Podręczny słowniczek terminologii

związanej z przynależnością klasową

osób zapisywanych w księgach

kościelnych w XVIII i XIX wieku.

Circumspectus poważany, znakomity, otoczony czcią; w księgach sądowych i
parafialnych określenie ubogiego rzemieślnika

Civis obywatel, mieszkaniec; civissa - obywatelka

Generosus szlachetny, wspaniałomyślny, zacny; szlacheckiego pochodzenia; w księgach
sądowych i parafialnych określenie urzędników ziemskich i szlachty

Honestus 1. uczciwy; określenie rolnika z małego miasteczka lub rzemieślnika
wiejskiego; 2. dostojny znakomity, szanowany; określenie duchownego prawosławnego
lub unickiego

Honoratus czcigodny, tytuł szlachcica w dokumentach i księgach sądowych i
parafialnych; honorarus: pan feudalny

Famatus okrzyczany, osławiony; sławetny - w księgach sądowych i parafialnych
określenie mieszczan

Illustrissimus ac magnificus jaśnie wielmożny
w Średniowieczu użwano przymiotnika illustris dla określenia rodzin książęcych;
illustrissimus (-a, -um) używano w stosunku najwyższych magnatów

Magnificus wspaniały, świetny, okazały; wielmożny, w księgach sądowych i
parafialnych określenie senatorów w dawnej Polsce

Nobilis przymiotnik określający szlachtę; szlachcic, nobilissa - szlachcianka

Providus rozsądny, mądry, przezorny; w księgach sądowych i parafialnych określenie
ubogiego rzemieślnika

Spectabilis znakomity, dostojny; w księgach sądowych i parafialnych określenie
patrycjusza z dużego miasta

Reverendissimus przewielebny; tytuł, którym określano duchownego wyższej rangi na
przykład biskupa

Reverendus czcigodny, wielebny , tytuł, którym określano w dokumentach duchownego
katolickiego, opata, prałata, biskupa sufragana

Venerabilis od venerabilitas przewielebność - tytuł dostojników duchownych,
stosowany dla proboszcza lub członka kapituły

Honorabilis zaszczytny, czcigodny, dostojny, godny szacunku; określenie wiejskiego
plebana, wikariusza

Agricola chłop; zwrot używany w drugiej połowie XIX wieku

Arator chłop

Cmetho kmieć; chłop, poddany; gospodarz na 1 lub więcej łanie;

Cmethona chłopka, wieśniaczka

Colonus 1. dzierżawca gruntu, 2. Śr. chłop, tzw. zagrodnik, 3. rataj- robotnik wiejski nie
posiadający roli; w późniejszych wiekach - ubogi chłop

Famulus parobek, sługa; pracownik gospodarski lub folwarczny

Hortulanus zagrodnik, chłop bezrolny, rataj, robotnik wiejski nie posiadający własnego
pola ani inwentarza; hortulana - żona zagrodnika

Inquilinus lokator; komornik, kątnik - ubogi chłop mieszkający u innnego chłopa; także
chłop pańszczyźniany

Laboriosus pracowity, w księgach sądowych i parafialnych określenie chłopów

Semi-cmetho półkmieć; gospodarz na pół łana
W większości ksiąg parafialnych z wieku XVII oraz XVIII oraz z początków wieku XIX
występują zapisy narracyjne (zobacz Chrzest Marianny Rogalskiej). Zależy to od
pochodzenia ksiąg: w Wielkopolsce mamy księgi z zapisami narracyjnymi aż do niemal
połowy XIX wieku, podczas gdy w Galicji księgi z XVIII wieku są formatu kolumnowego
Liber Natorum (zobacz Liber Natorum). W księgach z zapisami narracyjnymi całe daty,
łącznie z rokiem, napisane są słownie po łacinie. Czasami rok podany jest cyfrą jako
nagłówek parę kartek wcześniej (zobacz Anno Domini 1738), z następującymi pod nim
nagłówkami nazw miesięcy, z datami dni przy poszczególnych zapisach. Trzeba w takim
przypadku przewertować księgę do tyłu aby znaleść odpowiedni zapis roku i miesiąca.
Można też spotkać formułki: "Diem quid supra", "w dniu jak wyżej" albo "anno ut supra"
"w roku jak wyżej" czyli trzeba przeczytać zapis powyżej tego, który nas interesuje
(zobacz Chrzest Marcina Koperka).

W księgach parafialnych z drugiej połowy wieku XIX oraz w kopiach ksiąg metrykalnych
robionych

dla

archiwów

diecezjalnych lub archidiecezjalnych rok jest zapisany w formie cyfrowej na górze
każdej strony (zobacz Chrzest Jakóba Nowaczyka). Dzień podany jest w formie cyfrowej,
nazwy miesięcy oraz określenie czasu podawane są po łacinie. W wypadku godziny jest
to często forma skrótowa.

Przykład 1. Łaciński zapis daty.
"Anno Domini millesimo sescentisimo octogestimo septimo et die decimo quarto mensis
junii" -- Roku pańskiego tysiąc sześćset osiemdziesiątego siódmego dnia czternastego
miesiąca czerwca.
Końcówka -o przy liczbie określającej rok jest wynikiem nuetralnego rodzaju
rzeczownika "rok" w łacinie (w języku polskim jest to rodzaj męski). Junii to dopełniacz
od Junius, czyli czerwiec. Dokładna forma nie jest ważna pod warunkiem, że
rozpoznamy człon słowa i nie pomylimy go z "Julii" czyli "lipca". Spójnik "et" czyli "i" w
orginale łacińskim jest pominięty w tłumaczeniu na polski.
Przykład 2. Formy skrótowe miesięcy
Vicesimus septimus 9bri (lub 7bri, lub Xbri, itd. patrz nazwy miesięcy) -- Dwudziestego
siódmego listopada (września, grudnia). (zobacz Chrzest Marcina Koperka)
Forma miesiąca kończy się na --bri, bo jest to dopełniacz nazwy miesiąca (września)
Przyład 3. Zapis godziny urodzin.
W księgach metrykalnych zaboru pruskiego zapisywano godzinę narodzin.
Przykłady: 8 vesp., albo vespere, albo vesper ósma wieczorem
10 mano, albo man, albo mane dziesiąta rano
11 nocte, albo nocem, albo noc., jedenasta w nocy
2 post merid, albo PM, albo post meridiem druga po południu



Określenia przynależności klasowej stosowane w księgach metrykalnych.
W księgach metrykalnych z XVII oraz XVIII wieku obok zapisów wykonywanego zawodu
znajdziemy określenia przynależności klasowej z reguły zapisywane po łacinie. Później,
w wiekach XIX oraz XX zapisywane one były tylko w wypadku szlachty. Nomenklatura ta
przez wieki uległa gruntownej dewaluacji. W pierwszej Rzeczypospolitej przestrzegano
jej bardzo uważnie, pod zaborami bywało różnie. Pod koniec XVIII wieku oraz później
każdy szlachcic był "jaśnie wielmożny", czyli illustrissimus ac magnificus, każdy wiejski
ksiądz reverendissimus, oraz każdy mieszkaniec miasta (nawet małego) "sławetny" czyli
famatus..
Oto co na ten temat pisze W. Dworzaczek: "Wiejscy plebani przeważnie nie byli szlachtą,
toteż często nie znali dobrze genealogicznych stosunków swych szlacheckich parafian,
przekręcali nazwiska i piastowane urzędy. Nie umieli odróżnić tych, którzy z prawa
należeli do uprzywilejowanego stanu od pnących się do niego poprzez swoisty awans
społeczny. Tedy nomenklatura: magnificus, generosus, nobilis, która w pracktyce
kancelarii sądowych miała swoje dość ściśle określone znaczenie, tutaj bywała raczej
wyrazem materialnego autorytetu, jakiego zażywał wobec plebana ten czy inny
posesjonat, dzierżawca lub nawet wpływowy ekonom pański". Władysław Dworzaczek:
Genealogia. PWN Warszawa 1959, str. 63.

Nazwy miesięcy
styczeń Januarius
luty Februarius
marze Martius
kwiecień Aprilis
maj Maius
czerwiec Junius
lipiec Julius
sierpień Augustus
wrzesień September, 7ber, VIIber
październik October, 8ber, VIIIber
listopad November, 9ber, IXber
grudzień December, 10ber, Xber





Formy skrótowe miesięcy od września do grudnia pochodzą od ich nazw łacińskich a nie
od wpółczesnej numeracji. Gdy robię wypisy z ksiąg parafialnych i widzę np. 7bris to
zawsze zapisuję słownie "Septembris" , bo inaczej od razu myli mi się z lipcem. Zapisując
formę słowną nie narażam się na pomyłki.

Dni tygodnia
niedziela dominica, dies dominica, dominicus, dies Solis, feria prima
Poniedziałek - feria secunda, dies Lunae
Wtorek - feria tertia, dies Martis
środa - feria quatra, dies Mercurii
czwartek - feria quinta, dies Jovis
piątek - feria sexta, dies Veneris
sobota - feria septima, sabbatum, dies sabbatinus, dies Saturni

Inne określenia czasu
annus - rok
anno domini - roku Pańskiego
anno incarnationsis - roku Pańskiego (dosł. Roku od inkarnacji Boga)
annus bissextus - rok przestępny
ante meridiem - przed południem
altera die - następnego dnia
biduum - czas dwu dni, w przeciągu dwu dni
cras - jutro
die sequenti - następnego dnia
die vero - dzisiaj, właśnie dzisiaj
dies - dzień
ebdomada - tydzień
ejusdem die - tego samego dnia
eodem Anno - tego samego roku
eodem die - w tym samym dniu
eodem mense - tego samego miesiąca
eo tempore - obecnie
hodie - dzisiaj, jeszcze dzisiaj
hora - godzina
longo tempore - od bardzo dawna, bardzo długi okres czasu
mane - rankiem, rano
matutina - ranny, poranny, wczesny
mensis - miesiąc
meridie - w południe
nocte - w nocy
nocis - noc
nox - noc
nudius tertius - trzy lata wcześniej
nunc dies tertius - trzy dni wcześniej
nunc temporis - obecnie
perendie - pojutrze
pomerid - popołudnie
post - po
post meridiem - po południu
postridie - dzień później, nazajutrz
pridem - dawno, od dawna
pridie - poprzedniego dnia
pro tempore - na teraz
triduum - czas trzech dni, w przeciągu trzech dni
tunc temporis - przeszły, były
vesper, vesperis - wieczór
vespere - wieczorem
Niektóre skróty
dni domini
nme nomine
legit. Legitimus
conj. Conjungo

Liczebniki L. główny L. porządkowy
(rodzaj męski)
1 unus primus
2 duo, duae secundus
3 tres, tria tertius
4 quattuor quartus
5 quinque quintus
6 sex sextus
7 septem septimus
8 octo ocatvus
9 novem nonus
10 decem decimus
11 undecim undecimus
12 duodecim duodecimus
13 tredecim tertius decimus
14 quattuordecim quartus decimus
15 quindecim quintus decimus
16 sedecim sextus decimus
17 septemdecim septimus decimus
18 odeviginti duodevicesimus
19 undeviginti undevicesimus
20 viginti vicesimus albo vigesimus
21 viginti unus vicesimus primus
22 viginti duo vicesimus secundus
23 viginti tres vicesimus tertius
24 viginti quattuor vicesimus quartus
25 viginti quinque vicesimus quintus
26 viginti sex vicesimus sextus
27 viginti septem vicesimus septimus
28 viginti octo vicesimus octavus
29 viginti novem vicesimus nonus
30 triginta tricesimus
40 quadraginta quadragesimus
50 quinquaginta quinquagesimus
60 sexaginta sexagesimus
70 septuaginta septuagesimus
80 octoginta octogesimus
90 nonaginta nonagesimus
100 centum centesimus
101 centum unus centesimus primus
150 centum centesimus
quinquaginta quinquagesimus
200 ducenti ducentesimus
300 trecenti trecentisimus
400 quadrigenti quadringentesimus
500 quingenti quingentesimus
600 sescenti sescentesimus
700 septigenti septingentesimus

800 octingenti octingentesimus
900 nongenti nongentesimus
1000 mille millesimus

Pamiątkowo Anno ut supra ie 9 9bris Ego qui supra Baptizavi Martinum Andream bini
Nominis Filum Patris Josephi Koper Matris Apolonia Conj Legit Patrini fuere Jacobus
Otvilo & Sophia Braxatris omnes de Pamiątkowo.
Pamiątkowo W roku jak wyżej dnia 9 listopada ja jak wyżej ochrzciłem Marcinem
Andrzejem dwojga imion syna ojca Józefa Kopra matki Apoloni prawnie złączonych
Chrzestnymi byli Jakub owczarz i Zofia piwiarka (lub żona piwiarza) wszyscy z
Pamiątkowa.
Mrowin Anno ut supra ie 10 Xbris Ego qui supra batizavi Nicolaum Patris Honesti Ignatis
Mollitoris de Mrowin Matris Cataharina Conj Legit Patrini fuere Adalbertus Braxtator de
Pamiątkowo & Catharina Virgo Plebanatis Cerekiwcens.
Mrowin W roku jak wyżej dnia 10 grudnia ja jak wyżej ochrzciłem Mikołajem ojca
uczciwego Ignacego młynarza z Mrowina matki Katarzyny prawnie złączonych
Chrzestnymi byli Wojciech piwiarz z Pamiątkowa i Katarzyna panna z plebani
cerekwińskiej.
Anno Dni 1773tius
Roku Pańskiego 1773ciego
Cerekwica Anno immediate scripto ie 31 Jan Ego qui Supra Baptizavit Marianna
Veronica bini nominis Filiam Honesti Patris Bartholomei Pęzinski Organarij Cerekwicen
Matris Lucia Conj Legit Patrini fuerunt Stanisalus Mollitor de Napachanie & Marianna
Villica de Przecławek
Cerekwica W roku zapisanym zaraz wyżej dnia 31 stycznia ja ja wyżej ochrzciłem
Marianną Weroniką dwojga imion córkę uczciwego ojca Bartłomieja Pędzinskiego
organisty cerekwickiego matki Łucji prawnie złączonych Chrzestnymi byli Stanisław
młynarz z Napachania & Marianna gospodyni z Przecławka.
Cerekwica Anno ut supra ie 5 Februaris Ego qui Supra Baptiozavi Mariannam Veronicam
bini nominis Filiam Patris Ignatu Obilinis Cerekwiecen Matris Mariana Conj Legit Patrini
fuere Mathias Tabernator & Marianna Villica omnes de Cerekwica
Cerekwica W roku jak wyżej dnia 5 lutego ja ja wyżej ochrzciłem Marianną Weroniką
dwojga imion córkę ojca Ignacego owczarza cerekwińskiego matki Marianny prawnie
złączonych Chrzestnymi byli Maciej karczmarz & Marianna gospodyni, wszyscy z
Cerekwicy.
86 Grzebienisko Anno et idem qui supra baptisavit die 29 novembris Mariannam
Laurenti Rogalski censuarii et Catharinae Skok legit. filiam die 22/11 hora 10 mane nata.
Patrini: Jacobus Skok juvenus de Gay et Michaelina Walkowiak virgo de Gorgoszewo.
86 Grzebienisko Roku i tenże jak wyżej ochrzcił dnia 29 listopada Marianną Wawrzyńca
Rogalskiego, czynszownika, i Katarzyny Skok, prawnie [złączonej] córkę urodzoną dnia
22/11 o 10 godzinie rano. Rodzice chrześni: Jakób Skok, kawaler z Gaya i Michalina
Walkowiak panna z Gorgoszewa.

pracowity Szymon kątnik/komornik (chłop bez roli)
laboriosus Petrus Koper cmetho de Pamiątkowo
pracowity Piotr Koper kmieć z Pamiątkowa
generosa Katarzyna Trzebinska nobilissa
urodzona Katarzyna Trzebinska szlachcianka
famatus Kazimierz Andrzeieski proconsul civis Gostin
sławetny Kazimierz Andrzeieski rajca miejski obywatel gostyński
reverendissimus dominus Szymon Cerekwicki capellanus czachoroviensis
wielebny pan Szymon Cerekwicki kapelan czachorowski
famata Marianna Macieieska vidua, civissa gostyniensa

sławetna Marianna Macieieska wdowa, obywatelka Gostynia
laboriosa Catharina, materfamilias capellani czachoroviensis
pracowita Katarzyna, gospodyni kapelana czachorowskiego
laboriosus Lucas Urbanowicz, ferrifarber de villa Czachorowo
pracowity Łukasz Urbanowicz kowal z wioski Czachorowo