastosowanie przepisy o służebności mieszkania. Analogicz-re uprawnienie wynika
obecnie dla spadkobierców gospodarstwa rolnego z art. 218 KC. Przepis ten dodatkowo precyzuje, że
małoletni mieszkający w spadkowym gospodarstwie rolnym zachowuje prawo do dalszego zamiesz-
kiwania na czas nie dłuższy niż pięć lat od osiągnięcia pełnoletności, a spadkobiercy trwale niezdolni do
pracy zachowują prawo do dalszego zamieszkiwania bezterminowo (art. 218 ż l w zw. z art. 1070).
6. Zaliczanie udziałów w gospodarstwie rolnym
Jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego w skład spadku wchodzą także inne przedmioty majątkowe, udziały
spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku (art. 1079).
Oznacza to, że np. w sytuacji, gdy do dziedziczenia z ustawy dochodzą dwaj spadkobiercy, przy czym
tylko jeden dziedziczy gospodarstwo rolne, wartość tego gospodarstwa zalicza się na poczet należnej mu
schedy. Jeżeli wartość całego spadku wynosi 1000, a wartość gospodarstwa wynosi 600, spadkobierca
uprawniony do dziedziczenia gospodarstwa rolnego otrzyma to gospodarstwo, a drugi spadkobierca
otrzyma pozostałe przedmioty warte 400.
VI. Skutki działu spadku l. Ustalenie wspólności
Dział spadku rodzi określone skutki materialnoprawne. Przede wszystkim ustaje wspólność istniejąca
pomiędzy współspadkobiercami. Każdy z nich staje się wyłącznym podmiotem praw, które przypadły mu
w drodze działu. Własność rzeczy wchodzących w skład spadku przechodzi na tych spadkobierców,
którym zostały przyznane. Z uwagi na takie skutki działu, przy dokonywaniu działu sądowego plan
podziału stanowi integralną część sentencji orzeczenia. W wypadku braku planu podziału lub jego
niedokładności,
Nb. 249-251
ż 44. Dział spadku
i 79
uniemożliwiającej wykonanie orzeczenia, jest ono wadliwe (por. orzeczenie SN z 21.5.1971 r., nie publ.).
Jeżeli dział został dokonany postanowieniem sądu, powstaje zagadnienie, czy późniejsze wydarzenia
mogą mieć wpływ na skuteczność dokonanego działu. W szczególności idzie o to, czy np. późniejsze
odnalezienie testamentu pociąga za sobą bezskuteczność dokonanego działu. Należy przyjąć, że istotne
znaczenie będzie miało późniejsze uchylenie lub zmiana postanowienia stwierdzającego nabycie spadku
(art. 678 i 679). Zmiana kręgu spadkobierców, a także wielkość przysługujących im udziałów spowoduje,
że dokonany dział stanie się niezgodny z porządkiem dziedziczenia. Zainteresowany z reguły będzie mógł
żądać wznowienia postępowania zgodnie z art. 524 ż 2 KPC, bądź też domagać się ustalenia, że
dokonany dział jest bezskuteczny.
Podział majątku spadkowego, jak była mowa, jest podziałem aktywów. Skutkiem takiego działu jest
dokonujący się ex legę podział pasywów. Kończy się okres solidarnej odpowiedzialności
współspadkobierców (por. art. 1034). Jeżeli w umowie działowej strony zawarły pewne postanowienia
dotyczące podziału długów, odmienne od treści art. 1034 KC, są one skuteczne jedynie w stosunkach
między spadkobiercami.
2. Rękojmia za wady
Może się zdarzyć, że przedmioty przypadające poszczególnym spadkobiercom obciążone są wadami.
Zgodnie z art. 1046 KC po dokonaniu działu spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady
fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności rozciąga się
także na wypłacalność dłużnika.
Odesłanie do przepisów o rękojmi przy sprzedaży może nasuwać szereg wątpliwości {por. Piątowski,
Prawo, s. 247; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 899). Wydaje się, że ujawnienie wady
(fizycznej lub prawnej) pociąga za sobą możliwość domagania się przez spadkobiercę, któremu przypadł
wadliwy przedmiot, wyrównania pieniężnego od pozostałych spadkobierców. W przypadku dokonania
działu umownego, może on także żądać uznania umowy za bezskuteczną. W sytuacji, gdy dokonano
działu sądowego, może wchodzić w grę wznowienie postępowania (art. 524 ż l KPC w zw. z art. 403 ż 2
KPC).
Rękojmia przewidziana w art. 1046 KC została, w porównaniu z rękojmią przy sprzedaży, rozszerzona i
obejmuje także wypłacalność dłużnika. Może natomiast zostać wyłączona w umowie zawartej pomiędzy
spadkobiercami zgodnie z art. 558 KC.
Nb. 252

Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku
Literatura: R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Zachowek. Umowy dotyczące
spadku. Katowice 1966; W. Hans, Umowy dotyczące spadku, NP Nr 2/1967;
J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 575 i nast.; A. Oleszko, Umowy dotyczące spadku w praktyce notarialnej,
NP Nr 6/1977; M. Pazdan, O umowach dziedziczenia zawieranych przed polskimi notariuszami, Pal. Nr 5-
6/1996.
ż 45. Zagadnienia ogólne
I. Umowy dotyczące spadku
W zakresie pojęcia "umowy dotyczące spadku" mieszczą się dwie zasadnicze kategorie takich umów. Po
pierwsze, chodzi o umowy o spadek po osobie żyjącej. Przedmiotem takich umów jest zatem przyszły
spadek (majątek, który w przyszłości stanie się spadkiem). Po drugie, chodzi o umowy, których
przedmiotem jest spadek już otwarty lub udział w takim spadku. Do kategorii omawianych umów nie
należą natomiast umowy dotyczące poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku. Fakt, że
przedmiot umowy stanowi jeden z elementów majątku wspólnego może pociągać za sobą jedynie
konieczność spełnienia dodatkowych przesłanek, od których uzależniona jest pełna skuteczność
zawieranej umowy (por. art. 1036 KC oraz por. Nb. 222).
II. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
Prawo polskie wprowadza jako zasadę zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej (art. 1047).
Zakaz ten odnosi się zarówno do przyszłego spadku przypadającego na podstawie ustawy, jak i
testamentu. Wyłączenie możliwości zawierania takich umów występuje, gdy przedmiotem umowy jest cały
majątek osoby żyjącej, jego ułamkowa część lub nawet poszczególne przedmioty, jeżeli strony traktują
taki majątek jako przyszły spadek. Zakaz rozciąga się także na umowy, w treści których zawarty jest
warunek, że strona zostanie powołana do dziedziczenia po określonej osobie.
Nb. 253-254
ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku 181
Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej odnosi się do następujących umów:
a) zawieranych pomiędzy przypuszczalnymi spadkobiercami osoby żyjącej, gdy ich treść obejmuje np.
rozporządzenia przyszłymi prawami lub dokonanie podziału przyszłego spadku;
b) zawieranych pomiędzy przypuszczalnymi spadkobiercami a osobami trzecimi, gdy ich przedmiotem są
elementy przyszłego spadku;
c) zawieranych pomiędzy przypuszczalnym spadkodawcą i spadkobiercą, w których spadkodawca
powołuje do dziedziczenia drugą stronę umowy.
Jedynym wyjątkiem od powyższej zasady jest przewidziana w art. 1048 KC możliwość zawarcia umowy o
zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego. Instytucja ta została już omówiona (por. Nb. 66).
ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku
I. Ogólna charakterystyka
Prawo polskie dopuszcza zawarcie umowy, której przedmiotem jest całość 255 lub część spadku, a także
całość lub część udziału spadkowego. Część spadku lub część udziału spadkowego musi być częścią
ułamkową. Zbycie spadku lub udziału w spadku (ich części ułamkowych) pociąga za sobą przejście na
nabywcę ogółu praw i obowiązków spadkobiercy (art. 1053). Nabycie takie stanowi zatem jeden z
przypadków sukcesji generalnej.
Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku jest umową o podwójnym skutku (zobowiązuj ąco-
rozporządzającym) - por. art. 1052 ż l KC. Ustawodawca nawiązuje w tym zakresie do uregulowań
dotyczących przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości (por. art. 155) oraz przelewu
wierzytelności (por. art. 510). W braku odmiennej woli stron samo zobowiązanie do przeniesienia spadku
lub udziału w spadku przenosi spadek lub udział w nim na nabywcę. Umowa ta ma także charakter
kazualny (art. 1052 ż 2).
II. Zagadnienia szczegółowe l. Forma
Dla ważności umowy o zbycie spadku lub udziału w spadku ustawa wy- 256 maga zachowania formy aktu
notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej spadek lub udział w spadku, która zostaje zawarta w
celu wykonania
Nb. 255-256

182
Rozdzieli XI. Umowy dotyczące spadku
istniejącego uprzednio zobowiązania do zbycia spadku. Niezachowanie takiej formy powoduje
nieważność dokonanego rozporządzenia (art. 1052 ż 3). Nie można uważać za spełnienie wymagań
formalnych złożenie w toku postępowania działowego przez spadkobiercę oświadczenia, że przekazuje
swój udział w spadku innemu spadkobiercy. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy (orzeczenie z 3.10.1980
r., III CRN 180/80, OSN Nr 2-3/1981, póz. 45 z glosami A. Oleszki i M. Sychowicza., NP Nr 7-8/1983)
oświadczenia takiego nie można uznać za zbycie udziału w spadku, a jedynie za wniosek uczestnika
postępowania wyrażający jego wolę co do sposobu dokonania działu.
2. Strony
Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku może zostać zawarta zarówno pomiędzy spadkobiercami,
jak i pomiędzy spadkobiercą a osobą trzecią (spoza kręgu powołanych do dziedziczenia). Zawarcie takiej
umowy musi być jednak poprzedzone złożeniem przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku lub
upływem terminu z art. 1015 KC. Wyłączenie możliwości zawierania takiej umowy przed złożeniem
oświadczenia lub upływem terminu jest w pełni uzasadnione, gdyż spadkobierca wprawdzie nabywa
spadek z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 i 925), ale nabycie to nie ma charakteru definitywnego.
Spadkobierca może jeszcze odrzucić spadek. Zostaje w takiej sytuacji wyłączony od dziedziczenia, tak,
jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020).
3. Przedmiot
Zgodnie z art. 1051 KC przedmiotem umowy może być:
a) cały majątek spadkowy, gdy do dziedziczenia doszła jedna osoba;
b) ułamkowa część spadku, gdy jedyny spadkobierca wyraża wolę zbycia takiej jedynie części;
c) udział w spadku, gdy zbywca jest jednym ze współspadkobierców;
d) część ułamkowa udziału spadkowego, gdy współspadkobierca wyraża wolę przeniesienia na nabywcę
jedynie części należnego mu udziału.
Przedmiotem umowy są prawa majątkowe wchodzące w skład spadku. Długi spadkowe nie stanowią
przedmiotu umowy. Zgodnie z art. 1055 ż l KC zbywca i nabywca odpowiadają za długi spadkowe
solidarnie.
Przepisom art. 1051 i nast. KC nie podlega natomiast, jak wspomniano, zbycie przez spadkobiercę
udziału w konkretnym przedmiocie majątkowym wchodzącym w skład spadku. W takiej sytuacji nie
występuje sukcesja generalna, a jedynie nabycie pod tytułem szczególnym. Zastosowanie będą
Nb. 256
ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku
183
miały ogólne zasady dotyczące zbycia prawa, z ograniczeniami wynikającymi z art. 1036 KC (por. Nb.
219-222).
Jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, nabywca nie musi odpowiadać wymaganiom
przewidzianym w art. 1059 KC dla ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Umowa o zbycie
spadku lub udziału w spadku jest czynnością inter vivos. W odniesieniu zaś do takich czynności Kodeks
cywilny nie przewiduje żadnych ograniczeń w zakresie przenoszenia własności nieruchomości rolnych.
Zbycie spadku lub udziału w spadku może nastąpić odpłatnie lub pod tytułem darmym. Umowa może
przybrać postać umowy sprzedaży, zamiany lub darowizny. W braku uregulowań w umowie należy
wówczas stosować przepisy Kodeksu cywilnego odnoszące się do danego typu umowy.
III. Skutki
1. Sytuacja nabywcy
Podstawowym skutkiem zawarcia umowy o zbycie spadku lub udziału 257 w spadku jest wstąpienie
nabywcy w prawa i obowiązki spadkobiercy. Oznacza to, że nabywca jest uprawniony do podejmowania
działań, które mógł podjąć spadkobierca. Może on zatem wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia
spadku (jeżeli takie postanowienie dotychczas nie zapadło) oraz z wnioskiem o dokonanie działu.
Względem nabywcy udziału w spadku skuteczne są dokonane wcześniej czynności prawne określające
zarząd i sposób korzystania ze wspólnego majątku, jeżeli o nich wiedział lub mógł z łatwością się
dowiedzieć (art. 221). Staje się także podmiotem obowiązków związanych z dziedziczeniem (np.
wynikających z art. 923).
2. Powiększenie się udziału spadkowego zbywcy
Sporna może być kwestia, czy nabywca udziału w spadku uzyskuje korzyści związane z powiększeniem
się udziału spadkowego zbywcy z uwagi na odrzucenie spadku przez współspadkobiercę lub uznanie go
za niegodnego. Wydaje się, że decydujące znaczenie będzie miała treść umowy. Jeżeli strony
przedmiotem rozporządzenia uczyniły udział spadkowy zbywcy, bez określania go ułamkiem, nabywcy
przypadnie zwiększony udział. Jeżeli natomiast przedmiotem zbycia jest udział przypadający zbywcy na
podstawie testamentu, a okaże się, że spadkobierca ten uzyskuje także udział w spadku na podstawie
ustawy, przedmiotem rozporządzenia jest jedynie udział przypadający
Nb. 257

184
Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku
ż 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku
185
na podstawie testamentu. Wyraźne postanowienie umowy może jednak uregulować tę kwestię odmiennie.
3. Rozliczenie między zbywcą a nabywcą
Z uwagi na to, że przedmiotem omawianej umowy jest pewna masa majątkowa traktowana jako całość, o
składzie tej masy decyduje chwila otwarcia spadku. W tej bowiem chwili spadek lub udział w nim
przechodzi na spadkobiercę. Takie rozwiązanie pociąga za sobą konieczność dokonania rozliczeń
pomiędzy zbywcą i nabywcą, gdy w okresie pomiędzy otwarciem spadku a zawarciem umowy nastąpiły
pewne zmiany w składzie majątku. Chodzi o zbycie pewnych przedmiotów przez spadkobiercę, ich utratę
lub uszkodzenie, a także dokonanie przez spadkobiercę nakładów na majątek spadkowy.
4. Surogacja
Zbywca spadku zobowiązany jest do wydania tego, co wskutek zbycia, utraty lub uszkodzenia
przedmiotów należących do spadku zostało uzyskane w zamian tych przedmiotów albo jako naprawienie
szkody, a jeżeli zbycie spadku było odpłatne, także do wyrównania ubytku wartości powstałego przez
zużycie lub rozporządzenie nieodpłatne przedmiotami należącymi do spadku (art. 1054 ż l). Zbywca ma
zatem obowiązek np. wypłacić nabywcy kwotę, którą uzyskał jako odszkodowanie lub tytułem zapłaty za
przeniesione na inną osobę prawo. Jeżeli nie zostało natomiast zrealizowane roszczenie od-
szkodowawcze, zbywca powinien przenieść to roszczenie na nabywcę spadku. Oznacza to, że
obowiązuje zasada surogacji poszczególnych składników majątku spadkowego. Dla określenia składu
majątku spadkowego decydująca jest bowiem (jak wskazano wyżej - Nb. 257) chwila otwarcia spadku.
Jeżeli nabywca uzyskał spadek odpłatnie, może także domagać się wyrównania ubytku spowodowanego
zużyciem pewnych przedmiotów należących do majątku spadkowego lub rozporządzeniem nimi pod
tytułem darmym.
5. Zwrot nakładów i wydatków
Z drugiej strony spadkobierca zbywający spadek ma prawo domagać się od nabywcy zwrotu wydatków i
nakładów poczynionych na spadek (art. 1054 ż 2). Może zatem domagać się np. zwrotu kosztów remontu
należącego do spadku budynku, zapłaconych podatków, spłaconego długu spadkowego.
Rozliczenia pomiędzy zbywcą a nabywcą dotyczą tylko zdarzeń mających miejsce w okresie pomiędzy
otwarciem spadku a jego zbyciem. Przepis art. 1054 KC ma przy tym charakter dyspozytywny i strony
umowy mogą
Nb. 258
ustalić odmienne zasady. Będzie to miało miejsce w szczególności wówczas, gdy zbycie spadku
następuje pod tytułem darmym. Ponadto, przy nabyciu odpłatnym, zmniejszenie wartości majątku
spadkowego może znaleźć odzwierciedlenie w zmniejszeniu należnej zbywcy cenie.
6. Rękojmia za wady
W razie zbycia spadku spadkobierca nie ponosi odpowiedzialności z tytu- 259 łu rękojmi za wady fizyczne
i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku (art. 1056). Przedmiotem umowy nie są
bowiem poszczególne składniki majątku spadkowego, lecz pewna wyodrębniona masa majątkowa.
Przepis art. 1056 KC wyłącza zatem rękojmię w odniesieniu do poszczególnych składników takiej masy.
Nie normuje natomiast odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady spadku lub udziału w spadku.
Z uwagi na przedmiot umowy w grę nie będą wchodziły wady fizyczne, a jedynie wady prawne. W grę
może wchodzić odpowiedzialność za to, że zbywca nie jest spadkobiercą; że jego udział jest mniejszy niż
określono to w umowie; że w większym zakresie odpowiada za długi spadkowe. Kwestie związane z
odpowiedzialnością z tytułu rękojmi należy rozstrzygać na podstawie przepisów odnoszących się do
umów nazwanych, w ramach których nastąpiło zbycie spadku, a więc przede wszystkim - umowy
sprzedaży (art. 573 i nast.) lub umowy darowizny (art. 892).
l
1. Przejście korzyści i ciężarów
Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadku, jak 260 również niebezpieczeństwo
ich przypadkowej utraty lub uszkodzenia, przechodzą na- nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbycie
spadku, chyba że umówiono się inaczej (art. 1057).
8. Odpowiedzialność za długi
Zbycie spadku lub udziału w spadku nie zwalnia spadkobiercy od odpo- 261 wiedzialności za długi
spadkowe. Nabywca staje się jednak, obok spadkobiercy, współdłużnikiem solidarnym z tytułu takich
długów (art. 1055 ż l). Zakres tej odpowiedzialności określa treść oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu
spadku oraz przepisy ustawy. Nabywca odpowiada zatem zawsze w sposób ograniczony za zapisy i
polecenia (por. art. 1033). Odpowiada całym swoim majątkiem (art. 1030 zd. 2), a do chwili działu spadku
solidarnie z pozostałymi spadkobiercami (art. 1034 ż l).
Nb. 259-261

186
Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku
Strony mogą w umowie określić, czy nabywca będzie ponosił odpowiedzialność względem zbywcy za to,
że wierzyciele spadkowi nie będą od niego żądać zaspokojenia długów spadkowych. W braku takiego
uregulowania nabywca ponosi względem zbywcy odpowiedzialność za to, że wierzyciele spadkowi nie
będą od niego żądać zaspokojenia długów spadkowych (art. 1055 ż 2). Jeżeli nabywca dopuści do tego,
że wierzyciel zrealizuje wierzytelność w stosunku do zbywcy, będzie odpowiadał za szkodę, jaką zbywca
poniósł w wyniku takiego zdarzenia.
Nb. 261
Rozdział XII. Zagadnienia szczegółowe
ż 47. Międzyczasowe prawo spadkowe
Literatura: J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne, NP Nr 6-8/1965;
J. Wislocki, Obecny zakres obowiązywania dawnych systemów prawa spadkowego w stosunku do
spadków otwartych przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego. Pal. Nr 8/1968 (wkładka); Z. Kopczynski,
J. Szachutowicz, Aktualność przepisów Kodeksu Napoleona w sprawach spadkowych. Pal. Nr 7-8/1971;
S. Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 526 i nast.
I. Zasada ogólna
Podstawowe uregulowania dotyczące spadkowego prawa międzyczasowe- 262 go zawarte zostały w
przepisach wprowadzających Kodeks cywilny (ustawa z 23.4.1964 r., Dz.U. Nr 16, póz. 94 ze zm.).
Zasada ogólna wyrażona w art. LI PWKC brzmi: "Do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące
w chwili śmierci spadkodawcy, o ile przepisy poniższe nie stanowią inaczej". Oznacza to, że jeżeli
spadkodawca zmarł przed dniem 1.1.1965 r. stosować należy przepisy prawa spadkowego z 1946 r.
Jeżeli natomiast zmarł przed 1.1.1947 r. należy stosować odpowiednie przepisy prawa dzielnicowego.
Użyte w art. LI PWKC określenie "sprawa spadkowa" należy rozumieć w możliwie najszerszym zakresie.
Obejmuje ono w szczególności:
a) porządek dziedziczenia ustawowego oraz wielkość udziałów przypadających poszczególnym
spadkobiercom;
b) treść i skutki rozrządzeń testamentowych (powołanie spadkobiercy, zapis, polecenie, wykładnia
testamentu);
c) określenie stanowiska prawnego spadkobiercy, a więc otwarcie i nabycie spadku, zdolność do
dziedziczenia, niegodność, przyjęcie i odrzucenie spadku, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku, stwierdzenie praw do spadku, ochrona dziedziczenia, odpowiedzialność za długi spadkowe,
wspólność majątku spadkowego;
d) krąg osób uprawnionych do zachowku, jego wielkość, sposób realizacji roszczenia przez
uprawnionego.
Nb. 262

188
Rozdział XII. Zagadnienia szczegółowe II. Wyjątki
ż 48. Dziedziczenie cudzoziemców
189
Od zasady z art. LI PWKC ustawa przewiduje szereg wyjątków, z których należy wskazać następujące:
a) dla oceny sporządzenia i odwołania testamentu, jak również umowy o zrzeczenie się dziedziczenia
stosuje się prawo obowiązujące w chwili dokonania tych czynności, gdy chodzi o zdolność osób, formę
czynności oraz wady oświadczenia woli (art. LII ż l - przykładowo prawo spadkowe z 1946 r. przewidywało
możliwość sporządzenia testamentu notarialnego przez osobę mającą ukończone 16 lat, bez zgody
przedstawiciela ustawowego, art. 76, a także możliwość sporządzenia testamentu notarialnego w dwojaki
sposób, art. 81; testamenty takie pozostały ważne po wejściu w życie Kodeksu cywilnego);
b) do umów o zbycie spadku stosuje się prawo obowiązujące w chwili ich zawarcia (art. LII 2 PWKC);
c) do działu spadku dokonywanego po wejściu w życie Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy tego
Kodeksu, chyba że umowa o dział spadku została zawarta przed 1.1.1965 r. albo że postępowanie przed
sądem pierwszej instancji zostało przed tym dniem zakończone (art. LIII PWKC);
d) do ustawowego dziedziczenia Skarbu Państwa stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, gdy spadek
otworzył się przed 1.1.1947 r. i był spadkiem wakującym lub bezdziedzicznym (art. LIV PWKC).
W razie wątpliwości, jakie prawo powinno znaleźć zastosowanie, należy stosować Kodeks cywilny (art.
LXIV PWKC).
III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
Bardzo rozbudowane zostały przepisy międzyczasowe dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych. W
tym miejscu należy jedynie zasygnalizować, że w odniesieniu do takiego dziedziczenia znajdą
zastosowanie reguły określone w art. LV-LXIII PWKC. Generalnie można tylko stwierdzić, że w od-
niesieniu do dziedziczenia gospodarstw rolnych odwrócona została zasada z art. LI i wprowadzona
retroaktywność przepisów Kodeksu cywilnego (por. art. LV ż l PWKC).
Przepisy wprowadzające KC uzupełniane są przepisami międzyczasowymi zawartymi w kolejnych
ustawach nowelizujących Kodeks. W szczególności chodzi o art. 2 ustawy z 26.10.1971 r. zmieniającej
ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, póz. 252); art. 2 ustawy z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy
Nb. 263-264
- Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11,
póz. 81); art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, póz. 321).
ż 48. Dziedziczenie cudzoziemców
I. Zasada ogólna
Sytuacja prawna cudzoziemców jako spadkobierców w zasadzie nie różni się od sytuacji obywatela
polskiego. Jeżeli, zgodnie z art. 34 PPM, właściwe jest prawo polskie, zastosowanie znajdą przepisy
księgi IV KC. Szczególne uregulowania sytuacji prawnej cudzoziemców jako spadkobierców obowiązują w
dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, a dziedziczenie
oparte jest na przepisach ustawy. Po drugie, gdy w skład spadku wchodzi jakakolwiek nieruchomość, a
dziedziczenie wynika z testamentu.
265
II. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
l. Ustawowe
266
Spadkobierca nie będący obywatelem polskim podlega w zakresie ustawowego dziedziczenia
gospodarstw rolnych w zasadzie tym samym ograniczeniom, co obywatel polski. Jego zdolność do
dziedziczenia gospodarstwa określają art. 1059-1063 KC. Jednakże cudzoziemcowi, będącemu
spadkobiercą lub zapisobiercą, którego prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub
ograniczone, należy się od spadkobierców, na których rzecz to ograniczenie lub wyłączenie nastąpiło,
równowartość pieniężna spadku lub zapisu w takim zakresie, w jakim spadek - po odliczeniu długów - lub
zapis przypadłby spadkobiercy lub zapisobiercy cudzoziemcowi, gdyby jego prawo nie zostało wyłączone
lub ograniczone. Stosowanie tej reguły uwarunkowane zostało istniejącą w tym względzie wzajemnością
(art. XXIII PWKC). Zgodnie z ż l art. XXIII zasadę tę stosuje się także do spadków otwartych przed dniem
wejścia w życie Kodeksu cywilnego.
2. Testamentowe
Testamentowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego nie podlega żadnym 267 ograniczeniom
przewidzianym w Kodeksie cywilnym. Natomiast z uwagi na
Nb. 265-267

190
Rozdzial XII. Zagadnienia szczegółowe
fakt, że w skład gospodarstwa wchodzą nieruchomości, cudzoziemiec zmuszony jest uzyskać zezwolenie
Ministra Spraw Wewnętrznych wydane za zgodą Ministra Obrony Narodowej oraz Ministra Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej (art. l ust. l ustawy z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców, tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 54, póz. 245).
Generalnie nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia Ministra. Ustawa z 24.3.1920
r. wprowadza ograniczenia w zakresie możliwości nabycia przez cudzoziemca własności lub użytkowania
wieczystego nieruchomości. Ustawa wyłącza od obowiązku uzyskania zezwolenia nabycie nieruchomości
w drodze dziedziczenia ustawowego (art. 7 ust. 2). W takim przypadku, jak była wyżej mowa (por. Nb.
266), mogą działać jedynie ograniczenia wynikające z art. 1059-1063 KC. Odmiennie ukształtowana nato-
miast została sytuacja cudzoziemca powołanego w testamencie do dziedziczenia spadku, w skład którego
wchodzi prawo własności lub użytkowania wieczystego nieruchomości, a więc także gospodarstwa
rolnego.
Przepis art. 7 ust. 3 ustawy uzależnia "utrzymanie się" przy dziedziczeniu nieruchomości na podstawie
testamentu od uzyskania zezwolenia na nabycie takiej nieruchomości. Wniosek o wydanie stosownego
zezwolenia powinien zostać złożony w ciągu roku od otwarcia spadku. W przypadku odmowy wyrażenia
zgody na takie nabycie, własność lub użytkowanie wieczyste nieruchomości nabywają osoby, które byłyby
powołane do spadku z ustawy.
Szczegółowa analiza powyższego rozwiązania, wprowadzonego do ustawy o nabywaniu nieruchomości
przez cudzoziemców ustawą z 15.3.1996 r. o zmianie ustawy o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców (Dz.U. Nr 45, póz. 198), przekracza ramy podręcznika. Można jedynie zauważyć, że w
przypadku testamentowego dziedziczenia przez cudzoziemca spadku, w skład którego wchodzi
nieruchomość, prawo własności lub użytkowania wieczystego nieruchomości poddane zostało
szczególnym rygorom. Ustawa wprowadza wymóg, o charakterze warunku prawnego, od spełnienia
którego uzależniona jest skuteczność nabycia nieruchomości przez cudzoziemca. Staje się on wprawdzie
podmiotem prawa w chwili otwarcia spadku, zgodnie z ogólną regułą zawartą w art. 925 KC, ale
skuteczność tego nabycia uzależniona została od uzyskania zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych.
W razie odmowy nieruchomość zostaje poddana odrębnemu dziedziczeniu przez spadkobierców
ustawowych. Należy przyjąć, że pozostałe przedmioty spadkowe dziedziczy cudzoziemiec powołany w
testamencie. Racje przemawiające za takim rozwiązaniem są dosyć oczywiste (uniemożliwienie omijania
rygorów ustawy), jednak może ono budzić wątpliwości.
Nb. 267
Indeks rzeczowy
(Liczby oznaczają numery brzegowe umieszczone na marginesie)
Akt zgonu 46
Alimentacja 14, 15, 22, 33
- zob. też: Roszczenia dziadków spadkodawcy Animus testandi
- zob. Wola testowania
Bank
- zob. Wkłady na rachunku bankowym Bezpodstawne wzbogacenie 30 Błąd 85, 167, 230
Brak świadomości lub swobody 84, 166, 230
C
Cudzoziemiec
- zob. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
(przez cudzoziemców) Czynność prawna
- zob. Testament Umowa
D
Darowizna
- mortis causa 79
- zob. Dział spadku (zaliczanie darowizny) Umowa (darowizny) Zachowek (doliczanie darowizn)
Zachowek (zaliczanie darowizn)
Dług
- zob. Długi spadkowe
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Długi spadkowe 32^t0
- zob. też: Odpowiedzialność za długi spadkowe
Polecenie
Zachowek
Zapis Dobra osobiste 14 Domniemanie
- zob. Stwierdzenie nabycia spadku (domniemanie z art. 1025 ż 2) Dziadkowie spadkodawcy
- zob. Dziedziczenie ustawowe (wyłączenie dziadków)
Roszczenia dziadków spadkodawcy Dział spadku 224-252
- cywilny 236
- częściowy 231, 239
- fizyczny 235
- forma umowy działowej 229
- gospodarstwa rolnego 247-250
- postanowienie działowe 251
- przedmiot 227, 252
- rękojmia za wady 252
- sądowy 226, 232-239
- schedy spadkowe 225, 245
- skład spadku 225, 234
- skutki 225, 251-252
- spłaty i dopłaty 238
- termin 233
- treść umowy działowej 229
- umowny 226, 228-231
- uzupełniający 239
- wady oświadczenia stron umowy 230
- wartość spadku 234
- wszczęcie postępowania 233
- zakres postępowania działowego 234

J 92
Indeks rzeczowy
- zaliczanie darowizn 229, 240-246
- zaliczanie innych korzyści 246 Dziedziczenie 5, 43, 48
- cudzoziemców 265
- podmiotowe prawo do dziedziczenia 44
- zob. też: Dziedziczenie działki przyzagrodowej i siedliskowej Dziedziczenie gospodarstw rolnych
Dziedziczenie testamentowe Dziedziczenie ustawowe Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej
spółdzielni produkcyjnej
Niegodność dziedziczenia Ochrona dziedziczenia Spadek Zdolność do dziedziczenia
Dziedziczenie działki przyzagrodowej i siedliskowej 72, 76, 170
Dziedziczenie gospodarstw rolnych 6, 9, 41-42, 72-75, 170
- na zasadach ogólnych 74
- pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół 73
- przez cudzoziemców 266-267
- przez małoletnich 73
- przygotowanie zawodowe 73
- stała praca przy produkcji rolnej 73
- testamentowe 75
- uprawnienia rodzeństwa 74
- uprawnienia wnuków 74
- ustawowe 72-75
Dziedziczenie testamentowe 6, 45, 62
- części spadku 45
- niepaństwowej jednostki organizacyjnej 51
- pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym 62
- zob. też: Dziedziczenie gospodarstw rolnych (testamentowe)
Testament Dziedziczenie ustawowe 6, 45, 62-76
- części spadku 45
- dzieci pozamałżeńskich 6, 64
- małżonka 65, 67, 68
- porządek 66-67
- przysposobionych 64, 67
- rodziców 68
- rodzeństwa 68
- Skarbu Państwa 66, 70
- wyłączenie dziadków 63, 71
- wyłączenie małżonka 65, 170, 204
- zstępnych rodzeństwa 68
- zstępnych spadkodawcy 64, 67 Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej
41, 72,
76, 170
Ekspektatywa 31
Falsus procurator 33
Favor testament! 95
Forma testamentu 96, 101-124
- testamenty zwykłe i szczególne 102 Fundacja 156
- zob. Zdolność do dziedziczenia (fundacji ustanowionej w testamencie)
G
Gospodarstwo rolne 42, 264
- zob. Dziedziczenie gospodarstw rolnych
- zob. Dział spadku (gospodarstwa rolnego)
- zob. Odpowiedzialność za długi spadkowe (gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne)
- zob. Stwierdzenie nabycia spadku (gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne)
- zob. Uprawnienie do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego (gdy w skład spadku wchodzi
gospodarstwo rolne)
- zob. Zachowek (gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne)
- zob. Zapis (gospodarstwa rolnego) Groźba 86, 167, 230
Hipoteka 29
- zob. Odpowiedzialność za długi spadkowe (zabezpieczone hipoteką lub zastawem)
K
Koszty pogrzebu 37 Koszty postępowania spadkowego 36
Indeks rzeczowy
193
M
Małżonek 38, 39
- zob. Dziedziczenie ustawowe (małżonka)
- zob. Dziedziczenie ustawowe (wyłączenie małżonka)
- zob. Zapis (naddziałowy) Międzyczasowe prawo spadkowe 262-264
Nabycie spadku 47
- chwila definitywnego nabycia 47
- z mocy prawa 47, 169 Nasciturus 2, 3, 139
- zob. też: Zdolność do dziedziczenia (dziecka poczętego) Niegodność dziedziczenia 53-60, 97, 136, 170,
204
- charakter prawny żądania o uznanie za niegodnego 53
- ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy 57
- działanie przeciwko swobodzie testowania 58
- działania w stosunku do testamentu 59
- podmioty uprawnione do żądania 54
- przyczyny 56-59
- skutki 55
- tryb stwierdzenia niegodności 54
- wymóg wydania orzeczenia przez sąd 54
- zob. też: Przebaczenie Nieważność testamentu
- zob. Testament (nieważność)
O
Obligacje realne 33 Ochrona dziedziczenia 177-181
- a uchylenie orzeczenia o uznaniu za zmarłego 181
- roszczenia z art. 1029 ż 2 179-181
- roszczenie o wydanie spadku 177-178 Odpowiedzialność za długi spadkowe 182-200,225
- a zasady współżycia społecznego 187
- cum viribus hereditatis 184, 186, 200
- gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 199-200
- nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego 200
- nieograniczona 186-187
- ograniczona 188-191
- od otwarcia do przyjęcia spadku 185, 200
- od przyjęcia do działu spadku 186, 200
- odpadnięcie ograniczenia 192
- osobista 183-184
- po dziale spadku 198, 200
- pro viribus hereditatis 184
- solidarna 195-197
- spis inwentarza 189
- z tytułu zapisów i poleceń 194
- zabezpieczenie hipoteką lub zastawem 194
- zasady spłacania długów 193
- związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego 199
- zob. też: Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku (odpowiedzialność za długi)
Odrzucenie spadku
- zob. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku Odszkodowanie 30
- z tytułu niesłusznego skazania lub aresztowania 13, 20, 25
- z tytułu niewykonywania lub nienależytego wykonania zobowiązania 25
- związane z uznaniem za nieważne orzeczenia na podstawie ustawy z 23.2.1991 r.
25 Odwołanie testamentu 89-94
- chwila utraty mocy przez testament odwołany 94
- odwołanie odwołania testamentu 93
- przez czynności faktyczne w stosunku do testamentu 91-92
- w drodze sporządzenia nowego 90
- w sposób dorozumiany 90
- wola odwołania 89 Oferta 28 Osoba fizyczna
- zob. Zdolność do dziedziczenia (osoby
fizycznej) Osoba prawna
- zob. też: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (składane przez osobę prawną) Zdolność
dziedziczenia (osoby prawnej)
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 155-168
- brak oświadczenia 47, 163

194
Indeks rzeczowy
Indeks rzeczowy
195
- dorozumiane 161
- forma i organ uprawniony do przyjęcia 158
- odrzucenie 39, 47, 97, 136, 155, 160-161
- odrzucenie przez spadkobiercę, który zarządzał spadkiem 161
- odrzucenie z pokrzywdzeniem wierzycieli 162
- przy powołaniu z ustawy i z testamentu 168
- przyjęcie wprost 155
- przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza 47, 155
- składane przez osobę prawną 156
- składane przez spadkobierców spadkobiercy (transmisja) 159, 164
- składane przez Skarb Państwa 156
- skutki odrzucenia 160, 204
- skutki przyjęcia 47
- termin 163
- treść 155, 168
- uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia 166-167
- wady oświadczenia 166-167
- zdolność do złożenia oświadczenia 157
- złożenie pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu 165
- złożone przez pełnomocnika 157 Oświadczenie woli 33
- zob. też: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (wady oświadczenia)
Testament (wady oświadczenia woli)
Otwarcie spadku 46
- jako przesądzające o kręgu spadkobierców 52
- skutki 47
- śmierć spadkodawcy jako chwila otwarcia spadku 46
Podstawienie 45, 136
- zob. fez: Treść testamentu (podstawienie) Podstawienie powiernicze 136
- zob. też: Treść testamentu (podstawienie
powiernicze) Polecenie 35, 147-150
- a zapis 148
- cechy charakterystyczne 147
- osoby uprawnione do żądania wykonania 150
- osoby zobowiązane do wykonania 148
- treść 149
- zob. też: Zachowek (zmniejszenie zapisów i poleceń) Posiadanie 29 Powództwo o ustalenie
- zob. Testament (ustalenie nieważności) Prawa na dobrach niematerialnych 14 Prawa i obowiązki
niemajątkowe 14 Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego 15-22
Prawa i obowiązki związane z członkostwem w spółdzielni 16 Prawa i obowiązki związane ze stosunkiem
pracy 12 Prawo podmiotowe kształtujące 28 Przebaczenie 60, 134 Przedawnienie 28, 43
- zob. tez: Zachowek (przedawnienie roszczenia)
Zapis (przedawnienie roszczenia)
Przyjęcie spadku
- zob. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku Przyrost 45, 137
Renta 18 Rezerwa
- zob. Zachowek (a system rezerwy) Rzeczowe prawa ograniczone 29 Roszczenia dziadków
spadkodawcy 35, 40
Sądowe stwierdzenie zgonu 46 Skarb Państwa 51
- zob. Dziedziczenie ustawowe (Skarbu Państwa)
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (składane przez Skarb Państwa)
Służebność
- mieszkania 26
- osobista 15 Spadek 4, 11-25
- bezdziedziczny 156
- pojęcie 11
- prawa i obowiązki rzeczowe 29, 33
- prawa i obowiązki spółdzielcze 16, 25
- prawa i obowiązki wynikające z przepisów ogólnych kodeksu cywilnego 33
- prawa i obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych 22, 33
- prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych 30, 33
- prawa i obowiązki wynikające ze stosunku pracy 12
- prawa i obowiązki związane ze spadkobraniem 35^t0
- zob. też: Nabycie spadku
Oświadczenie o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku
Otwarcie spadku
Stwierdzenie nabycia spadku
Umowy dotyczące spadku Spadkobierca 3
- sytuacja przed przyjęciem spadku 158
- zob. też: Niegodność dziedziczenia
Nabycie spadku
Treść testamentu (ustanowienie
spadkobiercy)
Wydziedziczenie
Zdolność do dziedziczenia Spadkodawca 2, 46 Spis inwentarza 189 Spłaty spadkowe
- zob. Dział spadku (spłaty i dopłaty) Spółdzielcze prawa 16, 25, 29 Stwierdzenie nabycia spadku 169-176
- co do części majątku spadkowego 170
- domniemania z art. 1025 ż 2 173
- gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 170
- interes legitymujący do złożenia wniosku 169
- jako dowód praw wynikających z dziedziczenia 175
- ochrona osób trzecich 176
- postanowienie 172, 174
- postępowanie 99, 170
- termin 171 Substytucja
- zob. Treść testamentu (postanowienie) Treść testamentu (podstawienie powiernicze)
Sukcesja generalna 48, 225
Swoboda testowania 126-127
- a uprawnienia do zachowku 127
- granice 127
- pojęcie 126
Świadek testamentu
- bezwzględna niezdolność do bycia świadkiem 122
- osoba urzędowa jako świadek 124
- względna niezdolność do bycia świadkiem 123
- rola świadków 120
- zob. też: Testament allograficzny (świadkowie) Testament ustny (świadkowie)
Termin 43
- zob. też: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (termin) Oświadczenie o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku (złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu)
Stwierdzenie nabycia spadku (termin)
Treść testamentu (warunek lub termin)
Testament 77-99
- bezskuteczność 97
- jako czynność prawna 77-80
- konwersja 98, 114
- negatywny 132
- nieważność 83, 87, 96, 125
- otwarcie i ogłoszenie 100
- o ustalenie nieważności 99, 170
- utrata mocy testamentu szczególnego 102
- wady oświadczenia woli 83-86
- wola testowania 82-86
- wyłączność testamentu 79-80
- wymóg osobistego działania spadkodawcy 78, 96
- zakaz testamentów wspólnych 88
- zob. też: Forma testamentu
Odwołanie testamentu
Przyrost
Swoboda testowania
Świadek testamentu
l

196
Indeks rzeczowy
Indeks rzeczowy
197
Testament allograficzny Testament holograficzny Testament notarialny Testament ustny Treść testamentu
Wola testowania Wykładnia testamentu Wykonawca testamentu Zdolność testowania Testament
allograficzny 88, 102, 107-111, 114
- konwersja 98
- nieważność 111
- oświadczenie spadkodawcy 108
- podmioty uprawnione do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy 108
- protokół 110
- świadkowie 111
Testament holograficzny (własnoręczny) 77, 88, 101, 102, 103-105, 114
- data 105
- miejsce podpisu 104
- pismo 103
- podpis 104
Testament notarialny 88, 102, 106, 114
Testament sporządzony na polskim statku
morskim lub powietrznym 102, 118 Testament ustny 88, 98, 102, 112-117,
118
- obawa rychłej śmierci spadkodawcy 113
- okoliczności szczególne 114
- przesłanki sporządzenia 112
- stwierdzenie treści testamentu 117
- świadkowie testamentu 116
- ustne oświadczenie spadkodawcy 115 Testament wojskowy 102, 119 Transmisja 159
- zob. też: Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (składane przez spadkobiercę spadkobiercy)
Treść testamentu 125-154
- dokonanie działu 154
- dyspozycje niemajątkowe 125, 154
- określenie wielkości udziałów 131
- podstawienie 136
- podstawienie powiernicze 96, 136
- przeznaczenie spadkobiercy lub spadkobiercom poszczególnych przedmiotów 130
- ustanowienie spadkobiercy 125
- warunek lub termin 96, 129
- wymóg określenia osoby spadkobiercy przez testatora 128
- zob. też: Polecenie
Wykonawca testamentu
Wydziedziczenie
Zapis
Umowa
- darowizny 30
- dożywocia 18
- na rzecz osoby trzeciej 80
- najmu 24
- o dzieło 15, 47
- spółki cywilnej 17
- ubezpieczenia 27
- zlecenia 15, 27
Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku 255-261
- a przyjęcie spadku 256
- forma 256
- odpowiedzialność za długi spadkowe 261
- podwójny skutek 255
- przedmiot 256
- rękojmia za wady 259
- rozliczenia 258
- strony umowy 256
- sytuacja nabywcy 257, 260
Umowa o zrzeczenie si^ dziedziczenia
61,204 Umowy dotyczące spadku 253-261
- zakaz zawierania 79, 254
- zob. też: Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia
Uprawnienia do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego 38
- gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 249 Uznanie za zmarłego 46
- zob. też: Ochrona dziedziczenia (a uchylenie orzeczenia o uznaniu za
zmarłego 46 Użytkowanie 15, 34
W Wady oświadczenia woli

- zob. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (wady oświadczenia)
- zob. Testament (wady oświadczenia woli) Warunek
- zob. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem
terminu) Treść testamentu (warunek lub termin) Wkłady na rachunku bankowym 23, 25,
80 Własność 29 Wola testowania 83-86, 113 Wspólność majątku spadkowego 219-223, 224
- możliwość i skutki zbycia udziału w przedmiocie spadkowym 223
- sytuacja nabywcy 223
- sytuacja spadobiereów przed działem spadku 219, 220-222
- wspólność wierzytelności 222 Współwłasność 219, 220, 223 Wydziedziczenie 133-135, 204
- a testament negatywny 132
- częściowe 135
- podstawy 133
- sensu striclo 132
- zob. tez: Przebaczenie Wykładnia testamentu 95 Wykonawca testamentu 151-153
- odrzucenie funkcji 151
- prawa i obowiązki wykonawcy 152
- rozliczenia między spadkobiercą a wykonawcą 152
- sytuacja prawna wykonawcy 152
Zachowek 6, 35, 127, 201-218
- a system rezerwy 202
- dziedziczenie roszczenia 217
- doliczanie darowizn 211
- gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 218
- odpowiedzialność obdarowanego za zachowek 208
- odpowiedzialność uprawnionego do zachowku 213
- odpowiedzialność uprawnionego za zapisy i polecenia 214
- osoby uprawnione 203-205
- osoby zobowiązane 207-208
- przedawnienie roszczeń 100, 216
- substrat zachowku 210
- udział stanowiący podstawę obliczenia 209
- uprawnienia zstępnych wydziedziczonego 204
- wysokość zachowku 209-212
- zaliczanie darowizny 208
- zaliczanie innych korzyści 206
- zmniejszenie zapisów i poleceń 215
- zob. też: Wydziedziczenie Zadośćuczynienie
- należne na podstawie ustawy z 23.2.1991 r. 25
- pieniężne 19 Zapis 35, 138-146
- dalszy 139
- gospodarstwa rolnego 146
- konstrukcja prawna 138
- możliwość odrzucenia 139
- naddziałowy 39
- niegodność zapisobiercy 139
- osoba obciążona 139
- powołanie zapisobiercy 139
- przedawnienie roszczenia 145
- przedmiot 141
- roszczenia rozliczeniowe pomiędzy uprawnionym i zobowiązanym 142
- rzeczy nie należącej do spadkodawcy 96
- rzeczy oznaczonej co do gatunku 143
- rzeczy oznaczonej co do tożsamości 142
- skutki ustanowienia zapisu na rzecz osoby, która nie chce lub nie może być zapisobiercą 139
- warunek i termin 140
- wymagalność 144
- zob. też: zachowek (zmniejszenie zapisów
i poleceń) Zastaw 29
- zob. też: Odpowiedzialność za długi spadkowe (zabezpieczenie hipoteką
lub zastawem) Zdolność do dziedziczenia 49-52
- bezwzględna niezdolność 49
- dziecka poczętego 50
- fundacji ustanowionej w testamencie 51
- osoby fizycznej 49
- osoby prawnej 51
- pojęcie 49

198 Indeks rzeczowy
- względna niezdolność 49 Zobowiązania podatkowe 13 Zdolność testowania 81-82
- a pełna zdolność do czynności praw- _ nych 81 _
- skutki braku zdolności 96 Źródła prawa spadkowego 7, 8