Słownik terminologiczny

Aborcja – „przerwanie ciąży jest – niezależnie od tego w jaki sposób zostaje dokonane – świadomym i bezpośrednim zabójstwem istoty ludzkiej w początkowym stadium jej życia, obejmującym okres między poczęciem a narodzeniem” (Jan Paweł II, Veritatis splendor, 58). Jako takie jest zawsze złem moralnym i żadne racje „jakkolwiek poważne i dramatyczne, nigdy nie mogą usprawiedliwić umyślnego pozbawienia życia niewinnej istoty ludzkiej” (tamże, 58).

Absolut – (łac. absolutus – bezwarunkowy, nieograniczony), oznacza rzeczywistość, która pod żadnym względem nie jest ani uwarunkowana ani ograniczona. W filozofii – byt doskonały, pierwotny, niezależny, posiadający rację swego istnienia w sobie

Adhortacja – (łac. adhortatio – upomnienie, zachęta), nazwa jednego z dokumentów zwyczajnego nauczania papieskiego, który najczęściej jest owocem pracy Synodu Biskupów.

Adwent – okres przygotowania do uroczystości Bożego Narodzenia i Objawienia Pańskiego oraz oczekiwania na przyjście Chrystusa u końca wieków. Rozpoczyna się w niedzielę przypadającą między 27 listopada a 3 grudnia i kończy się 23 grudnia. Pierwsza część Adwentu kieruje uwagę wiernych przede wszystkim na ponowne przyjście Chrystusa – taka jest tematyka czytań i modlitw mszalnych, zaś w drugiej jego części cała troska Kościoła koncentruje się na dobrym przygotowaniu bliskiej już uroczystości Narodzenia Pańskiego

Aklamacja – słowo lub zdanie wypowiadane przez wiernych w czasie Mszy świętej lub innej celebracji liturgicznej będące odpowiedzią na modlitwę kapłana lub wyrażające współudział wiernych w sprawowanym obrzędzie. Najczęściej wypowiadaną aklamacją jest słowo Amen. Inny charakter ma aklamacja po przeistoczeniu: Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu…

Akolita – przed Soborem nazywano tak ministrantów noszących świece (w niektórych parafiach są do dziś tak nazywani). W dzisiejszych dokumentach liturgicznych akolitą nazywany jest świecki mężczyzna, który przez specjalne błogosławieństwo zostaje ustanowiony do spełniania określonych posług liturgicznych. Jego zadania nie ograniczają się do liturgii, lecz powinny być wypełniane także w codziennym życiu wspólnoty. W liturgii troszczy się on o przygotowanie ołtarza i darów, które są na ołtarz przynoszone.

Alienacja – ( łac. alienus – obcy, alienatio – wyobcowanie), termin filozoficzny wywodzący się z ewolucjonizmu heglowskiego oznaczający proces, w którym wytwory społecznego działania człowieka zaczynają się wyodrębniać od swego twórcy i przeciwstawiać się mu jako samodzielna rzeczywistość. Ateistyczne ideologie, inspirowane filozofią K. Marksa używają tego pojęcia na określenie sytuacji, w której człowiek nie znajdując na ziemi możliwości urzeczywistnienia swoich przymiotów tworzy sobie urojony świat Boga i religii. W ten sposób „człowiek – komentuje Papież – zostaje niejako wyobcowany i wyzuty z własnego człowieczeństwa, gdy idąc za ideą Boga, przypisuje Jemu to, co należy do człowieka i wyłącznie do człowieka” (Dominum et Vivificantem, 38). Jan Paweł II proponuje spojrzeć na pojęcie alienacji w perspektywie chrześcijańskiej. Człowiek realizuje najpełniej siebie, kiedy czyni z siebie dar dla innych osób a także dla Boga, który jest osobą. „Wyobcowany jest zatem taki człowiek, który nie chce wyjść poza samego siebie, uczynić z siebie daru ani stworzyć autentycznej ludzkiej wspólnoty, dążącej ku swemu ostatecznemu przeznaczeniu, którym jest Bóg” (Centesimus annus, 41)

Analogia bytu – w filozofii jest to sposób istnienia bytu i orzekania o bycie oraz związkach międzybytowych; oznacza stosunki jakie istnieją między jedną istotną treścią a innymi jej podporządkowanymi, przykładem takiego stosunku jest przyczyna i skutek; najogólniej byłaby to więc teoria wyjaśniająca pluralizm i gradualizm ontologiczny. W teologii analogia kieruje sposobem mówienia o Bogu ludzkimi słowami i wskazuje, że żadna sformułowana w taki sposób nauka nie narusza absolutnej tajemnicy Boga. Analogia bytu nie jest tylko teorią logiczną ale opisem fundamentalnej sytuacji poznania ludzkiego, nie znosi niepojmowalności Boga a jednocześnie pozwala orzekać o Bogu na podstawie innych bytów.

Analogia wiary – pojęcie teologiczne występujące w Liście do Rzymian (12,6) a używane w teologii katolickiej w takim znaczeniu, że nie ma żadnej wypowiedzi Pisma świętego. czy prawdy wiary, której nie należałoby rozumieć w świetle jednej obiektywnej wiary całego Kościoła. Pojęcie to stosował także niemiecki teolog Karl Barth (1886-1968), na oznaczenie podobieństw i niepodobieństw, które równocześnie istnieją między ludzką decyzją uwierzenia i Bożą decyzją udzielenia łaski.

Anamneza – słowo to pochodzi z języka greckiego (anámnesis) i oznacza: przypomnienie, wspomnienie, wspominanie. W liturgii anamnezą nazywany jest ten fragment modlitwy odmawianej przez kapłana we Mszy świętej lub w celebracji innych sakramentów, w którym „wspominana jest Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie Pana Jezusa”. Chodzi tu o szczególne wspomnienie. Jego wyjątkowość polega na tym, że w liturgii staje się realnie obecna pod osłoną znaków Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. Nie jest to więc tylko „myślenie”, lecz „przeżywanie” i „uczestnictwo”. Dlatego anamnezę określa się jako „wspomnienie uobecniające”.

Animator – świecki wolontariusz, pełniący najczęściej rolę inicjatora dyskusji lub różnych działań o charakterze ewangelizacyjnym w pozaliturgicznych spotkaniach małych grup wiernych, zwykle młodzieży przynależnej do ruchu religijnego, stowarzyszenia katolickiego lub innego zgromadzenia aprobowanego przez kompetentną władzę kościelną.

Antropocentryzm – (gr. ánthropos – człowiek, centrum – środek), pogląd uważający człowieka za centralny punkt całej rzeczywistości. Skrajny a. podkreśla całkowitą autonomię człowieka, który jest jedyną miara wszelkich praw i zasad w życiu jednostkowym lub społecznym. A. chrześcijański przyznaje człowiekowi szczególne miejsce i godność w świecie, będące wynikiem woli Boga, potwierdzonej najpełniej przez Chrystusa w akcie Wcielenia. W tym znaczeniu Jan Paweł II mówi, że „człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa, jest pierwszą i podstawową drogą Kościoła, drogą wyznaczoną przez samego Chrystusa” (Redemptor hominis, 14). Człowieka bowiem można najpełniej zrozumieć nie tyle przez zamknięcie go we własnym kręgu hermeneutycznym, ale przez odniesienie do Boga, jego Stwórcy i Odkupiciela. „O ile różne dziejowe i współczesne prądy ludzkiej myśli były i są skłonne rozdzielać, a nawet przeciwstawiać sobie teocentryzm i antropocentryzm, to Kościół, idąc za Chrystusem, stara się wnosić w dzieje człowieka organiczne i dogłębne zespolenie obojga” (Dives in misericordia, 1)

Antropologia – (gr. ánthropos – człowiek, logos – słowo), zespół nauk o człowieku badających jego genezę, naturę i ostateczne przeznaczenie (antropologia filozoficzna i teologiczna).

Antropomorfizm – (gr. ánthropos – człowiek, morfé – kształt), przypisywanie fizycznych i psychicznych cech ludzkich istotom, których one z natury nie posiadają. W Piśmie świętym jest to forma literackiej przenośni, w której Boże działanie przedstawia się na sposób ludzki (np. stworzenie człowieka Rdz 1, 26-27) (DV 39).

Antyfona – (gr. antífonos – odpowiadający), krótki refren używany w liturgii rozpoczynający i kończący psalm. Zadaniem antyfony jest, oprócz funkcji muzycznej (podanie tonu), zwrócenie uwagi na myśl przewodnią obchodzonej uroczystości – podkreślenie jakiejś prawdy wiary lub cnoty świętego.

Apofatyczna teologia – (gr. apofaticós – przeczący), teologia stosująca w poznaniu Boga metodę negacji, antynomii, paradoksu, doświadczenia i kontemplacji mistycznej, wychodząc z założenia, że natura Boga i tajemnice wiary są niepoznawalne na drodze czysto rozumowej. Wyraża prawdę nie tyle o naturalnej niezdolności poznawczej człowieka, ile raczej o transcendentnej głębi Bożej istoty. Kolebką teologii apofatycznej była od III w. Aleksandria; szczególnie zaś rozwinięta została przez Pseudo-Dionizego Areopagitę.

Apokalipsa – (od gr. apokálypsis – objawienie, ujawnienie) oznacza wpierw gatunek literacki rozpowszechniony szczególnie okresie od II w. przed Chr. do II w. po Chr. Tak judaistyczne jak i chrześcijańskie apokalipsy ukazują w języku metaforycznym zwykle ostateczne zwycięstwo dobra nad złem, ujawniają przyszłe losy świata i jednostek lub odsłaniają życie tajemnice nieba, Boga i aniołów. Poszczególne dzieła przypisywane są wybitnym postaciom biblijnym (pseudonimia); stąd Apokalipsa Mojżesza, Eliasza, Piotra i in. Do ksiąg kanonicznych Nowego Testamentu zaliczono tylko jeden utwór tego rodzaju – Apokalipsę św. Jana.

Apologeta – (gr. apologeisthai – bronić się, usprawiedliwiać), obrońca jakichś zasad, idei, doktryny. Apologeci wczesnochrześcijańscy (np. św. Justyn, Klemens Aleksandryjski, Orygenes) zbijali niesłuszne zarzuty pogan wobec religii chrześcijańskiej oraz demaskowali niedorzeczności i niemoralność politeizmu.

Apostazja – (gr. apostasía – odstępstwo), dobrowolne, świadome i całkowite odstępstwo ochrzczonego od wiary lub odrzucenie jednej z podstawowych prawd wiary. Może także oznaczać porzucenie stanu duchownego i zakonu po ślubach wieczystych. Od początku chrześcijaństwa traktowane jako jeden z najcięższych grzechów obok zabójstwa i cudzołóstwa (por. Evangelium vitae, 54)

Archetyp – (gr. archétypon – oryginał, pierwowzór), model, który stanowi prawzór dla urzeczywistnienia dzieła duchowego lub materialnego.

Arianizm – herezja dotycząca tajemnicy Trójcy Świętej, w szczególności relacji Boga Ojca do Syna. Twórcą był kapłan aleksandryjski Ariusz (ok. 256-336). Poddawał w wątpliwość współistotność Logosu, drugiej osoby Trójcy Świętej, z Ojcem. Przyjmował, że Chrystus jest człowiekiem, którego ludzką duszę zastąpił Boski Logos.

Bilateralizm – (łac. bilateralis – dwustronny, wzajemny), system rozliczeń międzynarodowych, w którym wyrównanie rachunków między krajami dokonuje się na warunkach określonych przez dwustronne umowy płatnicze. Jan Paweł II zwraca uwagę, że rosnący bilateralizm może być przyczyną niesprawiedliwości zwłaszcza w relacjach silniejszego partnera gospodarczego z krajami ubogimi lub dopiero rozwijającymi się (por. Sollicitudo rei socialis, 43)

Bioetyka – (gr. bíos – życie, éthos – obyczaj), wiedza normatywna obejmująca problematykę moralną, związaną z rozwojem nauk biomedycznych dotyczących zagadnień przekazywania życia, genetyki, doświadczeń medycznych, terapii, troski o zdrowie i życie człowieka. Bioetyka stara się określić granice medycznej ingerencji człowieka a także określić wartość moralną podejmowanych działań medycznych. „Powstanie i coraz szerszy rozwój bioetyki sprzyja refleksji i dialogowi – między wierzącymi i niewierzącymi, a także między wyznawcami różnych religii – o podstawowych problemach etycznych związanych z ludzkim życiem” (Evangelium vitae, 27)

Brewiarz – słowo „brewiarz” pochodzi z języka łacińskiego (breviarium) i oznacza: skrót lub krótki wyciąg z większego dzieła. Takim właśnie „skrótem” i zebraniem w jednej księdze tekstów z wielu ksiąg stała się w wieku XII księga modlitw Kościoła. Modlitwy te codziennie odmawiali kapłani i zakonnicy, a niekiedy także świeccy. Wcześniej mieli oni te modlitwy w różnych księgach. W osobnej księdze były psalmy, w innej antyfony, w jeszcze innej hymny, czytania, czy krótkie śpiewy zwane responsoriami. Ze względów praktycznych dokonano wyboru i połączenia w jedną księgę nazywając ją brewiarzem (Breviarium Romanum). Po Soborze Watykańskim II przy reformie ksiąg liturgicznych zmieniono tę nazwę (w roku 1969), nadając tej ważnej Księdze liturgicznej tytuł „Liturgia godzin, codzienna modlitwa ludu Bożego”. Obecnie nazwa „brewiarz” nie występuje w dokumentach liturgicznych, jest natomiast nadal popularna w codziennym życiu kapłanów i wiernych.

Buddyzm – jedna z wielkich religii świata, która rozwinęła się z systemu etyczno-soteriologicznego, stworzonego przez Buddę w VI w. p.n.e. Doktryna głoszona przezeń na obszarze pn. Indii rozszerzyła się na cały półwysep, a w ciągu następnych wieków objęła obszary Azji gdzie utrzymuje się do czasów współczesnych. Idee buddyjskie wyrosły z rodzimych pojęć i wierzeń, wspólnym religiom indyjskim. Buddyzm pierwotny pochodzący bezpośrednio od Buddy jest trudny do odtworzenia z powodu braku pism samego twórcy (naukę spisywali uczniowie), w późniejszym okresie pod wpływem różnorodności wierzeń przyjmujących ją ludów zamieszkujących Indochiny uległa daleko idącym przeobrażeniom. Kilkakrotnie zwoływane synody nie zapobiegły wyodrębnieniu się dwóch podstawowych kierunków; hinajany i mahajany, na początku n.e., oraz trzeciego, tzw. mantrajany ok. V w.; główny zrąb nauki pozostał jednak niezmieniony we wszystkich kierunkach b. do czasów współczesnych. Kanon religijny spisany przez członków kierunku hinajany w języku pali w I w. n.e. zachował się w Sri Lance, a jego część w sanskrycie w Indiach. buddyzm pierwotny jest systemem nieteistycznym, wyznaje ideę samozbawienia człowieka. Punktem centralnym b. jest problem cierpienia, ujęty w tzw. 4 szlachetne prawdy; celem życia jest wyzwolenie z cierpienia (tj. kręgu wcieleń) i osiągnięcie całkowitego spokoju polegającego na wygaśnięciu wszelkich pragnień w nirwanie. Kolejne wcielenia zmieniają się pod wpływem dharm, czyli sposobów postępowania, podległych prawu przyczynowości, które wymierzają zapłatę za czyny dobre i złe, a etyczna wartość uczynków, karman wpływa na rodzaj następnego wcielenia. Samodoskonalenie duchowe sprzyja osiąganiu coraz doskonalszego bytu; który najłatwiej wypracować w izolacji od świata lub w obrębie gminy zakonnej.

Bulla – (łac. pieczęć), uroczyste pismo papieskie w języku łacińskim sporządzane pierwotnie na pergaminie i zaopatrzone w pieczęć. Bulle dotyczą spraw całego Kościoła, narodu, diecezji czy zakonu. W czasach nowożytnych używa się ich rzadziej i w formie uproszczonej.

Celibat – (łac. caelebes – bezżenny), stan bezżeństwa obierany w duchu wiary zazwyczaj jako zobowiązanie związane ze ślubem czystości lub święceniami wyższymi, usankcjonowany prawnie przez Kościół rzymski a częściowo także w Kościołach wschodnich.

Cenobityzm – (gr. koinobíon – wspólne życie), chrześcijański model realizowania ideałów ewangelicznych we wspólnocie życia wg określonej reguły i pod kierownictwem opata. Twórcą życia cenobickiego był św. Pachomiusz († 346), który zreorganizował pierwotne osady mnisze w Egipcie.

Charyzmat – (gr. charízesthai – obdarowywać, chárismata – dary), dar nadprzyrodzony, którego Chrystus udziela wiernym przez Ducha Świętego w celu wypełnienia określonej służby w Kościele. Istnieje różnorodność i wielość charyzmatów, która odpowiada różnorodności i wielości posług w Kościele. „Chrystus obdarzył Kościół, swe ciało, pełnią dóbr i środków zbawienia; Duch Święty mieszka w nim, ożywia go swymi darami i charyzmatami, uświęca go, prowadzi i stale odnawia” (Redemptoris missio, 18). Wszystkie one służą duchowemu dobru wspólnoty i aby osiągnęły ten cel są poddane kontroli osób pełniących urząd hierarchiczny w Kościele (por. 1 J 4, 6). Zadaniem urzędu jest rozpoznawanie charyzmatów w Ludzie Bożym i stwarzanie im możliwości działania we wspólnocie Kościoła.

Chrystologia – dziedzina teologii zajmująca się osobą Jezusa Chrystusa, pozostająca w ścisłym związku z teologią trynitarną poprzez stosowanie takich samych terminów orzekających o jedności istoty, dwoistości natur i troistości osób. Od czasów Soboru Chalcedońskiego dla chrystologii najistotniejsze są trzy pojęcia, mianowicie dwóch natur w Jezusie Chrystusie, jednej hipostazy i przyjęcia ludzkiej natury przez osobę boskiego Logosu (unii hipostatycznej). Szczególnie ważne dla rozwoju tej dziedziny teologii były wczesnochrześcijańskie spory trynitarne, dla Orygenesa i św. Cyryla Aleksandryjskiego chrystologia była ukierunkowana na odwiecznie istniejące Słowo Boże, które schodzi na świat. Szkoła aleksandryjska zazwyczaj rozważała autentyczne bóstwo i prawdziwą jedność Chrystusa jako podmiotu działającego. Dla innych Ojców Kościoła większą trudność sprawiało wykazanie prawdziwego człowieczeństwa Chrystusa i odpowiedź na pytanie: w jaki sposób odwieczne Słowo Boże mogło przyjąć autentyczny i w pełni ludzki sposób działania. Średniowieczni teologowie mając już do dyspozycji wypracowaną terminologię trynitarną skoncentrowali się na filozoficznej analizie relacji ontycznych i logicznych orzekających o osobie Jezusa Chrystusa (Duns Szkot, Tomasz z Akwinu).

Deizm – zespół poglądów filozoficzno-teologicznych, a także stanowisko światopoglądowe, wg którego Bóg – stworzywszy Wszechświat, lub (w poglądach bardziej radykalnych) obdarzywszy materię zdolnością do samodzielnego rozwoju wg ustalonych przez siebie praw – nie ingeruje odtąd w losy świata, pozostawiając przyrodę jej własnemu biegowi. Deizm był konsekwencją połączenia sceptycyzmu religijno-filozoficznego, racjonalizmu lub empiryzmu, mechanicyzmu praw przyrody i stoickiej koncepcji praw natury; negował Opatrzność Bożą, boskość Jezusa Chrystusa, potrzebę istnienia Kościoła oraz cuda i objawienie, głosząc prymat moralności w stosunku do religii, którą traktował jedynie jako nośnik zasad etycznych; propagował religie rozumu (naturalną); przyjmował pogląd o równości chrześcijaństwa i innych religii. D. pojawił się w XVII w. i rozwinął najpierw w Anglii, a następnie we Francji stając się jednym z głównych składników światopoglądu oświecenia. Wyodrębnia się nurt o dominacji wątków racjonalistycznych (Herbert z Cherbury, Voltaire) oraz empiryczno-scjentystycznych (Locke). Pod wpływem deizmu znajdowali się m.in. J. J. Rousseau, I. Kant. Klasyczny wykład d. zawiera praca J. Tolanda Chrystianity not Misterious (1696); d. przyczynił się do sekularyzacji doktryn społeczno-politycznych oraz przygotował ideologię rewolucji francuskiej.

Deontologia – (gr. déon – powinność, lógos – słowo), dziedzina etyki, mówiąca o obowiązku etycznym jako powinności, nazwa zastosowana po raz pierwszy przez E. Littrégo (1801-81). Obecnie termin stosuje się na określenie powinności zawodowych wynikających ze statutu danego zawodu jak i przyjętego zwyczaju. Oznacza etykę zawodową określonej grupy społecznej. Termin deontologia zastosowano po raz pierwszy do etyki medycznej w 1907 r. (por. Laborem exercens, 19)

Depersonalizacja – stan, lub proces patologiczny, polegający na pomijaniu wartości osobowych danego człowieka przez innych, bądź przez niego samego w percepcji własnej osobowości i w stosunku do innych osób. W etyce oznacza proces degradacji moralnej dotykający tych wymiarów życia, które stanowią o tożsamości człowieka jako osoby ludzkiej i jej godności.

Depozytariusz – (łac. depositum – powierzone dobro, posiadłość, majątek), osoba lub instytucja, która ze względu na swój szczególny charyzmat jest stróżem i interpretatorem depozytu wiary, czyli treści zbawczego objawienia Bożego przechowywanego w Kościele.

Determinizm – pogląd filozoficzny zakładający istnienie we wszechświecie uzależnienia pewnych stanów od określonych warunków wcześniejszych. W odniesieniu do działania ludzkiego determinizm stwierdza, że człowiek jako element kosmosu, podlega prawom i procesom zachodzącym w świecie fizycznym, biologicznym, czy psychicznym, które określają zachowanie człowieka i jego wybory. Według skrajnego determinizmu w ontycznej strukturze człowieka nie ma miejsca na wolne akty działania. Jan Paweł II potwierdzając wolność człowieka, stwierdza, że jej pełnię odnajduje w Bogu, który udzielając człowiekowi swego Ducha pozwala przezwyciężyć różne zewnętrzne uwarunkowania i naciski: „Dojrzewanie człowieka w tym życiu jest utrudnione przez uwarunkowania i naciski wywierane przez układy i mechanizmy panujące w różnych strukturach społecznych. Można powiedzieć, że w wielu wypadkach te czynniki społeczne zamiast popierać rozwój i ekspansję ducha ludzkiego, ostatecznie odrywają go od całej prawdy jego bytu i życia, której strzeże Duch Święty, a podporządkowują go «władcy tego świata». Wielki Jubileusz Dwutysiąclecia zawiera więc w sobie orędzie wyzwolenia za sprawą Ducha Świętego, który jedynie może dopomóc osobom i wspólnotom do uwolnienia się ze starych i nowych determinizmów, prowadząc je prawem «Ducha, który daje życie w Chrystusie Jezusie»” (Dominum et Vivificantem, 60)

Deuteronomium – (gr. wtórne Prawo) to w Septuagincie nazwa Księgi Powtórzonego Prawa. Księga ta przypisana (wraz z Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) umownemu autorowi (deuteronomiście), tworzącemu w okresie wygnania babilońskiego, przede wszystkim przypomina o obowiązywalności i zbawczej wartości Prawa Mojżeszowego.

Diakon – słowo to oznacza sługę (greckie: diákononos). Katechizm Kościoła Katolickiego tak opisuje miejsce diakona w Kościele: „Urząd kościelny, przez Boga ustanowiony, sprawowany jest w różnych stopniach święceń przez tych, którzy od starożytności już noszą nazwę biskupów1536, prezbiterów i diakonów” Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium, 28. Nauka katolicka, wyrażona w liturgii, Urząd Nauczycielski i stała praktyka Kościoła uznają, że istnieją dwa stopnie uczestniczenia w kapłaństwie Chrystusa: episkopat i prezbiterat. Diakonat jest przeznaczony do pomocy im i służenia. Dlatego pojęcie sacerdos – kapłan – oznacza obecnie biskupów i prezbiterów, a nie diakonów. Nauka katolicka przyjmuje jednak, że zarówno dwa stopnie uczestniczenia w kapłaństwie (episkopat i prezbiterat), jak i stopień służby (diakonat), są udzielane za pośrednictwem aktu sakramentalnego nazywanego „święceniami”, to znaczy 1538 przez sakrament święceń (KKK 1554). „Diakoni uczestniczą w specjalny sposób w posłaniu i łasce Chrystusa” Por. Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium, 41; dekret Apostolicam actuositatem, 16. 1121. Sakrament święceń naznacza ich pieczęcią („charakterem”), której nikt nie może usunąć. Upodabnia ich ona do Chrystusa, który stał się „diakonem”, to znaczy sługą wszystkich Por. Mk 10, 45; Łk 22, 27; św. Polikarp, Epistula ad Philippenses, 5, 2. Do diakonów należy między innymi asystowanie biskupowi i prezbiterom przy celebracji Boskich misteriów, szczególnie Eucharystii, jej udzielanie, asystowanie przy zawieraniu małżeństwa i błogosławienie go, głoszenie Ewangelii i przepowiadanie, prowadzenie pogrzebu i poświęcanie się różnym posługom miłościi” (KKK 1570) Por. konst. Lumen gentium, 29; konst. Sacrosanctum Concilium, 35; dekret Ad gentes, 16. Od czasu Soboru Watykańskiego II Kościół łaciński przywrócił diakonat „jako właściwy i trwały stopień hierarchiczny” Sobór Watykański II, konst. Lumen gentium, 29., podczas gdy Kościoły wschodnie zachowały go nieprzerwanie. Diakonat stały, który może być udzielany żonatym mężczyznom, 1579 stanowi znaczne wzbogacenie posłania Kościoła. Istotnie, jest czymś właściwym i pożytecznym, by mężczyźni, którzy pełnią w Kościele prawdziwie posługę diakona, czy to w życiu liturgicznym i duszpasterskim, czy to w pracy społecznej i charytatywnej, „byli umacniani przez obrzęd włożenia rąk przekazany tradycją apostolską i złączeni ściślej z ołtarzem, aby przez sakramentalną łaskę diakonatu mogli skuteczniej wykonywać swoją służbę” (KKK 1571) Sobór Watykański II, dekret Ad gentes, 16.

Diaspora – (gr. rozproszenie), określenie mniejszości wyznawców judaizmu na terenach zamieszkałych przez pogan, a także mniejszości chrześcijan w środowiskach pozachrześcijańskich.

Diecezja – (gr. dioikéo – zarządzać, administrować; łac. dioecesis), jednostka terytorialna Kościoła zachodniego zarządzana przez biskupa diecezjalnego (ordynariusza) i wchodząca w skład prowincji kościelnej – metropolii.

Dogmat – (gr. opinia, nauka, sąd, dekret, uchwała), doktryna zawarta w objawieniu Bożym przekazywana przez nauczycielski urząd Kościoła w powszechnym nauczaniu zwyczajnym, lub uroczystym, na soborze lub ogłaszana uroczyście przez Papieża w łączności z całym episkopatem. Wierni są zobowiązani do akceptacji dogmatów aktem wiary i religijnego posłuszeństwa wobec nauczania Kościoła, który ogłasza dogmat.

Dogmatyczne formuły – Sąd Kościoła wyrażony w dogmacie odsłania cząstkę tajemnicy Bożej rzeczywistości. Sądy te są nieomylne i niezmienne nie wyrażają jednak pełnej prawdy, gdyż są nieadekwatne w stosunku do Bożej tajemnicy i dlatego dają poznanie cząstkowe. Dopuszczają zatem możliwość formułowania nowych dogmatów, które nie przekreślają prawdziwości dawnych lecz są ich dopełnieniem i uzupełnieniem. Podobnie też formuły dogmatyczne innych wspólnot chrześcijańskich mogą być komplementarne wobec sformułowań dogmatycznych Kościoła katolickiego. Jan Paweł II, pisze, że „Wyrażanie prawdy może przybierać różne formy” (Ut unum sint, 19), co jednak nie oznacza, że może być ona modyfikowana: „Nie chodzi tu o modyfikację depozytu wiary, o zmianę dogmatów, o usunięcie w nich istotnych słów, o dostosowanie prawdy do upodobań epoki, o wymazanie niektórych artykułów Credo pod fałszywym pretekstem, że nie są one już dziś zrozumiałe. Jedność, jakiej pragnie Bóg, może się urzeczywistnić tylko dzięki powszechnej wierności wobec całej treści wiary objawionej” (Tamże, 18).

Doksologia – dłuższe modlitwy, np. psalmy czy modlitwa eucharystyczna we Mszy świętej kończą się najczęściej modlitwą uwielbienia, zazwyczaj śpiewaną. Ta modlitwa nazywana jest doksologią (w j. greckim dóksa znaczy chwała). Najbardziej znane doksologie to: Przez Chrystusa z Chrystusem i w Chrystusie… wszelka cześć i chwała; Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu.

Doktor Kościoła – tytuł nadawany przez Kościół świętym, którzy wyróżnili się szczególną wiernością prawdom wiary i wybitną wiedzą teologiczną oraz wnieśli istotne wartości do interpretacji Objawienia i rozwoju nauki wiary; w Kościele zachodnim m.in. święci: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Grzegorz I Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, Antoni Padewski, Katarzyna ze Sieny, Jan od Krzyża, Teresa z Awili, Teresa z Lisieux; natomiast w Kościele prawosławnym tylko trzech: Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom; tytuł używany od VIII w., od XIII w. nadawany przez Papieża; przyznany ponad 30 świętym, w tym 3 kobietom.

Donatyzm – herezja w Kościele afrykańskim, która przyjęła nazwę od Donata, biskupa Kartaginy (313-355). U podstaw donatyzmu leżą przekonania religijne związane z sytuacją powstałą podczas prześladowania chrześcijan za cesarza Dioklecjana. Donatyści byli fanatycznymi zwolennikami entuzjastycznego męczeństwa i nie uznawali powtórnego przyjęcia do Kościoła tych, którzy w czasie prześladowań dopuścili się zdrady. Twierdzili, że Kościół jako społeczność świętych, powinien być czysty a dobrzy nie mogą trwać we wspólnocie ze skalanymi.

Dyspensa – (łac. dispensare – zarządzać), zwolnienie od obowiązku zachowania ustawy w szczególnym przypadku i dla słusznej przyczyny. Zapewnia większą elastyczność prawu, które samo w sobie pozostaje nie naruszone a jednocześnie osoba czy społeczność osiąga większe dobro duchowe. Władzę dyspensowania w Kościele katolickim regulują szczegółowe przepisy.

Egzegeza – (od gr. ékségesis – relacja, objaśnienie, interpretacja) termin oznaczający teorię badania tekstu Pisma świętego i jego interpretacji. Posługuje się metodami nauk humanistycznych i filologicznych, uwzględniając gatunki literackie właściwe dla środowiska Biblii i realia historyczne oraz różne metody badania tekstów literackich. Rozróżnia się wiele metod i szkół egzegetycznych. Katolicka egzegeza charakteryzuje się respektowaniem nauczania Kościoła i Tradycji.

Egzempcja – wyjęcie określonego miejsca lub osoby fizycznej czy prawnej (zakon, seminarium duchowne) spod zwyczajnej władzy ordynariusza miejsca i poddanie bezpośrednio wyższemu przełożonemu kościelnemu (np. Stolicy Apostolskiej).

Eklezjologia – dziedzina teologii ujmująca systematycznie, naturę i istotę Kościoła pod względem jego posłannictwa i misji apostolskiej. Najczęściej jest wykładana w ramach teologii fundamentalnej w dwojaki sposób: po pierwsze, w formie historycznej, przedteologicznej, celem przedłożenia historycznego dowodu na założenie Kościoła przez Jezusa Chrystusa i na naturę jego autorytetu nauczycielskiego; po drugie, w formie dogmatycznej, ponieważ wszystkie teologicznie istotne wypowiedzi dotyczące Pisma świętego i Tradycji już zakładają niezależnie od ich historycznej wartości dogmatyczną naukę o Kościele.

Ekonomia zbawienia – (gr. oikonomía – zarządzanie), plan zbawienia ludzkości, objawiony przez Boga w Starym i Nowym Testamencie a zrealizowany w Chrystusie. Ekonomia zbawienia na obecnym etapie trwa w Kościele, który będąc Mistycznym Ciałem Chrystusa kontynuuje Jego misję udzielając ludziom owoców odkupienia przez łaskę uświęcającą. Stąd Sobór Watykański II mówi także o ekonomii łaski (KK 62).

Ekskomunika – (łac. excommunicatio – wyłączenie ze wspólnoty), kościelna kara poprawcza, wyłączająca ochrzczonego ze współuczestnictwa z wiernymi we wspólnocie Kościoła. „Kara ekskomuniki wymierzana jest po to, aby w pełni uświadomić winnemu powagę popełnionego grzechu, a z kolei by doprowadzić go do koniecznego nawrócenia i pokuty” (Evangelium vitae, 62). Wymierzana jest za najcięższe przestępstwa przeciwko dobru wspólnoty, np. odstępstwo od wiary, znieważenie postaci konsekrowanych, zdrada tajemnicy spowiedzi, a także przerwanie ciąży (por. Evangelium vitae, 62).

Ekspiacja – (łac. expiatio – odpokutowanie za winę, oczyszczenie), zadośćuczynienie, wynagrodzenie za grzechy i naprawa szkód spowodowanych w porządku moralnym oraz w stosunku do Boga i konkretnego człowieka.

Ekumenizm – (gr. oikos – ziemia zamieszkała i uprawna), Jan Paweł II w encyklice Ut unum sint, poświęconej zagadnieniom ekumenizmu pisze: „Ostatecznym celem ruchu ekumenicznego jest ponowne ustanowienie pełnej widzialnej jedności wszystkich ochrzczonych” (nr 77). Początek ruchu ekumenicznego związany jest z działalnością misyjną Kościołów anglikańskich i protestanckich pod koniec XIX w. Szczególny impuls w katolickiej refleksji nad ekumenizmem dał Dekret Soboru Watykańskiego II Unitatis redintegratio.

Encyklika – (gr. enkyklos – okólnik, pismo wędrujące), urzędowe pismo Papieża skierowane do całego Kościoła w sprawach doniosłej wagi dla życia wspólnoty Kościelnej a także dla wszystkich ludzi. Ma na celu utrzymanie w Kościele jedności wiary i obyczajów; służy wyjaśnianiu kwestii spornych, wskazywania właściwego rozwoju doktryny chrześcijańskiej, konkretnym pouczeniom a niekiedy dogmatycznym definicjom. Tytuł przyjmuje od pierwszych słów tekstu. Zwyczaj pisania listów przez biskupów i Papieży pochodzi od najdawniejszych czasów. Pierwszą jednak encykliką w znaczeniu właściwym jest Ubi primum Benedykta XIV z 1740 r. Ojciec Święty Jan Paweł II jest autorem 13 encyklik. Pierwsza, Redemptor hominis ukazała się 4 marca 1979 r.

Epifania – (gr. epifáneia – zjawienie się, objawienie), objawienie się sacrum za pośrednictwem jakiejś rzeczywistości różnej od niego lub z nim się identyfikującej. Podstawowe formy epifanii objawiały się w Starym Testamencie w angelofaniach lub teofaniach, w Nowym Testamencie szczytem epifanii jest Jezus Chrystus, zwłaszcza chwalebny, ukazujący się uczniom po zmartwychwstaniu.

Epikleza – to kolejne słowo pochodzące z języka greckiego (epikleío znaczy „przywołuję, przyzywam”). „Epikleza jest modlitwą wstawienniczą, w której kapłan prosi Ojca o posłanie Ducha Uświęciciela, by składane ofiary stały się 1 5 3 Ciałem i Krwią Chrystusa i aby wierni, przyjmując je, sami stawali się żywą ofiarą dla Boga” (KKK 1105). „Anamneza i epikleza stanowią centrum każdej celebracji sakramentalnej, a szczególnie Eucharystii” (KKK 1106).

Eremityzm – (gr. eremia – pustynia), styl życia w samotności (stałej lub okresowej), połączony z praktyką ubóstwa, pokutą i modlitwą w celu ściślejszego zjednoczenia się z Bogiem. Do V w. eremici nazywani byli anachoretami. Terminem „erem” po raz pierwszy nazwano siedzibę mnicha w pierwszej połowie V w. i w tym znaczeniu użył go Rufin z Akwilei w łac. przekładzie Historia monachorum.

Eschatologia – (gr. éschatos – ostateczny, lógos – słowo, nauka), doktryna religijna dotycząca ostatecznego kresu istnienia świata i człowieka. „Nie znamy czasu, kiedy ma zakończyć się ziemia i ludzkość, ani nie wiemy, w jaki sposób wszechświat ma zostać zmieniony. Przemija wprawdzie postać tego świata zniekształconego grzechem, ale pouczeni jesteśmy, że Bóg gotuje nowe mieszkanie i nową ziemię, gdzie mieszka sprawiedliwość, a szczęśliwość zaspokoi i przewyższy wszelkie pragnienia pokoju, jakie żywią serca ludzkie. Wtedy to po pokonaniu śmierci zmartwychwstaną synowie Boży w Chrystusie…” (KK 39). Początek czasów eschatologicznych wiąże się z Królestwem Bożym zapoczątkowanym w Chrystusie, w Jego życiu, męce, śmierci i zmartwychwstaniu a definitywnie zrealizowanym w Jego powtórnym przyjściu w chwale.

Etos – (gr. éthos – obyczaj), konkretna postać moralności stanowiąca system obyczajów określonej grupy społecznej, wyrażającej się w stylu życia. Etos chrześcijański to styl życia oparty na zasadach moralnych ustanowionych przez Jezusa Chrystusa. Etos ten buduje się poprzez konkretną realizację przykazania miłości Boga i bliźniego we wszystkich wymiarach ludzkiego życia. „Chrystus, – pisze Jan Paweł II – objawiając miłość –miłosierdzie Boga, równocześnie stawiał ludziom wymaganie, aby w życiu swoim kierowali się miłością-miłosierdziem. Wymaganie to stanowi sam rdzeń orędzia mesjańskiego, sam rdzeń etosu Ewangelii” (Dives in misericordia, 3)

Etyka indywidualistyczna – jej fundament stanowi koncepcja człowieka zakładająca najwyższą wartość jednostki w życiu społecznym, polityce, ekonomii, religii, moralności, traktowaną zwykle w izolacji od innych ludzi. Indywidualna wolność nabiera znaczenia absolutu i to ona staje się źródłem wartości, co w konsekwencji prowadzi do tego, że jednostka staje się niezależnym kryterium dobra i zła. „Powstała tendencja, by przyznać sumieniu jednostki wyłączny przywilej autonomicznego określania kryteriów dobra i zła oraz zgodnego z tym działania. Wizja ta łączy się z etyką indywidualistyczną, według której każdy człowiek staje wobec własnej prawdy, różnej od prawdy innych. Posunięty do skrajnych konsekwencji indywidualizm prowadzi do zaprzeczenia samej idei natury ludzkiej” (Veritatis splendor, 32). Z etyką tą wiążą się z nią takie zjawiska społeczne jak liberalizm, utylitaryzm, emancypacja czy skrajnie pojmowana tolerancja. (VS 32)

Eugenika, aborcja eugeniczna – (gr. eú – dobrze, gennáo – rodzę), postulat biologicznego i psychicznego doskonalenia gatunku ludzkiego oraz zapobiegania jego degeneracji. Pojęcie to stosował Platon w dialogu Państwo, termin wprowadził w 1869 F. Galton. Tzw. eugenika negatywna, dążąca do wyeliminowania chorób dziedzicznych, nie budzi zastrzeżeń moralnych. Niektóre jednak idee eugeniki, związane z przekonaniem o nierówności ras ludzkich oraz o prawie ras uważanych za lepsze do podporządkowania sobie lub wyniszczenia ras gorszych prowadzące do powstania rasizmu, uśmiercania osób upośledzonych, przymusowej sterylizacji chorych i aborcji są sprzeczne z godnością osoby ludzkiej (por. Evangelium vitae, 14).

Eutanazja – (gr. „dobra” śmierć: eú – dobra; thánatos – śmierć), genealogia terminu, oznaczającego w starożytności śmierć łagodną i zaszczytną, ma niewiele wspólnego z jego współczesnym znaczeniem. „Przez eutanazję – czytamy w Evangelium vitae – w ścisłym i właściwym sensie należy rozumieć czyn lub zaniedbanie, które ze swej natury lub w intencji działającego powoduje śmierć człowieka w celu usunięcia cierpienia” (nr 65). Należy ją odróżnić od decyzji o rezygnacji z tzw. „uporczywej terapii”, to znaczy takich zabiegów medycznych, które przestały być adekwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie są współmierne do rezultatów jakich należałoby oczekiwać a są zbyt uciążliwe dla samego chorego. Jan Paweł II przypomina, że „eutanazja jest poważnym naruszeniem Prawa Bożego jako moralnie niedopuszczalne dobrowolne zabójstwo osoby ludzkiej” (Evangelium vitae, 65).

Fatalizm – (łac. fatum – wola bogów, los, przeznaczenie), wiara w przeznaczenie człowieka oraz dziejów grup społecznych, zakładająca postawę biernej rezygnacji wobec nieuchronności zdarzeń lub ślepego losu, a w konsekwencji, częściową lub całkowitą negację wolności i odpowiedzialności człowieka. W chrześcijaństwie fatalizm zwalczany był już przez Ojców Kościoła. Sobór w Konstancji (1415) potępił m.in. twierdzenie J. Wiklifa, iż wszystko się dzieje z absolutnej konieczności, a Papież Pius II (1459) – twierdzenie Zaninusa de Solcia jakoby Jezus Chrystus cierpiał i umarł z powodu konieczności narzuconej przez gwiazdy.

Fideizm – pogląd (lub postawa) dotyczący głównie stosunku wiary i rozumu, akcentujący rolę wiary w poznaniu ludzkim. W teologii oznaczał, początkowo pod wpływem protestantyzmu, dowartościowanie znaczenia wiary w życiu religijnym, a także wyolbrzymienie roli wiary dochodzące czasami do negacji wartości poznawczych rozumu i doświadczenia zmysłowego. Zakładając niezdolność osiągnięcia absolutnej pewności w poznaniu prawdy przez przyrodzone władze poznawcze człowieka (rozum i zmysły) oraz w celu przezwyciężenia sceptycyzmu i agnostycyzmu, fideizm wprowadza jako specyficzne źródło pewności czynnik pozaracjonalny. Trudnością tego poglądu jest redukcja postaw poznawczych do osobistych odczuć, ponieważ nie można do nich nikogo przekonać (jeżeli nieuprawniona jest racjonalna argumentacja) i porównać z innymi poglądami (jeżeli każdemu jest dane inne przeżycie wewnętrzne).

Fizycyzm – radykalna forma materializmu we współczesnej psychologii filozoficznej, redukująca naturę ludzką do sfery reakcji fizyczno-biologicznych. „Dla niektórych natura jest jedynie materiałem podlegającym działaniu i władzy człowieka: powinna zostać głęboko przetworzona, a nawet przezwyciężona przez wolność, jako że stanowi rzekomo jej ograniczenie i zaprzeczenie” (Veritatis splendor, 46).

Fundamentalizm – ogólna nazwa poglądów religijnych przyznających nadrzędną wartość tradycjom religijnym i kulturowym i niechętnych wszelkim zmianom odczuwanym jako naruszenie tożsamości wyznaniowej; fundamentalizm pojawia się zwłaszcza w historii islamu i hinduizmu, w chrześcijaństwie wywodzi się z reformacji, a zwłaszcza z Kościołów o tradycjach kalwinistycznych, baptystycznych i pietystycznych; w katolicyzmie tożsamy z tradycjonalizmem, nastawiony negatywnie do tendencji modernistycznych i liberalnych w teologii; szczególnie znamienny dla sekt i nowych ruchów religijnych o podłożu kontestacyjnym, jest główną przyczyną powstawania konfliktów społecznych i wojen wywołanych na tle religijnym.

Genetyka – ( gr. genétes – zrodzony), nauka zajmująca się badaniem dziedziczności i zmienności żywych organizmów. Analizuje mechanizmy przekazywania dziedzicznych cech, ich przejawiania się i modyfikowania przez środowisko, jak i źródła zmienności dziedzicznej. Termin genetyka zaproponował w 1907 r. W. Bateson, chociaż za twórcę genetyki uważa się G. Mendel'a.

Hedonizm – (gr. hedoné – przyjemność, rozkosz), pogląd lub postawa życiowa upatrująca w przyjemności szczególną wartość, cel i motyw postępowania. W Etyce jest to sposób uzasadnienia powinności etycznej np. w Epikureizmie, który upatruje w przyjemności ostateczne kryterium moralnej wartości czynów – dobro zawsze jest przyjemne, bynajmniej jednak pogląd ów nie oznacza że każda przyjemność jest dobrem ale tylko taka, której skutkiem jest prawdziwa przyjemność. Taki hedonizm należy oddróżnić od hedonizmu jako terminu określającego powierzchowną postawę życiową polegającą na dążeniu do zaspakajania wszelkich pragnień. Ten drugi rodzaj hedonizmu wyraża się w niewłaściwym odniesieniu do ludzkiego ciała, który traktuje się jak instrument do zaspokajania egoistycznych dążeń i popędów. Ciało – pisze Jan Paweł II – „zostaje sprowadzone do wymiaru czysto materialnego: jest tylko zespołem organów, funkcji i energii, których można używać, stosując wyłącznie kryteria przyjemności i skuteczności. W konsekwencji także płciowość zostaje pozbawiona wymiaru osobowego i jest traktowana instrumentalnie: zamiast być znakiem, miejscem i językiem miłości, to znaczy daru z siebie i przyjęcia drugiego człowieka wraz z całym bogactwem jego osoby, staje się w coraz większym stopniu okazją i narzędziem afirmacji własnego «ja» oraz samolubnego zaspokajania własnych pragnień i popędów” (Evangelium vitae, 23).

Herezja – w teologii katolickiej jest to termin określający wyznawany i rozpowszechniany pogląd, polegający na kwestionowaniu, odrzucaniu, lub własnej interpretacji podstawowych prawd wiary Kościoła katolickiego przez jednostkę lub grupę stanowiącą jej wyznawców, albo traktowanie wybranego elementu jako całości doktryny lub tworzenie nowej niezgodnej z podawaną do wierzenia przez Magisterium Kościoła. W ten sposób określa się również rozłamy w Kościele spowodowane przez poważne i z uporem podtrzymywane błędy w wierze. Są to więc zarówno poglądy różne od ustalonej nauki Kościoła jak i wynikające z nich ruchy religijne. Rozróżnia się herezję formalną, czyli przestępstwo przeciw wierze, popełnione przez tych, którzy dobrowolnie i z uporem przeciwstawiają się prawdzie objawionej, określanej przez Kościół jako dogmat, oraz herezję materialną polegającą na niezawinionym błądzeniu w wierze będącym wynikiem nieświadomości błędu. Tylko przez herezję formalną błądzący staje się heretykiem we właściwym znaczeniu popadając w ekskomunikę.

Hermeneutyka – (od gr. herméneutikos – dotyczący objaśniania) dyscyplina filozoficzna, zajmująca się badaniem, objaśnianiem i wewnętrzną interpretacją tekstów pisanych. W teologii hermeneutyka biblijna zajmuje się zasadami interpretacji Słowa Bożego. Tak według Konstytucji „O Objawieniu Bożym” (Soboru Watykańskiego II) w interpretacji Biblii konieczne jest uwzględnienie całości Pisma, analogii wiary oraz żywej Tradycji Kościoła.

Heteronomia – (gr. heteros – inny, nómos – prawo), właściwość uzależnienia jakiejś dziedziny rzeczywistości od innej. W etyce heteronomia ludzkiego działania oznacza, że człowiek nie kieruje się tylko imperatywem własnego sumienia, ale jego sądy są kształtowane przez obiektywne prawo Boże. Ta heteronomia w stosunku do Boga nie oznacza jednak ograniczenia ludzkiej wolności. „Posłuszeństwo Bogu nie ma – jak sądzą niektórzy– charakteru heteronomicznego, tak jakby życie moralne było podporządkowane woli absolutnej wszechmocy, zewnętrznej wobec człowieka i przeciwnej jego wolności. W istocie rzeczy, gdyby heteronomia moralności oznaczała negację samostanowienia człowieka lub narzucanie mu norm przeciwnych jego dobru, pozostawałaby w sprzeczności z objawieniem Przymierza i odkupieńczego Wcielenia. Tego rodzaju heteronomia byłaby jedynie formą alienacji, sprzeczną z Bożą mądrością i z godnością ludzkiej osoby” (Veritatis splendor, 41).

Hierarchia – (gr. hierós – święty, arché – początek, zasada, władza), stanowi formę szczególnego udziału w odpowiedzialności i zarządzaniu Kościołem opartą na określonym teologicznie i prawnie uczestnictwie w kapłaństwie Chrystusa, wyróżnianą ze względu na podział funkcji w społeczności Ludu Bożego i stanowiącą podstawę ustroju właściwego tylko Kościołowi jako rzeczywistości bosko-ludzkiej.

Hinduizm – termin europejski utworzony na oznaczenie zespołu bliskich sobie religii, kształtujących się w indyjskim kręgu kulturowym od ok. V w. p.n.e. i do pewnego stopnia kontynuujących wedyzm i braminizm. W odróżnieniu od buddyzmu i dżinizmu bazę społeczna h. stanowiły gł. osiadłe społeczności rolnicze, związane z ustrojem kastowym. Oznaczało to ingerencję doktryny religijnej w sferę stosunków społeczno-ekonomicznych i prowadziło do rytualizacji większości przejawów życia. Podłożem formowania się hinduizmu był – związany z rdzennymi ludami Indii, archaiczny kompleks wierzeń animistycznych, praktyk szamanistycznych, kultów płodności i kultu Bogini-Matki. Ortodoksyjne odłamy hinduizmu uznają za podstawę naukę o moralnym ładzie świata i obowiązku kastowym, o odpłacie za czyny i kole wcieleń; wyzwolenie człowieka z kręgu żywotów dokonuje się wielorako: prowadzi do niego właściwy czyn, poznanie lub łaska otrzymana dzięki miłości do Boga. W prestiżowych formach kultu funkcje kapłanów pełnią bramini, posługujący się sanskrytem jako językiem kultowym; najwyższym autorytetem są Wedy i teksty normatywne. W hinduizmie przeważa panteizm, współistnieją w nim koncepcje o charakterze teizmu a także monoteizmu.

Hipostaza – (gr. hypóstasis – podstawa, istota), kategoria filozoficzna używana na określenie substancji odznaczającej się przymiotem samoistności, zwłaszcza w odniesieniu do osoby. Pojęcie wykorzystywane głównie w trynitologii i chrystologii. „Kościół posługuje się pojęciem «substancja» (oddawanym niekiedy także przez «istota» lub «natura»), by określić Boski Byt w jego całości, pojęciem «osoba» lub «hipostaza», by określić Ojca, Syna i Ducha Świętego, w tym, czym rzeczywiście różnią się między sobą” (KKK, 252).

Humanizm – (łac. humanus – ludzki), pogląd lub postawa afirmująca godność człowieka, traktowanego jako ośrodek i szczyt wartości doczesnych oraz twórczy podmiot autonomicznych działań, wyposażony w przysługujące osobie ludzkiej uprawnienia indywidualne i społeczne np. Deklaracja praw człowieka, czy prawo naturalne. W filozofii wyraża się w formie zróżnicowanych nurtów, które łączy uznanie i podkreślenie bytowej swoistości człowieka, fenomenologicznej lub ontologicznej, jego natury oraz twórczej podmiotowości w kulturze i życiu społecznym. Teologiczna interpretacja humanizmu będąca integralnym elementem teologicznej antropologii, wskazuje na Boga jako ostateczne uzasadnienie godności człowieka. Humanizm stanowiąc ideał wychowania, akcentuje wagę integralnego i wszechstronnego rozwoju osobowości wychowanka, opierając się na autentycznych wartościach. Termin h. wprowadził w 1808 r. F. I. Niethammer na określenie koncepcji pedagogicznej postulującej uznanie dziedzictwa kultury antycznej za podstawę wychowania i wykształcenia, natomiast G. Voigt od 1859 r. mianem h. określał kulturę renesansu europejskiego XIV - XVI w.

Idolatria – (gr. eídolon, łac. idolum – obraz, wyobrażenie, przedmiot kultu), bałwochwalstwo, polegające na oddawaniu czci i ubóstwianiu tego, co nie jest Bogiem. „Ma ono miejsce wtedy, kiedy człowiek czci i wielbi stworzenie zamiast Boga, bez względu na to, czy chodzi o innych bogów czy o demony, władzę, przyjemność, rasę, przodków, państwo, pieniądze itd.” (KKK, 2113).

Ikona – (gr. eikón – obraz, wizerunek, podobizna), w szerokim znaczeniu odnosi się do wszystkich obrazów kultowych związanych z Kościołem wschodnim, czczonych zarówno w świątyni jak i w domach prywatnych. Ze względu na tematykę i funkcję wyróżnić można dwie grupy ikon: portretowe ujęcia Chrystusa, Bogarodzicy i świętych oraz o charakterze narracyjnym, najczęściej spełniające funkcję dydaktyczną, ilustrujące wydarzenia z Pisma świętego i życia świętych.

Ikonoklazm, ikonoklasta – obrazoburstwo – prąd religijny, który przeciwstawiał się używaniu obrazów w kulcie chrześcijańskim i powodował zaburzenia w cesarstwie bizantyjskim w okresie ok. 725-843. W pierwszej fazie niszczono ikony traktując je jak bożki pogańskie nie mające nic wspólnego z wiarą chrześcijańską, powołując się na starotestamentalny zakaz czynienia obrazów (por. Pwt 4,15-16). Teologicznym fundamentem dla kultu obrazów jest wcielenie Słowa Bożego, dzięki któremu możemy widzieć i poznawać jest Ojciec: „Kto mnie widzi, widzi Tego, który Mnie posłał” (J 12, 45). Na tej podstawie Sobór w Nicei (787) uzasadnił kult obrazów. „Cześć oddawana świętym obrazom jest pełną szacunku czcią, nie zaś uwielbieniem należnym jedynie samemu Bogu” (KKK, 2132).

Immanencja – (łac. immanens – wewnętrzny, tkwiący w czymś), termin filozoficzny stosowany na określenie relacji przedmiotu do jego otoczenia, polegającej na pozostawaniu wewnątrz określonych granic albo na niezależności od czynnika zewnętrznego. Jest przeciwieństwem transcendencji. W tradycji chrześcijańskiej metafizyczne rozumienie immanencji służy przede wszystkim do określenia związków Boga ze światem i człowiekiem.

Indyferentyzm – (łac. indifferens – obojętny), postawa obojętności, bierności, niedostrzegania różnic lub niewykazywania zainteresowań zwłaszcza podstawowymi dziedzinami życia i działania człowieka. Odnosi się najczęściej do wymiaru religijnego i moralnego.

Inicjacja chrześcijańska – oznacza proces wprowadzania człowieka w życie chrześcijańskie. Katechizm Kościoła Katolickiego nazywa ten proces „wtajemniczeniem chrześcijańskim” i łączy go przede wszystkim z przyjęciem sakramentów: „Sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego: chrzest, bierzmowanie i Eucharystia są fundamentami całego życia chrześcijańskiego. Uczestnictwo w Boskiej naturze, które ludzie otrzymują w darze przez łaskę Chrystusa, objawia pewną analogię do powstania, rozwoju i wzrostu życia naturalnego. Wierni odrodzeni przez chrzest, zostają umocnieni przez sakrament bierzmowania, a w Eucharystii otrzymują pokarm życia wiecznego. W ten sposób przez sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego w coraz większym stopniu osiągają skarby życia Bożego i postępują w doskonałej miłości”Paweł VI konst. apost. Divinae consortium naturae; por. Obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego dorosłych, Praenotanda, 1-2. (KKK 1212).

Inkardynacja – obligatoryjna przynależność duchownego do diecezji lub innej wspólnoty kościelnej, dla potrzeb której został wyświęcony. Zmiana tej przynależności określana jest pojęciem „ekskardynacji”.

Inkulturacja – postulat zakorzenienia Ewangelii w rodzimej kulturze wyznawców. Aby to osiągnąć należy – jak pisze Jan Pawel II – „poznać te kultury i ich zasadnicze elementy; dostrzegać to, co je jaśniej wyraża; szanować ich wartości i bogactwa. W ten sposób będzie mogła doprowadzić ludzi o różnych formach kultury do poznania ukrytej tajemnicy i dopomóc im w wydobywaniu z ich własnej żywej tradycji oryginalnych znaczeń chrześci-jańskiego życia, sprawowania liturgii i sposobu myślenia” (Cathechesi tradendae, 3).

Instytut świecki – „jest instytutem życia konsekrowanego, w którym wierni żyjący w świecie dążą do doskonałej miłości i starają się przyczynić do uświęcenia świata, zwłaszcza od wewnątrz” (KPK, kan. 710). Jest to więc wspólnota osób, które składają śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, ale nie noszą habitów i nie muszą mieszkać we wspólnocie. Żyją jak inni świeccy, pracując w różnych zawodach, mieszkając czasem samotnie, czasem w małej wspólnocie.

Introit – śpiew na wejście w liturgii Mszy świętej. Tekst i melodia tego śpiewu znajduje się w osobnej księdze liturgicznej zwanej graduałem. W parafiach najczęściej zastępuje się proponowany tam śpiew odpowiednią pieśnią. Jeżeli zaś nie śpiewa się pieśni, odczytuje się antyfonę na wejście, zamieszczoną w mszale.

Irenizm – (gr. eiréne – pokój, zgoda), uzgadnianie tez i pojęć z różnych systemów myślowych za cenę wzajemnych ustępstw. W sytuacji różnic teologicznych Jan Paweł II proponuje uczciwy dialog, który musi być „konsekwentny względem własnych tradycji i przekonań religijnych i otwarty na zrozumienie ich u innych, bez obłudy czy zamykania się w sobie, ale z poczuciem prawdy, pokory, uczciwości” (Redemptoris missio, 56) bez popadania w fałszywy irenizm, który poszukuje zgody kosztem rezygnacji z prawdy ( Ut unum sint, 79).

Islam – monoteistyczna religia wyznawana gł. w Azji i Afryce oraz przez mniejsze grupy na innych kontynentach. Islam pojawił się na początku VII w. wśród arabskich plemion Płw. Arabskiego jako kontynuacja i rozwinięcie judaistycznego monoteizmu. Twórcą tej religii był Mahomet (ok. 570-632), który ogłosił się w Mekce wysłannikiem Boga i jego prorokiem; Mahomet twierdził, że Bóg przekazał mu objawienie zapisane następnie w Koranie, które usuwało i poprawiało zmiany wprowadzone do wiary w jedynego Boga przez Żydów; Koran według muzułmanów jest to ostateczne uzupełnienie uznawanej przez nich (z zastrzeżeniami) Biblii. Islam jest religią uniwersalistyczną, według jego wyznawców przeznaczoną dla całej ludzkości. Pierwszymi wyznawcami islamu byli najbliżsi krewni Proroka, a po jego przeniesieniu się w 622 r. do Medyny zaledwie kilka plemion arabskich. Po śmierci Mahometa w. 632 r., jego następcy (kalifowie) rozpoczęli podboje, prowadząc „świętą wojnę”, która rozpowszechniła islam w Afryce Półn. i Azji Zach. aż po Indie i Chiny. W następnych wiekach muzułmanie stworzyli rozwiniętą cywilizację i wielkie imperia: kalifat umajjadzki i abbasydzki, imperium osmańskie, perskie. Podstawowy dogmat islamu to wiara w jedynego Boga (arab. Allah), usankcjonowana ścisłym ikonoklazmem (zakazem przedstawiania w formie wizerunku lub rzeźby). Praktyka życia religijnego opiera się na 5 filarach: publicznym wyznaniu wiary, pięciokrotnym odmówieniu w ciągu dnia określonych modlitw, zachowaniu postu w miesiącu ramadan, płaceniu jałmużny na rzecz gminy muzułmańskiej oraz odbyciu przynajmniej raz w życiu pielgrzymki do Mekki.

Jurysdykcja – (łac. ius – prawo, dictum – zdanie, oświadczenie), oparta na przepisach prawnych władza osądzania co jest dobre lub złe i orzekanie które postępowanie jest zgodne z normą prawa. W prawie kanonicznym rozumie się prawo i obowiązek sprawowania rządów wewnątrz Kościoła, przy czym jest to władza pasterska wynikająca z uczestnictwa w potrójnej misji Chrystusa.

Kanonizacja – uroczysty akt, w którym Ojciec Święty ogłasza, że dana osoba jest zbawiona, a jej życie jest wzorem do naśladowania przez wiernych. Można się więc modlić przez wstawiennictwo tej osoby do Boga i oddawać jej cześć w sposób określony przez Kościół (nigdy nie można jej oddawać czci należnej tylko Bogu). Kanonizacja dokonuje się w czasie Mszy świętej z udziałem Papieża.

Katechumenat – okres przygotowania dorosłych osób do przyjęcia sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, czyli chrztu, bierzmowania i Eucharystii. Przygotowanie to obejmuje cztery etapy (prekatechumenat, czyli pierwsze głoszenie Ewangelii człowiekowi, katechumenat ścisły, czyli systematyczna katecheza trwająca niekiedy kilka lat, okres oświecenia i oczyszczenia, przeżywany w okresie Wielkiego Postu przed przyjęciem sakramentów inicjacji i zwierający wiele obrzędów specjalnie przygotowanych dla kandydatów do Chrztu, wreszcie mistagogia, czyli czas następujący bezpośrednio po przyjęciu wspomnianych sakramentów).

Kazuistyka – (łac. casus – przypadek), zastosowanie ogólnych zasad moralnych w osądzaniu szczegółowych przypadków z uwzględnieniem konkretnych okoliczności czynu. Szczególnie rozbudowana w okresie od XVI do XVIII w.

Kenoza – (gr. kenósis – odarcie, ogołocenie), uniżenie samego siebie jakiemu poddała się Druga Osoba Trójcy Świętej wskutek wcielenia: „On [Jezus Chrystus], istniejąc w postaci Bożej, nie skorzystał (…), aby na równi być z Bogiem, lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, stając się podobnym do ludzi” (Flp 2, 6-7). Nie oznacza to utraty Bożej natury, ale przyjęcie ograniczeń związanych z ludzkim życiem, które w szczytowej formie wyraziło się upokorzeniem przez śmierć krzyżową.

Kerygmat – (gr. kérygma – obwieszczanie, nawoływanie, głoszenie) oznacza albo treść, jaka ma być głoszona, albo czynność głoszenia. W Nowym Testamencie najpierw sam Jezus Chrystus głosi Dobrą Nowinę o zbawieniu. Po śmierci i zmartwychwstaniu On sam i Jego dzieło zbawcze staje się treścią głoszoną przez Kościół. Kerygmat, w odróżnieniu od katechezy, zwykle jest głoszony wobec tych, którzy nie przyjęli jeszcze wiary i chrztu. Wymaga jednoznacznej odpowiedzi słuchacza (RM 16).

Klauzura – (łac. clausura – zamknięcie, odosobnienie), zakaz wchodzenia osób świeckich do pewnych części klasztoru lub część klasztoru objęta takim zakazem.

Koadiutor – (łac. coadiutor – współpracownik, pomocnik), biskup pomocniczy, ustanowiony z urzędu przez Stolicę Świętą który ma prawo następstwa. Koadiutor wspomaga biskupa diecezjalnego w całym zarządzaniu diecezją a także zastępuje go w czasie, gdy jest nieobecny. Z chwilą wakansu stolicy biskupiej, biskup koadiutor staje się od razu biskupem diecezji, dla której został ustanowiony.

Kolegialność – termin na oznaczenie sposobu sprawowania urzędu nauczycielskiego i jurysdykcyjnego w Kościele katolickim przez biskupów pozostających w łączności z Papieżem, konstytuujących tym samym Kolegium Biskupów. Kolegialność została zapoczątkowana przez Jezusa Chrystusa, który na początku działalności publicznej wybrał Dwunastu Apostołów aby razem z nim uczestniczyli w jego posłaniu zbawczym i jest ona kontynuowana przez biskupów, którzy przez udział w sukcesji apostolskiej są następcami Apostołów. Kolegialna struktura posłannictwa biskupiego zapewnia Kościołowi realizację istotnych jego właściwości: powszechności, jedności i apostolskości, wynikających z faktu, że Kolegium składa się z wielu członków reprezentujących wszystkie Kościoły partykularne, trwających w jedności wiary i jurusdykcji kanonicznej oraz udziału w sukcesji apostolskiej.

Kolegium Apostolskie – w ten sposób nazywa się Apostołów ustanowionych przez Jezusa Chrystusa, tworzących grupę 12 jego najbliższych uczniów, których wybrał z grona swych słuchaczy i nazwał apostołami. Liczba ta stała się nazwą własną (Kolegium Dwunastu). Z woli Chrystusa Apostołowie ukonstytuowali Urząd Nauczycielski i zwierzchnictwo pasterskie całego Kościoła, przejawiające się w ich kolegialnym współdziałaniu pod przewodnictwem św. Piotra, jako autorytatywny depozytariusz objawienia. Posłannictwo K. A., któremu zostało powierzone zadanie nauczania, sprawowania władzy i dawania przykładu życia chrześcijańskiego (uświęcania), nabrało nowego znaczenia w popaschalnej działalności Kościoła, ponieważ tylko członkowie Kolegium Apostolskiego są zarazem świadkami zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, a ich świadectwo, które wyprzedza zdania innych świadków, ma znaczenie eklezjotwórcze, a dzięki sukcesji apostolskiej jego kontynuacją jest Kolegium Biskupów.

Kolegium biskupów – tak nazywa się biskupów Kościoła Katolickiego zjednoczonych z Papieżem i zgodnie z jego wolą konstytuujących podmiot najwyższej i pełnej władzy nad całym Kościołem powszechnym. Członkiem Kolegium Biskupów staje się każdy biskup na mocy sakramentalnej konsekracji i uczestnictwa w hierarchicznej wspólnocie z Biskupem Rzymskim tj. Papieżem, który posiada nad nim zwierzchnictwo z racji swego prymatu jurysdykcyjnego. Wszyscy biskupi będący członkami K. posiadają prawo udziału w soborze powszechnym i sprawują na nim w sposób uroczysty władzę kolegialną, którą wykonują także przez inne działania kolegialne zgodnie z przepisami prawa kanonicznego.

Kolegium kardynalskie – jest to gremium złożone z biskupów posiadających tytuł kardynała i tworzących radę papieską, której szczególnym uprawnieniem jest prawo wyboru nowego Papieża. Kardynałów mianuje Papież spośród najbardziej zasłużonych dla Kościoła i wyróżniających się wiedzą teologiczną biskupów (wyjątkowo także kapłanów), stoją oni na czele centralnych urzędów Kurii Rzymskiej, odbywają zgromadzenia pod przewodnictwem Papieża tzw. konsystorze i przewodniczą ceremoniom liturgicznym. Kolegium kardynalskiemu przewodniczy kardynał dziekan, pozostali posiadają tytuły kardynałów-biskupów, kardynałów-prezbiterów i kardynałów-diakonów. Kolor ich szat jest czerwony i oznacza gotowość do przelania krwi męczeńskiej za Kościół.

Koncelebra – wspólna celebracja Eucharystii przez wielu kapłanów. Najbardziej wyróżnioną formą koncelebracji jest zgromadzenie kapłanów wokół biskupa. W takim zgromadzeniu czytelniej ukazuje się znak Kościoła i miejsce biskupa pośród kapłanów oraz wiernych.

Kongregacja – Kongregacje są stałymi komisjami kardynalskimi należącymi do Kurii Rzymskiej mającymi za zadanie zajmowanie się sprawami kościelnymi. Powstawały one z przejściowych komisji powoływanych przez kolejnych Papieży potrzebujących pomocy odpowiedzialnych współpracowników w rozpatrywaniu i załatwianiu rozlicznych spraw podlegających ich decyzji. Kongregacją kieruje kardynał prefekt, któremu pomaga sekretarz i podsekretarz; obaj – tak samo jak kardynał prefekt – są mianowani przez Papieża. Udział w kongregacjach biskupów diecezjalnych w charakterze członków znacznie udoskonala zarządzanie Kościołem.

Konsekracja – akt liturgiczny przez który dokonuje się poświęcenie danej osoby, rzeczy lub miejsca na wyłączną służbę Bożą. Konsekruje się osoby w akcie składania przez nie ślubów ubóstwa, posłuszeństwa i czystości, konsekruje się chleb i wino w czasie Eucharystii, konsekruje się kościół, aby służył wyłącznie kultowi Bożemu. Katechizm Kościoła Katolickiego odnosi także słowo konsekracja do chrztu, kapłaństwa, małżeństwa i innych sakramentów, przez które życie człowieka zostaje uświęcone i skierowane ku Bogu.

Konsekwencjonalizm – metoda odkrywania norm moralnych polegająca na formułowaniu kryteriów słuszności określonego działania analizując jedynie przewidywane skutki realizacji konkretnego wyboru. To one zasadniczo stanowią o tym, czy działanie jest moralnie dobre, czy złe. Nie uznaje istnienia norm absolutnych, tzn. takich które w każdych okolicznościach i w każdej kulturze sprzeciwiają się wartościom moralnym (por. Jan Paweł II, Veritatis splendor, 75).

Konsumpcjonizm – w sensie moralnym przez konsumpcję rozumiemy posługiwanie się dobrami materialnymi w celu zaspokojenia rzeczywistych potrzeb człowieka czyli umożliwienia harmonijnego rozwoju osobowego i jako taka jest moralnie godziwa. Osiągnięcia gospodarcze ostatnich lat sprawiły jednak powstanie zjawiska kulturowo-społecznego charakteryzującego się kultem komfortu i racjonalizacji życia, prowadzące do absolutyzacji konsumpcji w świadomości społecznej, przez co staje się ona celem sama w sobie. Konsumpcjonizm stwarza w ten sposób warunki utrudniające moralny a nawet fizyczny rozwój człowieka.

Konsystorz – zgromadzenie kolegium kardynalskiego pod przewodnictwem Biskupa Rzymu dla rozważenia niektórych ważniejszych spraw albo dla dokonania bardziej uroczystych aktów. Konsystorze bywają zwyczajne lub nadzwyczajne.

Kontemptacja – (łac. contemplatio – przyglądanie się, rozmyślanie), modlitwa wznosząca się ponad rozumowanie i tematyczne rozważania do prostego trwania w wierze i miłości wobec Boga, który udziela się człowiekowi. W kontemplacji dochodzi do głosu świadomość Bożej bliskości i miłości, przenikającej człowieka aż do głębi jego osobowego bytu człowieka, a zarazem doświadczenie majestatu i tajemnicy jaką stanowi Bóg dla ludzkiego umysłu. Przede wszystkim jest dziełem Ducha Świętego, który „przyczynia się za nami w błaganiach, których nie można wyrazić słowami” (Rz 8, 26).

Konwikt – (łac. convictus – zażyłość, wspólne zamieszkanie), w Polsce XVII-XVIII w. w kolegium, szkoła przyklasztorna z internatem usytuowanym zazwyczaj poza jej budynkiem i prowadzonym przez władze szkoły.

Korporał – kawałek lnianego płótna, najczęściej ozdobionego symbolami eucharystycznymi, który rozkłada się na środku ołtarza i na którym umieszcza się kielich z winem i patenę z chlebem oraz monstrancję w czasie wystawienia Najświętszego Sakramentu. Korporału nie wolno używać do innych celów.

Ksenofobia – (gr. ksénos – obcy, phóbos – strach), przesadna niechęć lub wrogość wobec obcych. Jest zjawiskiem społecznym powstałym na skutek niedorozwoju kulturowego i ekonomicznego danej społeczności (por. Św. Dz. P. 87, 4).

Kościół partykularny – jest to uszczegółowienie Kościoła powszechnego przejawiające się w postaci jego części jako diecezji i jako takie, jest odwzorowaniem Kościoła powszechnego, który działa w nim jako jeden, święty, katolicki i apostolski. Kościół partykularny jest kościołem określonego obrządku z właściwą sobie dyscypliną, liturgią, spuścizną duchową i historyczną, z patriarchą lub arcybiskupem na czele, tworzą go wierni łącząc się w różne zrzeszenia związane z hierarchią, może wyłącznie sam zajmować jakiś teren lub współistnieć na nim z innymi Kościołami partykularnymi, które posiadają jednakowe prawa i obowiązki co do głoszenia Ewangelii.

Laikat – (łac. laicus – świecki), świeccy chrześcijanie. Członkowie Kościoła, nie przynależący do stanu kapłańskiego lub zakonnego, obdarzeni szczególnym powołaniem, płynącym z chrztu i bierzmowania, do uobecniania Kościoła w życiu świeckim. „Zadaniem ludzi świeckich, z tytułu właściwego im powołania jest szukać Królestwa Bożego zajmując się sprawami świeckimi i kierując nimi po myśli Bożej. Żyją oni w świecie, to znaczy pośród wszystkich spraw i obowiązków świata i w zwyczajnych warunkach życia rodzinnego i społecznego, z których niejako utkana jest ich egzystencja” (Sobór Watykański II, Lumen gentium, 31; por. Jan Paweł II, Christifideles laici, 9).

Lazaryści – (fr. Saint Lazare), zgromadzenie świeckich kapłanów, założone we Francji w 1625 r. nazwane tak od paryskiego klasztoru i szpitala pod wezwaniem św. Łazarza.

Legat – współpracownik Biskupa Rzymskiego, posiadający najczęściej sakrę biskupią, któremu Papież zleca funkcję reprezentowania go na sposób stały w różnych krajach lub regionach świata.

Leprozorium – (łac. leprosus – trędowaty), zamknięty zakład leczniczy dla chorych na trąd (Św. Dz. Ch. 93, 2).

Liberalizm – europejski ruch ideowo-polityczny wyrosły z Odrodzenia i Oświecenia na przestrzeni XVII-XIX w. Rozróżnia się liberalizm polityczny i ekonomiczny, oraz konserwatywny i demokratyczny. Liberalizm w znaczeniu ideologicznym cechują trzy podstawowe składniki: indywidualizm dążący do przyznania jednostce możliwie najszerszej, niczym nie ograniczonej wolności; racjonalizm przyznający rozumowi jedyne źródło poznania tego, co moralnie dobre i słuszne oraz deizm, ograniczający kreatywną i porządkującą obecność Boga jedynie do aktu stworzenia. Liberalizm nie akceptuje obiektywnych i niezmiennych zasad z wyjątkiem zasady pluralizmu i tolerancji. Tezy liberalizmu wpłynęły na sferę polityki, gospodarki a także w dużym stopniu określiły stosunek do religii i Kościoła w wielu współczesnych społeczeństwach.

Liturgia – w Konstytucji Soboru Watykańskiego II jest określona jako „wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w niej przez znaki widzialne wyraża się i w sposób właściwy poszczególnym znakom urzeczywistnia uświęcenie człowieka, a Mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest Głowa ze swymi członkami, wykonuje całkowity kult publiczny. Dlatego każdy obchód liturgiczny, jako dzieło Chrystusa-Kapłana i Jego Ciała, czyli Kościoła, jest czynnością w najwyższym stopniu świętą, a żadna inna czynność Kościoła nie dorównuje jej skuteczności z tego samego tytułu i w tym samym stopniu” (KL 7). Liturgia jest więc przede wszystkim działaniem Boga, który choć niewidzialny i ukryty za zasłoną znaków, kontynuuje dzieło zbawienia człowieka i włącza w to dzieło wszystkich członków Kościoła. Celebracje liturgiczne to przede wszystkim sprawowanie sakramentów i sakramentaliów (błogosławieństwa, pogrzeb), liturgii godzin oraz celebracji roku liturgicznego (z jego centrum, którym jest Święte Triduum Paschalne, czyli celebracja Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa). Pozostałe wspólne modlitwy wiernych, także te, którym przewodniczy kapłan, nazywane są nabożeństwami.

Liturgia godzin – patrz „Brewiarz”.

Macedonianie – uczniowie Macedoniusza, biskupa Konstantynopola (342-359), którzy nie uznawali boskości Ducha Świętego. Członkowie sekty przestrzegali rygoryzmu moralnego i żyli jak mnisi (por. Jan Pawel II, Wierzę w Ducha Świętego, 58, 5).

Magisterium – Urząd Nauczycielski Kościoła, w teologii katolickiej jest to władza autorytatywnego nauczania prawd wiary, sprawowana przez Kolegium Biskupów wraz z Papieżem jako jego głową, a indywidualnie przez biskupów pozostających w łączności kanonicznej z tym kolegium. Nauczanie Magisterium może być zwyczajne (np. listy pasterskie, encykliki) lub uroczyste (ogłoszenie dogmatu przez Papieża i nauczanie soborowe); obejmuje zarówno przekazywanie depozytu prawd wiary, jak i stosowanie ich oraz interpretację w zmiennych okolicznościach dziejowych.

Magnificat – (od łac. magnifico – wielbię) to początek w brzmieniu łacińskim a zarazem rozpowszechniony tytuł Pieśni Maryi, którą wypowiedziała po pozdrowieniu Elżbiety (Łk 1,46-55).

Manicheizm – herezja wywodząca się od Maniego (Manesa), żyjącego w III w. w Mezopotamii. Doktryna manichejska była dualistyczna w myśl której rządami nad światem podzieliły się dwa współwieczne i równej mocy pierwiastki: zła (ciemność, materia) i dobra (światłość, duch). Zakłócenie równowagi, które postawiło w opozycji obydwa pierwiastki, było skutkiem dążenia Ciemności do wchłonięcia Światłości. Stworzenie ziemskiego świata jest również skutkiem bezustannej walki obu tych królestw. Jezus Chrystus był, podobnie jak Abraham czy Budda, jednym z wielu „wysłańców”, zadaniem których było pomaganie duszom w uwolnieniu się z więzów złej materii. Wspólnoty manichejskie były zhierarchizowane, dzieliły się na wybranych, którzy wiedli ascetyczne życie we wstrzemięźliwości, potępiając małżeństwo i słuchaczy, którzy żyli normalnie choć obowiązywał ich surowy zakaz spożywania mięsa.

Martyrologium – (gr. mártyr – świadek, męczennik), księga liturgiczna, zawierająca spis męczenników chrześcijańskich ułożony odpowiednio do dnia ich śmierci, nazywanego „dniem narodzin dla nieba” (łac. dies natalis). Pierwszy spisano ok. V w.

Mesjasz – (hebr. masziah, aram. mesziha – namaszczony) to najpierw tytuł oczekiwanego króla-pomazańca z rodu Dawida. Z czasem wraz z Mesjaszem oczekiwano w Izraelu nie tylko odnowienia dynastii, ale również kapłaństwa. Spodziewano się także wystąpienia proroka na wzór Eliasza. Chrześcijanie rozpoznają w Jezusie z Nazaretu jedynego Mesjasza, jakiego Bóg miał posłać. W Nim też zostało wprowadzone Królestwo Boże i nowe kapłaństwo. On też sam przyjdzie jeszcze raz na koniec tego czasu, w którym żyjemy (paruzja).

Metafizyka – dziedzina filozofii, której przedmiotem jest istnienie bytu lub jego pojęcie (w zależności od kierunku filozoficznego), arystotelesowsko-tomistyczna metafizyka traktuje o ostatecznych przyczynach i częściach składowych rzeczywistości (bytu), z których najważniejszymi są akt i możność. Wyłożona po raz pierwszy w IV w. przed Chrystusem przez Arystotelesa w dziele, które nazwał Theologike, nauką boską. Nazwa „metatizyka” pochodzi od Andronika z Rodos, który usystematyzował pisma Arystotelesa i w swoim spisie umieścił dzieło, o którym mowa, po traktatach dotyczących przyrody – fizyce. Stąd nazwa „metafizyka” – „po fizyce”. W rozwoju teologii chrześcijańskiej współpraca z metafizyką ma wielkie znaczenie, zwłaszcza w nauce o Bogu i jego bycie. Na gruncie metafizyki rozwinięto również najpoważniejszą argumentację na rzecz istnienia Boga (tzw. „pięć dróg” św. Tomasza).

Metanoia – (gr. metánoia – zmiana myślenia) w Nowym Testamencie oznacza pierwszy krok ku życiu chrześcijańskiemu. Z nim związany jest następny: uwierzyć w Ewangelię i przyjąć chrzest w Imię Jezusa. Konsekwencją ich jest obdarowanie Duchem Świętym, naśladowanie Jezusa, posługiwanie w Kościele (Dominum et Vivificantem, 45).

Monaster – (gr. monásterion), klasztor; nazwa używana głównie w Kościele wschodnim.

Monofizytyzm – (gr. mónos – jeden, phísis – natura), doktryna teologiczna odrzucająca naukę Soboru Chalcedońskiego (451 r.) o istnieniu w jednej Osobie Chrystusa dwóch natur, boskiej i ludzkiej. Wcielenie oznaczało albo zlanie się bóstwa i człowieczeństwa w trzecią „naturę”, albo całkowite wchłonięcie ludzkiej natury Chrystusa przez Jego naturę Boską. Obecnie wydaje się, że problem wynikał nie z negowania istnienia w Chrystusie bóstwa i człowieczeństwa ale z trudności rozumienia terminu „dwie natury”.

Muzułmanie – arab. muslimum, wyznawcy islamu; w Europie byli zwani także mahometanami, od imienia proroka islamu Mahometa; jest to przede wszystkim ludność arabska ale nie stanowiąca jednolitej grupy etnicznej; ukształtowali się na skutek oddziaływania islamu na Półwyspie Arabskim z koczowniczych plemion arabskich oraz ludności podbitych przez Arabów w VII w. plemion, zarabizowanych w wyniku oddziaływania religii najeźdźców; dzielą się na szyitów i sunnitów; zamieszkują kraje północnoafrykańskie, Półwysep Arabski, Palestynę a także Europę.

Mszał rzymski – jedna z najważniejszych ksiąg liturgicznych. Zawiera teksty modlitw, które są odmawiane w czasie Mszy świętej. Część tych modlitw ma charakter stały i jest powtarzana w każdej celebracji, inne zaś są zmienne i odmawia się je w zależności od okresu liturgicznego lub przypadającego w danym dniu święta. Obecny Mszał Rzymski został opracowany po Soborze Watykańskim II (wydanie pierwsze – 1970, wydanie drugie – 1975). Poprzedni Mszał był wydany po Soborze Trydenckim w roku 1570. Obowiązywał więc w Kościele przez ponad 400 lat.

Naturalizm – doktryna w etyce utożsamiająca postępowanie moralnie słuszne z działaniem afirmującym życie i utwierdzającym zachowanie ludzkiego gatunku. Natura ludzka jest sprowadzona do biologicznej sfery działania człowieka. Czołowym przedstawicielem naturalizmu etycznego był H. Spencer, który twierdził, że działanie moralne i działanie naturalne jest jednym i tym samym. Jan Paweł II stwierdza, że w skutek niewłaściwej interpretacji prawa naturalnego zarzutem naturalizmu obarczono w ostatnim czasie niektóre stwierdzenia Magisterium Kościoła, zwłaszcza w dziedzinie etyki seksualnej i małżeńskiej. Według tej interpretacji jedynie wolność, a nie prawo wypisane w ludzkiej naturze, zdolna jest nadawać sens skłonnościom naturalnym, co w konsekwencji prowadzi do traktowania ciała jako surowca, pozbawionego znaczeń i wartości moralnych, dopóki nie zostaną ukształtowane przez wolne decyzje świadomego podmiotu. Taka jednak wizja moralności jest niezgodna z prawdą o człowieku i o jego wolności (por. Veritatis splendor, 47-48).

Nestorianizm – herezja potępiona w roku 431 na Soborze Efeskim a głosząca, że w Chrystusie są dwie różne Osoby tożsame z naturą: boska i ludzka. Przypisywano ją Nestoriuszowi († ok. 451), mnichowi antiocheńskiemu, późniejszemu biskupowi Konstantynopola (428-431), chociaż w świetle badań wydaje się, że nie popierał on całkowicie tego poglądu. Sprzeciwiał się stosowanemu tytułowi maryjnemu Theotókos, obawiając się, że zagraża on pełnemu i odrębnemu bóstwu i człowieczeństwu Chrystusa.

Nihilizm – (łac. nihil – nic), pogląd filozoficzny kwestionujący realność i możliwość bytu, czyli sprowadzający byt do absolutnego „nic” a także odrzucający wszelkie przyjęte w kulturze lub grupie społecznej autorytety, normy, zasady i wartości, głównie moralne, ale także poznawcze, religijne i kulturalne. Jako totalna nieufność wobec wszelkich prawd, które byłyby pewne i bezwzględnie dobre, ma charakter destrukcyjny wobec zastanych wartości, a w stosunku do życia proponuje zachować postawę sceptycyzmu.

Nowicjat – (łac. novitius – nowy), okres przygotowania kandydatów do życia we wspólnocie zakonnej, w czasie którego, pod kierunkiem mistrza nowicjatu, dokonuje się rozeznania własnego powołania (Św. Dz. M. o Pow. 85, 3).

Objawienie – jest to obdarzenie ludzi poznaniem Boga, jako Pana i Zbawcy dokonane przez Jego własne działanie. Ponieważ Bóg nie jest bezpośrednio poznawalny przez człowieka, daje swoje Objawienie chcąc przez to ukazać i zrealizować swój plan zbawienia. Dokonuje tego etapami a w pełni w osobie i dziele Jezusa Chrystusa. To Boże Objawienie, przekazywane z pokolenia na pokolenie przez Kościół niesie zbawienie ludziom wszystkich czasów. Bóg objawia się w jakiejś mierze przez świat stworzony, który jest świadectwem na istnienie swego stwórcy. Wyraźniej jednak objawił się Bóg ludzkości poprzez szczególne ingerencje w określonych momentach dziejów, które składają się na utrwaloną w Biblii historię Starego i Nowego Przymierza. Ponieważ Chrystus jest pełnią Objawienia i wypełnieniem obietnicy zbawienia, nadał przez to ostateczny sens poprzednim etapom historii zbawienia oraz objawił wszystko, co Bóg zamierzył objawić ludzkości, dlatego nie należy się już spodziewać żadnego nowego Objawienia przed ukazaniem się Chrystusa na sądzie ostatecznym przy końcu świata. Objawienie zostało przekazane Kościołowi przez Apostołów w Piśmie świętym i w całej apostolskiej Tradycji, jako Dobra Nowina o zbawieniu skierowane jest do każdego człowieka, dlatego Kościół ma obowiązek głoszenia Ewangelii wszystkim narodom. Przyjęcie Objawienia przez wiarę jest osobowym spotkaniem z Bogiem i odpowiedzią na Jego łaskę.

Odpust – „jest to darowanie przed Bogiem kary doczesnej za grzechy, zgładzone już co do winy. Dostępuje go chrześcijanin odpowiednio usposobiony i pod pewnymi, określonymi warunkami, za pośrednictwem Kościoła, który jako szafarz owoców odkupienia rozdaje i prawomocnie przydziela zadośćuczynienie ze skarbca zasług Chrystusa i świętych. Odpust jest cząstkowy albo zupełny zależnie od tego, czy od kary doczesnej należnej za grzechy uwalnia w części czy w całości” (KKK, 1471).

Ojcowie Kościoła – termin określający pisarzy chrześcijańskich żyjących w starożytności, odznaczających się świętością życia, głoszących prawowierną naukę i cieszących się aprobatą Kościoła oraz współtworzących i budujących Kościół w jego zasadniczej formie. Tak zwany Dekret Gelazjusza z VI w. określa kryteria przyznawania tytułu Ojca Kościoła, przede wszystkim wskazując na zachowywanie jedności z Biskupem Rzymskim we wspólnej wierze i głoszonych poglądach. Epokę Ojców Kościoła i całego piśmiennictwa wczesnochrześcijańskiego dzieli się na trzy okresy. Okres pierwszy trwa od końca I w. do początku IV w. (do soboru Nicejskiego-325 r.). Jest to okres początków literatury patrystycznej reprezentowanej przez Ojców przednicejskich stanowiący jakby przejście od Nowego Testamentu do traktatów teologicznych. Drugi okres patrystyki do połowy V w. (do soboru Chalcedońskiego – 451 r.), nazywany złotym wiekiem literatury patrystycznej, wypełniony jest ostrymi sporami w obronie nicejskiego wyznania wiary przeciw arianizmowi, sporami chrystologicznymi i walką z pelagianizmem. Trzeci okres patrystyki trwa do końca epoki starożytnej, jest to schyłek literatury patrystycznej i początek średniowiecza. Wszystkie zachowane pisma Ojców Kościoła zostały wydane w XIX w. w monumentalnym dziele Patrologiae cursus completus: series graeca et latina, staraniem o. J. P. Migne'a w Paryżu.

Ontologia – (gr. to ón – byt, lógos – słowo, nauka), dziedzina filozofii, zajmująca się teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości lub ogólną teorią przedmiotów. Często utożsamiana z metafizyką.

Opcja fundamentalna – wybór podstawowy. W etyce przyznaje się szczególne znaczenie pewnym decyzjom wolności, które są zdolne kształtować całe życie moralne człowieka i oddziaływać na szczegółowe wybory i poszczególne czyny. Choć nadaje on jednolitość działaniu ludzkiemu i właściwie ukierunkowuje całość tego działania, to jednak nie determinuje go w taki sposób, że uniemożliwia działanie przeciwne. Wolność może wybrać w taki sposób, że decyzja ta i w konsekwencji czyn, będzie zaprzeczeniem wyboru podstawowego. Niewłaściwą interpretację tego pojęcia, jakoby o moralnej wartości ludzkich działań decydował wybór podstawowy, podczas gdy konkretne czyny byłyby oceniane jedynie w kategoriach „słuszności” bądź „niesłuszności”, odrzuca Jan Paweł II w encyklice Veritatis splendor (por. 65-68).

Ordynariusz – (łac. ordinalis – porządkowy), biskup diecezjalny, któremu została powierzona troska pasterska o jakąś diecezję. Posiada na jej terenie władzę zwyczajną, własną i bezpośrednią, która obejmuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ordynariusz sprawuje pieczę nad Kościołem lokalnym w łączności z Papieżem.

Pacyfizm – (łac. pacificus – wprowadzający pokój), ruch społeczno-polityczny propagujący pokój i potępiający wojny bez względu na ich przyczyny i charakter. Każdy obywatel, jak i całe społeczności, są zobowiązani do działania na rzecz unikania wojny. Kościół jednak zdaje sobie sprawę z tego, że „tak długo jednak jak będzie istniało niebezpieczeństwo wojny, a równocześnie brakować będzie międzynarodowej władzy posiadającej niezbędne kompetencje i wyposażonej w odpowiednią siłę (…) rządom, nie można odmawiać prawa do koniecznej obrony, byle wyczerpały wpierw wszystkie środki pokojowych rokowań” (KKK, 2308). Władze powinny uwzględnić przypadek tych, którzy z pobudek sumienia odmawiają użycia broni, są oni jednak zobowiązani w inny sposób służyć wspólnocie ludzkiej w sytuacji zagrożenia (por. tamże, 2311, Św. Dz. P. 81, 7).

Pantokrator – (gr. pantokrátos – wszechwładca, pan wszystkiego), królewskie przedstawienie Chrystusa na tronie jako najwyższego Pana wszechświata, zazwyczaj z ręką uniesioną w geście błogosławieństwa. Najczęściej stosowane w ikonografii Kościołów wschodnich.

Paraklet – (gr. parákletos – pocieszyciel, orędownik, wspomożyciel), pojęcie używane w Piśmie świętym najpierw w odniesieniu do Jezusa jako Tego, który wstawia się u Ojca za grzesznikami (por. 1 J 2, 1-2). Sam Jezus używa go także w odniesieniu do Ducha Świętego jako wspomożyciela, tego który „przychodzi po Nim i za jego sprawą, ażeby dzieło Dobrej Nowiny kontynuować w świecie przez Kościół” (Jan Paweł II, Dominum et Vivificantem, 3).

Paraliturgiczny – słowo to oznaczało nabożeństwa nie będące liturgią, lecz noszące pewne podobieństwo do liturgii, np. Droga Krzyżowa czy Różaniec. Obecnie dokumenty Kościoła nie używają już tego określenia, gdyż we współczesnym języku słowa „parapsychologia” i inne podobne określenia narzucają określeniu „paraliturgiczny” obce znaczenie. Nie chodzi tu bowiem o żadne niezbadane zjawiska „ponad” czy „poza”, lecz o zwykłe wspólnotowe modlitwy, które nie są liturgią. Dzisiaj więc używa się tylko słowa „nabożeństwa” nie dodając „paraliturgiczne”.

Paramenty liturgiczne – są to szaty liturgiczne, które ubierają osoby pełniące w liturgii szczególne funkcje, w więc szaty biskupa, kapłana, diakona i służby liturgicznej.

Paruzja – (gr. parousía – obecność, nadejście, objawienie się) to spektakularne i tryumfalne, na wzór władców hellenistycznych, powtórne przyjście Jezusa Chrystusa na końcu tego czasu i tego świata, w którym żyjemy. W odróżnieniu od pierwszego przyjścia, które wymagało wiary, przy drugim całe stworzenie musi uznać panowanie Chrystusa.

Pascha – (od hebr. pesach – przejście) oznacza wpierw historyczne przejście Izraelitów z Egiptu przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Tym samym terminem (Pascha na cześć Pana) określa się też coroczne obchodzenie tego wyzwolenia narodu wybranego z domu niewoli (wieczerza paschalna). Jest także „Pascha Pana” czyli „Przejście” Jezusa Chrystusa przez mękę, śmierć i zmartwychwstanie do chwały.

Patriarcha – (gr. ojciec, ten który rządzi) w Piśmie świętym termin używany w odniesieniu do Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz dwunastu synów Jakuba i Dawida jako ojców narodu wybranego. Od IV w. tytuł ten przyznawano biskupom Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii i Antiochii. Mieli oni szeroki zakres władzy w sprawach mianowania biskupów i wydawania wyroków w wypadku odwołania się do ich jurysdykcji. Na przestrzeni wieków różne sobory modyfikowały listę patriarchatów, włączając do niej także Jerozolimę (Sobór Chalcedoński, 661). Sobór Watykański II uznał tradycje, prawa, przywileje i jurysdykcję tych Kościołów wschodnich, które zachowują łączność z Rzymem.

Patrologia – (łac. patér – ojciec, gr. lógos – nauka), nauka historyczno-teologiczna badająca życie, pisma i naukę Ojców Kościoła a także wszelkie zabytki piśmiennictwa starochrześcijańskiego pod kątem ich wartości teologicznej. Termin użył po raz pierwszy teolog luterański J. Gerhard w 1653 r. Zob. „Ojcowie Kościoła”.

Pelagianizm – herezja wywodząca się od Pelagiusza (†ok. 422), mnicha pochodzenia irlandzkiego działającego w Rzymie, który negował dziedziczność grzechu pierworodnego i pomniejszał rolę łaski, bo jego zdaniem – człowiek może własnym wysiłkiem dojść do najwyższej doskonałości moralnej i osiągnąć zbawienie. Polemikę z pelagianizmaem podjął szczególnie św. Augustyn.

Penitent – (łac. poenitens – żałujący, pokutnik), osoba przystępująca do sakramentu spowiedzi.

Permisywizm – (łac. permissus – pozwolenie, zezwolenie, dopuszczenie), swoboda obyczajowa. Postawa, która dopuszcza i akceptuje wszelkie zachowania moralne człowieka jako dozwolone, jeśli kieruje nimi poszukiwanie przyjemności czy też uczucie. Dotyczy to zwłaszcza sfery zachowań seksualnych. „Musi niepokoić – pisze Jan Paweł II – upadek wielu podstawowych wartości, które stanowią niewątpliwe dobro nie tylko chrześcijańskiej, ale po prostu ludzkiej moralności, kultury moralnej – takich, jak poszanowanie życia, poszanowanie dla małżeństwa w jego jedności nierozerwalnej, dla stałości rodziny. Permisywizm moralny godzi przede wszystkim w tę najczulszą dziedzinę życia i współżycia ludzi. W parze z tym idzie kryzys prawdy w stosunkach międzyludzkich, brak odpowiedzialności za słowo, czysto utylitarny stosunek do człowieka, zatrata poczucia prawdziwego dobra wspólnego i łatwość, z jaką ulega ono alienacji. Wreszcie desakralizacja, która często przeradza się w «dehumanizację»” (Dives in misericordia, 12).

Pięćdziesiątnica – święto żydowskie, przypadające pięćdziesiąt dni po święcie Paschy, w które pierwotnie świętowano zbiory zboża a potem fakt nadania Prawa Mojżeszowi na Górze Synaj. W tym dniu, pięćdziesiąt dni po zmartwychwstaniu Chrystusa, miało miejsce zstąpienie Ducha Świętego na Maryję i Apostołów zgromadzonych w Wieczerniku (Dz 2,1-13). Kościół obchodzi liturgiczną pamiątkę tego wydarzenia w święcie Zesłania Ducha Świętego, zwanym też Pięćdziesiątnicą lub Zielonymi Świętami (por. Jan Paweł II, Wierzę w Ducha Świętego, II, 7-17).

Pleroma – (gr. pléroma, pełnia), w listach św. Pawła termin ten odnosi się do pełni Boga (Ef 3,19), do pełnej miary bóstwa Chrystusa (Kol 1,19), do Kościoła jako dopełnienia Chrystusa (Ef 1, 23) i do pełni czasu, w którym Syn Boży został posłany (Ga 4, 4).

Pneumatologia – (gr. pneúma – duch, lógos – nauka), gałąź teologii zajmująca się Duchem Świętym i Jego misją w Kościele (por. Jan Paweł II, Dominum et Vivificantem, 26).

Pneumatomachowie – (gr. pneumatomáchoi – „walczący z Duchem Świętym”, duchoburcy), sekta powstała pod koniec IV w., która odmawiała Duchowi Świętemu pełni bóstwa. Została potępiona na Soborze Konstantynopolitańskim I (381), który dogmatycznie potwierdził bóstwo Ducha Świętego. „Przeciwnicy Boskości Ducha Świętego nazywani byli «pneumatomachami» (tzn. zwalczającymi Ducha), lub «macedonianami» (od imienia Macedoniusza, ich przywódcy)”. Tym błędnym teoriom przeciwstawiali swój autorytet wielcy Ojcowie, jak na przykład Atanazy (†375), który zwłaszcza w swoim Liście do Serapiona (I, 28-39) potwierdzał równość Ducha Świętego z pozostałymi dwiema Osobami w jedności Trójcy. Powoływał się na „pradawną tradycję, naukę i wiarę Kościoła katolickiego, pozostawioną nam przez Pana, głoszoną przez Apostołów i zachowywaną przez Ojców” (Jan Paweł II, Wierzę w Ducha Świętego, 58, 5).

Pontyfikał – księga liturgiczna zawierająca teksty modlitw i opis obrzędów zarezerwowanych dla biskupa. Po Soborze Watykańskim II nie opracowano jeszcze wszystkich części pontyfikału. Przygotowane są: obrzęd święceń biskupów, kapłanów i diakonów, obrzęd bierzmowania, a także obrzęd błogosławienia opata, konsekracji dziewic, konsekracji kościoła i ołtarza, ustanowienia lektorów i akolitów oraz obrzęd przyjęcia (admissio) do grona kandydatów na diakonów i kapłanów.

Prawosławie – jedno z głównych oprócz katolicyzmu i protestantyzmu gałęzi chrześcijaństwa. Kolebką prawosławia było Bizancjum; początkowo kształtowało się ono w ramach lokalnych Kościołów wschodnich, spośród których dość wcześnie dominującą rolę zaczął odgrywać patriarchat w Konstantynopolu. Wyodrębnianie się prawosławia ze starożytnego Kościoła powszechnego było procesem długotrwałym, w którym decydujące znaczenie miały dwa czynniki: rywalizacja między biskupami Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim oraz narastające między Kościołami zachodnim i wschodnim różnice w formach życia kościelnego (liturgia, prawo), do których dochodziły jeszcze rozbieżności doktrynalne (np. „filioque”); w pewnych okresach rywalizacja między obiema stolicami świata chrześcijańskiego przeradzała się w jawny konflikt (np. za patriarchy Focjusza). Kiedy w 1054 r. doszło do ostatecznego rozłamu w chrześcijaństwie (schizma wschodnia) i całkowitego uniezależnienia się Kościoła Prawosławnego od Rzymu prawosławie było już ukształtowane jako samodzielne wyznanie pod względem administracyjnym, doktrynalnym i kulturowym. Podbój Bizancjum przez uczestników IV wyprawy krzyżowej i założenie tam w 1204 r. Cesarstwa Łacińskiego przekreśliły nadzieje na zjednoczenie Kościołów wschodniego i zachodniego. Późniejsze działania zmierzające do przywrócenia jedności w chrześcijaństwie (m.in. Unia Lyońska 1274, Unia Florencka 1439, Unia Brzeska w Polsce 1596) nie przyniosły trwałych rezultatów. Po upadku Bizancjum w 1453 r. głównym centrum prawosławia stawała się Rosja, a zwłaszcza od 1589 r. kiedy Moskwa została podniesiona do rangi patriarchatu. Najnowszym rozdziałem w dziejach prawosławia jest rozwój tendencji ekumenicznych, przejawiający się w prowadzeniu dialogu zarówno z Kościołem zachodnim (zwł. od Soboru Watykańskiego II), jak i wschodnimi (Kościoły przedchalcedońskie).

Prefacja – Słowo pochodzi z języka łacińskiego i składa się z dwóch członków: prae – przed, wobec oraz facere – czynić. Oznacza: „mówić przed rozpoczęciem innej czynności” lub „mówić wobec zgromadzonych”. We Mszy świętej prefacja jest rozpoczęciem uroczystego dziękczynienia składanego Ojcu przez Chrystusa w Duchu Świętym. Tym dziękczynieniem jest przede wszystkim uobecnienie Najświętszej Ofiary Chrystusa i Jego Zmartwychwstania. Prefacja wyraża przede wszystkim dziękczynienie, wskazując przez to na jeden z głównych motywów całej modlitwy eucharystycznej.

Prenatalne badania – badania medyczne podejmowane w celu zbadania stanu zdrowotnego embrionu i określenia ewentualnej terapii, której podjęcia wymaga zdrowie dziecka. „Diagnostyka prenatalna jest moralnie dozwolona, jeśli szanuje życie oraz integralność embrionu i płodu ludzkiego, dąży do jego ochrony albo do jego indywidualnego leczenia. Sprzeciwia się prawu moralnemu wtedy, gdy w zależności od wyników prowadzi do przerwania ciąży. Diagnostyka nie powinna pociągać za sobą wyroku śmierci” (KKK, 2274; por. Jan Pawet II, Evangelium vitae, 14).

Prezbiterium – (gr. presbýteros – starszy), Dzieje Apostolskie i Listy św. Pawła nazywają starszymi – prezbiterami – zwierzchników poszczególnych gmin chrześcijańskich, kierujących nimi w imieniu i zastępstwie Apostołów. Pierwotnie było używane zamiennie z epískopos – biskup. Już jednak na początku II w. będą określać różne ustalone funkcje w Kościołach lokalnych. Terminem „prezbiterium” określa się wspólnotę wszystkich duchownych danej diecezji, razem z biskupem (por. KKK, 877). Oznacza także tę część świątyni, w której usytuowany jest ołtarz jako miejsce gromadzenia się kapłanów w czasie sprawowania liturgii.

Profanacja – akt czynnego poniżenia osoby, rzeczy lub miejsca, które osobnym aktem zostały poświęcone (konsekrowane Bogu). Kościół uznaje za szczególnie ciężki grzech profanację Najświętszego Sakramentu: „Kto postacie konsekrowane porzuca albo w celu świętokradczym zabiera lub przechowuje, podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa, zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej; duchowny, może być ponadto ukarany inną karą, nie wyłączając wydalenia ze stanu duchownego” (KPK, kan. 1367).

Profesja – (łac. professio – publiczne wyznanie, wyznanie wiary), złożenie ślubu zakonnego, który jest wyrazem decyzji praktykowania rad ewangelicznych w szczególnej formie życia konsekrowanego. „Profesja rad ewangelicznych, w trwałym stanie życia uznanym przez Kościół, jest znakiem charakterystycznym «życia poświęconego» Bogu” (KKK, 915), (Św. Dz. M. o Pow. 85, 3).

Profetyzm – (od gr. profétes – prorok, wieszcz) to zjawisko w wielu religiach, którego istotą jest bezpośrednie przemawianie bóstwa przez wybranego do tego celu człowieka (prorok, wieszcz). Specyfiką profetyzmu w tradycji judeo-chrześcijańskiej jest koncentracja na Bogu i Jego zbawieniu. W profetyzmie biblijnym przekazywane jest przede wszystkim to, jak Bóg widzi rzeczywistość dziś i jak winna być ona przeżywana przez wierzących. Czymś wtórnym i drugorzędnym są zapowiedzi dotyczące przyszłości.

Promiskuityzm – (łac. promiscus – pomieszany), brak występowania reguł współżycia seksualnego i małżeńskiego, będący konsekwencją relatywizmu moralnego i permisywizmem obyczajów lub patologii.

Proporcjonalizm – teoria etyczna mająca na celu ustalenie moralnej kwalifikacji czynu ludzkiego. Według niej czynem dobrym jest ten, któremu przyświeca intencja czynu słusznego czyli takiego, który jest najbardziej korzystny w danej sytuacji z punktu widzenia proporcji pomiędzy skutkami dobrymi i złymi, mając na względzie „większe dobro” lub „mniejsze zło” którego zaistnienie jest możliwe w danej sytuacji. Jan Paweł II w Veritatis splendor stwierdza, że „tego rodzaju teorie sprzeciwiają się nauczaniu Kościoła, kiedy przypisują sobie zdolność usprawiedliwienia – to znaczy uznania za moralnie dobre – świadomych decyzji, które prowadzą do czynów sprzecznych z przykazaniami prawa Bożego i naturalnego” (nr 76).

Prorok – (hebr. nabi, gr. profétes) to wybrany przez Boga charyzmatyk, który przekazuje ludowi przesłanie (proroctwo). Biblia zawiera opisy wystąpień proroków (np. Natana) oraz Księgi proroków (np. Izajasza). Prorok w czasie wystąpienia posługuje się gestem (czynności symboliczne) i słowem. Ukazuje ludowi niedostrzegany przez nikogo horyzont zbawienia. Ze względu na treść rozróżnia się proroctwa pocieszające, napominające, oskarżające, zapowiadające. Obok proroków posłanych od Boga, byli także fałszywi prorocy, stąd konieczność rozeznania autentyczności proroka i proroctwa.

Protekcjonizm – polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą cel przywozowych. Nadmierny protekcjonizm może jednak służyć jako metoda dyskryminacji wyrobów początkujących przemysłów w krajach na drodze rozwoju lub jako siła nacisku aby wymusić niższą cenę na produkty, które później sprzedawane są ze znacznym zyskiem przez międzynarodowe przedsiębiorstwa (por. Jan Paweł II, Sollicitudo rei socialis, 43).

Protoewangelia – (gr. pierwsza dobra nowina) to, idąc za interpretacją już od czasów Ojców Kościoła, tekst Rdz 3,18, który zawiera (dość ogólną) obietnicę wyzwolenia człowieka od zła. Późniejsze teksty Starego Testamentu precyzują tę zapowiedź, wskazując na Mesjasza, którym jest ostatecznie Jezus z Nazaretu. Od II wieku po Chr. zestawia się w tym kontekście czyn Ewy i jego skutki na ludzkość z zaangażowaniem Maryi w dzieło zbawienia (Ireneusz z Lyonu).

Prozelityzm – w przeszłości był często synonimem ewangelizacji (prozelita – człowiek nawrócony). Współcześnie ma niemal zawsze znaczenie ujemne i oznacza zmuszanie ludzi lub takie nimi manipulowanie, żeby przyjęli taką a nie inną wiarę. Podstawową misją Kościoła jest przepowiadanie Słowa Bożego, które ma na celu chrześcijańskie nawrócenie, to znaczy pełne i szczere przylgnięcie do Chrystusa. Taka działalność Kościoła jest jego podstawowym prawem i obowiązkiem, z którego nigdy nie może zrezygnować, mimo iż „dziś wezwanie do nawrócenia, kierowane przez misjonarzy do niechrześcijan, poddaje się pod dyskusję lub przemilcza. Widzi się w nim akt prozelityzmu” (Jan Paweł II, Redemptoris missio, 46).

Prymat – jest to ogół władzy przysługujący Papieżowi jako zwierzchnikowi Kościoła katolickiego. Definitywnie prymat papieski został określony na Soborze Watykańskim I w 1870 r., który orzekł, że Papież posiada pełną najwyższą i bezpośrednią władzę w całym Kościele przejawiającą się w postaci władzy jurysdykcyjnej z mocą wydawania obowiązujących w Kościele praw i aktów wykonawczych, nominacji oraz decyzji w każdej istotnej sprawie, wśród których wyróżnia się troskę o jedność wiary. Papież jako najwyższy nauczyciel wiary posiada charyzmat nieomylności, z którego korzysta gdy definitywnie (ex cathedra) wypowiada się w sprawach wiary i moralności jako nauczyciel całego Kościoła. Rozróżnia się także tzw. prymat honorowy (prymas) przysługujący biskupom ze względu na przewodzenie zgromadzeniu podległych mu biskupów w Kościołach partykularnych.

Reformacja – ruch religijno-społeczny w chrześcijaństwie zachodnim powstały w XVI w., który przez wprowadzenie istotnych zmian w doktrynie i ustroju kościelnym doprowadził do podziału w Kościele zachodnim i wyodrębnienia się niezależnych od papiestwa Kościołów protestanckich (tzw. pierwsza reformacja – Kościoły luterańskie i reformowane, później Kościół anglikański). Bezpośrednim celem pierwszych reformatorów była odnowa życia religijnego. Reformację poprzedziły ruchy do niej zbliżone, jak wiklefizm, husytyzm, gallikanizm czy koncyliaryzm. R. zapoczatkowało wystąpienie M. Lutra, który w 1517 r. ogłosił w Wittenberdze 15 tez przeciwko katolickiej nauce o odpustach, a następnie w swoich kolejnych pismach występował przeciw papiestwu, nauce o usprawiedliwieniu człowieka oraz nauce o sakramentach św. Poglądy Lutra zostały potępione przez Papieża w Bulli Exurge Domine (1521). W jego ślady poszli inni reformatorzy, m.in. Zwingli i Kalwin. Ważnymi etapami rozwoju ruchu reformacyjnego było wyznanie wiary sformułowane przez Melanchtona Confessio Augustana z 1530 r. i zawarcie pokoju religijnego w Augsburgu w 1555 r. uznającego prawnie podział wyznaniowy Niemiec. W wyniku wojen religijnych, prześladowań i różnych procesów kulturowych w XVII i XVIII w. doszło do wyodrębnienia się nowych ruchów reformacyjnych, z których wyłoniły się liczne nowe wyznania i wspólnoty religijne.

Relatywizm – (łac. relativus – względny), pogląd teoriopoznawczy według którego poznawalne są jedynie relacje i odniesienia, w jakich pozostają rzeczy, same one nie są jednak przedmiotem możliwym do poznania. Jedną z konsekwencji takiego stanowiska jest twierdzenie, że nie ma obiektywnej prawdy, która byłaby niezależna od podmiotu poznającego (relatywizm sceptyczny – por. Jan Paweł II, Centesimus annus, 46). Z godnie z tym poglądem każde poznanie jest względne i w tym sensie także subiektywne. Przyjęcie takiego poglądu w etyce prowadzi do zaprzeczenia absolutnego charakteru wartości moralnych i powszechnej wartości norm etycznych.

Salariat – (łac. salarium – wynagrodzenie, zapłata), sposób urzeczywistnienia sprawiedliwości w stosunkach pracownik – pracodawca przez odpowiednie wynagrodzenie wykonywanej pracy. Etyczne warunki sprawiedliwej płacy określa Jan Paweł II w Laborem exercens, nazywając ją „płacą rodzinną” (nr 19).

Sanktuarium – miejsce święte, w którym czczony jest obraz lub figura Chrystusa, Maryi, Aniołów lub Świętych. W szerszym znaczeniu sanktuarium oznacza miejsce wyróżnione przez daną wspólnotę i domagające się szczególnego szacunku (sanktuarium narodu, grupy).

Sceptyczny relatywizm – przekonanie, że nie istnieje żadna ostateczna prawda, ale że prawda zmienia się w zależności od zmiennych warunków społecznych czy politycznych.

Schizma – rozłam w Kościele powstały w skutek zakwestionowania prymatu jurysdykcyjnego Papieża i i zaprzeczenia jego najwyższego autorytetu w sprawach wiary i dyscypliny kościelnej przy jednoczesnym zachowywaniu prawowiernej nauki teologicznej, w odróżnieniu od herezji polegającej na zakwestionowaniu nauki teologicznej lub jej zmienianiu. W dziejach chrześcijaństwa największą jest tzw. schizma wschodnia, która dokonała się formalnie w 1054 r. kiedy to legat Papieża Leona IX ekskomunikował patriarchę Konstantynopola Michała Cerulariusza, który z kolei obłożył klątwą Papieża, co doprowadziło do trwałego rozłamu w Kościele. W późniejszych stuleciach podejmowane były próby zjednoczenia Kościołów prawosławnego i katolickiego (np. na soborach w w Lyonie w 1274 r. i Florencji w 1439 r.), jednak nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Współcześnie, w 1965 r. Papież Paweł VI i patriarcha Konstantynopola Atenagoras I odwołali wzajemne ekskomuniki z 1054 r., od tego czasu widoczne jest pewne zbliżenie między Kościołami prawosławnym i katolickim. Oprócz schizmy wschodniej miały miejsce również rozłamy wewnętrzne w Kościele zachodnim, zdarzały się one kilkakrotnie na tle nieporozumień w sprawie wyboru Papieży, najdłużej trwała tzw. schizma zachodnia, kiedy rządziło kościołem rzymskokatolickim dwóch (od 1378), a później (od 1409) trzech Papieży. Została ona zlikwidowana w 1417 r., kiedy to na soborze w Konstancji wybrano Papieżem Marcina V, który został uznany przez cały Kościół katolicki.

Sekularyzacja – (łac. saecularis – świecki), proces, który przynosi z sobą wyłączenie spod kontroli i spod celów sakralnych pewnych rzeczywistości, które posiadają uzasadnioną autonomię. Należy odróżnić od sekularyzmu, który oznacza ideologię ateistyczną lub agnostyczną negującą wierzenia religijne a wyjaśniająca wszystko w kategoriach doczesności. Terminem sekularyzacja określa się także działania administracyjne władz państwowych w XVIII i XIX w. polegające na bezprawnej konfiskacie dóbr kościelnych. Proces ten dokonywał się systematycznie od czasów Rewolucji Francuskiej (1789), polegał na przejmowaniu majątku kościelnego przez państwo, dążące wszelkimi środkami, administracyjnymi i politycznymi do wyeliminowania Kościoła katolickiego z życia społecznego w imię głoszonej zasady „rozdziału Kościoła i państwa”. Konsekwencją tych działań jest współczesny proces sekularyzacji społeczeństwa polegający na systematycznym zaniku tradycji religijnych i poczucia katolickich wartości duchowych. „Dzisiejszą pokusą jest sprowadzanie chrześcijaństwa do mądrości czysto ludzkiej, jakby do wiedzy o tym, jak dobrze żyć. W świecie silnie zsekularyzowanym nastąpiło «stopniowe zeświecczenie zbawienia», dlatego walczy się, owszem o człowieka, ale o człowieka pomniejszonego, sprowadzonego jedynie do wymiaru horyzontalnego” (Redemptoris missio, 11 ).

Sensus fidei – zob. zmysł wiary

Septuaginta – (łac. siedemdziesiąt) to zbór przetłumaczonych na język grecki ksiąg Biblii Hebrajskiej oraz ksiąg napisanych lub zachowanych w języku greckim a określanych jako deuterokanoniczne. To najstarsze tłumaczenie na język grecki ST powstało w Aleksandrii (III w. przed Chr.) i rozpowszechnione w diasporze żydowskiej cieszyło się jej szacunkiem do czasu, gdy Kościół zaczął używać tekstu Septuaginty dla uzasadniania głoszonej Ewangelii. Septuaginta stanowiła też pomost pomiędzy hebrajską myślą biblijną a kulturą hellenistyczną. Dla chrześcijańskich głosicieli Dobrej Nowiny o Jezusie w środowisku greckojęzycznym była Septuaginta i przygotowaniem gruntu do ewangelizacji jak i nieodzownym jej narzędziem. Stała się też częścią Biblii Kościoła pierwszych wieków i jest taką do dzisiaj w Kościele Prawosławnym.

Sobór Powszechny – jest to uroczyste zgromadzenie biskupów całego świata pod przewodnictwem Papieża jako biskupa Rzymu, obradujące nad istotnymi sprawami Kościoła powszechnego i stanowi wraz z Papieżem podmiot najwyższej władzy w Kościele. Wszyscy biskupi mają prawo i obowiązek uczestniczenia w soborze powszechnym z głosem decydującym. Tylko Biskup Rzymski może zwołać sobór powszechny, przewodniczyć mu osobiście lub przez innych, określać sprawy które mają być przedmiotem obrad i zatwierdzać jego uchwały. Sobór powszechny jest najbardziej widoczną i uroczystą formą sprawowania władzy w Kościele a jego definicje dogmatyczne mają charakter nieomylny i najbardziej autorytatywny. W historii Kościoła odbyło się dotąd 21 soborów powszechnych, z których tylko 7 pierwszych za powszechne uważa również Kościół prawosławny: Nicejski I (325 r.); Konstantynopolitański I (381 r.); Efeski (431 r.); Chalcedoński (451 r.); Konstantynopolitański II (553 r.); Konstantynopolitański III (680 r.); Nicejski II (787 r.); Konstantynopolitański IV (869-870); Lateraneński I (1123 r.); Lateraneński II (1139 r.); Lateraneński III (1179 r.); Lateraneński IV (1215 r.); Lyoński I (1243 r.); Lyoński II (1274 r.); Viennejski (1311-1312 r.); Konstancjański (1414-1418 r.); Bazylejski (1431-1445 r.); Lateraneński V (1512-1517 r.); Trydencki (1545-1563 r.); Watykański I (1869-1870 r.); Watykański II (1962-1965 r.).

Soteriologia – jest to dziedzina teologii, której przedmiotem refleksji jest zbawienie dokonane przez Jezusa Chrystusa na krzyżu. Przyjęta w posłusznej miłości śmierć Boga-człowieka, ze względu na którego Bóg okazał swoją miłość do całej ludzkości i w którym pojednał ze sobą naturę ludzką upadłą na skutek grzechu pierworodnego z naturą udoskonaloną dzięki odkupieniu i łasce. Subiektywny skutek tego odkupienia a więc przyjęcie przez człowieka łaski nadprzyrodzonej, nie jest już przedmiotem soteriologii ale nauki teologicznej o łasce Bożej. W soteriologii stosowana jest terminologia właściwa dla teologii dogmatycznej.

Spirytualizm – (łac. spiritus – duch), doktryna przyjmująca, że duch stanowi substancję wszelkiej rzeczywistości. Jest przeciwieństwem materializmu. W antropologii wyraża się w twierdzeniu, że duch ludzki, dusza jest zasadą ożywiającą materialne ciało i źródłem działań specyficznie ludzkich (wolicjonalnych i intelektualnych).

Subiektywizm – (łac. subiectum – podmiot), tendencja do sprowadzania wszelkiego sądu do indywidualnej oceny. Subiektywizm utrzymuje, że wartości, w tym prawda i fałsz, dobro i zło, zależą od punktu widzenia każdego indywidualnego podmiotu. W etyce subiektywizm neguje potrzebę istnienia ogólnych norm moralnych, które byłyby powszechne, przyznając człowiekowi pełną autonomię, tak że człowiek sam dla siebie staje się prawodawcą.

Substancja, substancjalny – (łac. substantia od substare – znajdować się pod czymś), w tradycji arystotelesowskiej oznacza to, czemu z istoty przysługuje istnienie samo w sobie, a nie w czymś drugim jako podłożu. Nie ma oczywiście mowy o definicji istotnej, taką definicję wyklucza z natury rzeczy każda kategoria a więc także kategoria substancji. Według scholastyków pojęcie bytu, które jest orzekane o wszelkiej kategorii jest analogiczne a nie rodzajowe. Możemy opisać substancję jako byt istniejący w sobie, a nie w innej rzeczy, która byłaby jej podmiotem. Substancja stanowi podstawę wszelkiego bytu, dlatego sam tylko Bóg jest substancją w bezwzględnym znaczeniu, w ten sposób jest jeden i niezłożony, wszystkie zaś inne substancje stworzone, posiadają naturę złożoną z istoty i istnienia. Różnica pomiędzy istotą i istnieniem zachodzi w każdej substancji z wyjątkiem Boga. W ten sposób analogicznie wszystkie byty są substancjami ale realnie różnią się wzajemnie. Zob. „Analogia bytu”.

Sufragan – biskup pomocniczy w diecezji, podlegający ordynariuszowi.

Sukcesja apostolska – jest to nieprzerwana ciągłość w istotnych sprawach, dotyczących wiary i kultu Bożego, między Kościołem dzisiejszym a Kościołem który założył Chrystus za pośrednictwem Apostołów. Realizuje się dzięki uprawomocnieniu urzędu i pełnomocnictwa w Kościele powszechnym przez jego ważne kanonicznie pochodzenie od Dwunastu Apostołów, których urząd i pełnomocnictwo związane są bezpośrednio z wolą Jezusa Chrystusa i działaniem Ducha Świętego. Zgodnie z podwójnym charakterem władzy biskupiej sakramentalnym i zwierzchnim, sukcesja apostolska jest sukcesją sakramentalnego posługiwania przez kanonicznie wyświęconych biskupów. Samo Pismo święte potwierdza, konieczność uprawomocnienia orędzia przez prawomocność kolejnych jego głosicieli oraz ich następców, w ten sposób cały episkopat wraz z Papieżem jako jego głową jest w ramach sukcesji apostolskiej następcą kolegium apostolskiego z Piotrem na czele.

Symonia – (od łac. simonia), termin bierze swą nazwę od Szymona Maga, który chciał kupić od Apostołów władzę udzielania Ducha Świętego przez nałożenie rąk (Dz 8,18-24). Symonia stanowi zagadnienie teologiczno-prawne: Symonia albo świętokupstwo oznacza nabywanie aktu własności, urzędu lub przedmiotu o charakterze sakralnym czy szczególnie świętym, np. godności kościelnej, relikwii świętych, przedmiotów kultu religijnego uznanych za cudowne itp. za pomocą środków finansowych lub innych dóbr materialnych.

Synkretyzm – próba pogodzenia, a nawet wymieszania różnych, często niemożliwych do połączenia, zasad doktrynalnych i praktyk. Synkretyzm może mieć miejsce w filozofii, teologii a także praktyce życia religijnego. Próbę prowadzenia dialogu ekumenicznego drogą synkretyzmu podjął teolog protestancki G. Callixtus (1586-1656). Jan Paweł II przypomina, że dialog ekumeniczny „powinien unikać wszelkich form redukcjonizmu albo łatwych uzgodnień” a opierać się na jasnym przedstawianiu swej doktryny ale w duchu miłości i pokory (por. Ut unum sint, 36).

Synod – jest to zgromadzenie biskupów o charakterze nadzwyczajnym i uroczystym zwołane zgodnie z prawem kanonicznym w celu kolegialnego rozpatrzenia danej sprawy, która jest przedmiotem jego obrad. Rozróżnia się: 1. instytucję synodu biskupów powołaną przez Papieża Pawła VI jako Zgromadzenie Synodu Biskupów z siedzibą w Watykanie, jest to zebranie przedstawicieli Konferencji episkopatów wszystkich Kościołów partykularnych pod przewodnictwem Papieża dla rozważenia ważnych problemów związanych z działalnością Kościoła w świecie, powstał po Soborze Watykańskim II, posiada stały sekretariat generalny oraz radę sekretariatu, obraduje na sesjach zwyczajnych odbywających się co trzy lata a dla rozpatrzenia spraw wymagających szybkiego załatwienia, na sesjach nadzwyczajnych; 2. synod diecezjalny, z udziałem przedstawicieli duchowieństwa i wiernych, obradujący w danej diecezji nad istotnymi sprawami wewnątrzdiecezjalnymi; 3. Synod partykularny, z udziałem przedstawicieli diecezji lub metropolii. Synody nie mają władzy jurysdykcyjnej innej od tej jaką posiadają biskupi na terenie Kościoła partykularnego i mocy ustawodawczej wobec prawa kanonicznego obowiązującego w Kościele powszechnym, ponadto wszystkie uchwały przed ogłoszeniem muszą uzyskać aprobatę Stolicy Apostolskiej.

Synoptyk – (od gr. synoptíkeos – obejmujący okiem) to jeden z trzech autorów tzw. Ewangelii Synoptycznych (Mateusz, Marek, Łukasz). Te Ewangelie wykazują szereg podobieństw i rozbieżności. W historii i dzisiaj w różny sposób tłumaczy się to, co określa się jako „problem synoptyczny”.

Szafarz – w liturgii określenie to oznacza człowieka, któremu Kościół zleca spełnianie konkretnych czynności, związanych ze sprawowanie sakramentów. Kościół dokonuje rozróżnienia na „szafarza zwyczajnego”, który może udzielać sakramentów w każdej sytuacji oraz „szafarza nadzwyczajnego”, który sprawuje dany sakrament w sytuacjach szczególnych, np. zwyczajnym Szafarzem Chrztu jest kapłan i diakon, jednak w szczególnych okolicznościach może chrzcić każdy chrześcijanin a nawet każdy człowiek. Szafarzem zwyczajnym sakramentu Bierzmowania jest biskup, jednak w zagrożeniu życia danego człowieka sakramentu tego może mu udzielić kapłan.

Tabernakulum – łacińskie słowo tabernaculum oznacza „namiot”. Odwołuje się w ten sposób do biblijnych obrazów, w których wyrażona była idea „obecności Boga pośród ludzi”, W Starym Testamencie był to „Namiot Spotkania” rozbijany poza obozem, w którym Bóg spotykał się ze swoim ludem. W Nowym Testamencie myśl tę wyraża w czytelny sposób św. Jan: „Słowo stało się ciałem i zamieszkało (dosł.: «rozbiło namiot») między nami”. Kiedy więc zaczęto w kościołach budować piękne miejsca przechowywania Najświętszego Sakramentu, nazwano je „tabernakulum”. Bardzo często mają one wygląd namiotu. Tabernakula w centrum kościoła zaczęły się pojawiać dopiero w VIII wieku. Wcześniej przechowywano Najświętszy Sakrament w domach (gdy nie było jeszcze kościołów) lub w bocznych ścianach kościoła.

Teleologizm – (gr. teléo – zmierzać do celu), wg Arystotelesa jest to teoria wyjaśniająca prawa przyrody, a w znaczeniu ogólnym prawa rzeczywistości, zgodnie z którymi wszelki akt posiada przyczynę celową, a więc cel do którego jest skierowany. W ten sposób orzeka się o różnych rzeczach ze względu na jakiś cel, np. „człowiek żyje aby osiągnąć szczęście”. W etyce jest to pogląd podkreślający wartość celu działania i intencję związaną z osiągnięciem celu dobrego. Jan Paweł II pisze, że „życie moralne człowieka ma charakter głęboko teleologiczny, ponieważ polega na świadomym przyporządkowaniu ludzkich czynów Bogu – najwyższemu dobru i ostatecznemu celowi człowieka” (Veritatis splendor, 73). Nie można jednak rozumieć teleologicznego wymiaru moralności w tym sensie jakoby wartość moralna czynów zależała od intencji i przewidywanych konsekwencji, nie zaś w pierwszym od przedmiotu rozumnie wybranego przez świadomą wolę.

Teofania – (gr. „objawienie się Boga”), jest to widzialne ukazanie się Boga ludziom. Stary Testament wprawdzie powtarza, że nikt nie może Boga zobaczyć i pozostać żywym (Wj 19,21), opowiada jednak o teofaniach, jakie przeżył Mojżesz i inni patriarchowie Starego Przymierza (Abraham, Jakub). Ewangelie opowiadają o pewnego rodzaju teofaniach podczas chrztu Jezusa i jego przemienienia w obecności Apostołów na górze Tabor. We wczesnym Kościele teofanią nazywano epifanię albo objawienie się Chrystusa poganom (Mt. 2,1-2) i tego terminu używa się dzisiaj na Wschodzie. Zasadniczo jednak teofanią określa się narodzenie Jezusa Chrystusa jako Boga-człowieka i jego misję pośród ludzi.

Teologia – (gr. théos – Bóg; lógos – słowo, nauka), jest to rozumowa refleksja nad Objawieniem. W starożytności teologia rozwinęła się z nauczania wiary, w średniowieczu, przybrała formę nauki wykładanej na uniwersytetach i była uznawana przez teologów za nadrzędną wobec innych nauk. W czasach nowożytnych uległa rozwojowi i została podzielona na specjalizacje: biblijną, pozytywną, systematyczną i praktyczną. Mimo zróżnicowania teologii, tak na poszczególne dyscypliny teologiczne, jak i różne „kierunki” teologii w zależności od kultury, w jakiej jest uprawiana, czy szczególnego przedmiotu zainteresowania, teologia pozostaje jedna. Zawsze jest ona refleksją na Objawieniem Bożym, jaka rodzi się w Kościele, a jaka wynika z konieczności głoszenia Dobrej Nowiny i z pragnienia zachowania wierności słowu Bożemu w zróżnicowanym i zmieniającym się nieustannie świecie.

Theologoumena – nie wiążące twierdzenie teologiczne, które nie ma wyraźnych podstaw ani w Piśmie świętym, ani w dogmatycznym nauczaniu Magisterium Kościoła. Teologia prawosławna posługuje się tym terminem, aby odróżnić określenia dogmatyczne siedmiu pierwszych soborów od następujących po nich wypowiedzi Kościoła rzymskokatolickiego w sprawach wiary.

Tora – (hebr. torå – prawo, pouczenie) to najwcześniej ustne pouczenie, jakiego udzielał w imieniu Boga w sanktuarium kapłan w sprawach dotyczących rozróżniania tego co czyste i nieczyste. Z czasem oznacza całość spisanych pouczeń, zwłaszcza dotyczących kultu. Później obejmuje całość objawionej Izraelowi woli Jahwe. Wreszcie Tora oznacza Pięcioksiąg (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt) lub niekiedy całość Starego Testamentu (W.P 97,3).

Tradycja – w ogólnym znaczeniu jest to przekaz, dawny zwyczaj, pojęty jako bogactwo doświadczeń i wiedzy przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Tradycja w teologii oznacza proces i treść przekazu prawdy objawionej, która pochodzi od ustnego przepowiadania Jezusa i Apostołów, rozwijała się w Kościele i dzięki Kościołowi przy współdziałaniu Ducha Świętego. Po utrwaleniu w Piśmie świętym pierwotnej Tradycji, już za życia pierwszego pokolenia chrześcijan, świadomość wiary Kościoła przekazana w formie Tradycji i autorytatywnie głoszona przez Magisterium jest normatywna w sprawie interpretacji kanonu Pisma świętego i prawd wiary.

Transcendencja – (łac. transcendere – przekrać), w filozofii – to, co wykracza poza zakres jakiejś rzeczywistości. W teologii – termin na określenie radykalnej różnicy jaką się dostrzega ludzkim umysłem pomiędzy Bogiem a stworzeniem, którego istnienie „przekracza” wszechświat i nie może być z nim utożsamiane.

Trisagion – (gr. „trzykroć święty”), starożytna antyfona (Święty Boże, Święty mocny, Święty a nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami), podkreślająca świętość Chrystusa, Jego boską potęgę i nieśmiertelność przeciwko tym, którzy twierdzili, że na krzyżu cierpiał On nie jako człowiek ale w swojej Boskiej naturze. Użyty po raz pierwszy na Soborze Chalcedońskim (451).

Uniformizm – (łac. uniformis – jednokształtny), dążenie do ujednolicenia czegoś, pogląd sprzeciwiający się akcentowaniu uzasadnionych, indywidualnych cech rzeczywistości.

Utylitaryzm – (łac. utilitas – korzyść, pożytek), doktryna lub postawa moralna głosząca, iż pożyteczne, czyli to, co może dostarczyć najwięcej szczęścia, powinno być najwyższym kryterium oceny moralnej ludzkiego działania. Termin wprowadzony przez J. S. Milla (Utilitarianism,1863). Teoria ta, utożsamiając dobro moralne z użytecznością czynu, dopuszcza czyn obiektywnie zły jeśli może on przynieść określoną korzyść, lub też rezygnację z czynu dobrego, ale wymagającego wysiłku moralnego, który – zdaniem utylitarystów – może nie być wystarczająco mocno zbilansowany korzyścią. Polega więc na uzasadnieniu powinności etycznej pożytkiem, w znaczeniu największej możliwej sumy użyteczności, zarówno indywidualnej jak i społecznej.

Wulgata – (łac. Vulgata, od vulgatus – rozpowszechniony) to nazwa tłumaczenia Biblii na język łaciński, dokonanego w dużej mierze przez św. Hieronima w IV w. Po początkowych oporach, została Wulgata od VIII w. powszechnie przyjęta w Kościele łacińskim (stąd Vulgata), zaś Sobór Trydencki uznał ją za oficjalny przekład Biblii Kościoła katolickiego.

Theotókos – (gr. „Bożarodzicielka”) – Tytuł NMP nadany po ogłoszeniu na Soborze Efeskim w 431 r., dogmatu o Bożym macierzyństwie Maryi.

Zasada pomocniczości – głosi, że „społeczność wyższego rzędu nie powinna ingerować w wewnętrzne sprawy społeczności niższego rzędu, pozbawiając ją kompetencji, lecz raczej winna wspierać ją w razie konieczności i pomóc w koordynacji jej działań z działaniami innych grup społecznych, dla dobra wspólnego” (Centesimus annus, 48). Wszystkie zaś społeczności powinny okazywać uzupełniająca pomoc osobie, która jest źródłem, fundamentem i celem wszystkich instytucji społecznych. Papież Pius XI określił ją w encyklice Quadragesimo anno (1931) jako „najważniejsze prawo filozofii społecznej” (nr 79).

Zmysł wiary – w nauczaniu Soboru Watykańskiego II (KK, 12), jest to termin określający nadprzyrodzoną dyspozycję do wyznawania prawdziwej wiary właściwą dla ogółu Ludu Bożego. Wyczucie to jest źródłem consensus fidelium, (łac. zgody wiernych) i w niej się ono ukazuje. Dzięki owemu zmysłowi wiary, wzbudzanemu i podtrzymywanemu przez Ducha Świętego, Lud Boży jest w stanie przyjąć prawdy wiary zawarte w Objawieniu, wniknąć w nie głębiej za pomocą słusznego osądu i w sposób pełny stosować w życiu. Pojęcie to jest autorstwa J. H. Newmana.

Znaki czasu – termin zaczerpnięty z Ewangelii (np. Mt 16,3), gdzie oznacza cuda czynione przez Jezusa Chrystusa, jako znaki nadejścia czasów mesjańskich, pojęcie to jest stosowane przez Papieży Jana XXIII i Pawła VI, a także przez Sobór Watykański II na określenie wydarzeń zachodzących w życiu ludzkości (historycznych, kulturowych itp.), które rozpatrywane w świetle wiary, ukazują działanie woli Bożej i skierowane do człowieka Boże wezwanie do otwarcia się na działanie łaski. Wydarzenia te ukazują przede wszystkim działanie Bożej Opatrzności, przejawiające się w zwycięstwie dobra nad złem w świecie.