NOWA

UKRAINA

Zeszyty historyczno-politologiczne

1–2/2009

Kraków–Przemyśl 2009

Nowa Ukraina /

New Ukraine

ADA

AUKOWA

Andrzej Banach (Kraków), Paul Best (New Haven, CT), Aleksander

Bobko

(Rzeszów–Kraków), Zdzisław Budzyński (Rzeszów–Przemyśl), Andrzej Choj-

nowski (Warszawa), Andrzej Chwalba (Kraków–Przemyśl), Jan Draus (Rzeszów–Prze-

myśl), Roman Drozd (Słupsk), Piotr Franaszek (Kraków–Przemyśl), Mark von Hagen

(Tempe, AZ), John-Paul Himka (Edmonton, AB), Aleksandra Hnatiuk (Warszawa–

Kijów), Illja Kononow (Łuhańsk), Anatolij Kruhłaszow (Czerniowce–Wilno), Hiroaki

Kuromiya (Bloomington, IN), Andrzej Nowak (Kraków–Warszawa), Roman Solcha-
nyk (Los Angeles, CA), Andrzej Leon Sowa (Kraków), Stanisław Sroka (Kraków),

Stanisław Stępień (Przemyśl), Frank Sysyn (Toronto, ON), Jerzy Tomaszewski (War-

szawa), Wadym Wasiutynśkyj (Kijów), Leonid Zaszkilniak (Lwów).

EDAKCJA

: Jarosław Moklak (redaktor naczelny, Kraków–Przemyśl), Ola Kich-Masłej

(sekretarz redakcji, Kraków), Tarik Cyril Amar (Lwów), Piotr Andrusieczko (Poznań),
Anna Babiak (Kraków), Piotr Bajor (Kraków), Jan Jacek Bruski (Kraków), Grzegorz

Demel (Kraków), Marta Dyczok (London, ON), Dawid Gacek (Kraków), Dmytro Ko-

brynśkyj (Kijów), Agnieszka Korniejenko (Kraków–Przemyśl), Paweł Krupa (Kra-

ków–Przemyśl), Evhen Ladna (Toronto, ON), Torsten Lorenz (Berlin–Wien), Marian

Mudryj (Lwów),

Jan Pisuliński (Rzeszów), Diana Reilly (New York, NY).

ECENZJA

Jan Draus

OREKTA

Irena Spolska-Oniszko

ROJEKT OKŁADKI

: Maria Bodnar

NA OKŁADCE

: Tarcza Herbu „Kurcz” rodziny Mazepów-Kurcewyczów

Redakcja nie zawsze identyfikuje się z poglądami autorów artykułów publikowanych

w „Nowej Ukrainie”

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na badania własne Wydziału

Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Publikacja dofinansowana przez Państwową Wyższą Szkołę Wschodnioeuropejską w Przemyślu

Tłumaczenia tekstów dofinansowane przez Uniwersytet Rzeszowski

YDAWCA

: Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu

I S S N 1 8 9 5 –7 8 9 7

DRESY REDAKCJI

Uniwersytet Jagielloński

Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska

Instytut Historii

Instytut Stosunków Międzynarodowych

ul. Gołębia 13

ul. Tymona Terleckiego 2

31–007 Kraków, PL

37–700 Przemyśl, PL

mailto: n o w a u k r a i n a @ g ma i l . c o m

skype: n o w a u k r a i n a

w w w . n o w a uk r a i n a . o r g

RUK I OPRAWA

San-Set, 37–700 Przemyśl, Ostrów 485

(druk ukończono 25

czerwca 2010 r.)

Nowa Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne, 1–2/2009

D REDAKCJI

................................................................................................................ 5

ISTORIA

Paweł Krokosz, Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały

(październik–grudzień 1708 r.)................................................................................. 7

Christopher Ford, Ukraińska rewolucja 1917–1921: przesądzenie

o losie europejskiej rewolucji socjalistycznej ...........................................................30

Grzegorz Pawlikowski, Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa

lubelskiego do USRR (październik 1944 r. – marzec 1947 r.) ................................. 39
R

EGIONY

Hałyna Kochan, Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu

Bug i Euroregionu Karpackiego oraz polityczne wskaźniki efektywności rozwoju
obwodów ukraińskich wchodzących w skład tych euroregionów.......................... 58

Marta Studenna, Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno-

-ekonomicznej Ukrainy po 1991 roku....................................................................... 67
P

OLITOLOGIA

Jacek Lubecki, Andrew Drummond, Kultura polityczna na terenach

byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)........................................................... 75

Hałyna Kuc, Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

na przykładzie obwodu charkowskiego..................................................................101

Ihor Paśko, Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji? .............113

OCJOLOGIA

Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk, Moralność ekonomiczna społeczeństwa

ukraińskiego w świetle Europejskiego Sondażu Społecznego .............................. 123

Lilija Honiukowa, Mechanizmy równoważenia udziału kobiet

i mężczyzn w rozwoju partii politycznych w Ukrainie ..........................................137
R

ECENZJE

YDARZENIA

Michał Pliszka, Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон”

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський проект о.

Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”, Львів 2008, с. 159..........................147

Wołodymyr Biłećkyj, Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej

Ukrainy.................................................................................................................... 149

New Ukraine. A Journal of History and Politics, 1–2/2009

DITOR

’

OTES

........................................................................................................... 5

ISTORY

Krokosz, Pawel. Ivan Mazepa and Peter I. War of proclamations

(October–December 1708).......................................................................................... 7

Ford, Christopher. The Ukrainian Revolution 1917–1921:

Deciding the fate of European socialist revolution .................................................30

Pawlikowski, Grzegorz. The transfer of Ukrainian population from

the Lublin Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic

(October 1944–March 1947)..................................................................................... 39
R

EGIONS

Kochan, Halyna. SWOT analysis of the constituent statutes of the “Buh”

and “Karpaty” Euroregions and the political indicators of the effectiveness
analysis of the development of these Ukrainian provinces that belong

to the Euroregions..................................................................................................... 58

Studenna, Marta. The oligarchic clans of the Donbas region

against the politico-economic situation in Ukraine after 1991 ............................... 67
P

OLITICAL

CIENCE

Jacek Lubecki, Andrew Drummond, Political culture of the former

Austrian Galicia in Poland and Ukraine ................................................................. 75

Kuc, Halyna. Electoral split in Ukraine. Parties and values confrontation

on the example of Kharkiv oblast ...........................................................................101

Pasko, Ihor. Ukraine — Struggle for power or clash of civilizations?.........113

OCIOLOGY

Demkiw, Oleh, Kondratyk, Lidiia. Economic morality of contemporary

Ukrainian society in the context of the European Social Survey.......................... 123

Liliia Honiukowa, Mechanisms of gender balancing in the development

of political parties in Ukraine.................................................................................137
R

EVIEWS

VENTS

Pliszka, Michal. Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон”

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський проект
о. Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”, Львів 2008, с. 159......................147

Biletskyi, Volodymyr. Periodical “The East” in Ukraine’s information

space ........................................................................................................................ 149

Od redakcji

Oddajemy do rąk czytelników zeszyt, w którym utrzymujemy dotychczasową

strukturę układu wewnętrznego. Różnica w stosunku do poprzednich zeszytów po-
lega na tym, że nie rozbudowaliśmy wiodącego bloku tematycznego, a ponadto nie-

co skromniejsze możliwości budżetowe wymusiły na redakcji zmniejszenie obję-

tości niniejszego zeszytu. Poza tym, po czterech latach istnienia „Nowej Ukrainy”,
z przyjemnością powiadamiamy naszych czytelników o zmianach na dobre —

cieszymy się rosnącym zainteresowaniem zarówno czytelników, jak i autorów pub-
likacji oraz pozyskaliśmy grono uznanych recenzentów krajowych i zagranicznych,

co umożliwia nam podjęcie starań o wpisanie czasopisma na listę ministerialną.

Blok historyczny otwierają artykuły dotyczące konfrontacji ukraińsko-rosyj-

skiej. Pierwszy z nich nawiązuje do 300-lecia politycznego wystąpienia Iwana Ma-

zepy podczas wojny północnej i próby nadania Ukrainie podmiotowości na arenie

międzynarodowej. Jeszcze zanim upadł Baturyn (1708), obie strony konfliktu się-
gnęły po groźny oręż, jakim były uniwersały kierowane do ludności ukraińskiej. Tę

swoistą wojnę propagandową Ukraina przegrała. Piotrowi I udało się całkowicie zdy-

skredytować hetmana Mazepę, którego wykreował na wroga Cerkwi prawosławnej

i zdrajcę (zob. Paweł Krokosz). Jako ilustrację do tego zagadnienia publikujemy por-

tret i herb Iwana Mazepy — „Kurcz” w wersji najczęściej spotykanej w literaturze
przedmiotu

. Drugi artykuł porównuje relacje ukraińsko-rosyjskie do irlandzko-an-

gielskich, co pozwoliło przedstawić ogólnoeuropejskie implikacje rewolucyjne z lat

1917–1920. W 1914 r. Lenin pisał o potrzebie nadania niezależności Ukrainie — czy
pamiętał jednak słowa Marksa, że angielska rewolucja na czele z Cromwellem za-

znała porażki w Irlandii? Według Christophera Forda porażka ta powtórzyła się
właśnie w rosyjskiej Irlandii i przesądziła o losie europejskiej rewolucji socjali-

stycznej. W obrębie dwudziestowiecznych zagadnień historycznych pozostaje arty-

kuł dotyczący przesiedleń ludności ukraińskiej z Lubelszczyzny do USRR, pro-
wadzonych na podstawie umowy z 9 września 1944 r. zawartej przez PKWN i rząd

Ukrainy radzieckiej. Przesiedleniom starała się przeciwdziałać OUN i UPA, nato-

miast pewna część społeczności polskiej akceptowała zaistniałe przemiany demo-
graficzne (zob. Grzegorz Pawlikowski).

Oprócz herbu „Kurcz” przedstawionego na okładce spotykamy także herb „Mazepa II” z dwo-

ma półksiężycami po obu stronach odwróconej i przekrzyżowanej litery „T”, rozdartej u góry

w kształcie litery „V”. Zob. J. Ostrowski, Księga Herbowa Rodów Polskich, Warszawa 1897–
1905, t. 2, s. 346, t. 3, s. 203 oraz http://pl.wikipedia.org/wiki/Kurcz_%28herb_szla-

checki%29. Jednak używanie tego herbu przez Iwana Mazepę kwestionują niektórzy znawcy
przedmiotu.

Od redakcji

W bloku politologicznym proponujemy naszym czytelnikom analizę porów-

nawczą współczesnej kultury politycznej ukształtowanej na obszarach dawnej Ga-

licji, należących dziś do Polski i Ukrainy. Wyniki przeprowadzonych badań, uwzglę-
dniające zarówno regionalne dziedzictwo historyczne, jak i dane zawarte w bazie

danych Studium Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Ele-
ctoral Systems) wskazują, że współcześni „Galicjanie” w obu krajach są bardziej

obywatelscy niż ich współobywatele w pozostałych regionach — częściej głosują,

mają wyższe poczucie politycznej efektywności i częściej popierają partie prawico-
we. Instytucjonalnym mechanizmem przetrwania i tworzenia „galicyjskiej (halic-

kiej)” kultury politycznej jest Kościół rzymskokatolicki w Polsce i Cerkiew grecko-

katolicka w Ukrainie (zob. Jacek Lubecki, Andrew Drummond). W kolejnym arty-
kule proponujemy uwadze czytelników problematykę konfliktu partii politycznych

i wartości ideowych w Ukrainie, ze szczególnym uwzględnieniem obwodu charko-
wskiego. Podział elektoralny, który zarysował się podczas wyborów prezydenckich

2004 r., uległ pogłębieniu w wyborach parlamentarnych 2006 i 2007 r. Po obu

stronach barykady stanęli „pomarańczowi” zwolennicy Wiktora Juszczenki i „biało-
-niebiescy” stronnicy Wiktora Janukowycza. Przyczyną sporu był konflikt wyzna-

wanych wartości, ponieważ większość organizacji partyjnych współczesnej Ukrainy

charakteryzuje preferowanie wartości i zasad, a nie doktryn ideologicznych (zob. Ha-
łyna Kuc). Blok ten zamyka analiza filozoficzno-politologiczna Ihora Paśki przed-

stawiająca wzajemne relacje władzy politycznej i grup opozycyjnych, na których tle

autor przedstawił wybrane kontrowersyjne postawy i zachowania występujące w pro-
cesie kształtowania się ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego. Zarysowany

został także trudny do rozwiązania dylemat kulturowo-politycznej przynależności
Ukrainy do Europy.

Problematyka „moralności ekonomicznej” społeczeństwa ukraińskiego i me-

chanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn w rozwoju partii politycznych
w Ukrainie znalazły się w bloku socjologicznym. W pierwszym artykule na podsta-

wie danych Europejskiego Sondażu Społecznego (European Social Survey) autorzy

poddali analizie wskaźniki moralności ekonomicznej respondentów z krajów ucze-
stniczących w Sondażu. Wskazali na cechy społeczno-demograficzne i regionalne

wyróżniające społeczeństwo ukraińskie, wnioskując, że błędna i niebezpieczna dro-

ga rozwoju społecznego jest atrakcyjna dla znacznej części społeczeństwa, a prze-

zwyciężenie patologii społecznych może wiązać się z „rządami silnej ręki” — au-

torytarną władzą polityczną, stosującą surową politykę karną. Wywołuje to szerokie
oczekiwania społeczne, które korespondują z nastrojami części elit politycznych,

i taka właśnie — według autorów — droga rozwoju społecznego Ukrainy jest w per-

spektywie krótkookresowej najbardziej prawdopodobna (zob. Ołeh Demkiw, Lidija
Kondratyk). Autorka drugiego artykułu uważa, że ukraińskie partie polityczne nie

są zdolne do integrowania społeczeństwa. Przyczyny tego stanu rzeczy upatruje
w nieprzestrzeganiu zasady równości przedstawicielstwa kobiet i mężczyzn w życiu

publicznym. Zaradzić temu może wzmocnienie uczestnictwa kobiet w działalności

partii politycznych, co wymaga wprowadzenia stosownych kwot ilościowych.
W artykule poddano analizie problemy związane z ustawowym uregulowaniem

zasady parytetu płci i budową najbardziej odpowiedniego dla Ukrainy systemu wy-

borczego (zob. Lilija Honiukowa).

Zasady pisowni nazw ukraińskich pozostawiamy bez zmian. Od naszych czy-

telników oczekujemy dalszych krytycznych uwag o „Nowej Ukrainie”.

Jarosław Moklak

1–2/2009

HISTORIA

Paweł Krokosz

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II,

Kraków

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały

(październik–grudzień 1708 r.)

Przełomowym momentem rosyjsko-szwedzkich zmagań w wojnie północnej
(1700–1721) okazał się rok 1708, kiedy hetman Iwan Mazepa wystąpił prze-
ciwko Piotrowi I. Obie strony konfliktu sięgnęły po groźny oręż, jakim były uni-
wersały kierowane do mieszkańców Ukrainy. Karol XII i Mazepa nie zdołali prze-
konać zarówno kozackiej starszyzny, jak i pozostałej ludności kraju do wystąpie-
nia przeciwko Rosji. Natomiast Piotrowi I udało się całkowicie zdyskredytować
Mazepę, którego wykreował na wroga Cerkwi prawosławnej i zdrajcę chcącego
przyłączyć Ukrainę do Polski.

Zawarty 30 sierpnia 1721 r.

w Nystad rosyjsko-szwedzki traktat pokojowy, koń-

czący trwającą ponad dwadzieścia lat wojnę północną (1700–1721), przyniósł za-
sadnicze zmiany w układzie sił na starym kontynencie. Podpisana wówczas kon-

wencja sankcjonowała uzyskany przez Rosję dostęp do Bałtyku

. Złamanie szwedz-

kiej potęgi militarnej przez nieustannie modernizowaną armię carską pozwoliło

Rosji znaleźć się w gronie mocarstw wywierających wpływ na kształt ówczesnej

polityki europejskiej. Szacowana na blisko 300 000 żołnierzy, dobrze wyszkolona
i zaopatrzona armia oraz silna flota wojenna operująca na bałtyckich wodach, obok

doskonale działającej dyplomacji, były nie lada atutem w rękach rosyjskiego władcy

— Piotra I

. Jednakże początek tych zmagań, w których uczestniczyli także sojusz-

W artykule stosowana jest datacja według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji

od 1 stycznia 1700 r.

Б. Б. Кафенгауз, Северная война и Ништадский мир (1700–1721), Москва–Ленинград

1944, Приложение, s. 67–80; Полное Собрание Законов Российской Империи (dalej —
ПСЗРИ), t. 6, Санкт-Петербург (dalej — СПб.) 1830, nr 3819, s. 42–431.

H. Hjärne, Kark XII. Från europeisk synpunkt, [w:] „Karolinska Förbudets Årsbok” (dalej

— KFA) 1919, Lund 1920, s. 1–16; С. М. Соловьев, История России с древнейших времен,
IX, t. 18, Москва 2003, s. 263; В. А. Артаманов, От царства к империи. Изменение

державной мощи России при Петре Великом, [w:] Петр Великий — реформатор
России, red. Р. М. Байбурова, Н. С. Владимирская, Н. В. Рашкован, А. Б. Стерилигов:

„Материалы и исследования”, t. 13, Москва 2001, s. 37; Н. Н. Петрухинцев, Два флота
Петра I: технологические возможности России, [w:] „Вопросы Истории” (dalej —

Paweł Krokosz

nicy cara — król duński Fryderyk IV oraz elektor saski i król polski August II Wettin

— nie zapowiadał rychłego sukcesu. Jeszcze w 1700 r. szwedzki monarcha Karol XII

śmiałą operacją militarną zdołał zmusić Danię do opuszczenia skierowanej prze-
ciwko sobie koalicji. Pod koniec tegoż roku pojawił się także pod oblężoną przez

Rosjan Narwą i zadał im tam dotkliwą klęskę. Szwedzi z łatwością uporali się rów-
nież z wojskiem Augusta II oblegającym Rygę

. Porażka nie zniechęciła jednak Pio-

tra I do dalszej walki i w kolejnych latach rosyjskiej armii udało się stawić sku-

teczny opór nieprzyjacielskim zastępom w otwartym polu (m.in. pod Erestfer i Hu-
mmelshofem), a także opanować szereg jego nadbałtyckich twierdz — Marienburg,

Noteburg, Nienszanc. Niewątpliwy sukces stanowiło rozpoczęcie budowy w 1703 r.

u ujścia Newy do Bałtyku przyszłej stolicy państwa — Petersburga. Ukoronowaniem
owej „małej wojny” było zdobycie przez Rosjan rok później silnie umocnionej Nar-

Mniej szczęścia miał król August II, który ostatecznie nie był w stanie poradzić

sobie z oddziałami szwedzkimi, które wtargnęły na teren Rzeczypospolitej. Karol

XII, chcąc osłabić jego pozycję, doprowadził w 1704 r. do elekcji i wyboru na króla
Polski Stanisława Leszczyńskiego, wojewody poznańskiego. Protegowany szwedz-

kiego władcy nie uzyskał oczekiwanego poparcia ze strony magnaterii i szlachty,

która w tym samym roku zawiązała w Sandomierzu konfederację w obronie dotych-
czasowego monarchy. Dopiero wkroczenie Karola XII do Saksonii w 1706 r. zmusiło

Augusta II do zaakceptowania podpisanego przez jego przedstawicieli traktatu

w Altranstädt, przewidującego zrzeczenie się korony polskiej i wycofanie się z woj-
ny

. Piotrowi I, mimo wielkiego wysiłku, nie udało się utrzymać przy sobie jedynego

sojusznika i od tej chwili, wspierany jedynie przez oddziały konfederatów sando-
mierskich, zmuszony był stawiać czoło niezwykle groźnej armii szwedzkiej, która

w 1707 r. opuściła Saksonię i ruszyła na wschód. Pod koniec grudnia tegoż roku

Szwedzi przeprawili się przez Wisłę i — nękani przez oddziały Kurpiów na terenie
Puszczy Zielonej — skierowali się na Litwę, by stamtąd dokonać bezpośredniego

ataku na Moskwę

. Szwedzki plan zakładał uderzenie z kilku kierunków równocze-

ВИ), 2003, nr 4, s. 117–128; P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne za panowania Piotra I,

Kraków 2010, s. 373–374.

Dess bei der Russischen armee gewessen General Lieutnants und Ober-Ingenieurs in der

glücklichen Victorie bei Narva gefangenen Ludwig Nicolai von Allart Schreiben und Auss-
richtige Relationvon der Russischen Berivirrung an den Konig von Pohlen aus seinem ar-

rest in Narva, Stockholm, brak roku wydania, s. 4–5; Л. Н. Галларт, Подробное описание
осады города Нарвы и сражения под сим городом в 1700 году (Отрывок из Истории

Петра Великого, сочиненной генералом Аллартом. Рукопись), [w:] „Северный Архив”,

1822, nr 1, s. 132–136; Н. Г. Устрялов, История царствования Петра Великого, t. 4, nr
1, СПб. 1863, s. 41–55; А. Петров, Нарвская операция, [w:] „Военный Сборник”, 1872, nr

7, s. 35–36; Л. Л. Керсновский, История русской армии, t. 1, Москва 1992, s. 24.

Н. Г. Устрялов, op. cit., s. 238–275, 296–319; G. Adlerfelt, Karl XII:s krigsföretag 1700–

1706, Stockholm 1919, s. 215–216; H. J. Hansen, Geschichte der Stadt Narva, Dorpat 1858,
s. 217–219; Х. Э. Палли, Между двумя боями за Нарву. Эстония в первые годы Се-

верной войны 1701–1704, Таллин 1966, s. 256–259; P. Krokosz, Sukcesy oręża rosyjskiego
w wojnie północnej — Narwa (1704), Leśna, Połtawa i Hangö Udd, [w:] „Культура наро-

дов Причерноморья”, nr 36, декабрь 2002, s. 89–90.

J. A. Gierowski, Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648–1763), [w:] Wielka historia

Polski, t. 5, Kraków 2001, s. 263; H. Kretzschmar, Der Friedensschluss von Altranstädt

1706/07, [w:] Um die polnische Krone. Sachsen und Polen während des Nordischen Kriegs
1700–1721, bearbeitet von J. Kalisch, J. Gierowski, Berlin 1962, s. 161–183.

W. Majewski, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, [w:] „Kwar-

talnik Historyczny”, R. LXVI, 1958, Warszawa 1959, s. 404–424; J. Gierowski, W cieniu Ligi

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 9

śnie — Karol XII miał działać na linii Smoleńsk–Moskwa, od strony Inflant wi-

nien go wspierać generał Adam Löwenhaupt

z 16 000 żołnierzy, zaś z Ukrainy mia-

ło wyjść natarcie połączonych sił Leszczyńskiego i szwedzkiego generała Ernsta
Krassaua, wzmocnionych pułkami kozackimi hetmana Iwana Mazepy, który miał

opuścić cara. Na północy za dywersję przeciwko Petersburgowi odpowiadał generał
Jerzy Lybecker

Ukraina w wojnie północnej

Początkowo nic nie wskazywało, że zamierzenia Karola XII całkowicie legną w

gruzach. W lipcu 1708 r. pod Hołowczynem szwedzkie oddziały zaskoczyły i rozbiły

część armii rosyjskiej

. Na tym jednak skończyły się wojenne sukcesy Karola XII.

Król, nie mogąc doczekać się generała Löwenhaupta prowadzącego wypoczętych

żołnierzy i ogromne transporty tak potrzebnej żywności, w połowie sierpnia zmo-
dyfikował plany i podjął decyzję o skierowaniu się w stronę Ukrainy, gdzie miał go

oczekiwać hetman Mazepa z 30000 Kozaków

. Tam zamierzał dać odpoczynek

żołnierzom strudzonym pogonią za unikającą generalnego starcia armią rosyjską,
jaka, uchodząc na wschód, stosowała taktykę „spalonej ziemi”, niszcząc na znacznej

przestrzeni wszelkie możliwe zapasy żywności

. Opanowanie Ukrainy, oprócz mo-

żliwości uzupełnienia zaopatrzenia i znacznego wzmocnienia armii przez kozackie
oddziały, dawało szwedzkiemu władcy szansę nawiązania bezpośredniego kontaktu

z Tatarami krymskimi i zbuntowanymi nad Donem Kozakami, których zamierzał
włączyć do wojny z Rosją

. W konsekwencji decyzja króla okazała się błędem stra-

tegicznym, który w znacznym stopniu zaważył na losach dalszej kampanii wojennej.

Karol XII, ruszając na spotkanie z Mazepą, pozostawił generała Löwenhaupta sam
na sam z przeważającymi siłami carskimi, które tylko wyczekiwały dogodnej chwili,

aby przejść do kontruderzenia. Jak zauważył Siergiej Sołowjow: Ta wiadomość po-

raziła Löwenhaupta i jego podkomendnych: dwie rzeki, Dniepr i Soż oddzielały
ich od głównej armii szwedzkiej, a pomiędzy tymi dwiema rzekami stał car

. Na

Północnej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 37; J. Wimmer, Wojsko Rzeczy-

pospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956, s. 323–328.

Ф. М. Уманецъ, Гетман Мазепа. Историческая монография, СПб. 1897, s. 363; Д.

Дорошенко, Мазепа в iсторичнiй лiтературi в життi, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох

томах, Варшава 1938, s. 30–31; L. Hammarskiöld, Den ryska fälltågsplanen 1708, [w:]
„Historisk Tidskrift” (dalej — HT), Stockholm 1902, s. 77–79; N. Herlitz, Den polska frågan

1708–1709. Till belysning af Karl XII:s ryska fälttåg, [w:] KFA 1914, Lund 1915, s. 149–177;
S. Grauers, Stosunek szwedzkich i polskich sił zbrojnych podczas wielkiej wojny północnej,

[w:] „Studia i materiały do historii wojskowości”, 1976, t. XX, s. 146–148; B. Krupnytsky, The

Schwedisch-Ukrainian Treaties of Alliance 1708–1709, [w:] „The Ukrainian Quarterly”,
1956, XII, march–december, s. 48–50.

Д. Бутурлин, Военная история походов Россиян в XVIII столетии, t. 2, СПб. 1820,

s. 182–186; J. Petrelli, Striden vid Holovczin, [w:] HT, op. cit., s. 99–127.

В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, [w:] „Исторические Записки” 1950, t. 31, s. 156. E. Tarle

podaje, iż hetman miał przyprowadzić 20000 Kozaków, zob. Е. Тарле, Карл XII в 1708–

1709 годах, [w] „Вопросы Истории” (dalej — ВИ), 1950, nr 6, s. 39.

T. Mackiw, Ivan Mazepa. Hetman der Ukraine und Reichsfürst des Heiligen Römischen

Reiches (1639–1709), München 1984, s. 24.

Б. Крупницький, Плани Мазепи в зв’язку з планами Карла XII перед украïнським

походом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа…, op. cit., s. 101; Б. Крупницький, Мазепа i шве-

ди в 1708 р. (На основi споминiв листування сучасникiв), [w:] Збiрник: Мазепа…, op.
cit., t. 2, s. 3–4; К. Валишевский, Петр Великий. Дело, księga 3, Москва 1990, s. 47.

С. М. Соловьев, op. cit., księga 8, t. 15, Москва 2001, s. 270. „Gazette de France” jeszcze

w październiku 1708 r. donosiła, że decyzja Karola XII odnośnie marszu w kierunku Ukrainy

Paweł Krokosz

nic zdały się generalskie działania dezinformujące przeciwnika odnośnie kierunku

dalszego marszu. Piotr I wykorzystał nadarzającą się okazję i 28 września 1708 r.

rozbił nieprzyjaciela pod miejscowością Leśna. W bitwie poległo 8000 Szwedów,
blisko 1000 oficerów i szeregowców dostało się do niewoli, przepadło 3000 wozów

z zaopatrzeniem. Po stronie rosyjskiej bilans strat wyniósł zaledwie 1111 zabitych
i 2856 rannych

. Ocaleni z pogromu Szwedzi w liczbie 6700 żołnierzy 9 paździe-

rnika nawiązali kontakt z oddziałami królewskimi, z którymi już wspólnie podążyli

w kierunku Nowogrodu Siewierskiego. Za odchodzącym na Ukrainę Karolem XII
ruszył feldmarszałek Borys Szeremietiew z głównymi siłami rosyjskiej armii

Jednakże Karol XII wobec niesprecyzowanego stanowiska Mazepy nie spieszył

się w marszu na Ukrainę i zwlekał z przeprawą przez Desnę. Tymczasem na spotka-
nie z hetmanem zdążał faworyt carski Aleksander Mienszykow celem uzgodnienia

planu dalszych działań wojennych przeciwko Szwedom. Według relacji księcia Bo-
rysa Kurakina do hetmańskiej siedziby w Baturynie miał wyruszyć sam car. Zanie-

pokojony Mazepa podejrzewał, iż Piotr I, dowiedziawszy się o jego kilkuletnich

kontaktach z Karolem XII i Leszczyńskim, postanowił go aresztować

. W tej sytu-

acji musiał podjąć szybką decyzję — czy spotkać się z carskim wysłannikiem, czy

też, korzystając z bliskiej obecności Szwedów, wystąpić przeciwko Piotrowi I.

Z pomocą przyszła mu starszyzna kozacka, która opowiedziała się za wojną prze-
ciwko Rosji u boku szwedzkiego króla

. Karol XII, otrzymawszy tę wiadomość, we-

zwał natychmiast Mazepę do siebie wraz z wojskiem. 24 października hetman opu-

ścił Baturyn, przeprawił się przez rzekę Sejm i wieczorem dotarł do Koropu, gdzie
zatrzymał się na nocleg. Dzień później ruszył dalej i przeprawił się przez Desnę. To-

była jedynym słusznym wyjściem z sytuacji, w jakiej się wówczas znalazł, zob. Т. Мацькiв,

Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах 1687–1709, Киïв–Полтава
1995, s. 102.

Книга Марсова или воинских дел от войск Царского величества российсских во

взятии прeславных фортификацuей, и на разных местах храбрых баталий учине-

нных над войски его королевского величeства свейского, СПб. 1766, s. 66; Журнал, или
Поденная записка блаженной и вечнодостойной памяти государя Императора Пе-

тра Великого с 1698 года даже до заключения Нейштатского мира, ч. I, СПб. 1770,

s. 171; Письма и бумаги императора Петра Великого, t. 8, вып. 1, Москва–Ленинград
1948 (dalej — П. и Б.), s. 211; Т. К. Крылова, Ю. Р. Клокман, Первые годы Северной вой-

ны и Полтавская битва (1700–1709 гг.), [w:] Очерки истории СССР. Период феода-
лизма. Россия в первой четверти XVIII в. Преобразования Петра I, под ред. Б. Б.

Кафенгауза, Н. И. Павленко, Москва 1954, s. 497; П. П. Епифанов, Россия в Северной
войне, [w:] ВИ, 1971, nr 7, s. 120; С. М. Соловьев, op.cit., księga 8, t. 15, s. 270–271.

Л. Г. Бескровный, Стратегия и тактика русской армии в Полтавский период

Северной войны, [w:] Полтава. К 250-летию полтавского сражения, red. Л. Г. Бес-
кровный, Б. Б. Кафенгауз, В. А. Диаченко, Н. И. Павленко, Москва 1959, s. 40–41.

О. Прiцак, Гетьман Іван Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа…,

op. cit., t. 2, s. 102–117; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit (1687–1709), Leipzig

1942, s. 170–177; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на початку
XVIII ст., Киïв 1994, s. 24–31; N. Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniej-

szych do końca XVIII wieku, Lublin 2000, s. 273–274; Т. В. Чухлiб, Мазепинська Украïна
мiж Росiйською та Шведською коронами: дилема вибору протекцiï, [w:] „Украïн-

ський Iсторичний Журнал”, nr 2 (485), березень–квiтень 2009, s. 27–29; „Архив князя

Ф.А. Куракина”, księga 1, СПб. 1890, s. 314. Carscy ministrowie nie wierzyli, że hetman
prowadził tajne rozmowy z nieprzyjacielem i skłaniali się ku temu, iż cały plan zrodził się tuż

przed nadejściem Karola XII, zob. И. И. Голиков, Деяния Петра Первого, мудрoго
преобразователя России, собранные из достоверных источников и расположенные

по годам, t. 11, Москва 1839, s. 111.

В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, op. cit., s. 156.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 11

warzyszący mu Kozacy byli pewni, iż idą walczyć ze Szwedami. Dopiero za wodami

Desny dowiedzieli się, że wspólnie z Karolem XII ruszą przeciwko carowi, gnębi-

cielowi kozackich wolności

. Wieczorem 28 października Mazepa przybył do głów-

nego obozu szwedzkiego i nazajutrz został przyjęty przez monarchę. Biograf het-

mana tak napisał o tym spotkaniu: Przed Mazepą niesiono dwa symbole jego wła-
dzy hetmańskiej — buńczuk i buławę. Mazepa wygłosił przed królem krótką, ale

składną mowę po łacinie. W przemówieniu prosił króla o wzięcie Kozaków w opiekę

i dziękował Bogu, że zsyła im [tj. mieszkańcom Ukrainy — P.K.] wybawienie
z carskiej niewoli

. Karol XII z szacunkiem przyjął hetmana, lecz jego zaniepoko-

jenie wzbudziła liczba przyprowadzonych przez niego żołnierzy. Zamiast obiecywa-

nych kilkudziesięciu tysięcy Kozaków jego ukraiński sojusznik przyprowadził do
miejscowości Gorki zaledwie 2000 wiernych sobie ludzi

. Czy było to rzeczywiście

tylko 2000 Kozaków, czy kilka tysięcy więcej — tego z uwagi na rozbieżne infor-
macje źródłowe nie sposób rozstrzygnąć. Książę Kurakin szacował siły hetmana na

4000–5000 ludzi

, szwedzcy dowódcy działający wspólnie z Mazepą tuż po jego

ucieczce wspominali o ponad 5 000, litewski kupiec przebywający w obozie szwe-
dzkim — Jan Franciszek — twierdził, że było ich 3 000

, zaś frankfurcka gazeta

Theatrum Europaeum w numerze z 1720 r. donosiła o 8000 Kozaków

. W zapi-

skach wojewody mińskiego Krzysztofa Zawiszy znalazła się informacja o kilkunastu
pułkach kozackich

. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami Tarasa Czuchliba łączna

liczebność kozackiego wojska w owym czasie miała sięgać 40 000 – 50 000 ludzi

rozrzuconych na ogromnym teatrze wojny sięgającym od Smoleńska i Białej Cerkwi
aż po Don. W związku z tym Mazepa przyprowadził Karolowi XII jedynie 3000–

3500 Kozaków znajdujących się pod jego bezpośrednim dowództwem

. Według

doniesień atamana zaporoskiego Tymofija Połuhera, który początkowo opowiedział

się po stronie hetmana, wśród tych oddziałów mieli być również Zaporożcy: Przy

zdrajcy Mazepie i jego zaporoskich Kozakach znajdowała się tylko jedna chorą-
giew licząca około stu ludzi. Kiedy Mazepa przeprawiał się przez rzekę Desnę,

idąc do Szwedów, Zaporożcy nic nie wiedzieli o jego zdradzie, dlatego iż rozgła-

szano, że idzie, aby połączyć się z feldmarszałkiem Borysem Szeremietiewem do
Nowogrodu Siewierskiego. Jednak kiedy przybyli do wojska szwedzkiego (…),

wówczas wszyscy dowiedzieli się o tej zdradzie

Wkroczenie Karola XII na Ukrainę i wystąpienie Mazepy przeciwko Piotrowi I

doprowadziło do niezwykle intensywnego starcia pomiędzy obiema stronami kon-

fliktu, podczas którego użyto broni równie groźnej i skutecznej, jak dobrze wyszko-
lone oddziały wojska. Orężem tym okazały się manifesty kierowane do kozackich

Н. И. Костомаров, Мазепа. Историческая монографuя, Москва 1883, s. 328–329;

С. Павленко, Iван Мазепа, Київ 2003, s. 312.

Н. И. Костомаров, op.cit., s. 331; С. Томашiвський, Iз записок Каролинців про 1708/9

р., [w:] „Записки Наукового Товариства iм. Шевченка” (dalej — ЗНТШ), t. 92, 1909,
księga 6, s. 73.

П. и Б., op. cit., s. 253; И.И. Голиков, op. cit., s. 116; O. Грушевський, Глухiв i Лебедин

(1708–1709), [w:] ЗНТШ, op. cit., s. 21.

„Архив князя Ф.А. Куракина”, op. cit., s. 313–314.

В. Е. Шутой, Измена Мазепы, op. cit., s. 175. Szwedzi szacowali siły Mazepy na 3 000–

7 000 ludzi, zob. С. Томашiвський, op. cit., s. 75.

Б. Крупницький, Гетьман Мазепа в освiтленню нiмецької лiтератури його часу,

Жовква 1932, s. 24.

K. Zawisza, Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721), wyd.

J. Bartoszewicz, Warszawa 1862, s. 265.

Т. В. Чухлiб, op.cit., s. 25.

П. и Б., op.cit., s. 894.

Paweł Krokosz

dowódców, hierarchów Cerkwi prawosławnej oraz pozostałych mieszkańców Ukra-

iny. Zwycięzcą owej „wojny na uniwersały”, jaka rozegrała się w ostatnich trzech

miesiącach 1708 r., miał się okazać rosyjski władca, który, nie przebierając w śro-
dkach, zdołał skutecznie zdyskredytować swoich przeciwników w oczach ukraiń-

skiej ludności. Głównym celem ataku cara stał się bardzo zaufany i wierny dotych-
czas hetman

Wieść o „zdradzie” Mazepy dotarła do Piotra I 27 października 1708 r. Zasko-

czony car nie mógł uwierzyć, iż hetman w tak kluczowym momencie wojny prze-
szedł na stronę nieprzyjaciela i do chwili otrzymania niezbitych dowodów jego winy

zabronił uznawania jego czynu za zdradę

. Jeszcze tego samego dnia Piotr I wydał

uniwersał skierowany do Kozaków zaporoskich, a także do pozostałych mieszkań-
ców Ukrainy, informując: Hetman Mazepa przepadł bez wieści (...), dlatego naka-

zujemy całej starszyźnie i pułkownikom, i pozostałym [Kozakom — P.K.], aby bez
zwłoki do nas do obozu nad Desnę na radę, lub jeśli on, hetman, ostatecznie oka-

załby się niewierny, w celu wyboru nowego hetmana przybywali, w czym jest po-

trzeba całej Ukrainy

. Dokumenty podobnej treści, z tą samą datą, otrzymali naj-

wyżsi przedstawiciele ukraińskiego duchowieństwa: metropolita kijowski, halicki

i ukraiński — Josafat Krokowśkyj (Krokowski), arcybiskup czernihowski i nowo-

grodzko-siewierski Joann Maksymowycz (Maksymowicz) oraz arcybiskup pereja-
sławski Zacharij Kornyłowycz (Korniłowicz)

. Początkowe wątpliwości cara od-

nośnie wierności hetmana zostały szybko rozwiane. 28 października Piotr I wydał

uniwersał do wszystkich mieszkańców Ukrainy, w którym tak przedstawiał zaistnia-
łą sytuację: Hetman Mazepa, zapomniawszy o strachu przed Bogiem i swojej przy-

siędze na krzyż, danej nam wielkiemu gosudarowi, zdradził nas i przeszedł do
naszego nieprzyjaciela, króla szwedzkiego, zgodnie z zawartym z nim porozu-

mieniem i z Leszczyńskim, dzięki Szwedom wybranym polskim królem, aby przez

wspólną z nimi ugodę Ukrainę oddać jak poprzednio w polską niewolę oraz cer-
kwie Boże i święte klasztory oddać we władanie unii. I dlatego my, jako władcy

i obrońcy Ukrainy, powinniśmy otoczyć was ojcowską troską, aby w tę niewolę

i zniszczenie Ukrainy, jak również i cerkwi Bożych na zbezczeszczenie nie wydać,
dlatego poleciliśmy całej generalnej starszyźnie, pułkownikom i pozostałym do-

wódcom wojska zaporoskiego, aby na zwodnicze działanie i zdradę tego zdrajcy,
byłego hetmana, nie patrzyli, ale stali w obronie naszych rosyjskich wojsk przed

nieprzyjaciółmi. I w celu lepszego przeciwdziałania wszelkiemu złu i nieprawo-

ściom w ukraińskim narodzie uczynionym przez niego, byłego hetmana, cała star-
szyzna generalna i pułkowa zjeżdżała bez zwłoki do obozu naszego nad Desnę

w celu wybrania zgodnie z prawami i wolnościami swoimi wolnymi głosami no-

wego hetmana, w czym jest wielka potrzeba i zbawienie całej Ukrainy

O. Грушевський, op.cit., s. 27.

И. И. Голиков, op.cit., s. 116; П. и Б., op.cit., s. 237.

П. и Б., op.cit., s. 238, zob. też Д. Дорошенко, op.cit., s. 31; А. Яковлiв, Украïнсько-мо-

сковськi договори в XVII–XVIII вiках, [w:] „Працi Українського наукового iнституту”,
t. 19. Серiя правнича, книга 3, Варшава 1934, nr VIII, s. 138.

П. и Б., op.cit., s. 239.

Ibidem, s. 241–242, zob. też И. И. Голиков, op. cit., t. 14, Москва 1842, nr 942, s. 583–

585. Zenon Kohut podkreśla, że Mazepa, przechodząc na stronę Karola XII, według Piotra I

dopuścił się zdrady nie tyle jego własnej osoby, co całego państwa rosyjskiego, zob. З. Когут,
Розвиток малоросiйськоï самосвiдомостi i украïнське нацiональне будiвництво, [w:]

Idem, Корiння iдентичностi. Студiï з ранньомодерноï та модерноï iсторiï Украïни,
Киïв 2004, s. 90.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 13

Uniwersały o identycznej treści zostały wysłane również do wspomnianych

wyżej hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej. 28 października car skierował

też osobny uniwersał do Kozaków zaporoskich, w zasadzie powtarzając informacje
dotyczące Mazepy, z tą jednak różnicą, że wezwano ich w konkretne miejsce — do

Głuchowa — gdzie miano wybrać nowego hetmana. W końcowym fragmencie uni-
wersału znalazł się zapis mówiący o zniesieniu ustanowionych samowolnie przez

hetmana obciążeń finansowych nałożonych na ludność Ukrainy

. Nie zachowały

się ukazy z 28 października skierowane do pułkowników: kijowskiego Fedora Ko-
rowki (Korowki-Wolskiego) i białocerkiewskiego Mychajły Omelczenki, zawierające

przypuszczalnie podobne rozporządzenia

Piotr I, wydając owe uniwersały, doskonale zdawał sobie sprawę, iż decyzja Ma-

zepy o przejściu na stronę Karola XII mogła diametralnie zmienić sytuację na fron-

cie. Carska armia straciłaby wówczas wsparcie oddziałów kozackich, a w rękach
hetmana — właściwie Szwedów — znalazłyby się strategicznie ważne ukraińskie

twierdze strzegące Moskwy od południa

. W dokumencie z 28 października car po

raz pierwszy użył w odniesieniu do Mazepy określenia „zdrajca”. Głównym zarzu-
tem postawionym hetmanowi była chęć podporządkowania Ukrainy Rzeczypospo-

litej na podstawie podpisanego uprzednio porozumienia z Karolem XII. Jednakże

znacznie groźniejsze w swojej wymowie okazało się posłużenie się przez Piotra I
religią do celów politycznych i przypisanie Mazepie woli przekazania ukraińskich

prawosławnych cerkwi i klasztorów Kościołowi unickiemu

Piotr I, wysuwając te zupełnie absurdalne zarzuty wobec Mazepy, kreował się

zarówno na obrońcę zagrożonej utratą wolności Ukrainy, jak i samego prawosławia.

Należy wyraźnie podkreślić, iż hetman, zrywając z Rosją, wcale nie zamierzał od-
dawać Ukrainy pod władzę ani Leszczyńskiego, ani Karola XII, dążył bowiem do

zapewnienia jej niepodległości

. W mowie wygłoszonej do starszyzny kozackiej, tuż

przed wystąpieniem przeciwko carowi, powiedział: Przed wszystkowiedzącym Bo-
giem (...) przysięgam, że nie dla prywatnej mojej korzyści, nie dla wyższych hono-

rów (...), ale dla was wszystkich pod władzą i rozkazami moimi pozostających,

dla żon i dzieci waszych, dla powszechnego dobra matki mojej ojczyzny nieszczę-
snej Ukrainy, całego wojska zaporoskiego i narodu ukraińskiego oraz dla zwięk-

szenia, rozszerzenia praw i wolności wojskowych, chcę to przy pomocy Bożej
uczynić, abyście wy, z żonami i dziećmi i ojczyzna z wojskiem zaporoskim, tak

z moskiewskiej, jak i ze szwedzkiej strony nie zginęła

. Dowodem przemawiają-

П. и Б., op.cit., s. 243–245. Car zniósł opłaty od dzierżawy prawa do handlu winem, dzieg-

ciem i tytoniem. Dotychczas za pieniądze z tego tytułu opłacane były oddziały hetmańskiej

gwardii — pułki serdiuków oraz pułki ochotnicze (kompanijskie), zob. Ibidem, s. 875;

В. Бiднов, Церковна анатема на Гетьмана Iвана Мазеру, [w:] Збiрник: Мазепа…,
op.cit., t. 2, s. 40

П. и Б., op. cit., s. 246, 880, 941.

М. Грушевський, Шведсько-український союз 1708 р., [w:] ЗНТШ, op. cit., s. 7.

A. Deruga, Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700–1711, Wilno 1936, s. 172–173. Próba

zdyskredytowania hetmana miała miejsce w 1691 r. w Kijowie. Pojawił się wówczas paszkwil

mówiący o tym, że Mazepa i książę Wasyl Golicyn w czasie wypraw przeciwko Krymowi pod
koniec lat 80. XVII w. sprzedawali chrześcijan Turkom i Tatarom. Obydwaj mieli być rów-

nież zamieszani w spisek na życie Piotra I, zob. В. Бiднов, Марiя-Магдалина, мати гет-

ьмана I. Мазепи, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 1, s. 50; O. Грушевський, op.cit., s. 29.
Wkrótce termin „zdrajca” w odniesieniu do Iwana Mazepy na trwałe zagościł w rosyjskich

publikacjach.

З. Когут, Бiлоpусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослi-

дникiв полiтичноï iсторiï, [w:] Idem, Корiння iдентичностi…, s. 17 i nast.

Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 361–362, zob. też О. Субтельний, op. cit., s. 39.

Paweł Krokosz

cym za troską o wolność Ukrainy jest tekst Dumy napisanej prawdopodobnie

przez samego hetmana u schyłku XVII w., w której przedstawił tragiczny los „Matki

Ukrainy” rozdzieranej przez Rosję, Polskę i Turcję

Niewyjaśniona natomiast pozostaje kwestia porozumienia zawartego przez het-

mana z Karolem XII i Leszczyńskim odnośnie dalszego losu Ukrainy

. O podpi-

saniu takiego układu wspominał choćby w swoim doniesieniu do Londynu kapitan

James Jefferyes, angielski rezydent przebywający wówczas w głównym obozie szwe-

dzkim

. Zdaniem F. Umanca w całej dotychczasowej korespondencji Mazepy z Ka-

rolem XII nie znalazła się żadna klauzula przewidująca jakiekolwiek cesje ziem

ukraińskich na rzecz Rzeczypospolitej. Nie podpisano również żadnego dokumentu

mówiącego o sojuszu pomiędzy Szwecją a występującym w imieniu całej Ukrainy
Mazepą

. Jednak Natalija Jakowenko podaje: Na początku 1708 r. przygotowy-

wana była trójstronna ugoda, o której pisał król Stanisław Leszczyński. Jej do-
kładnej treści do dziś nie udało się ustalić ze względu na najściślejszą tajemnicę,

jaką owiane były pertraktacje. Zdaniem Mykoły Andrusiaka i Oresta Subtelnego,

którzy odtworzyli tekst ukraińsko-polsko-szwedzkich uzgodnień na podstawie róż-
nych przekazów, ugoda oparta była na ideach traktatu hadziackiego z 1658 r.:

Ukraina pod postacią Wielkiego Księstwa Ruskiego miała, jako pełnoprawny

trzeci człon federacji, wejść w skład Rzeczypospolitej, a gwarantem dotrzymania
punktów ugody miał być król szwedzki

. Stosowne porozumienie hetmana z Ka-

rolem XII zostało sporządzone i podpisane dopiero w dniach 29–30 października

1708 r. w królewskiej kwaterze w Gorkach. Znalazły się tam zapisy mówiące m.in. o
obronie ukraińskich ziem przez szwedzkiego władcę, zachowaniu wszystkich doty-

chczasowych praw ludności, dostawach zboża dla królewskiej armii oraz o usta-
nowieniu Mazepy księciem Ukrainy. Ostatni z punktów przewidywał, iż dla lep-

szego zabezpieczenia tego układu, jak i samej Ukrainy, książę [tj. Mazepa — P.K.]

i stany dają królewskiej mości na cały czas, dopóki trwa ta wojna, a z nią [istnieje
— P.K.] niebezpieczeństwo, niektóre ze swoich grodów, a mianowicie: Starodub,

Mglin, Baturyn, Połtawę, Hadziacz

. Wszystko wskazuje na to, że korespondencja

hetmana z Karolem XII była jedynie formą negocjacji, jakie miały umożliwić mu
zrzucenie rosyjskiej zależności i stworzenie niepodległego państwa. Obecność od-

działów rosyjskich na terytorium Ukrainy znacznie utrudniała to przedsięwzięcie,
lecz informacja o marszu tam Karola XII wprawiła Mazepę w niemały kłopot. Het-

man, próbując dotąd rozstrzygnąć kwestię ukraińskiej niepodległości na drodze

dyplomatycznej, klucząc pomiędzy naciskami Moskwy, obietnicami ze strony Karo-
la XII i Leszczyńskiego, a także niewątpliwymi ingerencjami ze strony Krymu i Tur-

cji, w październiku 1708 r. znalazł się w przysłowiowej matni. Jego reakcją na wieść

Гетьман Iван Мазепа, Писання, редакцiя i вступна стаття Є.Ю. Пеленського, Кракiв–

Львiв, 1943, s. 9; С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий украïнськоï культури, Киïв

2005, s. 79–81; N. Jakowenko, op. cit., s. 269; Iсторiя украïнської культури. Збiрник
матерiалiв i документiв, red. С. М. Клапчука, В. Ф. Остафiйчука, Киïв 2000, nr 75, s. 147;

nr 78, s. 150–152.

Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу, [w:] Мазера. Збiрник,

передм., упоряд., тексту й iл., комент. Ю.I. Iванченка, Киïв 1993, s. 214; Idem, Гетьман
Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 156–167.

Т. Мацькiв, Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, Додаток, nr 16,

s. 248.

Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 366.

N. Jakowenko, op. cit., s. 274, zob. też С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 318;

Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу…, s. 215–216.

С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit. s. 318. Mglin — miejscowość położona w północnej

części Czernihowszczyzny, od 1654 r. w granicach Rosji.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 15

o zbliżaniu się króla w kierunku Ukrainy miały być słowa: Diabeł go tu niesie!

Wszystkie moje szyki pokrzyżuje i wojska rosyjskie za sobą w głąb Ukrainy wpro-

wadzi na ostateczną jej ruinę i naszą zgubę

Osobno należy się ustosunkować do argumentów natury religijnej, którymi po-

służył się Piotr I w politycznej walce z hetmanem. Z całą stanowczością należy
stwierdzić, iż Mazepa nigdy nie dążył do ograniczenia wolności Cerkwi prawosław-

nej na Ukrainie czy też jej likwidacji. Było wręcz przeciwnie, gdyż niejednokrotnie

dawał przykłady swego przywiązania do prawosławia. Warto wspomnieć choćby o
poparciu udzielonym przez niego w 1695 r. Dmytrowi Żabokryćkiemu (Żabokrzy-

cki), nominatowi na prawosławne biskupstwo łuckie. Żabokryćkyj, mając także po-

parcie Moskwy, miał się stać reprezentantem jej interesów w Rzeczypospolitej. O
niedoszłym biskupie Mazepa pisał, iż jest on mężem bogobojnym, wysoko wykształ-

conym, statecznym, najznakomitszym pomiędzy wszystkimi ruskimi mieszkań-
cami Polski, gorliwym wyznawcą świętej wiary prawosławnej. Będąc posłem wo-

jewództwa wołyńskiego na wielu sejmach i zjazdach, oddał wielką przysługę pra-

wosławnym i spieszył im z pomocą w walce z unitami. Hetman niemal na każdym
kroku podkreślał swoje przywiązanie do prawosławia, szczególnie kiedy dochodziło

do konfliktu interesu z unitami. Przykładem niech będą wydarzenia z wiosny 1705 r.,

kiedy armia licząca 30000 Kozaków wkroczyła na Wołyń, gdzie oprócz włości zwo-
lenników Leszczyńskiego pustoszyła również dobra należące do Kościoła unickiego.

Jedyną osobą mogącą poskromić „kozacki obyczaj” był tylko Mazepa. Wobec powy-

ższego unicki biskup przemyski Jerzy Winnicki pod koniec 1705 r. w koresponden-
cji do podkanclerzego wielkiego koronnego Jana Szembeka prosił, aby ten odpowie-

dnio wpłynął na hetmana kierującego działaniami Kozaków na terenie Rzeczypo-
spolitej. Jednak gwałty i grabieże ze strony wojsk kozackich, a także oddziałów ar-

mii rosyjskiej, w dobrach należących do unitów nie ustały

Twierdzeniom cara, zresztą całkowicie kłamliwym, przeczy nieustanna troska

hetmana o ukraińską Cerkiew prawosławną, a ponadto Iwan Mazepa, ze względu

na ożywioną działalność na niwie cerkiewnej, cieszył się wśród prawosławnych

niekwestionowanym autorytetem. Działalność ta zdejmowała z niego [ciężar —
P.K.] wydumanych anonimowych doniesień, jakie wysyłane były do Moskwy

i dotyczyły zdrady przez niego wiary oraz potajemnych sympatii dla katolików

Serhij Pawłenko i Mykoła Andrusiak drobiazgowo wyliczają hetmańskie fundacje,

których działalność polegała głównie na przekazywaniu znacznych funduszy na

budowę murowanych bądź drewnianych cerkwi w wielu miejscowościach ukraiń-
skich. Jako przykłady można przytoczyć choćby wszystkie jego fundacje w Kijowie

(m.in. barokowa cerkiew Świętej Trójcy wznosząca się nad Świętą Bramą — głów-

nym wejściem do Ławry Kijowsko-Peczerskiej czy też finansowanie rekonstrukcji
Soboru Sofijskiego) oraz w Baturynie. W tym ostatnim przekazał 20000 złotych na

budowę murowanego Soboru Świętej Trójcy, 4000 złotych na budowę murowanej

С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 309; Б. Крупницький, Мазепа в свiтлi психо-

логiчноï методи [w:] Мазепа — людина й iсторичний дiяч, Киïв 1991, s. 37. O możliwo-

ści włączenia się Turcji do wojny, zob. П. и Б., op. cit., s. 912.

A. Deruga, op. cit., s. 25, 163–166.

С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий…, op.cit., s. 139; М. Андрусяк, Гетьман

Мазепа як культурний дiяч, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 2, s. 69–87; В. Бiднов,
Церковна анатема..., s. 53–54; Iсторiя украïнської культури…, nr 75, s. 147; но. 77,

s. 148–150. Jewhen Małaniuk uważa, iż działalność Mazepy w zakresie budownictwa cer-
kiewnego była podporządkowana jego polityce, zob. Є. Маланюк, Illustrissimus Dominus

Mazepa — тло i постать; А. Андрусяк, Гетьман Iван Мазепа як культурний дiяч,
Київ 1991, s. 14 (dalej — Є. Маланюк, А. Андрусяк).

Paweł Krokosz

cerkwi Świętego Michała (w 1708 r. jeszcze nie ukończona) oraz 15 000 złotych na

wzniesienie drewnianych cerkwi — Zmartwychwstania i Pokrowy Bogurodzicy.

Szczególnie znacząca była fundacja we wsi Dihtiari — tu 15000 złotych przezna-
czono na klasztorną cerkiew Pokrowy Bogurodzicy (należącą do klasztoru Spaso-

-Preobrażeńskiego w Nowogrodzie Siewierskim). Według przekazów przed znajdu-
jącą się tam cudowną ikoną Matki Bożej Mazepa rzekomo miał się modlić tuż przed

swoim przejściem na stronę Karola XII

. Równie istotny jest jego wkład w budowę

Soboru Wniebowstąpienia Pańskiego w Perejasławiu w 1695 r. i zakończone sukce-
sem zabiegi u cara i patriarchy moskiewskiego Adriana odnośnie odrodzenia tej

prawosławnej metropolii z wyświęceniem na jej metropolitę biskupa Krokowśkie-

. Na budowę perejasławskiego soboru, ukończonego w 1700 r., miał przekazać

aż 300 000 złotych, nie szczędząc przy tym pieniędzy także na jego wyposażenie.

Równie hojna była jego matka — Maria Magdalena, przeorysza żeńskiego klasztoru
Wniebowstąpienia Pańskiego w Kijowie

. Jej wkładem w odradzającą się metropo-

lię była choćby ofiarowana dla tamtejszego soboru bogato zdobiona stuła z napi-

sem: Roku 1700 miesiąca września 16 dnia (...) przeorysza Maria Magdalena
sprawiła

. Warto nadmienić, że Mazepa roztaczał opiekę nad prawosławnym du-

chowieństwem poza Ukrainą, szczególnie na terytorium Turcji, a nawet w Ziemi

Świętej, o czym świadczą jego liczne „zagraniczne” fundacje. Hetman udzielał także
schronienia na Ukrainie duchownym prawosławnym (m.in. bułgarskim i serbskim)

uchodzącym przed prześladowaniami w swoich krajach

Walka o kozackich dowódców

29 października carską kancelarię polową opuściły odezwy skierowane do kozac-
kich pułkowników: połtawskiego Iwana Lewenca, czernihowskiego Pawła Połubot-

ka, niżyńskiego (nakaźnego) Łukiana Żurachowśkiego oraz Antona Tanśkiego (Tań-

ski), który stał na czele jednego z ochotniczych pułków kozackich (kompanijskich).
Wszyscy zostali poinformowani o „zdradzie”, jakiej dopuścił się Mazepa, oraz mieli

rozkaz stawić się w wyznaczonym miejscu w celu dokonania wyboru nowego het-
mana. Zauważyć należy, że treść poszczególnych dokumentów nieznacznie się róż-

niła. Pierwszy z adresatów otrzymał wiadomość, że wojsko będące z hetmanem

zostało okrążone przez Szwedów i dostało się do niewoli. W związku z tym car na-
kazywał pułkownikowi zatroszczyć się o mieszkańców, tak aby ukraiński naród nie

był oddany w polską niewolę, a cerkwie i święte klasztory nie były zbezczeszczone

i przywiedzione do unii. Niemal identyczna treść znalazła się w uniwersale do Żu-
rachowśkiego, któremu Piotr I za wierną służbę obiecywał objęcie samodzielnego

dowództwa w pułku niżyńskim. Obietnicę zachowania dowództwa, a także objęcie

komendy nad innymi kozackimi pułkami ochotniczymi otrzymał Tanśkyj

. Uni-

Є. Маланюк, А. Андрусяк, op. cit., s. 22–40; О. Субтельний, op. cit., s. 27–30; М. В.

Попович, Нарис iсторiï культури Украïни, Київ 1999, s. 264–265; С. Павленко, Iван

Мазепа як будiвничий…, s. 140–153. Mazepa miał być najbardziej szczodrym ofiarodawcą,
jakiego miała ukraińska Cerkiew prawosławna, zob. О. Субтельний, op. cit., s. 42.

Архив Юго-Западной России, nr I, t. 5, s. 423–424 (dalej — Архив ЮЗР); С. Павленко,

Iван Мазепа як будiвничий…, s. 95; З. Когут, Проблема автономiï Украïнськоï Пра-

вославноï Церкви в Гетьманщинi (1654–1780-тi роки), [w:] Idem, Корiння iденти-

чності…, s. 121.

В. Бiднов, Марiя-Магдалина…, s. 46 i nast.

С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий…, s. 144.

Є. Маланюк, А. Андрусяк, op. cit., s. 37–39.

П. и Б., op.cit., s. 246–249; O. Грушевський, op.cit., Додатки, I–III, s. 56–57. Tanśkyj

służył w kozackich pułkach ochotniczych do 1710 r. W listopadzie 1712 r. został mianowany

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 17

wersał o wyjątkowej treści trafił do Połubotka, rozważanego przez Piotra I na

ewentualnego następcę Mazepy, co potwierdza treść dokumentu: A was życzymy

sobie jak najszybciej tu u siebie widzieć i o tej wielce pilnej sprawie dalej sami roz-
mawiać

30 października car skierował uniwersały do pułkowników kozackich jednostek

przebywających na terytorium Rzeczypospolitej: białocerkiewskiego Omelczenki,

kijowskiego Korowki i hadziackiego Stepana Troszczynśkiego. Piotr I powiadamiał

ich o „zdradzie” Mazepy, pisząc jednocześnie, iż on jako obrońca całej Ukrainy,
według powinności chrześcijańskiej ma staranie, aby ukraińskiego narodu i [jego

— P.K.] ziemi w niewolę heretykom Szwedom i Leszczyńskiemu nie oddać i do

żadnego zniszczenia nie dopuścić, dlatego wydaliśmy do wszystkich pułkowników
i starszyzny i wojska zaporoskiego nasze ukazy, aby przed zwodniczymi zamia-

rami tego odstępcy Bożego i zdrajcy Mazepy strzegli się i nie słuchali go, ale by
przyjeżdżali całą starszyzną do Głuchowa w celu wybrania nowego hetmana.

Jednakże car polecił im pozostać ze swoimi jednostkami na miejscu aż do odwoła-

nia. Podobnej treści uniwersały trafiły do pozostałych dowódców pułków kozackich
stacjonujących na Ukrainie słobodzkiej

. Tego dnia kancelarię polową cara opu-

ściły też odezwy skierowane do metropolity kijowskiego Krokowskiego i arcybi-

skupa czernihowskiego Maksymowycza, wzywające ich do Głuchowa. Piotr I, chcąc
mieć pewność, iż obydwaj stawią się na jego wezwanie, wysłał do nich swoich

przedstawicieli w osobach księcia Borysa Kurakina i Andrieja Uszakowa. Podobnej

treści dokument otrzymał zapewne również biskup perejasławski Kornyłowycz,
którego razem z metropolitą Krokowśkim, a także innymi przedstawicielami Cer-

kwi, miał eskortować do Głuchowa książę Kurakin. Wyjazd metropolity i arcybis-
kupa stanął jednak pod znakiem zapytania, gdyż, jak donosił Kurakin, prawie we

wszystkich miastach i siołach na Ukrainie doszło do buntów i burmistrzów, i in-

nych urzędników [buntownicy — P.K.] zabijali

30 października car skierował również obszerny uniwersał do koszowego ata-

mana Kozaków zaporoskich Kostii (Konstantyna) Hordijenki, powtarzając wszyst-

kie dotychczasowe zarzuty wobec Mazepy i potwierdzając kilkukrotnie dotychcza-
sową wierność Zaporożców wobec swojej osoby, także wezwał ich starszyznę do

Głuchowa

. Piotr I wiedział, że hetman będzie próbował przeciągnąć Zaporoże na

swoją stronę i dlatego neutralizacja Siczy stała się koniecznością

. A o dystansie

Zaporożców wobec uniwersałów słanych przez hetmana świadczy list pułkownika

ochtyrskiego Fedira Osypowa do kanclerza Gawryły Gołowkina zapewniający, że
Kozacy nie chcieli występować przeciwko prarodzicielskiemu naszemu monarsze,

jako że jest [on] jednej [z nami] prawosławnej wiary chrześcijańskiej

. Piotr I, nie

mając pewności, co uczynią Zaporożcy, 1 listopada wystosował do nich kolejny uni-

pułkownikiem kijowskim. Zmarł prawdopodobnie przed 1734 r., zob. ibidem, s. 889; Архив

ЮЗР, nr 3, t. 2, Киев 1868, s. 748, 768.

П. и Б., op. cit., s. 247. Połubotok był jednym z pierwszych pułkowników kozackich, którzy

po „zdradzie” Mazepy pojawili się w carskim obozie. Jednak utworzenie Kolegium Mało-
rosyjskiego wywołało jego protest, za co trafił do twierdzy Pietropawłowskiej, zob. Ibidem,

s. 882.

Ibidem, s. 250–252, 891.

„Архив князя Ф.А. Куракина”, op. cit., s. 281–282.

П. и Б., op. cit., s. 257–259; И. И. Голиков, op. cit., t. 15, Москва 1843, nr 943, s. 585–

587.

Б. Сушинський, Козацькi вождi Украïни. Iсторiя Украïни в образах ïï вождiв та

полководцiв XV–XIX столiть, Одеса 1998, s. 546–555.

П. и Б., op. cit., s. 904; Р. Iванченко, Коментар наукoвця [w:] Мазепа — людина й

iсторичний дiяч, op. cit., s. 45.

Paweł Krokosz

wersał mówiący o zgubie, jaką Mazepa zgotował Ukrainie, podpisując porozumie-

nie z Karolem XII i Leszczyńskim. Monarcha powołał się na dotychczasową sku-

teczną wspólną walkę rosyjskiej armii i „ukraińskich wojsk” ze Szwedami, których,
zmęczonych i wygłodniałych, wystarczyło teraz jedynie dobić. Władca w walce pro-

pagandowej postanowił wykorzystać osobę Bohdana Chmielnickiego, podobnie jak
czynił to hetman, z tą jednak różnicą, iż dla Mazepy Chmielnicki był niezaprzeczal-

nym przykładem walki o niepodległe państwo ukraińskie, a dla Piotra I rzecznikiem

idei podporządkowania Ukrainy władzy Moskwy. W treści uniwersału car zapewnił
Zaporożców, że zagwarantuje im wszystkie wolności, prawa i przywileje, które

posiadali (...) od czasu przyjęcia błogosławionej (...) pamięci ojca naszego, wiel-

kiego gosudara, cara i wielkiego kniazia Aleksego Michajłowicza, całej Wielkiej i
Małej i Białej Rosji samowładcy, [jaki wziął — P.K.] pod swoją władczą rękę het-

mana Bohdana Chmielnickiego z wojskiem zaporoskim i z całym ukraińskim na-
rodem

Iwan Mazepa zdawał sobie sprawę, że car będzie próbował oczernić go w oczach

kozackiej starszyzny i dlatego jeszcze 30 października wystosował swoją odezwę do
pułkownika starodubskiego Iwana Skoropadśkiego. Hetman, niepomny dawnych

sporów z pułkownikiem, zwracał się teraz do niego jak do przyjaciela, informując o

przyczynach swojej decyzji: Niechaj będzie wiadomo waszej miłości, że my, het-
man, widząc ojczyznę naszą Ukrainę, że zmierza do skrajnej zguby, kiedy wroga

nam od wieków siła moskiewska (...) zaczęła zabierać ukraińskie miasta i po-

siadłości ludzi naszych. Mazepa wzywał swojego dowódcę do wyrzucenia Rosjan ze
Staroduba, a jeśli to by się nie powiodło, nakazywał ruszać do Baturyna

Tymczasem car, przygotowując się do wyborów nowego hetmana, jakie miały

odbyć się 6 listopada w Głuchowie, nie zapominał o dalszej agitacji na Ukrainie. Ta-

kim celom miał służyć m.in. uniwersał skierowany 31 października do mieszkańców

miasta Poczep i pozostałej ludności. Podobnie jak poprzednio, tak i tym razem Ma-
zepa został przedstawiony w negatywny sposób. Piotr I, informując o planowanym

wyborze nowego hetmana, na który mieli stawić się najwyżsi przedstawiciele ukra-

ińskiej Cerkwi prawosławnej i dowódcy kozackich jednostek, starał się wywołać
wrażenie, iż także cała ludność ukraińska już opowiedziała się przeciwko „zdraj-

cy”

Monarcha rosyjski, wydając uniwersały szkalujące Mazepę, postanowił za ich

przyczyną rozbić jedność jego najbliższego otoczenia. 1 listopada 1708 r. światło

dzienne ujrzał manifest skierowany do dowódców kozackich, którzy przeszli na
stronę Karola XII. Car, chcąc nakłonić ich do „bezpiecznego powrotu”, całą winą za

odejście kozackich jednostek obarczył wyłącznie Mazepę: Znając waszą niewin-

ność, iż chytrym sposobem, przez niego, hetmana Mazepę, [zostaliście — P.K.]
sprzedani w nieprzyjacielskie ręce, a nie uczyniliście tego zgodnie z własną wolą,

miłościwie was przyjmiemy. Piotr I obiecywał łaskę, zachowanie dotychczasowej
rangi w wojsku kozackim oraz prawo do pozostawionego majątku wszystkim, któ-

rzy zdecydują się w ciągu miesiąca porzucić hetmana i Szwedów. W dokumencie

znalazła się informacja o rozesłaniu ukazów wzywających Kozaków do stawienia się

П. и Б., op.cit., s. 265.

Лист до стародубського полковника Iвана Скоропадського, [w:] Iван Мазепа, ре-

дколегiя: Ю. М. Мушкетик, В. Ф. Василашко, В. О. Замлинський, В. О. Шевчук, Киïв
1992, Унiверсали, листи, донесення царевi вiд Iвана Мазепи про всiлякi подiï на Укра-

ïнi та за ïï межами, переклав В. Шевчук (dalej — Iван Мазепа), s. 128–129.

П. и Б., op. cit., s. 259–261; И.И. Голиков, op. cit., t. 15, nr 944, s. 587–588.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 19

w wyznaczonym miejscu celem wyboru nowego hetmana, aby naród ukraiński

bez naczelnego wodza nie pozostawał

Baturyn

Równolegle z publikacją swoich uniwersałów Piotr I postanowił opanować Batu-
ryn. Decyzja o ataku na dobrze ufortyfikowaną i posiadającą silną artylerię siedzibę

hetmana zapadła podczas narady wojennej odbytej 30 października w Pogreb-

kach

. Z uderzeniem należało się spieszyć, póki Karol XII pozostawał na drugim

brzegu Desny. Jeszcze tego samego dnia w stronę Baturyna wyruszył korpus prowa-

dzony przez Aleksandra Mienszykowa. W tym czasie Karol XII, pomimo działań

zaczepnych ze strony jednostek generała Ludwika Hallarta, zdołał przeprawić się
przez Desnę pod miejscowością Mezin i ruszył spiesznie w kierunku Baturyna.

Utrata linii Desny zmusiła główne siły rosyjskie do odejścia w stronę Głuchowa, w
związku z czym powodzenie ekspedycji Mienszykowa stanęło pod znakiem zapyta-

nia. Zwycięzcą tego wyścigu okazał się carski dowódca, który jeszcze 31 paździer-

nika przed południem stanął pod murami Baturyna. Garnizonem liczącym 3 000
Kozaków dowodził pułkownik serdiuków Dmytro Czeczeł, którego wspomagał ge-

neralny esauł artylerii Fryderyk von Königseck oraz baturyński sotnyk Dmytro Ne-

sterenko. Według zeznań Aleksandra Dubiahy, kancelarzysty Mazepy wziętego do
niewoli przez Rosjan, w Baturynie miały stacjonować 4 pułki serdiuckie: Czeczeła,

Pokołytowa, Denysowa i Maksymowa oraz Kozacy grodowi z pułków mirhorodz-
kiego, pryłuckiego i łubieńskiego. Jeniec nie wskazał jednak, ilu ludzi liczyła każ-

da z jednostek

. Pruski rezydent w Moskwie Jerzy von Kayserling donosił, że

garnizon liczył aż 6000 ludzi

Po bezowocnych rokowaniach z kozackim dowództwem Rosjanie rozpoczęli

przygotowania do szturmu. Carscy dowódcy pod groźbą ostrzału wyprowadzonej

z Baturyna baterii 6 armat przystąpili do budowy mostów, aby przeprawić się przez
rzekę Sejm. Śmiała akcja 50 grenadierów sprawiła, że kozaccy artylerzyści ustąpili

i wrócili do twierdzy. Obrońcy, widząc nieuchronność szturmu, chcieli zyskać na
czasie i poprosili Mienszykowa o trzy dni na wyjaśnienie „losu” hetmana. Prośba

pozostała bez odpowiedzi, wobec czego Kozacy, przygotowując się do obrony, otwo-

rzyli ogień w stronę zabudowań miasta, niszcząc potencjalną ochronę dla sztur-
mujących. Mienszykow ponowił żądanie otwarcia bram, lecz Kozacy nie ustępowali,

gdyż wszystko wskazywało na to, że doczekają się przybycia Mazepy i szwedzkich

posiłków. Sytuacja uległa zmianie, gdy w nocy z 1 na 2 listopada nakaźny pułkownik
pułku pryłuckiego Iwan Nos uciekł z twierdzy i zdradził Rosjanom, w jaki sposób

wedrzeć się do jej wnętrza. Do wskazanego przez niego wąskiego przejścia w jej

umocnieniach natychmiast ruszyli rosyjscy żołnierze. W tym samym czasie, dla
odwrócenia uwagi, z przeciwnej strony pozostałe jednostki ruszyły do szturmu.

Podstęp się udał i po dwóch godzinach uporczywej walki, podczas której atakujący
nie oszczędzili nawet cerkwi, gdzie zabarykadowali się obrońcy, garnizon Baturyna

skapitulował. Zemsta Rosjan była okrutna — tych obrońców (żołnierzy garnizonu

П. и Б., op.cit., s. 267.

N. Kostomarov, Mazepa och Karl XII, (Őfversättning från ryskan af C. Silfverstolpe), [w:]

HT, Stockholm 1883 s. 166; П. М. Андрианов, Эпоха Петра Великого: Сражение при
Лесной, [w:] История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г., СПб.

2003, s. 168.

Н. И. Костомаров, op.cit., s. 339–341; O. Грушевський, op.cit., Додатки, VII, s. 70.

Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа 1708–1709 рр., [w:] Збiрник: Мазепа…, op.

cit., t. 2, s. 28; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit..., s. 201.

Paweł Krokosz

i mieszkańców), którym nie udało się uciec, zamordowano. Ocalałych z pogromu

kozackich dowódców zakuto w kajdany. 3 października Baturyn został ograbiony

i spalony: Wielu ludzi utonęło w Sejmie, uciekając przez słaby jeszcze lód; wielu
też zginęło, ukrywając się we dworach, w lochach, piwnicach, jamach, gdzie się

[od dymu — P.K.] udusili, a w dworach spalili; (...) wychodzących z ukrycia rozju-
szone wojsko, a szczególnie szeregowi żołnierze, napiwszy się [wódki — P.K.],

kłuło i rąbało

. Efekt rzezi i zniszczeń był tak wielki, iż do samego miasta nie moż-

na było zbliżyć się z powodu odoru wydzielanego przez trupy

. Mienszykow,

uchodząc z baturyńskich zgliszcz przed zmierzającymi tam oddziałami Karola XII,

zabrał ze sobą jeńców, artylerię, pozostawione przez Mazepę insygnia hetmańskie

— chorągwie i buławy oraz kancelarię

Tragedia obrońców Baturyna odbiła się głośnym echem po całej Ukrainie.

Szwedzki sojusznik nie zjawił się w porę z pomocą i to zapewne miało wpływ na po-
stawę mieszkańców pozostałych miast, miasteczek, siół i wsi, którzy, chcąc uchronić

się przed rosyjskimi akcjami pacyfikacyjnymi, nie opowiedzieli się jednoznacznie

po stronie Mazepy

. Hetman początkowo nie mógł uwierzyć w los, jaki spotkał tak

drogi mu Baturyn i dopiero kiedy wysłany w tamtym kierunku podjazd potwierdził

niepokojące doniesienia, zdecydował się powiadomić o tym fakcie Karola XII

Zniszczenie hetmańskiej siedziby było poważnym ciosem zarówno dla samego Ma-
zepy, jak i dla jego szwedzkiego protektora. Przepadła znajdująca się tam artyleria

oraz ogromne magazyny żywności, wobec czego nie zaskakuje reakcja Mazepy na

wieść o tym wydarzeniu: Teraz przy naszym nieszczęsnym położeniu wszystkie
sprawy pójdą inaczej i Ukraina, przestraszona Baturynem, będzie się bała nas

popierać

. Sekretarz kancelarii króla szwedzkiego Joasias Cederhielm wspomina,

iż zniszczenie Baturyna, a także to, że car zamierzał wybrać nowego hetmana, bar-

dzo przygnębiły Mazepę. Utrata Baturyna mającego stanowić bazę polityczną dla

wspólnych działań z Karolem XII, w połączeniu z nieustannie kolportowanymi
przez Piotra I uniwersałami, prowadziła do pogłębienia izolacji hetmana wśród

mieszkańców Ukrainy

. Ludność, w tym także starszyzna kozacka, była rzeczywi-

О. Оглобин, Гетьман Iван Мазепа та його доба, [w:] ЗНТШ, t. 170, Нью Йорк–Па-

риж–Торонто 1960, s. 323. Nos w nagrodę za pomoc w opanowaniu Baturyna został mia-

nowany pułkownikiem pryłuckim, zob. А. Лазаревский, Описание Старой Малороссии,
t. 3, Прилуцкий полк, [w:] „Киевская Старина”, 1900, t. 70, июль–август, Приложение,

s. 33.

Д. Дорошенко, op. cit., s. 32. Rosjanie mieli zamordować tam 6000 obrońców, zob. Ency-

clopedia of Ukraine, V. III: L–Pf, Toronto, Buffalo, London 1993, s. 355.

В. Шутой, Народная война на Украине против шведских захватчиков в 1708–1709

годах, [w:] ВИ, 1949, nr 7, s. 20; Według przekazów główny esauł artylerii miał zostać

stracony w Konotopie, zob. С. Томашiвський, op.cit., s. 76. Rosjanom nie udało się wziąć ani
buławy Bohdana Chmielnickiego, ani chorągwi odziedziczonej przez Mazepę po swoim po-

przedniku, zob. J. Sawczuk, Poświęcone 300. rocznicy pamięci hetmana Iwana Mazepy,
[w:] Chorągiew hetmańska Iwana Mazepy, Kraków 2008, s. 38.

А. Г. Брикнер, История Петра Великого, Москва 1991, s. 454; Б. Крупницький,

Шведи i населення на Украïнi в 1708–1709 рр. (На пiдставi шведських джерел), [w:]

Збiрник: Мазепа…, op.cit., t. 2, s. 15; Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа…, op.cit.,
s. 28; Rzeź dokonana na obrońcach Baturyna sprawiła, że Zaporożcy zdecydowali się wy-

stąpić przeciwko Rosji, zob. Б. Сушинський, op.cit., s. 508.

С. Томашiвський, op. cit., s. 75–76.

Ф.М. Уманецъ, op. cit., s. 388–389, zob. też Т. В. Чухлiб, op. cit., s. 26.

Б. Крупницький, Мазепа i шведи..., op.cit., t. 2, s. 11. Mazepa nie cieszył się sympatią

wśród mieszkańców Ukrainy z racji rozdawania majątków ziemskich urzędnikom rosyjskim.

Nigdy też nie przedstawił mieszkańcom Ukrainy swoich planów odnośnie niepodległości.
Jego sojusz z luteranami (Szwedami) i katolikami (Polakami popierającymi Leszczyńskiego)

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 21

ście zdezorientowana, ponieważ przez osiem lat wspólnie z Rosjanami walczyła ze

Szwedami, a teraz nagle na wezwanie hetmana miała opowiedzieć się po ich stro-

nie

Hetman Iwan Skoropadśkyj

Idąc za ciosem, car zdecydował się ostatecznie rozwiązać kwestię hetmaństwa Ma-

zepy, aby zmniejszyć siłę jego „zwodniczych uniwersałów”

. Wybór nowego het-

mana, będący w zasadzie ustaloną z góry nominacją, miał odbyć się w Głuchowie,
w okolicach którego stanęła rosyjska armia

. Aby wszystko przebiegło sprawnie

i po myśli władcy, do Kijowa wyruszył książę Kurakin z zadaniem wyjaśnienia po-

wodów „zdrady” Mazepy i przekonania ogółu społeczeństwa o celowości dalszej
walki ze Szwecją u boku Rosji

. 4 listopada zebrana w Głuchowie starszyzna ko-

zacka przedstawiła carowi swoich kandydatów do objęcia schedy po Mazepie. Wyz-
waniu temu mogli podołać tylko dwaj pułkownicy: czernihowski Pawło Połubotok

i starodubski Iwan Skoropadśkyj. Piotr I, rozważywszy te propozycje, miał orzec:

Połubotok jest bardzo przebiegły, z niego może być drugi Mazepa. Lepiej niech
wybiorą Skoropadśkiego

. Zanim Kozacy okrzyknęli Skoropadśkiego nowym het-

manem, 5 listopada w Głuchowie odbyła się iście teatralna ceremonia pozbawienia

Mazepy hetmaństwa. Główną częścią widowiska było odebranie mu Orderu Świę-
tego Andrzeja Pierwszego Apostoła, jakim został odznaczony za udział w wojnie

z Turcją toczonej przez Rosję pod koniec wieku XVII

. W Głuchowie zbudowany

został szafot, na którym postawiono szubienicę; na szafot wniesiono kukłę wy-

obrażającą Mazepę przepasaną wstęgą Orderu Świętego Andrzeja Pierwszego

Apostoła. Następnie na podwyższenie weszli Mienszykow i Gołowkin i rozdarli
patent przyznający mu tytułu kawalera [orderu — P.K.]. Później odczytano długi

tekst, w którym była mowa o dobrodziejstwach Piotra I, długoletniej ufności cara

do hetmana i niewdzięczności tego ostatniego względem władcy. W ślad za tym
zerwali [Mienszykow i Gołowin — P.K.] z kukły andriejewską wstęgę, kat zarzucił

kukle sznur na szyję i powiesił na szubienicy. Przed powieszeniem „hetmana” roz-
darty i podeptany został jego herb, a kat złamał należącą do niego szablę, której

spotkał się z otwartą wrogością prawosławnej ludności Ukrainy, zob. О. Субтельний, op. cit.,
s. 42; Р. Iванченко, op.cit., 45–46.

О. Оглобин, op.cit., s. 312–313; Б. Сушинський, op.cit., s. 563; К. Осипов, Разгром

шведских интервентов войсками Петра I, Москва 1951, s. 52.

O. Грушевський, op.cit., s. 23.

П. и Б., op.cit., s. 268–270; П.М. Андрианов, op.cit., s. 168.

„Архив князя Ф.А. Куракина”, op.cit., s. 281–282.

Н. И. Костомаров, op.cit., s. 348. Car, opowiadając się za Skoropadśkim, zapewne wie-

dział o antyrosyjskim nastawieniu Połubotka, zob. Б. Сушинський, op.cit., s. 580–584.

Warto zauważyć, że do Głuchowa zjechali tylko pułkownicy: starodubski (Skoropadśkyj),
czernihowski (Połubotok) oraz pułkownicy nakaźni — perejasławski (Stepan Tomara) i ni-

żyński (Żurachowśkyj). Pułkownik połtawski Lewenc zachował postawę wyczekującą, zob.
О. Оглобин, op.cit., s. 326; O. Грушевський, op.cit., s. 26, 40; В. Бiднов, Церковна ана-

тема..., s. 42.

Order ten ustanowiony przez Piotra I był najstarszym i najwyższym odznaczeniem rosyj-

skim wręczanym za zasługi wojenne. Mazepa był jego drugim kawalerem: Piotr I wysłał

gońca do Moskwy z rozkazem przygotowania i szybkiego dostarczenia mu „Orderu Ju-
dasza”, ogromnego 12-funtowego medalu z łańcuchem, przedstawiającego Judasza nad roz-

sypanymi srebrnikami i napis: „Przeklęty syn stracony Judasz, który powiesił się za srebr-
niki”, zob. W. Jakubowski, Ordery i medale Rosji, Toruń 1993, s. 16.

Paweł Krokosz

szczątkami wychłostał kukłę

. Wieczorem dowódcy kozaccy zapewnili cara, że pod-

czas wyboru będą całkowicie posłuszni jego woli.

6 listopada, tuż po uroczystej liturgii w Soborze Świętej Trójcy, Kozacy zebrali

się na głuchowskim placu, gdzie przemówił do nich książę Grigorij Dołgorukow:

Teraz, według starego waszego obyczaju, niech całe wojsko ukraińskie i naród,
przybyły na wybór hetmana, odda głosy, kto ma zostać hetmanem. Tradycyjnych

obrad nie było, gdyż zgromadzona starszyzna, jak ustalono wcześniej, jednogłośnie

opowiedziała się za kandydaturą Skoropadśkiego. Niestety car nie przewidział, iż
jego kandydat nie będzie skory do objęcia buławy. Jakże gorzko dla władcy musiały

brzmieć słowa pułkownika: Jestem już stary. Nie mogę unieść ciężaru takiego urzę-

du. Hetmanem winien być człowiek młody i zasłużony. Wybierzcie czernihowskie-
go pułkownika Połubotka

. Większość Kozaków, usłyszawszy te słowa, zdecydo-

wana była opowiedzieć się właśnie za bardzo szanowanym i ponoć będącym od zaw-
sze w opozycji do Mazepy Połubotkiem. Jednakże przedstawiciele starszyzny po raz

kolejny wykrzyczeli nazwisko Skoropadśkiego, po czym chwycili go za ręce i posta-

wili na stół, przy którym odczytany został tekst carskiego uniwersału z 1 listopada
tego roku

. Wówczas Dołgorukow wręczył nowemu hetmanowi insygnia: buńczuk,

chorągiew, buławę, carską gramotę i pieczęć Ukrainy, wykonaną na podobieństwo

pieczęci używanych przez poprzedników. Następnie wszyscy udali się ponownie do
świątyni, gdzie po nabożeństwie dziękczynnym, w którym po imieniu cara wymie-

niono imię nowego hetmana, Skoropadśkyj złożył tradycyjną przysięgę wierności

moskiewskim władcom. Piotr I nie omieszkał dodać do tekstu przysięgi klauzuli
mówiącej o porzuceniu jakichkolwiek związków ze „zdrajcą” i natychmiastowym

informowaniu go o wszelkich niepokojach na Ukrainie. Trzy dni później przysięgę
nowemu hetmanowi złożyli wszyscy pułkownicy i inni kozaccy dowódcy przybyli do

Głuchowa

. W jednym z listów car tak relacjonował to wydarzenie: Wszyscy jed-

nym głosem wybrali Skoropadśkiego, pułkownika starodubskiego; tak więc prze-
klęty Mazepa, poza sobą, zła nikomu nie wyrządził, albowiem naród [tj. Ukraińcy

— P.K.] nie chce o nim słyszeć

Pod aktem wyboru nowego hetmana, oprócz samego Skoropadśkiego, swoje

podpisy złożyli: generalny chorąży Iwan Sulima, pułkownicy — Połubotok, Tomara,

Żurachowśkyj, Lewenc, Danyło Apostoł, Wasyl Swiczka (nakaźny pułkownik łu-
bieński) i Hnat Hałahan (pułkownik ochotniczy) oraz przedstawiciele ukraińskiego

duchowieństwa: biskupi — czernihowski Maksymowycz, perejasławski Kornyło-

wycz, archimandryci — jelecko-czernihowski Warłaam, kijowski i czernihowski
Herman oraz namiestnik peczerski Iłarion, peczerski starzec soborowy Wałerian,

archidiakon kijowskiego metropolity Rafael i notariusz metropolity Innocenty.

Zabrakło natomiast podpisu metropolity kijowskiego Krokowśkiego

Н. И. Костомаров, s. 348, zob. też. П. и Б., op.cit., s. 910; В. Бiднов, Церковна анате-

ма…, s. 45.

Н. И. Костомаров, op.cit., s. 348–349.

Należy podkreślić, że wydany 1 listopada 1708 r. uniwersał carski potwierdzał wszystkie

zapisy z umowy zawartej w 1654 r. przez hetmana Bohdana Chmielnickiego z carem Alek-
sym, zob. А. Яковлiв, op. cit., s. 139 i nast.

Н. И. Костомаров, op.cit., s. 349–350; Н. Бантыш-Каменский, История Малой Рос-

сии, ч. 3, Москва 1842, s. 99–100.

И. И. Голиков, op.cit., t. 14, nr 946, s. 588–589.

В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 42–43.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 23

Argumenty cara

Datą 6 listopada sygnowany jest najobszerniejszy z carskich uniwersałów skierowa-
nych do mieszkańców Ukrainy na przełomie jesieni i zimy roku 1708. Wystawiony

wówczas dokument znacznie różnił się od poprzednich. Car, oprócz tradycyjnego
przypisania Mazepie „zdrady” i działań przeciwko prawosławiu, postanowił także

wyjaśnić wiernym poddanym, generalnej starszyźnie wojska zaporoskiego, puł-

kownikom, esaułom, sotnykom, atamanom kureni oraz Kozakom i pozostałym
ludziom, mieszczanom, kupcom, chłopom i całemu ukraińskiemu narodowi przy-

czyny rozpoczęcia wojny przez Karola XII i opisać jej dotychczasowy przebieg. Piotr

I nie mógł bowiem dłużej nie zauważać uniwersałów strony przeciwnej, jakie tra-
fiały do ludności, i dlatego przekonywał, że Karol XII w swoich manifestach kłamał,

jakobyśmy to my, wielki gosudar, tę wojnę przeciwko niemu, bez prawnych przy-
czyn, rozpoczęli i niemiłosiernie jego poddanych nakazali męczyć, co wszystko jest

jawnym kłamstwem o nas, albowiem my tę wojnę [toczymy — P.K.] w celu obrony

naszych państw [tj. Rosji i Ukrainy — P.K.] i (...) bezprawnie odłączonych od pań-
stwa rosyjskiego ziem od wieków zasiedlonych [przez Rosjan — P.K.], a mianowi-

cie Iżorskiej i Karelskiej oraz ciemiężonych jego jarzmem cerkwi prawosławnych i

naszych pobożnych poddanych, których wielu przemocą na luteranizm zostało
nawróconych.

W dalszej części uniwersału przytoczono przykład brutalnego zachowania

Szwedów wobec carskich żołnierzy, zarówno Rosjan, jak i Kozaków, biorących

udział w działaniach wojennych na terenie Rzeczypospolitej

. Piotr I przekonywał,

że szwedzki monarcha pojawił się na Ukrainie na zaproszenie Mazepy tuż po tym,
jak w swoim marszu na Moskwę został pokonany przez wojska rosyjskie i ukraiń-

skie. Zdaniem cara Karol XII chciał podbić ziemie ukraińskie, podobnie jak uczynił

to z Rzeczpospolitą, by nałożyć na nie ogromne podatki i doprowadzić je do całko-
witej ruiny, a następnie przekazać wszystko Leszczyńskiemu bezprawnie przez

niego uczynionym królem, któremu obiecał (…) zamiast Kurlandii, Żmudzi i Inf-
lant polskich (…) Ukrainę oddać, a zdrajcę Mazepę na Ukrainie samowładnym

kniaziem (…) uczynić. Sporo miejsca poświęcono zniszczeniu Baturyna przez od-

działy Mienszykowa. Zgodnie z carskimi sugestiami hetman, opuszczając swoją
siedzibę, miał sowicie wynagrodzić pozostawiony tam garnizon, nakazując, by sta-

wił Rosjanom opór. Piotr I zarzucał Mazepie chęć oddania Szwedom znajdującej się

tam potężnej artylerii, którą ci mieli użyć przeciwko rosyjskiej armii. W celu pod-
niesienia mieszkańców Ukrainy na duchu wspomniano o rozbiciu wojsk generała

Lybeckera, które w październiku tego roku zagroziły Petersburgowi

Car, świadomy niebezpieczeństwa płynącego z uniwersałów Karola XII i Ma-

zepy, w swojej odezwie z 6 listopada przestrzegał wszystkich, by nie ulegali „zwod-

niczym listom” i nie zostali oszukani przez szwedzkiego monarchę, tak jak miesz-
kańcy Śląska, Saksonii, Polski czy Litwy, lecz strzegli swoich zagrożonych wolności.

Piotr I nakazywał przy tym ludności niszczyć zapasy żywności, które mogły być

przejęte przez wygłodniałą armię szwedzką. W myśl rozporządzenia każdy, kto od-
ważyłby się sprzedać wrogowi żywność, miał być karany śmiercią. Władca, chcąc

zachęcić mieszkańców Ukrainy do zdecydowanej walki ze Szwedami, wyznaczył

Żołnierze Karola XII nie oszczędzali składających broń Rosjan i Kozaków, mordując ich

bezlitośnie, np. latem 1701 r. po wyparciu Sasów i wspierających ich Rosjan spod Rygi,

Szwedzi dokonali masakry około 400 carskich żołnierzy, zob. С. М. Соловьев, op. cit., księga
7, t. 14, s. 607.

Szwedzi oceniali, że znajdowało się tam 70–80 dział, zob. С. Павленко, Iван Мазепа, op.

cit., s. 339–340.

Paweł Krokosz

nawet nagrody pieniężne za ujęcie żołnierzy przeciwnika — 2000 rubli za generała,

1000 za pułkownika, zaś każdy, kto zabił szwedzkiego żołnierza, mógł liczyć na 3

ruble. Piotr I raz jeszcze powołał się na pamięć swojego ojca — cara Aleksego, który,
przyjmując „naród ukraiński” pod swoją władzę, w pełni zagwarantował mu jego

prawa i wolności, obiecując nadal je honorować i karać śmiercią tego, kto je zła-
mie

7 listopada car skierował uniwersał do samego Skoropadśkiego, w którym po

raz kolejny postanowił dać szansę powrotu Kozakom Mazepy: Wiadomo zarówno
nam, wielkiemu gosudarowi, jak i wam (...), jak były hetman, szalbierz i zdrajca

Mazepa zapomniał o strachu Bożym i danej nam swojej przysiędze (...), zdradził

i przeszedł do króla szwedzkiego, zabrał ze sobą generalną starszyznę i trzech puł-
kowników, a mianowicie: mirhorodzkiego, pryłuckiego i łubieńskiego, a także

niektórych dowódców pułkowych i szeregowych Kozaków, z których, jak sądzę,
większa część przez niego, zdrajcę, została zwiedziona oszustwem i o jego zdra-

dzieckim zamiarze nie wiedziała. Dlatego my, wielki gosudar, biorąc w miłościwą

opiekę swoich poddanych całego narodu ukraińskiego, aby za przyczyną jego
zdrady nie zdarzyły się na Ukrainie bunty i zniszczenia, wydaliśmy ukazy swoje

skierowane do wszystkich, do narodu ukraińskiego (poddanych), wzywając ich

na zjazd do Głuchowa (...). I my, wielki gosudar, okazując miłosierdzie i tym pod-
danym swoim, którzy zostali zwiedzeni zdradą Mazepy i w ręce nieprzyjaciela

[wydani — P.K.], oznajmiamy w tej gramocie (...), aby oni, mając nadzieję na na-

szą wielkiego gosudara miłość, od nieprzyjaciela, króla szwedzkiego, i od niego
szalbierza i zdrajcy, odeszli i przybywali bez żadnego strachu (...) do ciebie, na-

szego wiernego poddanego. Car zdecydował się przebaczyć również tym, którzy
wiedzieli o zamiarach Mazepy, lecz bali się mu przeciwstawić z racji sprawowanej

przez niego władzy. Na ostateczną decyzję odnośnie powrotu pod rozkazy Skoro-

padśkiego pozostawiono miesiąc czasu. Po upływie tego terminu wszyscy „zdrajcy”
mieli zostać pozbawieni piastowanych dotąd godności oraz majątku na rzecz „wier-

nych carowi” poddanych ukraińskich. Sami „zdrajcy” w przypadku schwytania mieli

zostać straceni, a ich rodzinom groziło zesłanie

9 listopada z carskiej kancelarii polowej w Głuchowie wyszło szereg uniwersa-

łów skierowanych do dowódców poszczególnych jednostek kozackich. Nakaźny
pułkownik pułku pryłuckiego, oprócz tradycyjnej informacji o „zdradzie” hetmana

i trzech jego pułkowników, otrzymał rozkaz wpuszczenia do Pryłuk rosyjskich od-

działów generała-majora Grigorija Wołkońskiego, który miał wspomóc Kozaków
w przypadku uderzenia oddziałów wiernych Mazepie. Car zagroził, że jeśli Rosjanie

nie zostaną wpuszczeni do twierdzy, to Pryłuki podzielą los Baturyna. Podobnej

treści dokument trafił do komendanta twierdzy w Białej Cerkwi, z tą jednak różnicą,
iż znalazła się tam informacja mówiąca o wyborze nowego hetmana przez starszy-

znę kozacką przy jednoznacznej akceptacji tego faktu przez przedstawicieli ukraiń-
skiej Cerkwi prawosławnej. W uniwersale do pułkownika kijowskiego Korowki, któ-

rego jednostka została wysłana na pomoc wojskom hetmana wielkiego koronnego

Adama Sieniawskiego, znalazło się polecenie podporządkowania się nowo wybra-
nemu hetmanowi i ostrzeżenie przed „zwodniczymi odezwami” Mazepy. Identyczne

uniwersały trafiły do rąk pułkowników, hadziackiego Troszczynśkiego i białocer-

kiewskiego Omelczenki, których oddziały latem 1708 r. znajdowały się pod ko-

П. и Б., op.cit., s. 282–284.

П. и Б., op. cit., s. 287–289; ПСЗРИ, t. 4, nr 2211, s. 425–426; O. Грушевський, op. cit.,

s. 38–39.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 25

mendą polskich dowódców

. Warto zwrócić uwagę na odpowiedź Omelczenki z 9

grudnia, zapewniającą o wierności carowi i wrogości wobec Mazepy. Koresponden-

cja ta rzuca światło na politykę tego ostatniego wobec mieszkańców Ukrainy oraz
na bardzo złożone relacje panujące wśród starszyzny kozackiej. Omelczenko skarżył

się carowi na zbytnie obciążenia podatkowe nakładane na Kozaków przez hetmań-
skich urzędników. Ponadto Mazepa uważał Omelczenkę za stronnika polskich in-

teresów, co też zostało przez pułkownika odnotowane: I tenże, zdrajca i wiaro-

łomca Mazepa, uważający nas dawno za zdrajców, jakobyśmy z polską stroną
trzymali (...), wolności nasze kozackie złamał, starostów swoich do miasteczek

i siół na Ukrainie przysłał (...) i nieznośne ciężary na Kozaków nakładał. W koń-

cowej części listu znalazło się doniesienie, że na Ukrainie nadal było wielu zwo-
lenników „starego” hetmana, przeciwko którym należało podjąć zdecydowane dzia-

łania

Pomimo wyboru Skoropadśkiego na hetmana sytuacja na Ukrainie nadal była

napięta. Piotr I, obawiając się, że Kozacy będą przechodzić na stronę Mazepy, 10

listopada ponowił wezwanie do starszyzny, pisząc, by od Szwedów odchodzili i do
nas, a także do nowo wybranego wolnymi głosami naszego poddanego, wojska

zaporoskiego obu stron Dniepru, hetmana Iwana Ilicza Skoropadśkiego przyby-

wali. Carski niepokój budziła również postawa Zaporoża, gdzie żywo komentowano
docierające tam odezwy Mazepy. Dlatego 12 listopada Piotr I wystosował obszerny

uniwersał do koszowego atamana Hordijenki, w którym potwierdzał „zdradę” Ma-

zepy i powiadamiał o „legalnym” wyborze nowego hetmana oraz zastrzegał, by nie
wierzono w „kłamliwe listy” Mazepy. Car obiecywał Zaporożcom znaczne subsydia

finansowe i usprawiedliwiał się za dotychczasowy „gniew” wobec nich, który miał
być spowodowany kłamliwą polityką Mazepy. W celu podkreślenia rosyjskiej prze-

wagi na froncie Piotr I informował Kozaków o rozbiciu szwedzkich korpusów —

Löwenhaupta i Lybeckera

Klątwa

Car pragnął całkowitej dyskredytacji Iwana Mazepy. W związku z tym 12 listopada

w Głuchowie odbyło się nabożeństwo, podczas którego przedstawiciele ukraińskiej

Cerkwi prawosławnej w obecności cara rzucili na byłego hetmana anatemę. Po-
dobne przedstawienie z udziałem licznych dostojników, urzędników państwowych

i niezliczonych tłumów odbyło się tego samego dnia także w Moskwie. W Soborze

Uspieńskim na Kremlu podczas podniosłego nabożeństwa z udziałem carewicza
Aleksego metropolici: riazański Stefan, kruticki Iłarion, niżnonowogrodzki Sylwe-

ster, suzdalski Jefrem oraz arcybiskupi: kołomieński Antoni i twerski Kallist

w imieniu Cerkwi nałożyli anatemę na „zdrajcę” hetmana Mazepę i jego stronni-
ków. Ogłoszeniu aktu wyklęcia „Judasza” towarzyszyły salwy armatnie i dźwięk

dzwonów wszystkich moskiewskich świątyń. Anatema była kolejnym krokiem Pio-

П. и Б., op. cit., s. 290–294; И. И. Голиков, op.cit., t. 15, nr 950, s. 590–591; О. Оглобин,

op. cit., s. 312–313.

П. и Б., op. cit., s. 942–943. Oprócz tego do Białej Cerkwi został wysłany pułk serdiuków.

Ibidem, s. 301, 308–309. Polityce przeciągnięcia Kozaków zaporoskich na stronę Rosji

służyła akcja propagandowa polegająca na rozprowadzeniu po Zaporożu odpisów hetmań-

skich listów do cara, w których Mazepa określał Zaporożców mianem „przeklętych psów”,
zob. О. Субтельний, op. cit., s. 46.

Paweł Krokosz

tra I, po zniszczeniu Baturyna, podjętym w celu całkowitej izolacji Mazepy na Ukra-

inie

Brak sprzeciwu ze strony hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej wobec

żądań Piotra I musiał być dla Mazepy ogromnym ciosem. Można zgodzić się z My-

chajłą Hruszewśkim, który napisał, że ukraińskie duchowieństwo zerwało z trady-
cjami cerkwi narodowej — terroryzowane carskim gniewem, wykonuje ono wszy-

stkie polecenia, antychrześcijańskie wymysły cara w celu oczernienia osoby Ma-

zepy i odstraszenia od niego narodu

. Prawosławni dostojnicy, którzy tak wiele za-

wdzięczali hetmanowi, nawet nie zachowali się jak „niemi świadkowie”, lecz posłu-

sznie spełnili jego wolę. Po ceremonii anatemy nie pozostali na uboczu polityki, lecz

opublikowali własne listy do wiernych informujące, że hetman został wyklęty za
zdradę cara oraz za chęć oddania Ukrainy i tamtejszych cerkwi w objęcia przeklętej

unii i w jarzmo niewoli polskiej

. Nie ulega wątpliwości, iż anatema nie miała żad-

nego związku z religią, lecz stanowiła wyłącznie oręż polityczny w ręku Piotra I

Takie zachowanie przedstawicieli wyższego duchowieństwa, jak trafnie zauważyła

N. Jakowenko, podyktowane było własną wygodą, gdyż, demonstrując lojalność
wobec cara, który dawał im gwarancję silnej władzy i stabilności, w przeciwień-

stwie do kipiącej namiętnościami starszyzny kozackiej, mogli liczyć na utrzymanie

swojej dotychczasowej pozycji społecznej i politycznej oraz na ochronę przed zagro-
żeniem muzułmańskim (prawosławne duchowieństwo z ostrożnością podchodziło

do kozackich kontaktów z Krymem)

. Nie można wykluczyć także obawy przed ze-

mstą ze strony Piotra I.

Pod koniec listopada 1708 r. car wystosował uniwersał do pułkownika połtaw-

skiego Lewenca z informacją, że wysyła do niego brygadiera Aleksandra Wołkoń-
skiego z wojskiem rosyjskim i pułkami kozackimi (słobodzkimi) w celu wzmocnie-

nia garnizonu tamtejszej twierdzy, zagrożonej atakiem wojsk Mazepy. Podkreślić

należy, iż Piotr I nie ufał pułkownikowi, co wyraził w instrukcji danej Wołkońskie-
mu, nakazując mu w przypadku najmniejszego sprzeciwu przeprowadzić szturm, by

zdążyć z opanowaniem Połtawy przed nadejściem Szwedów

Termin carskiego ultimatum postawionego zwolennikom Mazepy mijał 10

grudnia. Od tej chwili każdy, kto dochował wierności hetmanowi, musiał liczyć się

z surowymi represjami ze strony władz rosyjskich. Z możliwości powrotu sko-
rzystało wielu Kozaków, w tym sam pułkownik mirhorodzki Danyło Apostoł i do-

wódca jednego z kozackich pułków ochotniczych pułkownik Hałahan

. Angielski

И. И. Голиков, op. cit., t. 11, s. 128–129; Н. Бантыш-Каменский, op. cit., s. 101–102; М.

Грушевський, Шведсько-український союз..., s. 8; О. Субтельний, op. cit., s. 38. Anatemę

z Mazepy zdjęto dopiero w 1918 r., zob. N. Jakowenko, op. cit., s. 276.

М. Грушевський, Шведсько-український союз…, s. 8–9.

O. Грушевський, op. cit., s. 29; В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 42. Związki hetmana

z hierarchami ukraińskiej Cerkwi prawosławnej były niezwykle silne, zob. А. Андрусяк, op.
cit., s. 23–24, 30.

В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 52. Szerzej o kwestii anatemy rzuconej na hetmana,

zob, О. Потоцький, Справа правосильностi анатемування гетьмана Iвана Мазепи,

[w:] Збiрник: Мазепа..., op. cit., t. 2, s. 57–68.

N. Jakowenko, op. cit., s. 286.

П. и Б., op. cit., s. 325–327.

Ibidem, s. 986–987; И. И. Голиков, op. cit., t. 4, Москва 1838, s. 36–37; М. Костомаров,

Iван Мазепа, [w:] Iван Мазепа, s. 36. Apostoł opuścił Mazepę prawdopodobnie jeszcze

przed 29 listopada 1708 r., gdyż wówczas Szwedzi ruszyli spustoszyć jego dobra, zob.
Донесения и другия бумаги чрезвычайного посланника английского при русском

дворе, Чарльза Витворта, и секретаря его Вейсброда с 1708 г. по 1711 г., [w:] „Сбор-
ник Русского исторического общества” (dalej — Сб. РИО), t. 50, СПб. 1886, но. 41, s. 124;

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 27

rezydent w Rosji Charles Whitworth w swojej korespondencji do kraju z 22 grudnia

tego roku donosił, że Kozacy, którzy byli z Mazepą, masowo odchodzili od niego.

Opuścić miał go też jeden z pułkowników, zabierając ze sobą 500 ludzi gwardii het-
mańskiej, a przy Mazepie został tylko jeden pułk [składający się — P.K.] z trzystu

ludzi, nie więcej, i oni też tylko wyczekują okazji, by uciec

. Potwierdzenie swojej

wierności wobec cara miały też złożyć wszystkie ukraińskie miasta. Na stronę Ka-

rola XII i jego kozackich sojuszników nie przeszli także ukraińscy chłopi, którzy,

oprócz wyłapywania posłańców Mazepy i odsyłania ich do Kijowa, organizowali się
w zbrojne oddziały i aktywnie walczyli ze Szwedami

100

Epilog

10 grudnia Piotr I wydał kolejny uniwersał, wzywając tym razem wszystkich mie-

szkańców Ukrainy, aby donosili o wszelakich dobrach pozostawionych przez Maze-
pę. Nagrodą miało być prawo do przejęcia połowy ujawnionego majątku hetmana.

Część ukrytych przez niego kosztowności, odnalezionych m.in. w Ławrze Kijowsko-

-Peczerskiej i twierdzy białocerkiewskiej, trafiło do carskiego skarbca

101

. Faktem

jest, iż jeszcze w listopadzie 1708 r., kiedy nadal nie było pewności, jak ostatecznie

zachowają się mieszkańcy Ukrainy, do cara napływały prośby od Kozaków, a nawet

od przedstawicieli duchowieństwa prawosławnego, dotyczące przekazania im ma-
jątków należących do poszczególnych zwolenników Mazepy

102

W toczącej się „wojnie na uniwersały” swoje odezwy wydawał także hetman

Skoropadśkyj. W uniwersale z 10 grudnia 1708 r. adresowanym do mieszkańców

Ukrainy oskarżał on Mazepę o zdradę dla własnych korzyści i przekonywał lud-

ność, aby zachowała wierność wobec cara i nie wierzyła w „fałszywe” informacje
rozpowszechniane przez jego przeciwników. W drugim manifeście — wydanym tego

samego dnia — skierowanym do mieszkańców Baturyna ocalałych z rosyjskiego po-

gromu, pozwalał im osiedlać się w posadach i chutorach znajdujących się w oko-
licach dawnej hetmańskiej siedziby. W odpowiedzi na te i poprzednie uniwersały

Piotra I i Skoropadśkiego Karol XII wydał manifest (16 grudnia) przygotowany
przez Mazepę, opisujący szwedzkie zwycięstwa nad Rosjanami na Ukrainie oraz

obiecujący siłą bronić jej mieszkańców przed carską tyranią i zwrócić im dawne

prawa i wolności

103

. Odpowiedź cara brzmiała następująco: Szwed słowami pieści

naród, faktycznie zaś go grabi

104

Pomimo niezwykle mroźnej jesieni oraz zimy 1708 i 1709 r., o czym przekonali

się zarówno Szwedzi, jak i Rosjanie, działania wojenne na Ukrainie nie zostały prze-
rwane

105

. Do ostatecznego starcia w tej kampanii wojennej miało dojść dopiero la-

Hałahan za porzucenie Mazepy i walkę ze szwedzkimi oddziałami już w marcu 1709 r. został
mianowany pułkownikiem czernihowskim, zob. А. Лазаревский, op. cit., s. 35 i nast.

Донесения и другия бумаги…, но. 43, s. 124.

100

В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, op.cit., s. 174–180; Донесения и другия бумаги…, nr 41,

s. 121; Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа…, op.cit., s. 31.

101

Н. Бантыш-Каменский, op. cit., s. 107. Francuski agent i sekretarz hetmana wielkiego

koronnego Adama Sieniawskiego Jacques Maron donosił, iż Mazepa po przybyciu na zglisz-
cza swojej siedziby w Baturynie miał odkopać ukryty tam wcześniej skarb, zob. Т. Мацькiв,

Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 107.

102

O. Грушевський, op.cit., Додатки, V, s. 58; VI, s. 58–59.

103

Н. Бантыш-Каменский, op.cit., s. 107; И.И. Голиков, op.cit., t. 4, s. 35–37. Mazepa

w swoich manifestach przeczył twierdzeniom Skoropadśkiego, zob. О. Субтельний, op. cit.,
s. 39.

104

Н. Бантыш-Каменский, op. cit., Примечания, s. 44.

105

Т. Мацькiв, Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 98.

Paweł Krokosz

tem 1709 r. pod Połtawą. Car jednak nie zaniechał rozpoczętej w październiku 1708

r. akcji zmierzającej do dyskredytacji Mazepy za pomocą uniwersałów i w podobny

sposób uderzył w osobę hetmana także poza granicami kraju. Wiosną 1709 r. rosyj-
ski poseł w Hadze Andriej Matwiejew wręcz „zarzucił” Europę ulotkami oczernia-

jącymi Mazepę

106

Na samej Ukrainie carskie odezwy kolportowane w ciągu trzech ostatnich mie-

sięcy 1708 r. przyniosły zamierzony skutek. Starszyzna kozacka i hierarchia ukraiń-

skiej Cerkwi prawosławnej, „przekonane” przez rosyjską propagandę połączoną
z brutalnym tłumieniem wszelkiego sprzeciwu, nie odważyły się wystąpić w obronie

Mazepy. Podobnie zachowała się większość mieszczaństwa i ludności wiejskiej.

Piotr I skutecznie uniemożliwił Ukrainie zrzucenie moskiewskiej zależności i utwo-
rzenie niepodległego państwa.

Крокош П., Іван Мазепа і Петро І. Війна на універсали (жовтень–
грудень 1708 р.)
Зламним моментом російсько-шведських змагань у північній війні (1700-
1721) став рік 1708, коли під час походу армії короля Карла XII на Росію, укра-

їнський козацький гетьман Іван Мазепа рішуче виступив проти царя Петра І

і здійснив спробу створення незалежної української держави. Перехід Мазепи
на бік Карла XII міг серйозно вплинути на подальші воєнні події. Обидві сто-

рони конфлікту звернулися тоді до вельми небезпечної зброї, якою були уні-

версали, адресовані до жителів України. Карло XII і Мазепа не зуміли пере-
конати ні козацької старшини, ні решти людей в необхідності рішучого про-

тистояння Росії. Натомість Петрові І вдалося дискредитувати Мазепу за до-
помогою ряду відозв, скерованих до деяких козацьких провідників, ієрархів

української провославної церкви, селян та запорозьких козаків. Цар змалю-

вав Мазепу ворогом православної церкви і зрадником, що хоче приєднати
Україну до Польщі. Петро І позбавив Мазепу гетьманства і примусив прaво-

славне духовенство в Росії і в Україні піддати його анафемі. Цю “війну уні-

версалів” супроводжували бойові дії російської армії проти вірних Мазепі ко-
заків.

Krokosz P., Ivan Mazepa and Peter I. War of proclamations (October–

December 1708)
The critical moment of the Great Northern War (1700–1721) between Russia and

Sweden came in 1708, when during the attack of the Swedish King Charles XII aga-

inst Russia, Ivan Mazepa, Hetman of Ukrainian Cossacks, decided to turn against
Peter I and took a chance in creating an independent Ukrainian state. Ivan Ma-

zepa’s support for Charles XII, whose forces landed in Ukraine, could have se-
riously influenced the course of the war. It was at this point, that both parties to the

106

I. Борщак, Людина й iсторичний дiяч, [w:] Iван Мазепа, op.cit., s. 68.

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 29

conflict reached for an extremely powerful weapon, namely proclamations directed

towards the Ukrainian people. Charles XII and Hetman Mazepa failed to convince

the Cossack higher ranks, as well as the rest of the nation, to turn against Russia.
Peter I, however, managed to completely discredit Ivan Mazepa with a series of

proclamations directed towards individual Cossack commanders, hierarchs of the
Orthodox Church, the people, and the Zaporozhian Cossacks. The monarch de-

picted Ivan Mazepa as an enemy of the Orthodox Church and a traitor, who in-

tended to incorporate Ukraine into Poland. Peter I deprived Mazepa of the title of
Hetman and forced the Orthodox clergy to issue an anathema against him. This

“war of proclamations” was accompanied by Russian military actions against Co-

ssacks loyal to Mazepa.

1–2/2009

HISTORIA

Christopher Ford

London Metropolitan University,
London, UK

Ukraińska rewolucja 1917–1921:
przesądzenie o losie europejskiej rewolucji
socjalistycznej

Ukraina stała się dla Rosji tym, czym Irlandia była dla Anglii: eksploatowana do
granic możliwości, niczego nie otrzymywała w zamian. Tak więc, interesy świa-
towego proletariatu w ogóle, a rosyjskiego w szczególności, wymagają odnowie-
nia niezależności Ukrainy

. Lenin powinien był dobrze zapamiętać słowa Mar-

ksa, że angielska rewolucja na czele z Cromwellem zaznała porażki w Irlandii.
To nie powinno się powtórzyć

, a jednak się powtórzyło. Tym razem w rosyjskiej

Irlandii.

W 1917 r. terytorium Ukrainy podzielone było między imperia rosyjskie i austriac-
kie. Większa jej część pozostawała w kolonialnej zależności od carskiej Rosji przez

dwa i pół wieku, eksploatowana i poddawana polityce rusyfikacji. Kapitalizm rozwi-

jał się nie w sposób organiczny, lecz w formie kolonialnej, przede wszystkim w in-
teresie rosyjskiego i europejskiego kapitału. To określało relacje między państwem,

kapitałem i pracą. Klasa kapitalistów była przeważnie nieukraińskiego pochodze-

nia, zaś wśród wyższych warstw klasy robotniczej, stanowiących niemalże 21% spo-
łeczeństwa, przeważali Rosjanie, co także było następstwem kolonialnego statusu

Ukrainy

. Ukraińcy sprowadzeni byli do roli nisko opłacanych, tymczasowych pra-

cowników. Rosyjska i zrusyfikowana część miejskiej klasy robotniczej stanowiły ba-

zę rosyjskich organizacji socjalistycznych; skoncentrowana

w zrusyfikowanych mia-

stach oderwana była od zasadniczej masy chłopów ukraińskich. Pojęcia „chłop”

i „Ukrainiec” były synonimami.

Artykuł ten był publikowany w formie elektronicznej w języku angielskim i ukraińskim.

O tych słowach Lenina pisała ówczesna prasa. Zob. R. Serbyn, Lenin et la question Ukrai-

nienne en 1914: Le discourse separatiste de Zurich, „Pluriel debat”, nr 25, 1981.

Marx, To Ludwig Kugelmann, London, 29 November 1869, [w:] Marx and Engels Colle-

cted Works, t. 43, s. 389.

A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії Конгресові ІІІ Кому-

ністичного Інтернаціоналу, „Нова доба” 1920, nr 4, Cyt. za Документи українського
комунізму, Нью-Йорк 1962, s. 45–66.

Ukraińska rewolucja 1917–1921…

Kwestia społeczna i narodowa zmieszały się w grożący wybuchem koktajl.

Ukraińska warstwa chłopska zaznawała ucisku nie tylko ze strony państwa rosyj-

skiego, ale także polskiej i rosyjskiej szlachty, stanowiącej klasę feudalnych posia-
daczy. W tym kontekście ukraiński marksista Mykoła Porsz przewidywał, że ukra-

iński ruch narodowy nie będzie burżuazyjnym ruchem triumfującego kapitalizmu
jak w wypadku Czechów. Będzie raczej przypominał przypadek irlandzki: ruch

proletariackich i na wpół proletariackich mas chłopskich

Rewolucja społeczna i narodowa

Wkrótce po upadku samodzierżawia carskiego ukraińska rewolucja zaczęła wy-

różniać się na tle rewolucji ogólnorosyjskiej, stawiając sobie za cel utworzenie
samorządu narodowego. Ruch skoncentrowany wokół Ukraińskiej Centralnej Rady

tworzyła klasa średnia, chłopstwo i ukraińska część klasy robotniczej. Na jego czele
stanęli Mychajło Hruszewśkyj, najwybitniejszy historyk ukraiński, występujący z

ramienia Ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (UPSR), i marksista Wo-

łodymyr Wynnyczenko, znany pisarz i lider Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Par-
tii Robotniczej (USDPR). Centralna Rada była szerokim zgromadzeniem składają-

cym się z deputowanych rad robotniczych, chłopskich i żołnierskich, wybranych na

odpowiednich zjazdach. Z czasem rozszerzyła ona swój skład o przedstawicieli
mniejszości narodowych, w pierwszej kolejności organizacji żydowskich

Centralna Rada od razu stanęła wobec wyzwań wymagających pilnego rozwią-

zania, takich jak: wojna światowa, rewolucja agrarna, nakręcająca się spirala kry-

zysu ekonomicznego. Choć wszystkie czołowe partie polityczne identyfikowały się

jako socjalistyczne, jednak istniały między nimi fundamentalne rozbieżności w po-
glądach na rewolucję. W odniesieniu do kluczowych problemów liderzy uchylali się

od jednoznacznych deklaracji, nie nadążając za dynamiką ruchu masowego nawet

w tak ważnej dlań kwestii narodowej. W łonie Centralnej Rady narastały napięcia,
głównie między kręgami kierowniczymi, wywodzącymi się z inteligencji i klasy

średniej, a zasadniczą masą delegatów. Przeważał pogląd, że stworzenie niepodle-
głego państwa będzie wstępnym warunkiem powodzenia walki o wyzwolenie po-

lityczne i społeczne. Korespondowało to z dualistyczną koncepcją, zgodnie z którą

rewolucja socjalistyczna powinna odbyć się na Zachodzie, natomiast w „zapóźnio-
nej” Rosji może ona mieć jedynie charakter burżuazyjno-demokratyczny.

Z czasem wśród ukraińskich partii socjalistycznych coraz większą popularność

zaczęła zyskiwać inna opinia głosząca, iż ich zadaniem jest doprowadzenie do koń-
ca rewolucji burżuazyjno-demokratycznej i przeprowadzenie rewolucji socjalisty-

cznej

. Szybko jednak ujawniła się istotna osobliwość rewolucji, wyrażająca się

w podziałach między ukraińską i nieukraińską częścią klasy robotniczej i alienacji
chłopstwa od miejskich robotników, co skutkowało odseparowaniem wymiaru spo-

łecznego od narodowego

. W momencie, gdy wśród mas ludowych wzrastało prze-

konanie, że braku aktywności Centralnej Rady w sferze społecznej nie można us-

prawiedliwiać słabością rosyjskiego Rządu Tymczasowego, Rewolucja Październi-

kowa zaostrzyła te sprzeczności, ostro podnosząc kwestię charakteru rewolucji.

М. Порш, Про автономію України, Київ 1913, s. 192.

Zob. B. Винниченко, Відродження нації, reprint, Київ 1990, t. 1, s. 102.; S. Goldelman,

Jewish National Autonomy in Ukraine 1917–1920, Chicago 1968; M. Silberfarb, The Jewish

Ministry and Jewish National Autonomy in Ukraine 1918/19, New York 1993.

A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 54.

Zob. S. Mazlakh, V. Shakhray, On the Current Situation in the Ukraine, Ann Arbor, MI,

1970.

Christopher Ford

Kiedy Centralna Rada przejęła władzę i proklamowała Ukraińską Republikę Lu-

dową (URL), pojawiły się — wynikające z dwóch tendencji — warunki sprzyjające

zbliżeniu rozbieżnych elementów. Po pierwsze wśród członków USDPR i UPSR
wzrastało poparcie dla radykalnej przebudowy Centralnej Rady w kierunku socjali-

zmu

. Drugą tendencją był wzrost poparcia ze strony Rad uznających co prawda

URL, lecz dążących do zmiany jej składu

Rozbieżności w kwestiach społecznych i narodowych znalazły rozwiązanie

w idei niepodległej Ukrainy, opartej na organach robotniczego i chłopskiego samo-
rządu. Szanse realizacji tej idei potwierdziły dwie krótkotrwałe inicjatywy. W Kijo-

wie bolszewicy i Centralna Rada współpracowali podczas obalania Rządu Tymcza-

sowego i zjednoczyli się w ramach Krajowego Komitetu Ochrony Rewolucji two-
rzonego przez wszystkie kijowskie organizacje rewolucyjne i partie socjalistyczne

Podobnie Charkowski Krajowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny uformował się na
bazie Rad i Wolnej Rady Ukraińskiej

Hasła kontroli robotniczej, przejęcia i podziału ziemi, nastroje antywojenne

wśród żołnierzy zgodnie wskazywały socjalistyczny kierunek transformacji; jednak
siły, które mogły wcielić je w życie, nie zjednoczyły się i działały oddzielnie. Nie-

zbędne dla realizacji tych postulatów zbliżenie zostało spowolnione. Bolszewiccy

rosyjscy liderzy postępowali nieumiejętnie, nie zwracając uwagi na ukraińską spe-
cyfikę. Wszechukraiński Zjazd Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich

16 grudnia 1917 r. pozostał niewykorzystaną szansą. Sytuację zaostrzyło niespo-

dziewane ultimatum Rosji Radzieckiej, która bez konsultacji z ukraińskimi bolsze-
wikami zagroziła wojną

. Umiarkowani liderzy URL nie zgodzili się na propono-

waną przez rady miejskie zasadę proporcjonalnego przedstawicielstwa, a niektórzy
liderzy USDPR działali niezgodnie ze swym mandatem, podejmując próby porozu-

mienia z bolszewikami. W atmosferze wzajemnych oskarżeń Zjazd udzielił poparcia

Centralnej Radzie przeważającą większością głosów, było to jednak pyrrusowe zwy-
cięstwo.

Wewnętrzne rozbicie zrodziło dwa rządy URL: jeden w Charkowie, powołany

przez secesjonistów zjazdu kijowskiego (16 grudnia 1917), drugi — w Kijowie, po-
wołany przez Centralną Radę. Wielu bolszewickich robotników odmówiło udziału

w „bratobójczej wojnie”, jaka się

z czasem rozpoczęła. Centralna Rada stanęła także

przed własnymi problemami — wielu jej członków zajęło neutralną pozycję lub

przeszło do przeciwnego obozu. Pomimo wszelkich zabiegów czynionych przez ro-

Czwarty Zjazd USDRP ogłaszał: Obecna rosyjska rewolucja, dokonując niespotykanego

w historii wszystkich dotychczasowych rewolucji przewrotu w stosunkach społeczno-eko-

nomicznych, wywołując szeroki odzew wśród ogromnych mas robotniczych Europy Zacho-

dniej, budząc w nich pragnienie zrzucenia pęt kapitalizmu, do społecznej rewolucji, a zara-
zem zatrzymania imperialistycznej wojny, które może pociągnąć za sobą powstanie pro-

letariatu w Europie Zachodniej, staje się prologiem i początkiem ogólnoświatowej rewo-
lucji społecznej. Zob. „Робітнича газета” 1917, 7 października.

Większość z 320 rad miejskich, a także rady siedmiu spośród dziesięciu największych miast

gotowe były wesprzeć utworzenie niezależnego państwa ukraińskiego. Połtawski bolszewik

Wasyl Szachraj zaznacza, że proklamowanie Republiki Ukraińskiej wywołało demonstracje
poparcia w całej Ukrainie. Znaczna część Rad także powitała je z entuzjazmem. Zob. В.

Скоровотанский, Революция на Украине, Саратов, 1918, s. 74.

„Робітнича газета” 1917, 27 października.

R. A. Wade, Red Guards and Workers Militias in the Russian Revolution, Stanford, CA,

1984, s. 261–262.

Rada Komisarzy Ludowych wypowiedziała wojnę Centralnej Radzie za plecami kiero-

wniczych organów władzy radzieckiej w Rosji, w tym Centralnego Komitetu Wykonawczego.
Zob. The Debate on Soviet Power, red. J. Keep, Oxford 1979, s. 195–223.

Ukraińska rewolucja 1917–1921…

syjskich bolszewików, by nadać wojnie charakter klasowy, przybrała ona formę

konfliktu narodowego, który sparaliżował działalność wielu sił ukraińskiej lewicy.

Charkowski rząd, składający się z bolszewików i lewicowych ukraińskich socjalde-
mokratów, był przeważnie ignorowany przez wojska Rosji Radzieckiej, których

część pozwalała sobie na szowinistyczne skandale.

Wojna trwająca między Niemcami i Rosją Radziecką zaostrzyła kryzys. Rewo-

lucja „pożarła sama siebie”, zastępując siły wewnętrzne zewnętrznymi. Kijowski

rząd prawicowych eserowców zawarł sojusz z Niemcami w Brześciu Litewskim.
Niemcy na początku pozbawili władzy rząd charkowski, a z czasem i Centralną Ra-

dę jako niegodnych zaufania „lewicowych oportunistów”, proklamując satelickie

Państwo Ukraińskie z hetmanem Pawłem Skoropadśkim na czele.

Konflikt sił wewnętrznych i zewnętrznych

Wraz z zakończeniem I wojny światowej URL odrodziła się podczas „listopadowej

rewolucji ukraińskiej” 1918 r. Nie była to jednak demokracja na wzór 1917 r.; u ste-

rów władzy znaleźli się petlurowscy atamani, na których ciążyło odium pogromów

i represji

Szeroki ruch ludowy

ukierunkował swą walkę na ustanowienie Republiki Rad.

Tę linię reprezentowali najbardziej radykalni spośród ukraińskich socjalistów —
borot’bysty (боротьбисти), lewicowa większość UPSR і USDPR. Energiczne wysiłki

lewego skrzydła URL zmierzające do zreformowania Republiki od środka okazały
się nieefektywne. Wiosną 1919 r. zbudowana na szerokiej bazie społecznej Armia

Czerwona rozbiła wojska Petlury, ustanawiając Ukraińską Socjalistyczną Republikę

Radziecką.

Trudno było o lepsze warunki do wewnętrznego pojednania i zbliżenia ukraiń-

skiej i rosyjskiej rewolucji. Budowa republiki na bazie pluralizmu proradzieckich

partii była realną możliwością. Dlaczego więc ich koncepcja Ukrainy nie została
wprowadzona w życie? Odpowiedź leży w nierozwiązanych sprzecznościach między

wewnętrznymi i zewnętrznymi składowymi rewolucji. Dążenia sił wewnętrznych
ujawniły się w walce Centralnej Rady, proklamowaniu Ukraińskiej Republiki Lu-

dowej i w dążeniu do niezależnej republiki radzieckiej. W przeciwieństwie do nich

siły zewnętrzne dążyły do podporządkowania Ukrainy Rosji i w konsekwencji spo-
walniały rozwój sił wewnętrznych

. Podmiotem zewnętrznego „socjalizmu z góry”

jawiła się Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików).

Ten wszechogarniający konflikt był przyczyną niestabilności rewolucji społecz-

nej. Typowym przykładem stanowiska rosyjskich komunistów był nie pochodzący

z wyboru i sformowany w Rosji Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy,

na czele którego — decyzją Moskwy — stanął Chrystian Rakowski (Rakowśkyj),
który negował sam fakt istnienia Ukraińców jako odrębnego narodu. W połączeniu

z rusofilskimi i lewicowo-komunistycznymi prądami takie poglądy doprowadziły do
katastrofalnych skutków.

Dalekosiężna polityka socjalistycznych przemian, ogłoszona w 1919 r., nie zo-

stała wprowadzona. Ukraina pozostawała regionalnym tworem w składzie Rosji i w
ten sposób traktowana była przez rząd. Samorząd nie istniał, republika rządzona

była przez wyznaczone komitety rewolucyjne, a ukraińskie i żydowskie partie socja-

listyczne odsunięte zostały przez reżim na drugi plan. W administracji na czoło
wysunęli się przedstawiciele rosyjskiej klasy średniej, przesiąknięci szowinistycz-

В. Винниченко, Відродження нації, op. cit., t. 3, s. 145.

A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 58–59.

Christopher Ford

nymi uprzedzeniami

. USDRP z goryczą konstatowała: Minęły już dwa miesią-

ce, odkąd radziecka władza zajęła Kijów, ale realnej radzieckiej władzy, a także

dyktatury proletariatu dotąd nie widzieliśmy. Mamy jedynie dyktaturę partii ko-
munistycznej

Sytuację komplikowało dodatkowo hamowanie rewolucji na wsi przez brutalne

rekwizycje zboża i odgórne przeszczepienie z Rosji elitystycznej polityki agrarnej

Zamiast rozwiązać społeczne i narodowe sprzeczności, reżim jedynie je pogłębił.

Zrodziło to potężne siły odśrodkowe: ogarnięta chłopskim powstaniem Ukraińska
SRR wkroczyła w wojnę domową. Kryzysowi towarzyszyły dwie przeciwstawne ten-

dencje, utrudniające historyczną analizę: z jednej strony była to próba rewolucyjnej

mobilizacji społeczeństwa, z drugiej — jej antyteza — podział i rozwarstwienie kla-
sowe. Wskazują na to przede wszystkim pogromy, bandytyzm i awantury atama-

nów. Żadna ze stron konfliktu nie wyszła z niego „z czystymi rękami”.

Demokratyczna zasada wyboru rad była najbardziej powszechnym postulatem.

Kierowany przez nezałeżnykiw Ogólnoukraiński Komitet Rewolucyjny poszukiwał

sposobu, jak obalić rząd, wyprzedzając Petlurę, i zmusić rosyjskich komunistów do
prowadzenia rozmów z prawdziwą Ukraińską Republiką Radziecką. Poza nielicz-

nym wyjątkami borot’bysty walczyli ramię w ramię z bolszewikami i pragnęli za-

kończenia wewnętrznego konfliktu.

Kwestia ukraińska przesądza o losie

europejskich rewolucji

W obliczu tej katastrofy postulat tworzenia Ukrainy Radzieckiej uzyskał poparcie
ze strony Węgierskiej Republiki Radzieckiej proklamowanej w 1919 r., w ślad za

którą powstały Bawarska i Słowacka Republiki Radzieckie. Kwestię ukraińską na-

leżało pilnie rozwiązać, ponieważ właśnie stąd można było udzielić bezpośredniej
pomocy węgierskiej i europejskiej rewolucji.

Węgierscy liderzy podjęli próbę wystąpienia w roli pośredników, proponując

niepodległość Ukrainy i utworzenie rządu z udziałem przedstawicieli nezałeżnykiw

і borot’bystiw

. Dowódca Armii Czerwonej Wołodymyr Antonow-Owsiejenko po

otrzymaniu rozkazów marszu na Zachód pozytywnie zareagował na te propozycje.
Wszystkie wysiłki zostały jednak odrzucone przez Rakowśkiego. Bela Kun pisał

z Budapesztu do Lenina: Narzucanie Ukraińcom osoby Rakowśkiego wbrew ich

woli będzie, moim zdaniem, niemożliwym do naprawienia błędem

. Historyczna

szansa została stracona; rumuńska i polska armia przegrodziły drogę na Węgry.

To doświadczenie i poprzednie wydarzenia poddają w wątpliwość popularne

przez długi czas wyjaśnienia losów rewolucji rosyjskiej, zwłaszcza odnośnie spraw-

czej roli czynników zewnętrznych w jej zwyrodnieniu i pojawieniu się stalinizmu.

Często twierdzono także, iż niesprzyjające warunki ograniczały bolszewikom moż-
liwość wyboru działań. Jednak twierdzenie, że jednopartyjny system pojawił się

z powodu braku sojuszników, nie może wyjaśniać przebiegu wydarzeń na ziemiach

Ukrainy, tutaj bowiem borot’bysty, odmiennie niż rosyjscy lewicowi eserowcy, nie

Ukraiński komunista Mykoła Skrypnyk informował o istnieniu 200 rozporządzeń o zaka-

zie wykorzystywania języka ukraińskiego wydanych przez różnych urzędników w czasach

Rakowśkiego. Zob. М. Скрипник, Статті і промови з національного питання, „Сучас-
ність” 1974, s. 14.

„Червоний прапор” 1919, 3 kwietnia.

„Червоний прапор” 1919, 28 lutego.

В. Винниченко, Щоденник 1911–1920, Edmonton, AB, 1980, s. 331–332.

R. Tokes, Bela Kun and the Hungarian Soviet Republic, Stanford, CA, 1967 s. 202.

Ukraińska rewolucja 1917–1921…

zdecydowali się na powstanie, a ci z nich, którzy wybrali ten sposób działania,

prowokowani byli sytuacją wywołaną przez samych rosyjskich komunistów.

W mniemaniu bolszewików socjalizm nie mógł być zbudowany w osobnym, izo-

lowanym, zapóźnionym kraju bez wsparcia ze strony bardziej rozwiniętych krajów

europejskich. Powodzenie tego projektu zależało od rozszerzenia rewolucji na Za-
chód. Jednak zasada budowy „socjalizmu z góry” wpłynęła na załamanie perspe-

ktyw rewolucji październikowej.

Latem 1919 r. nacjonalistyczna Rosyjska Armia Ochotnicza generała Denikina

okupowała Ukrainę. Uzbrojona na koszt Wielkiej Brytanii i Francji zaprowadziła

wobec ukraińskich Żydów terror na miarę późniejszych działań nazistowskich. Po-

mimo rozczarowania bolszewikami poparcie dla idei radzieckiej jednak nie spadało.
Borot’bysty, którzy proklamowali Ukraińską Komunistyczną Partię (borot’by-

stiw)

, odnotowali gwałtowny wzrost poparcia. Mychajło Hruszewśkyj uważał, że

pod hasłem Republiki Ukraińskiej, która będzie niezależna, ale jednocześnie ra-

dziecka i przyjazna wobec bolszewików i Rosji Radzieckiej, masy jednoczyły się

wokół ich sztandarów

Jedna z teorii wyjaśniających ową masową mobilizację głosi, że była ona efek-

tem wyboru między restauracją starych porządków i oporem, co jednak nie tłuma-

czy w sposób kompleksowy przebiegu wydarzeń na Ukrainie. Fakty przeczą także

i opiniom tych historyków, którzy twierdzą, iż póki walka nie wychodziła poza gra-

nice wewnętrzne, siły proradzieckie ustępowały swym bardziej umiarkowanym

przeciwnikom. Partie wywodzące się z URL nie były w stanie stanąć na czele ludo-
wego oporu. Przyczyna leży w postępującym politycznym zwyrodnieniu tych, którzy

reprezentowali Ukraińską Republikę Ludową. URL ostatecznie upadła wówczas,
gdy zachodnioukraiński lider, Jewhen Petruszewycz, oddał Ukraińską Galicyjską

Armię pod rozkazy Denikina, a Petlura, w zamian za sojusz z Piłsudskim, przekazał

Polsce Galicję Wschodnią.

W odróżnieniu od nich borot’bysty, USDPR (nezałeżnyky) i część ukraińskich

bolszewików, reprezentowanych przez Mykołę Skrypnyka i Wasyla Szachraja, byli

konsekwentnymi obrońcami niezależności. Ich postawę wzmocniło uznanie ze stro-
ny kierownictwa bolszewickiego, które, pomimo jego centralistycznych poglądów,

nie kwestionowało konieczności ustanowienia odrębnej republiki

ukraińskiej.

Pomyłką byłoby wyprowadzenie wniosku, że popularność tych partii była jedy-

nie skutkiem reakcji na rządy Denikina i Petlury. Pogląd ten nie uwzględnia faktu,

że prosty lud pracujący świadomie podejmował wysiłki na rzecz społecznej trans-
formacji. W naszej „postmodernistycznej” epoce czasem trudno pojąć, że rewolucje

bywają zwrotnymi punktami historii, zmieniającymi zarówno samych ludzi, jak

i ich otoczenie; w latach 1917–1920 Ukraina przechodziła właśnie taki okres. Zaska-
kujące jest, w jaki sposób, osłabieni wojną światową, okupacją i wojną domową,

Ukraińcy zachowali energię i fascynację takimi ideami. Niemniej jednak skala po-
wstania, jednoczącego szerokie spektrum sił — od borot’bystiw po anarchistów

Machny była taka, że Denikin zmuszony był skierować przeciwko niemu tyle samo

wojska, co przeciw Rosji Radzieckiej. Rozpraszało to siły Armii Ochotniczej i do-
prowadziło do decydującego militarnego zwrotu w rewolucji.

Nezałeżnyky uważali, że o ile rewolucja dwukrotnie zaznawała porażki przez

słabość wewnętrznych sił Ukraińskiej Rewolucji, to dla zwycięstwa w trzecim boju

W marcu 1920 r. pod naciskiem Kominternu partia ta przyłączyła się do Komunistycznej

Partii (bolszewików) Ukrainy (przyp. red.).

J. E. Mace, Communism and the dilemma of national liberation, Cambridge, MA, 1983,

s. 59.

Christopher Ford

wewnętrzne siły powinny stanąć na czele Ukraińskiej Rewolucji Socjalistycznej

W gronie tych bolszewików, którzy jeszcze działali na Ukrainie, wykrystalizował się

nurt popierający koncepcje nezałeżnykiw i borot’bystiw; na jego czele stał Jurij Ła-
pczynśkyj. Federaliści okazali się niezdolni do założenia nowej partii, ale przyczynili

się do zmiany polityki Moskwy. Po trzech latach rewolucji w wielu rezolucjach i
odezwach Lenin i Trocki wykazali inicjatywę wsparcia Ukraińców.

Zimą 1919 r. borot’bysty podjęli poważne próby zdobycia hegemonii na Ukra-

inie, nie zdołali jednak zgromadzić odpowiednich sił. Sądzili oni, że zwolennicy
niepodległości pokładać będą większe nadzieje w rozszerzeniu zdobyczy rewolucji.

Podobnie jak przeważająca część międzynarodowego ruchu robotniczego, borot’by-

sty odnosili się do Kominternu z wielkim uznaniem, i gdy jego Komitet Wykonaw-
czy zalecił im zjednoczenie się z Komunistyczną Partią (bolszewików) Ukrainy, bę-

dącą częścią Rosyjskiej Partii Komunistycznej, stanęli przed wyborem: pozostać od-
rębną organizacją i walczyć o władzę, czy też zdecydować się na zjednoczenie. Za-

równo borot’bysty, jak i Lenin pragnęli uniknąć powtórzenia się konfliktu z 1919 r.,

obawiając się, że powrót antagonizmów między siłami lewicy otworzy przed wroga-
mi socjalizmu możliwości rewanżu.

Ten epizod wskazuje także na poważne rozbieżności w poglądach samego Leni-

na. Konsekwentnie uprawiał on starą plechanowską politykę jednej partii, jednego
państwa, która zdążyła już zaszkodzić rewolucji. Zjednoczenie z borot’bystami

wywołało konflikty, jednak żadna ze stron nie uważała tego za porażkę. Komuni-

styczny historyk Mojsej Rawycz-Czerkaśkyj przypuszcza, że właśnie pod wpływem
borot’bystiw bolszewicy ewoluowali od Rosyjskiej Partii Komunistycznej na Ukra-

inie ku Komunistycznej Partii Ukrainy

. Fakt, iż nezałeżnyky utworzyli konku-

rencyjną Ukraińską Partię Komunistyczną, uzmysławia, że dla wielu koncepcja mo-

nopartyjnego państwa podporządkowanego Moskwie stanowiła wypaczenie celów

rewolucji. Podczas gdy w innych krajach partie komunistyczne powstawały drogą
jednoczenia różnych grup, na Ukrainie proces ten przebiegał w inny sposób.

Lenin i bolszewicy bez wątpienia nie dotrzymali obietnicy przeprowadzenia zja-

zdu Rad zdolnego do decydowania o statusie Ukrainy. Zima 1920/1921 r. stała się
krytycznym punktem zwrotnym. Cieszące się szerokim poparciem próby odnowie-

nia samorządu robotniczego okazały się nieudane. Rewolucja socjalistyczna zaznała
porażki na Zachodzie, radziecka Ukraina przetrwała, ale przemieniła się w arenę

suchego biurokratyzmu i bonapartyzmu

. Upadły

Rady — subiektywny czynnik,

dzięki któremu społeczny i narodowy wymiar rewolucji miały szansę pogodzenia,
natomiast

locus władzy politycznej przeszedł w ręce wyższych organów władzy wraz

z nastaniem bolszewickiego termidoru.

Paradoksalne dziedzictwo ukraińskiej rewolucji

W 1920 r. wyczerpane siły radzieckie odparły wojska polskie. Zgodnie z traktatem
pokojowym Ukraina znów została podzielona i pięć milionów Ukraińców znalazło

się pod polskim panowaniem. Majstrenko konstatuje, że walka o suwerenną Ukra-

ińską SRR zaznała porażki nie wskutek rozwoju wewnętrznego ukraińskiego ży-
cia politycznego, lecz poprzez zewnętrzny nacisk organizacji administracyjnej

„Червоний прапор” 1919, 21 grudnia.

M. Равич-Черкасский, История Коммунистической партии (большевиков) Украи-

ны, Харьков 1923, s. 148.

Революція в небезпеці!, „Нова доба” 1920, 20 listopada.

I. Maistrenko, Borotbism: A chapter in the history of Ukrainian communism, New York,

NY, 1954, s. 196.

Ukraińska rewolucja 1917–1921…

Jednak fiasko próby stworzenia niepodległej Ukrainy w 1920 r. ani nie jest końcem

historii, ani nie pozwala na adekwatną ocenę zdobyczy rewolucji. Lata 1917–1920

przyniosły historyczną możliwość rozwiązania kwestii ukraińskiej; rozbieżności,
które się wówczas pojawiły, nie były niemożliwe do pokonania.

Ciekawą wczesną analizę zaproponował w 1920 r. Andrij Riczyćkyj w Memo-

randum Ukraińskiej Partii Komunistycznej na Drugi Kongres Międzynarodówki

Komunistycznej

. Ukazał on, w jaki sposób robotnicza rewolucja stanowiła jeden

z przejawów sprzeczności współczesnego kapitalizmu. Przed międzynarodowym
proletariatem stoi zadanie zaangażowania w komunistyczną rewolucję i budowę

nowego ustroju nie tylko przodujących krajów kapitalistycznych, ale i zapóźnio-

nych narodów–kolonii, wykorzystując w tym celu odbywające się tam narodowe
rewolucje poprzez wzięcie w nich aktywnego udziału i przyjęcie na siebie kontroli

nad nimi, dążenie do permanentnej rewolucji, uniemożliwienie burżuazji zatrzy-
mania jej na realizacji hasła narodowego wyzwolenia

Fakt, iż za każdym razem próby realizacji tej koncepcji zaznawały klęski z racji

nierozwiązanych sprzeczności między

wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami

rewolucji, nie oznacza, iż nie miały one szans realizacji. Zorganizowany ruch robot-

niczy poważnie ewoluował w trakcie rewolucji, z czasem skłaniając się ku poparciu

dla Republiki Ukraińskiej.

Do 1917 r. istniała jedynie „Południowa Rosja”. Rewolucja przekreśliła stary po-

rządek społeczny i zrodziła Ukraińską SRR, jasno określony narodowy, gospodar-

czy i kulturowy organizm

. Stworzyła strukturalne ramy poważnej walki między

centralistycznym, rusofilskim nurtem i ruchem wszechstronnego wyzwolenia ukrai-

ńskich komunistów.

Ruch wszechstronnego wyzwolenia osiągnął sukces we wprowadzeniu polityki

„ukrainizacji”, programu pozytywnych działań wspierających kulturę i język ukraiń-

ski, a także wprowadzaniu osób nierosyjskiego pochodzenia do aparatu państwo-
wego. Była ona zapowiedzią bezprecedensowego odrodzenia narodowego lat 20.

Ukraińscy komuniści energicznie realizowali tę politykę o charakterze oręża kultu-

ralnej rewolucji na Ukrainie

. W opinii jednych było to narzędzie umacniania au-

tonomii i likwidacji pozostałości kolonializmu, w oczach innych — przejaw otwartej

opozycji wobec narastającego stalinizmu. Doświadczenie ukrainizacji pozostawia
nam paradoksalną spuściznę rewolucji, która doprowadziła ukraiński lud na grani-

cę stworzenia narodu pod koniec dziesięciolecia

Postępy stalinowskiego centralizmu zniosły resztki równości między republi-

kami związkowymi; unicestwiono

ukraińskich komunistów i inteligencję. Ale naro-

dowa tradycja socjalistyczna okazała się na tyle głęboko zakorzeniona, iż jej przed-

stawiciele znaleźli się wśród ostatnich niedobitków opozycji wyniszczonej w 1936 r.
i pozostali na tyle zauważalną siłą w polityce, że doznawali oficjalnych prześlado-

wań aż do upadku ZSRR.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Grzegorz Demel

A. Річицький, Меморандум Української комуністичної партії, op. cit., s. 45–66.

Ibidem, s. 54

H. Kostiuk, Stalinist Rule in Ukraine, New York, NY, 1960, s. 39.

B. Dmytryshyn, Moscow and the Ukraine, 1918–1953, New York, NY, 1956, s. 71.

B. Krawchenko, The National Renaissance and the Working Class, in the 1920s, Paper

Delivered to the Colloque International on La Renaissance nationale et culturelle en Ukra-

ine de 1917 a 1933, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris, 25–26,
November 1982, s. 24.

Christopher Ford

Форд К., Українська революція 1917–1921 рр. і доля Європейської

соціалістичної революції
Українська Революція залишається важливою темою обговорення як істори-

ків так і дослідників політичних процесів сучасності. У даній статті ставиться

під сумнів домінуюча історична точка зору про закономірність совєтизації
України і наголошується, що український соціалістичний рух створив життє-

здатну альтернативу радянській владі. Ця альтернатива відповідала як цілям
тогочасного соціального розвитку так і прагненням національного визволе-

ння. Автор стверджує, що врахування ідеології та політики “відродження

України” дає можливість по новому поглянути на історію російської, українсь-
кої та європейських революцій.

Ford Ch., The Ukrainian Revolution 1917–1921: Deciding the fate of Eu-

ropean socialist revolution
The Ukrainian Revolution remains a matter of both historical and contemporary

political controversy. This article challenges the predominant historical paradigms,

and re-asserts that the vernacular socialist movement posed a viable alternative
which was universal in its objectives of social emancipation and national liberation.

It considers that the experience of the “rebirth of Ukraine” provides a new insight

into the fate of the Russian, Ukrainian and European revolutions.

1–2/2009

HISTORIA

Grzegorz

Pawlikowski

Uniwersytet Rzeszowski,

Rzeszów

Przesiedlenia ludności ukraińskiej

z województwa lubelskiego do USRR

(październik 1944 r. – marzec 1947 r.)

Przesiedlenie ludności ukraińskiej do USRR odbywało się na podstawie umowy
z 9 września 1944 r. zawartej pomiędzy PKWN a rządem Ukrainy radzieckiej.
Przesiedleniom starała się przeciwdziałać Organizacja Ukraińskich Nacjonali-
stów i oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Transfer ludności ukraińskiej, ak-
cja osiedleńcza ludności polskiej oraz walki polsko-ukraińskie wpłynęły na zmia-
nę oblicza etnicznego, językowego i kulturowego Lubelszczyzny.

Konsekwencją przejęcia władzy przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (da-

lej — PKWN) była realizacja zapisów jego „Manifestu”. Jednym z jego głównych
założeń było dążenie do radykalnej zmiany struktury narodowościowej Polski. Pier-

wotna koncepcja dotyczyła uregulowania granicy polsko-radzieckiej według kryte-

rium etnicznego. Wyznaczony umową z 26 lipca 1944 r. nowy kordon graniczny nie
spełniał jednak tego kryterium. W „Polsce Lubelskiej” pozostawali nadal przedsta-

wiciele innych narodowości, w tym najliczniejsi Ukraińcy (około 650 000), za-

mieszkujący województwo lubelskie, krakowskie i okręg rzeszowski

Do wstępnych rozmów i ustaleń o celach, charakterze i zakresie „wymiany lud-

ności”

doszło między przedstawicielami PKWN a Przewodniczącym Komisarzy

Ludowych USRR Nikitą Chruszczowem w Lublinie w dniach 1–2 września 1944 r.

Powrócił on do Lublina 8 września 1944 r., a następnego dnia doszło do podpisania

G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej mniejszości narodowej w województwie

lubelskim (lipiec 1944 r. – marzec 1947 r.), „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6, s. 73–82.

W materiałach archiwalnych i literaturze można spotkać różne określenia dotyczące tej

problematyki (ewakuacja, przesiedlenia, wysiedlenie, wymiana ludności, transfer). Aparat

przesiedleńczy oraz władze administracji państwowej i samorządowej używały pojęcia „ewa-

kuacja”, ukraińskie podziemie nacjonalistyczne — „wysiedlenie”. Różnice terminologiczne
spowodowały przyjęcie w pracy zasady podawania— w zależności od kontekstu terminu

neutralnego — „transfer” lub nazewnictwa wynikającego z ówczesnego stanu prawnego: dla
etapu od października 1944 r. do lutego 1946 r. terminu „przesiedlenia”, a dla etapu od mar-

ca 1946 r. do marca 1947 r. terminu „wysiedlenia”.

Pobyt przedstawicieli sąsiednich republik radzieckich, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 30, s. 1.

Grzegorz Pawlikowski

układu o wymianie ludności między PKWN i USRR

. Nie powinno ulegać wątpliwo-

ści, że podpisanie tej umowy odbyło się z inspiracji Józefa Stalina i jego najbliż-

szego otoczenia. Świadczy o tym wydanie (22 czerwca 1944 r.) przez Prezydium
Rady Najwyższej ZSRR dekretu umożliwiającego nabycie obywatelstwa polskiego.

Zapisy tego dekretu nie dotyczyły jednak Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, któ-
rych pozbawiono możliwości wyjazdu do Polski

Układ z 9 września 1944 r. o wzajemnym przesiedleniu należy uznać za najważ-

niejszy element polityki władz względem ukraińskiej mniejszości narodowej w Pol-
sce

. Przedłużanie się wymiany ludności wymusiło na władzach uzupełnienie tej

polityki o zagadnienia wyznaniowe (religijne), oświatowe, ekonomiczne i admini-

stracyjne

Przesłankami podpisania układu były również względy ekonomiczne. USRR

i Polska w czasie wojny straciły wiele milionów obywateli, zatem potrzebowały ludzi
do zasiedlenia opustoszałych i zniszczonych obszarów. Pewną rolę odgrywały rów-

nież obawy, że pozostanie ludności ukraińskiej zamieszkującej zwarte terytorium

stanie się w przyszłości pretekstem do wysuwania postulatów wcielenia ich do
ZSRR pod hasłem oderwania i zjednoczenia.

Wcielanie w życie koncepcji Polski jednolitej pod względem narodowym sta-

nowiło kontynuację komunistycznej myśli politycznej z okresu II Rzeczypospolitej.
Komuniści zdawali sobie sprawę z oczekiwania społeczeństwa polskiego na unaro-

dowienie państwa kosztem mniejszości. Dostrzegali oni gotowość do zaakceptowa-

nia maksymalistycznego programu terytorialnego na zachodzie, wobec przesądzo-
nej utraty Kresów Wschodnich. Na pomoc komunistom przyszła teoria o obszarze

pomiędzy Odrą a Bugiem jako ziemiach macierzystych, etnicznej kolebce państwa
polskiego. Wizji wielonarodowej Polski Jagiellońskiej przeciwstawiano wizję jedno-

litej narodowo Polski Piastowskiej. Świadomie, czy też nie, komuniści implikowali

elementy myśli politycznej obozu narodowego

PKWN podjął aktywne działania zmierzające do wypełniania swoich zobowią-

zań wynikających z układu podpisanego z USRR

. Realizację układu z 9 września

Układ między PKWN a rządem USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z te-

rytorium Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski z 9 września
1944 r., Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), zespół 707 — Wojewódzki Oddział PUR

w Lublinie, sygn. 280, bn; Pobyt przedstawicieli Rady Komisarzy Ukraińskiej i Białoruskiej
SSR w Lublinie, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 35, s. 1; Podpisanie układu pomiędzy Polskim

Komitetem Wyzwolenia Narodowego dotyczącego ewakuacji obywateli polskich i ludności
ukraińskiej z terytorium Polski, „Rzeczpospolita” 1944, nr 39, s. 1–2.

Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 czerwca 1944 r., APL, 707, 280, brak nu-

meracji (dalej — bn).

PKWN zawarł układy o wymianie ludności z BSRR (9 września 1944 r.) i LSRR (22 wrze-

śnia 1944 r.), APL, 707, 280, bn.

G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej…, op. cit., s. 73–82.

K. Kersten, Polska — państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [w:] Narody, Jak

powstawały i jak wybijały się na niepodległość?, Profesorowi Tadeuszowi Łepkowskiemu

w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie,
red. M. Kula, Warszawa 1989, s. 473–477; G. Pawlikowski, Stanowisko lubelskich struktur

partii politycznych wobec przesiedleń Ukraińców do USRR (1944–1947), „Rocznik Chełm-

ski” 2009, t. 13, s. 275–293.

Instrukcja wykonawcza do układu z 9 września 1944 r. zawartego między PKWN a rzą-

dem USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do USRR i obywateli
polskich z USRR do Polski, Archiwum Akt Nowych (AAN), zespół 526 — Główny Przedstawi-

ciel Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski w Lublinie, sygn. 1, k. 9–
53.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

1944 r. rozpoczęto od tworzenia administracji specjalnej (centralnej i rejonowej)

przeznaczonej do przeprowadzenia przesiedlenia. Głównym Przedstawicielem stro-

ny polskiej mianowano Mieczysława Rogalskiego, a Głównym Pełnomocnikiem
strony ukraińskiej Mykołę Pidhornego (Podhornego)

. Niższym szczeblem aparatu

przesiedleńczego były placówki rejonowe.

Województwo lubelskie w nowych granicach administracyjnych zostało podzie-

lone na siedem rejonów przesiedleńczych: Biłgoraj, Chełm, Hrubieszów, Krasny-

staw, Tomaszów Lubelski, Włodawa i Zamość. Przy Głównym Przedstawicielu ds.
Ewakuacji znajdowały się tzw. punkty etapowe w Lubartowie i Radzyniu. Rejon od-

powiedzialności nie zawsze pokrywał się z powiatem, np. zasięg kompetencji rejonu

Biłgoraj obejmował również powiat janowski

, a rejon Włodawa — powiat lubar-

towski. Zasięg kompetencji często również nie pokrywał się z całym obszarem po-

wiatu, np. rejon Tomaszów obejmował również gminę Tarnoszyn z powiatu hrubie-
szowskiego

. Powiat bialski natomiast został włączony do obszaru działalności

Przedstawicielstwa ds. Ewakuacji z Polski Białorusinów

Od początku października 1944 r. rząd USRR rozpoczął obsadzanie stanowisk

rejonowych pełnomocników, którzy przystąpili do urzędowania wraz z podległym

sobie personelem. Zaplecze administracyjne Głównego Pełnomocnika rządu USRR

w województwie lubelskim liczyło w styczniu 1945 r. 179 osób (49 w Lublinie, 130
w rejonach)

. Siedziby pełnomocników USRR mieściły się w tych samych miejsco-

wościach, co przedstawicielstwa polskie

. Funkcję Przedstawicieli Rejonowych

władz polskich pełnili Kazimierz Równy (Biłgoraj), Eugeniusz Stolarski (Chełm),
Bolesław Świdziński (Hrubieszów), Edward Wrzosek (Krasnystaw), Władysław

Sekuła (Tomaszów Lubelski), Aleksander Gomszczyński (Włodawa)

i Franciszek

Czyżewski (Zamość)

Za przeprowadzenie przesiedlenia Ukraińców odpowiedzialne były polskie i ra-

dzieckie komisje przesiedleńcze. Pozostawione mienie poukraińskie częściowo było
wykorzystywane przez Państwowy Urząd Repatriacyjny dla akcji osiedleńczej repa-

M. Rogalski funkcję tę pełnił do 30 kwietnia 1945 r. Następnego dnia zastąpił go J. Bed-

narz, który funkcję tę sprawował do 11 marca 1947. M. Pidhornyj na początku 1946 r. został

zastąpiony przez Mychajłę Romaszczenkę.

9 sierpnia 1945 r. zmieniono nazwę powiatu na kraśnicki. Rozporządzenie Rady Mini-

strów z dnia 7 lipca 1945 r. o zniesieniu powiatu janowskiego i utworzeniu powiatu kra-
śnickiego w województwie lubelskim, Dz.U. 1945, nr 26, poz. 159.

Pismo z 9 czerwca 1945 r. Józefa Bednarza do M. Podgórnego, AAN, 526, 160, k. 108.

Ewakuacja Ukraińców z Polski, AAN, 526, 24, k. 4.

Do rejonu biłgorajskiego oddelegowano 28 osób, chełmskiego — 28, hrubieszowskiego —

34, krasnystawskiego — 7, tomaszowskiego — 29, włodawskiego — 24, zamojskiego — 8, zob.
Spis pracowników Komisji Ukraińskiej, AAN, 526, 160, k. 82; J. Pisulińśki, Przesiedlenia

ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944–1947, Rzeszów 2009, s. 140; G. Ma-
zur, Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski w latach 1944–946,

[w:] Polska–Ukraina. Trudne pytania, red. A. Ajnenkiel i in., Warszawa 2001, t. 8.

Zastępcami Pełnomocników rejonowych USRR byli oficerowie NKWD: rejon biłgorajski —

mjr Konstantyn Morozenko, chełmski — kpt. Wiktor Maksymenko, hrubieszowski — kpt.
Pantelej Kolesnik, krasnystawski — kpt. Aleksander Garszin, tomaszowski — kpt. Iwan

Kriwkoń, włodawski — kpt Pantelej Sebko, zamojski — kpt. Iwan Malinowśkyj zob. Repa-

triacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, red. E. Misi-
ło, Warszawa 1996, t. 1. s. 44, przypis b.

Aleksander Gomszczyński został zastąpiony 7 stycznia 1945 r. przez Konstantego Chemiń-

skiego.

Protokół z konferencji w Głównym Przedstawicielstwie Rządu RP ds. ewakuacji ludności

ukraińskiej z Polski odbytej w dniach 18–19 styczeń 1946 r., AAN, 526, 177, k. 6–16.

Grzegorz Pawlikowski

triantów z ZSRR

. Władze centralne zobowiązały niższe organy terenowe do

udzielenia pomocy rejonowym komisjom przesiedleńczym — przewidziano dla

Ukraińców zgłaszających chęć opuszczenia Polski zapisane w układzie ulgi w po-
datkach, świadczeniach w naturze i opłatach ubezpieczeniowych, a także ograni-

czono swobodę rozporządzania własnością

W etapie pierwszym organizowanie władz przesiedleńczych odbywało się

równocześnie z organizowaniem i planowaniem samej akcji. Zgodnie z układem do

15 września 1944 r. trwały prace przygotowawcze polegające na rozplakatowaniu
ogłoszeń i obwieszczeń, rejestracja, sporządzanie spisów osób zgłaszających się na

wyjazd oraz opracowanie planów.

W pierwszych tygodniach przesiedlenia dużym problemem było określenie

liczby ludności podlegającej ewakuacji

. Według spisu ludności z 9 grudnia 1931 r.

w województwie lubelskim było 63 156 osób (2,6%) posługujących się językiem
ukraińskim, ale już 210 373 osoby wyznania prawosławnego (8,5%)

. Międzywo-

jenne spisy ludności nie miały jednak praktycznego zastosowania po lipcu 1944 r.

Liczba ludności ukraińskiej w województwie lubelskim zwiększyła się w stosunku
do okresu międzywojennego przez włączenie do powiatu hrubieszowskiego i toma-

szowskiego gmin z przedwojennego województwa lwowskiego

. Brak dokładnej

ewidencji ludności wpłynął na działania PKWN, który 1 grudnia 1944 r. wydał de-
kret o spisie ludności i gospodarstw rolnych na wyzwolonych terenach.

Biorąc pod uwagę kryteria układu o wymianie ludności, liczbę Ukraińców pod-

legających przesiedleniu z województwa lubelskiego określono na 207 tysięcy osób
(stan na 1 października 1944 r.). Największą ich część stanowili mieszkańcy powiatu

hrubieszowskiego (71 887 osób), tomaszowskiego (40 234) i chełmskiego (34 084).
Zamieszkiwali oni również w znacznie mniejszej liczbie powiat janowski, lubartow-

ski i krasnystawski. Należy jednak zaznaczyć, że w powiatach zamieszkałych w du-

żym procencie przez Ukraińców również występowało duże zróżnicowanie subre-
gionalne. Ukraińcy zamieszkiwali głównie obszary wiejskie, ich obecność w mia-

stach (np. Kraśnik, Tomaszów Lubelski, Uhnów) miała marginalne znaczenie. Li-

czba Ukraińców branych pod uwagę przy sporządzaniu spisów ewakuacji była niż-
sza od rzeczywistej o około 40–50 tysięcy, co potwierdzają wyniki przeprowadzonej

w 1947 r. akcji „Wisła”.

Mimo napotkanych trudności przesiedlenia ludności ukraińskiej rozpoczęły się

już w październiku 1944 r. Równolegle z akcją przesiedleńczą w województwie lu-

PUR został powołany 7 października 1944 r. Zakres jego działalności najpełniej określał

dekret z dnia 7 maja 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 18, poz. 101) i zarządzenie Ministerstwa Admini-

stracji Publicznej z 17 lipca 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 24, poz. 145).

Okólnik z 5 października 1944 r. Stanisława Kotka-Agroszewskiego do terenowych władz

administracyjnych w sprawie udzielenia pomocy pracownikom polskim i ukraińskim od-

delegowanym z zadaniem przeprowadzenia akcji przesiedleńczej; Okólnik z 27 listopada
1944 r. kierownika Resortu Sprawiedliwości PKWN Jana Czechowskiego do Prezesów

sądów apelacyjnych i okręgowych, AAN, 526, 2, k. 2, 18; Pismo okólne M. Rogalskiego do
kierowników resortów PKWN w sprawie ulg dla Ukraińców zgłaszających chęć wyjazdu

do opuszczenia Polski, [w:] Polska i Ukraina w latach trzydziestych i czterdziestych XX
wieku, red. J. Szapował, J. Tucholski, Warszawa 2000, t. 2, s. 227–229.

Zob. przypis 2.

Powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. [drugi]. Wyniki ostateczne opracowa-

nia spisu ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. w postaci skróconej dla wszystkich województw,

powiatów i miast powyżej 20 000 mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej, red. E. Szturm
de Sztrem, Warszawa 1934, bn.

W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administra-

cyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 159.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

belskim likwidacji ulegała większość szkół z ukraińskim językiem nauczania oraz

ukraińskie stowarzyszenia kulturalno-oświatowe

. Akcją przesiedleńczą w pierw-

szej kolejności objęto powiat tomaszowski i włodawski (13 październik 1944 r.).
Jednak pierwszy transport odjechał z powiatu hrubieszowskiego (miejscowość

Strzelce, gmina Białopole). Od 14 do 31 października 1944 r. do USRR wyjechały
133 rodziny — 512 osób

Z powiatu tomaszowskiego pierwszy transport odjechał 12 listopada 1944 r.

(gmina Tarnawatka), z włodawskiego — 15 listopada 1944 r. (gmina Sobibór);
z krasnystawskiego 7/8 listopada 1944 r. (wieś Krupe, gmina Różana). Z powiatów

kraśnickiego (gmina Otrocz), biłgorajskiego (gminy Puszcza Solska i Biłgoraj),

chełmskiego (gmina Krzywiczki) i zamojskiego (Skierbieszów, Nowa Osada, Su-
chowola i Wysokie) pierwsze transporty odjechały w listopadzie 1944 r.

Warunki przewozowe wysiedlanych rodzin ukraińskich nie odbiegały od wa-

runków przesiedlanej z USRR ludności polskiej, a często były znacznie lepsze

W zdecydowanej większości wyjeżdżający Ukraińcy z określonych przyczyn chcieli

znaleźć się w USRR. Znaczną rolę odgrywały poglądy lewicowe, sympatie do pań-
stwa, które na froncie złamało potęgę militarną III Rzeszy, przerwanie więzów ro-

dzinnych w wyniku zmian granicznych, chęć przeniesienia się do kraju zamieszka-

nego przez Ukraińców, brak perspektyw w odrodzonej Polsce, a także nasilające się
wobec nich groźby i ataki ze strony miejscowej ludności i oddziałów polskiego pod-

ziemia zbrojnego.

Bardzo częstym zjawiskiem przy pierwszych transportach okazywało się nisz-

czenie oszacowanego mienia przez wyjeżdżających. W konsekwencji negatywnie

wpływało to na osadzanie repatriantów na gospodarstwach poukraińskich. W tej
sprawie u przedstawicieli władz terenowych próbowali interweniować przedstawi-

ciele PKWN i Główny Przedstawiciel M. Rogalski

G. Pawlikowski, Szkolnictwo ukraińskie w województwie lubelskim (1944–1946), „Pań-

stwo i Społeczeństwo” 2009, nr 1 (9), s. 131–136.

Pismo z 31 października 1944 r. Rejonowego Przedstawiciela PKWN ds. Ewakuacji do

Głównego Przedstawicielstwa PKWN ds. ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR,

AAN, 526, 5, k. 7.

Arkusz statystyczny A–1 ewakuowanej ludności ukraińskiej z powiatu włodawskiego na

dzień 1 stycznia 1946 r., AAN, 526, 16, k. 9; Wykaz ewakuowanych z terenu powiatu toma-
szowskiego, AAN, 526, 15, k. 6; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki Rejonowego

Przedstawicielstwa ds. ewakuacji ludności ukraińskiej do dnia 15 października 1945 r.,
AAN, 526, 22, k. 50–54; Sprawozdanie z ewakuacji z Rejonu Chełm, AAN, 526, 22, k. 32–

37; Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Zamościu Edwarda Dubla za paź-

dziernik, listopad, grudzień 1944 r. i styczeń 1945 r., APL, zespół 698 — Urząd Wojewódzki
w Lublinie, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 258, k. 3, 5, 7, 9; Pismo z 12 kwietnia 1945 r.

Przedstawicielstwa Rejonowego Rządu Tymczasowego RP Edwarda Wrzoska do Główne-
go Przedstawiciela Rządu RP ds. Ewakuacji w Lublinie, AAN, 526, 8, k. 17; Sprawozdania

sytuacyjne Starosty Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim za listopad i grudzień 1944 r.,
APL, 698–WSP, 251, k. 1, 9; Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Chełmie

Lubelskim za grudzień 1944 r. i styczeń 1945 r., APL, 698–WSP, 212, k. 7–8, 11–12.

A. Gałan, Ruchy migracyjne po II wojnie światowej w powiecie chełmskim w latach

1944–1947, „Rocznik Chełmski” 1999, t. 5, s. 253–281.

Pismo z 3 stycznia 1945 r. Starosty Powiatowego w Kraśniku do wojewody lubelskiego,

APL, 698–WSP, 57, k. 39; Pismo z 3 stycznia 1945 r. Starosty Powiatowego w Lubartowie

do wojewody lubelskiego w sprawie zabezpieczenia ludności ewakuowanej do ZSRR, APL,
698–WSP, 57, k. 41; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki w Biłgoraju do dnia 15

października 1945 r.; Sprawozdanie od dnia uruchomienia placówki Przedstawicielstwa
Rejonowego Rządu RP do spraw Ewakuacji w Włodawie do dnia 1 grudnia 1945 r., AAN,

Grzegorz Pawlikowski

Przesiedlenia Ukraińców do USRR były traktowane przez PKWN jako jedno

z najważniejszych zagadnień państwowych i politycznych stojących przed nową

władzą

. Zimą 1944/1945 r. przesiedlenia praktycznie ustały ze względu na bardzo

niekorzystne warunki atmosferyczne i brak środków transportu. Pierwotny termin

zakończenia realizacji układu o wymianie ludności wyznaczony na 15 lutego 1945 r.
okazał się nierealny i przedłużono go do 1 maja 1945 r.

W styczniu 1945 r. miały miejsce pierwsze symptomy zaostrzania się sytuacji

narodowościowej w województwie lubelskim wynikające z realizacji układu o prze-
siedleniach. Był to skutek przyjazdu wielu tysięcy Polaków zza wschodniej granicy,

którzy zasadniczo dzielili się na dwie grupy. Do pierwszej należały osoby przybyłe

przed wycofaniem się wojsk niemieckich (np. mieszkańcy z Wołynia), drugą grupę
stanowili repatrianci. Część z nich planowano umieścić w gospodarstwach poukra-

ińskich, które w założeniu powinny umożliwić im egzystencję w nowym otoczeniu.
Założenia rozmijały się jednak z rzeczywistością, ponieważ często osadzano ich

w zdewastowanych gospodarstwach. Wyjazdem Ukraińców zainteresowani byli rów-

nież miejscowi Polacy, którzy często liczyli na przejęcie ich gospodarstw, lub doko-
nywali rozbiórki pozostawionego mienia

Zniszczenia, kłopoty ze środkami transportu, a także brak, w większości przy-

padków, własnego inwentarza żywego uniemożliwiały w praktyce normalne funk-
cjonowanie gospodarstw. Sytuacja ta najbardziej dotknęła kilkunastu tysięcy osób

w powiecie chełmskim i około 2 000 w powiecie biłgorajskim. W powiecie chełm-

skim był to wynik niekorzystnych proporcji wyjeżdżających Ukraińców i przyjeż-
dżających Polaków, w powiecie biłgorajskim uwarunkowania sprowadzały się do

tradycyjnie niekorzystnych warunków gospodarowania (przeludnienie, niskiej klasy
ziemia itp.)

Ograniczenie liczby wyjeżdżających wpłynęło na działania władz polskich, które

od lutego 1945 r. zaczęły wywierać naciski administracyjne. Zgodnie z rządowymi
wytycznymi przystąpiono do realizacji ściągania świadczeń rzeczowych, zwalniając

z nich wyłącznie zarejestrowanych na wyjazd

. W lutym–marcu 1945 r. pojawił się

nowy czynnik, jakim były antyukraińskie wystąpienia podziemia polskiego (np.
Kulno, 19 kwietnia 1945 r.). Spowodowało to nasilenie działalności antypolskich

działań ukraińskiego podziemia zbrojnego

. Mimo wielu przeszkód akcję przesie-

526, 22, k. 50–54, 65–67; Pismo Konsula Rogalskiego do Resortu Spraw Zagranicznych
PKWN, AAN, 526, 168, k. 40–42.

Pismo z 3 grudnia 1944 r. zastępcy kierownika Resortu Administracji Publicznej PKWN

do wojewody rzeszowskiego i lubelskiego, AAN, zespół 185 — Polski Komitet Wyzwolenia

Narodowego, sygn. VII/15, k. 132.

Pismo z 23 stycznia 1945 r. N. Podgórnego do K. Rogalskiego, AAN, 526, 160, k. 86.

Notatka z 7 kwietnia 1945 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, oddział Chełm (APL–C),

zespół 4 — Starostwo Powiatowe w Chełmie, 4, 125, bn.

Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Chełmie Lubelskim za styczeń 1945 r.,

APL, 698–WSP, 212, k. 11–12; Sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego w Biłgo-
raju za luty 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 1; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powia-

towego w Krasnymstawie za luty 1945 r., APL, 698–WSP, 220, k. 1; Pismo z 12 stycznia
1945 r. Gminnej Rady Narodowej w Żmudzi do Starostwa Powiatowego w Chełmie, APL–

C, 4, 125, bn.

Pismo z 16 lutego 1945 r. dyrektora departamentu politycznego Ministerstwa Admini-

stracji Publicznej Z. Sznela do wojewody lubelskiego W. Rózgi w sprawie pobierania do-

staw rzeczowych od Ukraińców, APL, 698–WSP, 57, k. 55.

Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za kwiecień 1945 r., APL,

698–WSP, 208, k. 3. Przykładem rabunku mienia poukraińskiego może być miejscowość
Kulno, w której mieszkańcy Kuryłówki, Tarnawca, Wólki Łamanej i Woli Brzyskiej (powiat

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

dlenia Ukraińców kontynuowano w całym województwie, najwięcej (ok. 35 tys.)

wyjechało z powiatu hrubieszowskiego

. Wiosną 1945 r. nastąpiło zahamowanie

masowych wyjazdów do USRR. Wyjątkiem był powiat krasnystawski, gdzie po mor-
dzie w Wierzchowinach (6 czerwiec 1945 r.) miejscowi Ukraińcy z obawy przed

dalszymi represjami zgłosili się i wyjechali

. Wyjazd bezwzględnej większości

Ukraińców z części powiatów spowodował rozwiązanie tamtejszych placówek prze-

siedleńczych. Ewakuację jako pierwszą zakończono w powiecie zamojskim (15 mar-

ca 1945 r.), radzyńskim (17 kwietnia 1945 r.) i lubartowskim (28 kwietnia 1945 r.)

Wobec zakończenia akcji przesiedleńczej w tych powiatach osoby zamierzające

wyjechać mogły to zrobić z terenów, gdzie kontynuowano przesiedlenia.

W innych powiatach znacznie zmniejszyły się lub całkowicie ustały dobrowolne

zgłoszenia do wyjazdu

. Do opuszczonych gospodarstw zaczęli wracać nielegalnie,

najczęściej z transportami repatriantów polskich, Ukraińcy przesiedleni w okresie
wcześniejszym. Pierwszymi byli mieszkańcy miejscowości Czerniczyn (gmina Mie-

niany, powiat hrubieszowski). Często zdarzały się przypadki (np. gmina Świerże,

powiat chełmski) zapisywania się na wyjazd, opisywania mienia i przydzielenia go
przez PUR repatriantom, po czym dochodziło do rezygnacji Ukraińców z wyjazdu.

Wpływało to na komplikacje akcji przesiedleńczej i osiedleńczej

. Powrót Ukraiń-

ców był tym dotkliwszy, że wracali oni bez środków do życia, a po powrocie wysu-

łańcucki, województwo rzeszowskie) okradli mienie poukraińskie: 28 domów, 17 chlewów, 31

stodół i 21 szop, zob. Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za
wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 51–53; Załącznik do sprawozdania sytuacyjnego

Starosty Powiatowego w Biłgoraju za wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 55.

Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za czerwiec 1945 r.,

APL, 698–WSP, 208, k. 15–19.

Do 1 czerwca 1945 r. z powiatu wyjechało 729 rodzin (2296 osób), z tego z gminy Czajki

1039 osób; Siennica — 534; Turobin 78, Łopiennik — 645. Dodatkowo 4 osoby, które wyje-

chały, były mieszkańcami powiatu zamojskiego. Do 15 lipca wyjechały następne 143 rodziny
— 407 osób. Najwięcej z gminy Siennica, gdzie znajdowała się miejscowość Wierzchowiny

108 rodzin — 297 osób. Ponadto z gminy Czajki wyjechały 102 osoby, z gminy Łopiennik 4
osoby oraz 4 osoby mieszkające w powiecie zamojskim, zob. Zestawienie z przebiegu ewa-

kuacji z powiatu krasnystawskiego na dzień 1 czerwca 1945 r.; Sprawozdanie z przebiegu

ewakuacji ludności ukraińskiej do USRR z powiatu krasnystawskiego na dzień 15 lipca
1945 r., AAN, 526, 20, k. 20, 23.

Akt z 15 marca 1945 r. o zakończeniu akcji ewakuacji w powiecie zamojskim, AAN, 526,

28a, k. 1, 38–39; Akt o zakończeniu ewakuacji z powiatu lubartowskiego, AAN, 526, 184, k.

105; Akt z 9 sierpnia 1946 r. o zakończeniu ewakuacji z powiatu radzyńskiego, AAN, 526,
184, k. 101–104. Mimo zakończenia ewakuacji placówka w Chełmie została zlikwidowana

w dniu 24 grudnia 1945 r., a w Biłgoraju 17 stycznia 1946 r., zob. AAN, 526, 184, k. 2; G.

Łukasiewicz, Wokół genezy i przebiegu akcji „Wisła” (1947), „Dzieje Najnowsze” 1974, r. VI,
z. 4, s. 35–50.

Jednym ze sposobów unikania lub czasowego opóźniania wyjazdu było tłumaczenie się

ukraińskich rolników koniecznością prowadzenia prac przy żniwach. zob. Pismo z 27 lipca

1945 r. przewodniczącego Gminnej Rady Narodowej w Bełżcu do Starostwa Powiatowego
w Hrubieszowie, APL, 698, Wydział Administracyjny (WA), 16, k. 16.

Sprawozdania sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za czerwiec i lipiec

1945 r., APL, 698–WSP, 208, k. 15–19, 21–27; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powia-

towego w Chełmie za sierpień 1945 r., APL, 698–WSP, 212, k. 77; Sprawozdania sytuacyjne

Starostwa Powiatowego w Krasnymstawie za lipiec i wrzesień 1945 r., APL, 698–WSP,
220, k. 43–44, 107–110; Sprawozdanie Przedstawiciela Rejonowego ds. Ewakuacji w Hru-

bieszowie B. Świdzińskiego z 30 lipca 1945 r., APL, 698–WSP, 62, bn; Odpis pisma z 4 lipca
1945 r. Przedstawiciela Głównego ds. ewakuacji J. Bednarza do Ministerstwa Administra-

cji Publicznej, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo z 20 lipca 1945 r. starosty chełmskiego do wo-
jewody: APL, 698–WA, 16, k. 13.

Grzegorz Pawlikowski

wali roszczenia lub odzyskiwali swoje gospodarstwa, często zasiedlone już przez

Polaków

. W przypadkach nielegalnie powracających Ukraińców, którzy utracili

obywatelstwo polskie, stosowane miały być przepisy prawne o cudzoziemcach prze-
kraczających granice nielegalnie

W tej sytuacji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) kontynuował do-

tychczasową politykę narodowościową i podjął działania zmierzające do rozwią-

zania problemu mniejszości ukraińskiej. 6 lipca 1945 r. rząd podpisał z ZSRR umo-

wę o prawie zmiany obywatelstwa, a 16 sierpnia 1945 r. umowę o granicy polsko-
radzieckiej

. Na podstawie umowy podpisanej 6 lipca 1945 r. z Polski miały zostać

przesiedlone osoby narodowości ukraińskiej zamieszkałe poza terenem wojewó-

dztw krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego, które nie zostały objęte umowami
o wymianie ludności między PKWN a rządem USRR.

TRJN podjął również działania zmierzające do rozwiązania politycznego zaist-

niałej sytuacji. Ministerstwo Administracji Publicznej postanowiło zorganizować 24

lipca 1945 r. w Warszawie konferencję, na którą zaproszono przedstawicieli ludno-

ści ukraińskiej z województwa krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego. Ukraiń-
ców z województwa lubelskiego na tej konferencji reprezentowali Mikołaj (Mykoła)

Korolko i Jan (Iwan) Wizeruk. Po konferencji władze próbowały oddziaływać na

społeczność ukraińską Lubelszczyzny przez tworzenie Powiatowych Komitetów
Ukraińskich (np. 5 sierpnia 1945 r. w Tomaszowie), które w założeniu miały być łą-

cznikami pomiędzy Ukraińcami a władzami

W przypadku nielegalnego powrotu Ukraińców z ZSRR obowiązywały wytyczne z umowy

międzynarodowej i prawa polskiego, według których: 1) majątek po wysiedlonych Ukraiń-
cach przechodził na rzecz Skarbu Państwa, 2) w przypadku powrotu Ukraińców nie odzyski-

wali oni obywatelstwa polskiego i nie mieli żadnych praw własności do mienia pozostawio-
nego w Polsce, 3) w razie złożenia wniosku o przydzielenie opuszczonego gospodarstwa

sprawę należało kierować na drogę sądową, 4) obywatelstwo polskie traciła również osoba
narodowości ukraińskiej zamieszkała w Polsce w przypadku wstąpienia do Armii Czerwonej.

Zob. Pismo 21 października 1946 r. naczelnika Wydziału Administracyjnego Urzędu Woje-

wódzkiego Lubelskiego do Starostwa Powiatowego w Tomaszowie, APL, 698–WA, 20, k.
124.

Zob. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 22 stycznia 1937 r. w sprawie

ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 grud-

nia 1927 r. o granicach Państwa: Dz.U. 1937, nr 11, poz. 83.

16 sierpień 1945, Moskwa: Umowa między Rzeczypospolitą Polską i Związkiem Socjali-

stycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej, [w:] Repatriacja
czy deportacja…, op. cit., t. 1, s. 178–180.

W obradach wzięło udział 30 osób. Prezydium obrad tworzyli M. Korolko, Trefim Pistosz,

Grzegorz Korczyński, funkcję sekretarza pełnił Bazyli Deczyszyn, Proponowany skład Komi-
tetu przedstawiał się następująco: Andrzej Korczyński (Uhnów), T. Pistosz (Tarnoszyn),

Bazyli Klim (Tomaszów Lubelski), Jurko Gutsz (Tarnawatka), Józef Pacholak (Majdan Gór-
ny), Michał Zazula (Pasiaki), Paweł Jurczak (Jarczów). Zob. Protokół z zebrania delegatów

ukraińskiej ludności powiatu tomaszowskiego, które odbyło się 5 sierpnia 1945 r. w sali
Rady Narodowej powiatu tomaszowskiego, APL, 698–WSP, 55, k. 19.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

Tablica 1. Przebieg przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego

do USRR (5 września 1945 r.)

Liczba

zgłoszonych

do przesiedlenia

przesiedlonych

pozostałych

Powiat

rodzin osób rodzin osób rodzin osób

bialski

b b

1233 4877

biłgorajski
kraśnicki

4814 18082 4284 16444 582 1590

chełmski

9304 34462 8896 33442 408

1020

hrubieszowski 18984 69939 11108 38912 7876 31027
krasnystawski

1072 3315 874 2707 198 608

tomaszowski 11139 40904 8166 29575 2973 11329
włodawski
lubartowski

7617 26800 3096 10753 4521 16047

zamojski

1648 5845 1543 5480 105

365

Razem

54583 199297 39179 142180 16627 61984

kolumna zawiera liczbę 1257 rodzin — 3672 osoby, które zakwalifikowano jako rodziny

mieszane polsko-ukraińskie z powiatu Biłgoraj (546 rodzin — 1590 osób), Chełm (408
rodzin — 1020 osób), Krasnystaw (198 rodzin — 698 osób) i Zamość (105 rodzin — 365
osób), które zostały ostatecznie zwolnione z akcji przesiedleńczej w 1945 r.

według danych na dzień 1 sierpnia 1945 r. powiat bialski zamieszkiwało co najmniej 896

Ukraińców.
Źródło: Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR, AAN,
zespół 200, Państwowy Urząd Repatriacyjny. Zarząd Centralny w Łodzi, sygn. XII/117, k.
5; Wykaz ilości mieszkańców powiatu bialskiego na dzień 1 sierpnia 1945 r., APL, UWL–
WA, 10, k. 64.

Od początku akcji przesiedleńczej do 5 września 1945 r. w województwie lubel-

skim na wyjazd do USRR zarejestrowało się i wyjechało ok. 142 tys. osób. Najwięk-

szą ich część stanowili wyjeżdżający z terenów powiatu hrubieszowskiego (27,4%),
chełmskiego (23,5%) i tomaszowskiego (20,8%), najmniejszą natomiast z powiatu

krasnystawskiego (1,9%). Przesiedleni z województwa lubelskiego stanowili ponad
połowę (56,34%) ogółu przesiedlonych z Polski w omawianym okresie. Przesiedle-

nia Ukraińców z województwa lubelskiego charakteryzowały się ścisłym uzależnie-

niem od rozmieszczenia ludności ukraińskiej. Z punktu widzenia władz najbardziej
istotni byli Ukraińcy pozostających na obszarze województwa, gdzie zamieszkiwali

zwarte terytorium. Ich liczebność dawała władzom argument do objęcia w pierwszej

kolejności tych terenów dalszą akcją przesiedleńczą.

Na decyzję powstrzymującą Ukraińców przed wyjazdem do USRR w dużym

stopniu wpłynęło nacjonalistyczne podziemie ukraińskie. Nie utrudniało ono wy-

jazdów ludności o poglądach lewicowych lub otwarcie wrogich jego ideologii. Jed-
nak, gdy masowe wyjazdy zagroziły utratą oparcia w terenie, ściślej pozbawiały

zaplecza materialnego i ludzkiego, OUN otwarcie zaczęła przeciwdziałać przesie-
dleniom. Ponadto w niektórych powiatach (biłgorajski) liczba Ukraińców zwięk-

szyła się na skutek ich powrotów z przymusowych robót w III Rzeszy. Wracając

z długiej podróży do stron rodzinnych, chcieli za wszelką cenę zostać, powołując się
na polskie obywatelstwo oraz na brak osobistego zgłoszenia się do akcji przesie-

Grzegorz Pawlikowski

dleńczej. Często decydowali się na zmianę wyznania lub obrządku, sądząc, że

uchroni ich to przed wysiedleniami

Przełom lipca i sierpnia 1945 r. był zatem okresem decydującym o kształcie

przyszłej polskiej polityki narodowościowej wobec Ukraińców. Komuniści, których

koncepcje miały decydujący wpływ na politykę narodowościową, wykorzystali fakt
powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN), jego uznanie na

arenie międzynarodowej, podpisanie umowy o granicy z ZSRR oraz rezygnację

z opcji dobrowolności w kwestii przesiedleń Ukraińców. TRJN, kontynuując polity-
kę PKWN, zmierzał do przesiedlenia jak największej liczby Ukraińców z Polski. Po-

glądy te były zbieżne z dążeniami radzieckimi, o czym świadczą działania Głównego

Pełnomocnika USRR ds. przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski. M. Pidhornyj
zwrócił się do władz polskich z prośbą o udzielenie pomocy wojskowej celem przy-

spieszenia akcji przesiedleńczej Ukraińców. Strona polska podjęła dialog i 22 sierp-
nia 1945 r. minister Władysław Kiernik na polecenie wicepremiera Władysława

Gomułki zwołał nadzwyczajną naradę z udziałem Szefa Sztabu Generalnego WP

gen. Władysława Korczyca, dowódców 3, 8 i 9 DP WP oraz szefów Wojewódzkich
Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie i Rzeszowie. Podjęto wówczas

decyzję o wykorzystaniu wojska w akcji przesiedleńczej. Wojewodom polecono

przystąpić do egzekwowania podatków i dostaw obowiązkowych za bieżący i ubiegły
rok, zwalniając jedynie osoby, które podpisały deklarację o wyjeździe z Polski. O tej

decyzji poinformowano również Józefa Bednarza, który na konferencji w dniu 30

sierpnia 1945 r. nakazał swoim podległym działania zmierzające do intensyfikacji
przesiedleń

. Niepowodzenia konferencji warszawskiej i decyzja o przymusowej

akcji wysiedleńczej Ukraińców spowodowały jedynie upoważnienie M. Korolki do
prowadzenia akcji propagandowej w powiecie tomaszowskim na rzecz wyjazdu do

USRR

. 3 września 1945 r. oddziały Wojska Polskiego przystąpiły do przymuso-

wego wysiedlenia Ukraińców z powiatu leskiego, lubaczowskiego, przemyskiego
i sanockiego

Decydującym momentem dla kształtu i sposobów realizacji polityki narodowo-

ściowej władz polskich okazał się wrzesień 1945 r. W miesiącu tym nastąpiło po raz
pierwszy od lipca 1944 r. ścisłe powiązanie w skali województw południowo-

wschodnich kwestii przesiedleń i działań na linii państwo – Kościół prawosławny –
Kościół greckokatolicki. Ściślejszemu nadzorowi poddano liczebność i funkcjono-

wanie szkolnictwa ukraińskiego oraz dostosowano do panującej sytuacji umowy

międzynarodowe.

Okres od września 1945 r. do marca 1946 r. miał charakter przejściowy i cha-

rakteryzował się przybierającym na sile naciskiem administracyjnym na Ukraiń-

ców. Miesiące te były okresem oczekiwania na rozszerzenie przymusowych wysie-

Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Biłgoraju za wrzesień 1945 r., APL,

698–WSP, 208, k. 51–53.

Protokół z konferencji w Głównym Przedstawicielstwie Rządu RP ds. Ewakuacji ludności

ukraińskiej z Polski w Lublinie w dniu 30 sierpnia 1945 r., AAN, 526, 177, k. 1–5. Trzy dni

później miały miejsce przesiedlenia Ukraińców z udziałem oddziałów 3 DP w powiecie toma-
szowskim. Był to jednak jedynie przypadkowy incydent. Do marca 1946 r. w województwie

lubelskim nie użyto więcej oddziałów wojska do przymusowej akcji wysiedleńczej.

Zaświadczenie z 27 sierpnia 1945 r. wystawione przez Urząd Wojewódzki Lubelski dla

M. Korolko, APL, 698–WSP, 55, k. 13.

Pismo z 9 listopada 1945 r. Głównego Pełnomocnika Tymczasowego Rządu Jedności

Narodowej ds. ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR do Rejonowych Pełnomoc-

ników, AAN, zespół 529 — Rejonowi Przedstawiciele Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludno-
ści Ukraińskiej z Polski , Hrubieszów, sygn. 2, k. 8.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

dleń na teren województwa lubelskiego. Mimo to część Ukraińców z powiatu hru-

bieszowskiego, bialskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego, radzyńskiego, a nawet

lubartowskiego nadal wracała z ZSRR, osiedlając się w swoich byłych gospodar-
stwach

. W związku z tym 28 listopada 1945 r. przeprowadzono nowelizację de-

kretu z 6 września 1944 r. o reformie rolnej, przewidując przejęcie przez państwo
ziemi osób przesiedlonych do ZSRR

Powracający, jak i dotąd nie objęci ewakuacją Ukraińcy próbowali drogą admi-

nistracyjną uzyskać zwolnienie z wyjazdu do USRR. Pojedynczo lub zbiorowo kie-
rowali swoje prośby do urzędów gmin, starostw powiatowych czy do urzędu woje-

wódzkiego w Lublinie o wyłączenie ich z ewakuacji. Przesiedlonych Ukraińców,

którzy wrócili do Polski, traktowano jako cudzoziemców — jako obywatele ZSRR
mieli otrzymać kopie dokumentów ewakuacyjnych i być odstawieni do granicy

Od września 1945 r. do 31 marca 1946 r. z województwa lubelskiego wyjechało

ok. 6 000 osób

. W niektórych powiatach akcja przesiedleńcza ludności ukraiń-

skiej zupełnie ustała w grudniu 1945 r. (np. w hrubieszowskim)

. Zahamowaniu

akcji przesiedleńczej na początku stycznia 1946 r. próbował przeciwdziałać J. Bed-
narz, uważając, że okres zimowy nie jest przeszkodą. Jego działania polegały m.in.

na próbach aktywizacji działań rejonowych komisji przesiedleńczych. Zalecał on tak

organizować akcje, aby transportowana ludność była w jak najmniejszym stopniu
narażona na niekorzystne warunki pogodowe

1 marca 1946 r. rozpoczęły się przymusowe wysiedlenia ludności ukraińskiej

w województwie lubelskim, które zapoczątkowały przymusowy etap realizacji ukła-
du z 9 września 1944 r. Przymusowe przesiedlenia Ukraińców zaplanowano na

dzień 1 marca 1946 r. w powiatach o największej liczbie Ukraińców (tomaszowski,
hrubieszowski i włodawski). Z akcji wyłączono powiat chełmski, zamojski, biłgoraj-

ski i krasnystawski. Za ich wyłączeniem przemawiała mała liczba Ukraińców i ro-

Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hrubieszowie za grudzień 1945 r.,

APL, 698–WSP, 216, k. 103–105; Sprawozdanie sytuacyjne Starosty Powiatowego w Hru-

bieszowie za styczeń 1946 r., APL, 698–WSP, 217, k. 1; Sprawozdania sytuacyjne Staro-

stwa Powiatowego w Biłgoraju za styczeń, luty, marzec, sierpień 1945 r., APL, 698–WSP,
209, k. 3–5, 25, 51–57, 155; Sprawozdanie referatu administracyjno-prawnego Starostwa

Powiatowego bialskiego za listopad i grudzień 1945 r.: APL, 698–WSP, 204, k. 423, 435,
343–344; Pismo z 26 kwietnia 1946 r. Starosty Powiatowego radzyńskiego do Wydziału

Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo
z 9 kwietnia 1946 r. Starostwa Powiatowego w Lubartowie do Wydziału Społeczno-

-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, APL, 698–WSP, 62, bn; Pismo z 10 grud-

nia 1945 r. wojewódzkiego oddziału PUR w Lublinie do wojewody lubelskiego, APL, 698–
WSP, 62, bn.

Dekret z 28 listopada 1945 r. o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele

reformy rolnej i osadnictwa, Dz.U. 1945, nr 57, poz. 321.

Pismo z 6 września 1945 r. J. Bednarza do M. Podgórnego; Pismo z 19 grudnia 1945 r.

J. Bednarza do M. Podgórnego: AAN, 526, 160, k. 173, 203.

J. Pisuliński, Przesiedlenia…, op. cit., s. 318.

Pismo z 31 grudnia 1945 r. Komendanta Powiatowego kapitana Dąbrowskiego do Staro-

stwa Powiatowego w Hrubieszowie, APL, 698–WSP, 216, k. 109–111; Sprawozdanie sytu-

acyjne Starostwa Powiatowego w Hrubieszowie za październik 1945 r., APL, 698–WSP,
216, k. 57.

3 styczeń 1946, Lublin: Pismo okólne głównego przedstawiciela rządu do spraw ludności

ukraińskiej z Polski J. Bednarza do przedstawicieli rejonowych do spraw ewakuacji w

związku z próbami dezorganizowania akcji przesiedleńczej Ukraińców z 3 stycznia 1946 r.,
[w:] Repatriacja czy deportacja, red. E. Misiło, Warszawa 1999, t. 2, s. 14.

Grzegorz Pawlikowski

dzin mieszanych (1 257 rodzin — 3 673 osoby), a także wcześniejsza likwidacja apa-

ratu przesiedleńczego

Przymusowymi wysiedleniami w pierwszej kolejności objęto powiat tomaszow-

ski i hrubieszowski. Przeprowadzał je polski i radziecki aparat przesiedleńczy przy

pomocy oddziałów wojska 3 DP i 5 pp. Wyznaczono punkty zbiorcze, w których
gromadzono ludność ukraińską, eskortowaną następnie do granicy USRR. Koordy-

nacją działań (MO, oddziałów wojska, Państwowego Urzędu Ziemskiego, PUR i ad-

ministracji terenowej) związanych z przejęciem i zagospodarowaniem oszacowa-
nego przez komisje mienia poukraińskiego kierował Stanisław Ogorzałek — delegat

wojewody lubelskiego Władysława Rózgi

Od 1 marca do 15 maja 1946 r. przeprowadzono przymusowe wysiedlenia z po-

wiatu tomaszowskiego

. W marcu 1946 r. wysiedlono stamtąd 3 969 Ukraińców,

w kwietniu — 11 369

. Pod koniec marca akcja przesiedleńcza objęła powiat hru-

bieszowski

, z którego w kwietniu przesiedlono 1 204 osoby

. W trakcie akcji prze-

siedleńczej Ukraińcy często wnosili do naczelnika powiatowego oddziału PUR pro-

śby o zwolnienie. Ten często nadawał tok administracyjny sprawie, przesyłając do-
kumenty do wyższych instancji administracyjnych, które często się zgadzały pod

warunkiem wyjazdu na ziemie zachodnie

. Trudności, jakie napotkała akcja wysie-

dleńcza, wywołały reakcję władz administracyjnych

. Wysiedleniom z udziałem

wojska próbowało przeciwstawić się ukraińskie podziemie nacjonalistyczne. Przy-

kładem mogą być ataki sotni Iwana Szymańskiego („Szum”), czoty sotni Wasyla

Krala („Czaus”) i 2 SKW na stację kolejową w Lubyczy Królewskiej (8/9 marca 1946
r.) i samodzielne sotni I. Szymańskiego na stację w Uhnowie (18 kwietnia 1946 r.)

Planowane działania rozmijały się z praktyką, ponieważ — mimo wyłączenia powiatu

chełmskiego — lokalne władze próbowały wpływać na decyzję o jego objęciu wysiedleniami.
Zob. Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego w Chełmie za kwiecień

1946 r., APL, 698–WSP, 213, k. 33–41, 63–68.

Sprawozdanie z 21 marca 1946 r. delegata wojewody lubelskiego S. Ogorzałka z akcji

ewakuacyjnej ludności ukraińskiej w powiatach tomaszowskim i hrubieszowskim; Protokół
w sprawie ewakuacji ludności ukraińskiej z powiatu tomaszowskiego i hrubieszowskiego

do USRR odbytego w gabinecie wojewody lubelskiego w dniu 16 marca 1946 r., APL, 698–

WSP, 59, k. 3–7, 9.

Raport z akcji przesiedleńczej: APL, 698–WA, 16, k. 43. Statystykę za kwiecień zawiera

Korespondencja Starostwa Powiatowego z wojewodą lubelskim dotycząca przesiedleń ludno-
ści ukraińskiej, zob. APL, 698–WA, 16, k. 76–79.

Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR. Stan na dzień

1 marzec, 1 kwiecień, 1 maj 1946 r., AAN, 526, 23, k. 27–28.

Pierwszy transport z przesiedlonymi Ukraińcami odjechał ze stacji Werbkowice w dniu 30

marca 1946 r. Liczył 33 wagony, 56 rodzin, 145 osób, zob. APL, 698–WA, 16, k. 44.

Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR. Stan na dzień

1 marzec, 1 kwiecień, 1 maj 1946 r., AAN, 526, 23, k. 27–28

Dokumentacja dotycząca wyłączenia Ukraińców z akcji przesiedleńczej, APL, 698–WSP,

61, bn; Decyzja z 24 maja 1946 r. Głównego Pełnomocnika rządu USRR ds. Ewakuacji M.
Romaszczenko: APL, 698–WA, 16, k. 87.

Pismo z 15 maja 1946 r. Ministerstwa Administracji Publicznej do wojewody lubelskiego,

APL, 698–WA, 20, k. 198.

J. Wawrzyński, Lubycza w ogniu (9 marca 1946 r.), „Rocznik Tomaszowski” 1983, nr 1, s.

109–119; Meldunek specjalny nr 0064 z dnia 9 marca 1946 r.; Pismo kapitana Bronisława
Sobona do dowództwa Okręgu Wojskowego nr VII, Centralne Archiwum Wojskowe (CAW),

zespół IV.510.7 — Dowództwo Okręgu Wojskowego nr VII (lubelskiego), 252, k. 86; Meldu-
nek sytuacyjny o działalności ukraińskich band UPA w powiecie tomaszowskim i hrubie-

szowskim i organizacji okręgu UPA „Bug” za kwiecień 1946 r., CAW, zespół IV.521, 3 —
zespół 3, Dywizja Piechoty, 55, k. 1; Meldunki sytuacyjne, CAW.IV.521, 3, 55, k. 10–12, 42,

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

28 maja 1946 r. rozpoczęła się akcja przesiedleńcza ludności ukraińskiej z po-

wiatu włodawskiego przy współudziale 53 pp. 1 czerwca 1946 r. odbyła się we Wło-

dawie konferencja z udziałem przedstawicieli wojska, komisji ds. ewakuacji, burmi-
strzów, wójtów i sekretarzy gminnych. Za najważniejsze uznano ścisłą współpracę

i koordynację działań zarządów gminnych z wojskiem w związku z dostarczeniem
spisów ludności, podwód, zabezpieczeniem majątku poukraińskiego oraz ścisłą

kontrolą deklaracji o wielkości pozostawionego mienia. Jednym z istotnych posta-

nowień tej konferencji była decyzja o powołaniu komisji, której zadaniem było roz-
patrywanie spraw związanych z przynależnością narodową typowanej do przesie-

dlenia ludności i ewentualnym uwolnieniem od tej akcji

Największym problemem okazał się brak środków transportowych w celu prze-

wiezienia Ukraińców do punktu zbiorczego i stacji kolejowych. Brak środków finan-

sowych komisji na uiszczenie należności za podwody dostarczane przez ludność
polską, a także początek prac polowych znacznie utrudniały współpracę i koordy-

nację działań

Tabkica 2. Przebieg przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego
do USRR (A i B).

liczba Ukraińców

Powiat

podlegających prze-

siedleniu

zgłoszonych do

przesiedlenia

przesiedlonych

przy pomocy wojska

bialski

b.d. b.d. b.d. b.d. -

biłgorajski 4

476 16

716 4

334 16

597 -

chełmski 9

304

462 8

965 33

195 -

hrubieszowski 18

984 69

937 18

653 68

658 8

002 31

339

krasnystawski

072 3

515 953 2

932 - -

kraśnicki

343 1

318 343 1318 -

lubartowski

326 1

131 326 1

131 - -

radzyński

83 274 83 274 - -

tomaszowski

139 40

904 11

097 40

742 3

954 15

421

włodawski

617 26

800 7

296 25

030 4

064 13

996

zamojski

648

845

543

480

- -

Razem 54

992 200

902 53

593 195

357 16

020 60

756

72; Komunikaty o działaniach jednostek i formacji Wojska Polskiego celem likwidacji band
i przesiedlenia ludności ukraińskiej za marzec 1946 r., CAW, zespół IV.501.1/1 — Sztab

Generalny Wojska Polskiego, 662, k. 133, 159, 169–170, 185, 188, 193, 196, 203; 9 marzec
1946, m.p.: Zawiadomienie dowódcy oddziału UPA o przeprowadzeniu działań przeciwko

wysiedlaniu ludności ukraińskiej, [w:] R. Drozd, Ukraińska Powstańcza Armia — Doku-
menty–struktury, Warszawa 1998, s. 251–253.

Od 7 czerwca 1946 r. Komisja odbyła 12 posiedzeń, rozpatrując 451 podań indywidualnych,

91 podań dotyczących rodzin pracowników MO i UBP (62 rodziny) oraz aktywnych członków

PPR (41 rodzin). Wszystkie sprawy rodzin pracowników MO i UBP oraz aktywu PPR zostały

rozpatrzone pozytywnie. W przypadku podań indywidualnych decyzję przychylną podjęto
w odniesieniu od 149 rodzin (małżeństwa mieszane — 57, starzy i chorzy — 80, rodziny ofice-

rów Wojska Polskiego — 10), wypadki pomyłek w ewidencji i dobry stosunek do państwa
polskiego — 87, odroczenia udzielono 35 rodzinom, 257 podań rozpatrzono odmownie.

Telefonogram z 26 marca 1946 r. S. Ogorzałka do wojewody; Odpis pisma z 6 czerwca

1946 r. UWL do Starostwa Powiatowego w Włodawie, APL, 698–WSP, 59, k. 14, 19.

Grzegorz Pawlikowski

liczba Ukraińców

Powiat

przesiedlonych

wyłączonych

z akcji

przesiedleńczej

bialski 1

314 5

153 - -

biłgorajski 3

934 15

205 546 1

590

chełmski 8

965 33

195 339 1

267

hrubieszowski 18

653 68

658 331 1

279

krasnystawski

874

707

198 698

kraśnicki 343

318 - -

lubartowski

326 1

131 - -

radzyński

83 274 - -

tomaszowski

097

742

42 162

włodawski

296 25

030 321 1

770

zamojski

1543

480

105

365

Razem 54

428 198

893 1882 7

131

dane zawierają sumę wysiedlonych z powiatu oraz przez punkt etapowy przy Głównym

Przedstawicielu ds. Ewakuacji.

punkt etapowy przy Głównym Przedstawicielu ds. Ewakuacji;

w tym z powiatu zamojskiego 1 282 rodziny — 4 544 osoby, hrubieszowskiego 16 rodzin

— 61 osób, tomaszowskiego 245 rodzin — 875 osób;

w tym z powiatu krasnystawskiego 867 rodzin — 2 685 osób, z zamojskiego 5 rodzin — 8

osób, chełmskiego 2 rodziny — 7 osób;

w tym z powiatu tomaszowskiego 10 925 rodzin — 40 076 osób, hrubieszowskiego 155

rodzin — 610 osób, zamojskiego 8 rodzin — 9 osób, lubaczowskiego 9 rodzin — 47 osób;

w tym przesiedlonych w 1945 r. 1 223 rodziny — 4 877 osób, w 1946 r. 91 rodzin — 276
osób.
Źródło: Sprawozdanie z przebiegu ewakuacji ludności ukraińskiej i innej do USRR za okres
1 październik 1944 r. - 2 sierpień 1946 r., AAN, 200, XII/117, k. 42.

W czasie przymusowej akcji (1 marzec – 2 sierpień 1946) oddziały wojskowe

wysiedliły z trzech powiatów 60 756 Ukraińców. Ukraińcy przymusowo przesiedleni

przez wojsko stanowili ok. 31% ogółu przesiedlonych z województwa lubelskiego do

USRR i ok. 21% przymusowo przesiedlonych w skali całego kraju

. Mieszkańców

Lubelszczyzny wysiedlano również z powiatu lubaczowskiego i jarosławskiego, jeśli

z jakichś powodów przebywali tam w czasie akcji wysiedleńczej

. Wśród przesie-

Ewakuacja ludności ukraińskiej od 13 października 1944 r. do 2 sierpnia 1946 r.; Spra-

wozdanie za okres 1 marzec –2 sierpień 1946, APL, 698–WA, 16, k. 108–109; G. Mazur,

Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski…, op. cit., s. 50–51.

Ogólne zestawienie na dzień 1 czerwca 1946 r., AAN, 526, 6, k. 7. Z powiatu lubaczow-

skiego przesiedlono 106 rodzin (322 osoby), z powiatu tomaszowskiego 68 rodzin (214 osób)
z powiatu biłgorajskiego.: Akt z 13 lipca 1946 r. (powiat lubaczowski): AAN, 526, 184, k. 50–

53; Z Jarosławia ewakuowało się 6 osób mieszkających na stałe w województwie lubelskim,

z tego 1 z powiatu chełmskiego, 4 z powiatu biłgorajskiego i 1 z powiatu hrubieszowskiego:
Sprawozdanie z działalności Urzędu Ewakuacyjnego w Jarosławiu za okres urzędowania

od 17 października 1944 r. do 22 czerwca 1946 r., AAN, 526, 28a, k. 34; zob. M. Tyliszczak,

9 Drezdeńska Dywizja Piechoty w walce z ukraińskim i polskim podziemiem zbrojnym

(czerwiec 1945 – październik 1947), [w:] W walce ze zbrojnym podziemiem 1945–1947, red.
M. Turlejska, Warszawa 1972, s. 157; K. Bujak. G. Pawlikowski, Przesiedlenia ludności ukra-

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

dlonych do USRR dorosłych Ukraińców (bez powiatu bialskiego

) przeważały ko-

biety. Przykładowo z powiatu hrubieszowskiego wyjechało 17 172 mężczyzn i 21 332

kobiety w wieku od 19 do 60 lat (różnica wynosiła 4 160), z powiatu tomaszow-
skiego 8 674 mężczyzn i 12 887 kobiet (różnica — 4 213). Pod względem zawo-

dowym dominowali rolnicy (95,6%), następnie rzemieślnicy (3,4%), robotnicy prze-
mysłu i handlu (0,1%), pracownicy umysłowi (0,4%), oraz zdefiniowani jako inni

(0,5%). Do ich transportu użyto 185 620 podwodów, 25 152 wagony i 502 pociągi

Przesiedlenie ludności ukraińskiej do USRR zakończono w przeświadczeniu,

że pozostałe na terenie województwa osoby (rodziny) ukraińskie i mieszane polsko-

ukraińskie są nieliczne, rozproszone i zazwyczaj lojalne w stosunku państwa pol-

skiego. Wyjątkiem był powiat bialski, gdzie całościowej akcji przesiedleńczej nie
przeprowadzono, mimo że znaczna jego część pozostawała pod silnymi wpływami

miejscowej siatki OUN

. Władze wojewódzkie i terenowe stanęły przed wieloma

problemami wynikającymi z planowanego zakończenia akcji przesiedleńczej Ukra-

ińców. Najważniejsze z nich dotyczyły zabezpieczenia mienia poukraińskiego, jego

zasiedlenia i zagospodarowania, które było utrudnione ze względu na braki inwen-
tarza i przypadki powrotu Ukraińców

Tereny zakwalifikowane do wysiedleń objęto akcją osiedleńczą polskich osad-

ników, którą kierował i koordynował delegat wojewody lubelskiego Roman Jasiń-
ski

. Zmieniło się podstawowe założenie akcji osiedleńczej. Dotychczasowa prak-

tyka stosowana przez PUR miała głównie na celu częściowe, bezplanowe i doraźne

rozlokowanie napływających kolejnych fal repatriantów. Koordynowana do marca
1946 r. na szczeblu powiatowym i wojewódzkim akcja zasiedlenia, prowadzona

równocześnie z akcją przesiedleńczą Ukraińców, miała zapewnić zagospodarowanie
i zmianę charakteru terenów przyszłego osiedlenia z ukraińskiego na polski

Opuszczone gospodarstwa poukraińskie

zostały częściowo przydzielone osie-

dleńcom wewnętrznym (w obrębie powiatu) oraz zewnętrznym, napływającym
z innych powiatów województwa (3 150 rodzin). Powiat hrubieszowski zasiedlono

osadnikami z powiatu zamojskiego (1 609), biłgorajskiego (779), kraśnickiego

(528), puławskiego (209), lubelskiego (23), lubartowskiego (2). Docelowo plano-
wano osiedlić około 3–4 tysiące rodzin. Nie było wielu chętnych (20 rodzin z po-

wiatu łukowskiego i radzyńskiego) na osiedlenie się w powiecie włodawskim ze

ińskiej z powiatu jarosławskiego do USRR (październik 1944 r. – maj 1946 r.), „Rocznik
Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia” 2004, t. XV, s. 71–96.

Zasięg kompetencji Głównego Przedstawiciela Rządu ds. ewakuacji Ukraińców z Polski nie

obejmował powiatu bialskiego. Był to obszar kompetencji Przedstawiciela ds. ewakuacji Bia-

łorusinów.

Statystyka przesiedlonych do USRR Ukraińców, AAN, 526, 24, k. 7–9.

Sprawozdanie referatu administracyjno-prawnego Starostwa Powiatowego bialskiego

za lipiec 1946 r.; Sprawozdanie referatu społeczno-politycznego Starostwa Powiatowego
bialskiego za lipiec 1946 r.; Sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego bialskiego

za sierpień 1946 r., APL, 698, WSP, 205, k. 387, 399, 427.

Sprawozdanie z inspekcji starostwa powiatowego włodawskiego odbytej w dniach 16–

18 lipca 1946 r. na polecenie wojewody: APL, 698–WA,16, k. 125–126.

Zob. Obwieszczenie Wojewódzkiego Komitetu Przesiedleńczego z 11 marca 1946 r., APL,

698–WA, 19, k. 66; Odezwę wydano również w formie plakatu, zob. APL, 698–WA, 19, k. 66

Pismo z 22 sierpnia 1946 r. wojewody lubelskiego do Starostwa Powiatowego w Chełmie

w sprawie komitetów osiedleńczych, APL–C, 4, 126, bn.

W powiecie hrubieszowskim przesiedleni Ukraińcy pozostawili 13 536 domów, 11 487 staj-

ni, 11 319 stodół, 5 745 innych nieruchomości, 855 przedsiębiorstw przemysłowych, 16 083

przedmioty domowego użytku, 17159 sztuk innego inwentarza martwego. Zob. Mienie nieru-
chome pozostawione przez Ukraińców, AAN, 526, 24, k. 14.

Grzegorz Pawlikowski

względu na słabą jakość miejscowych gleb. W powiecie tomaszowskim i bialskim

nastąpiło upełnorolnienie miejscowych gospodarstw. Wraz z zakończeniem akcji

przesiedleńczej do USRR w trudnej sytuacji znaleźli się również przybyli jesienią
1945 r. repatrianci — nie mogli oni zebrać plonów z otrzymanych gospodarstw po-

ukraińskich, ponieważ zebrali i wywieźli je poprzedni gospodarze, często niszcząc
pozostawiony inwentarz martwy.

Koszty akcji osiedleńczej pokrywał Urząd Wojewódzki, jednak w wielu przy-

padkach repatrianci z ZSRR lub nowo osiedleni z bliższej lub dalszej okolicy zwra-
cali się do PUR z prośbą o pomoc w zdobyciu żywności, gdyż nie mieli możliwości

wyżywienia swych rodzin. PUR dysponował minimalnymi dostawami artykułów ży-

wnościowych, które musiał przeznaczać na bieżące potrzeby Polaków przybywa-
jących nowymi transportami z USRR

. W tej sytuacji wśród Polaków osadzonych

w gospodarstwach poukraińskich nasiliła się tendencja do wyjazdu na ziemie za-
chodnie. Jedną z głównych przyczyn była aktywizacja oddziałów Ukraińskiej Po-

wstańczej Armii

. Największą akcją UPA w tym okresie były napady na Uhnów ( 7

na 8 sierpnia 1946 r.); atak sotni Stepana Prystupy („Dawyd”) na strażnicę nr 151
w Tudorkowicach (21 września 1946 r.), nieudany atak na Waręż (5 października

1946 r.) czy opanowanie Tarnogrodu (6 grudnia 1946 r.) przez sotnię Hryhorija

Mazura („Kałynowycza”)

Wśród trudności, na jakie napotykały Powiatowe Urzędy Ziemskie po wysie-

dleniu Ukraińców, należy wskazać roszczenia majątkowe rodzin polskich i miesza-

nych. Zgłaszały one pretensje do ziemi nabytej po wysiedlonych Ukraińcach oraz
spadkowe po rodzinach mieszanych. Bardzo duża ilość spraw i braki w dokumenta-

cji często uniemożliwiały ich administracyjne rozpatrywanie

. W celu zabezpiecze-

nia gospodarstw i majątku poukraińskiego władze zamierzały organizować oddziały

ORMO, ich członków osadzać wraz z rodzinami w opuszczonych gospodarstwach,

a w celu zapewnienia bezpieczeństwa przydzielać im broń. Dodatkową ochroną
miało być wzmocnienia obsady posterunków MO

. Próba szybkiego nadania pol-

skiego charakteru tym ziemiom za pomocą akcji osiedleńczej była jednak skazana

na niepowodzenie.

Zakończenie

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego były częścią ogólno-

polskiej akcji wymiany ludności między Polską a USRR. Akcja miała dwa etapy —

Z. Konieczny, Zmiany demograficzne w południowo-wschodniej Polsce w latach 1939–

1950, Przemyśl 2002, s. 145; Prośba o kredyty złożona do Urzędu Wojewódzkiego w Lubli-

nie, APL, 698–WSP, 63, bn.

Pismo z 8 listopada 1946 r. wójta gminy Pawłów do Starostwa Powiatowego w Chełmie,

APL–C, 4, 126, bn.

Meldunki sytuacyjne za grudzień 1946 r., CAW. IV.521, 3, 55, k. 42, 72; Sprawozdanie

dekadowe za 1–9 października 1946 r., CAW.IV.510, 7, 228, k. 87; Pismo do Komendy
Głównej Milicji Obywatelskiej w Warszawie, CAW.IV.510, 7, s. 253; Оперативний звіт за

місяць жовтень, [w:] Літопис Української Повстанської Армії, red. П. Потічний,
Львів–Торонто 2003, t. 39, s. 187; Odpis raportów operacyjnych sotni Grzegorza Mazura

(„Kalinowicza”) za listopad i grudzień 1946 r., Instytut Pamięci Narodowej, oddział w Rze-

szowie, zespół 107 — Sądy Wojskowe województwa rzeszowskiego, 1614, t. 8, k. 1045, 1063–
1064; Sprawozdanie dekadowe 1–10 grudnia 1946 r., CAW.IV.510, 7, 253, k. 407.

Z. Konieczny, Zmiany demograficzne…, op. cit., s. 147.

1946 czerwiec 21, Lublin: Sprawozdanie Dowództwa Okręgu Wojskowego nr VII (Lubel-

skiego) z przebiegu przesiedlenia Ukraińców z województwa lubelskiego do USRR, [w:]
Repatriacja czy deportacja…, op. cit., t. 2, s. 217–219.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

dobrowolny (od października 1944 r. do lutego 1946 r.) i przymusowy (od marca

1946 r. do marca 1947 r.). Transfer ludności ukraińskiej oraz osadzanie repatrian-

tów i krajowych przesiedleńców w gospodarstwach proukraińskich wpłynęły na
zmiany narodowościowe w poszczególnych powiatach i województwach. W skali

ogólnej przesiedlono łącznie ok. 250 tysięcy Ukraińców i Polaków. W wyniku wielo-
kierunkowych ruchów migracyjnych województwo lubelskie opuściło około 15%

ludności, co wpłynęło ujemnie na saldo migracji ludności. Wyjątkiem był powiat

chełmski, ale wynikało to ze wzmożonej akcji osadzania repatriantów przez więk-
szość czasu trwania wymiany ludności. Największy ubytek ludności zanotowały po-

wiaty hrubieszowski (54 240) i tomaszowski (49 117). Najmniejsze ujemne saldo

migracji wystąpiło w powiecie radzyńskim (3 604). Największy wpływ na zmiany
narodowościowe miały przesiedlenia ludności ukraińskiej, stopień ich intensyfikacji

i zasięg terytorialny. Po zakończeniu ewakuacji ludności ukraińskiej do USRR na-
stąpiła likwidacja aparatu przesiedleńczego

, a wszelkie dalsze kwestie przesie-

dleńcze należało kierować do Polsko-Radzieckiej Komisji Mieszanej ds. Ewakuacji

w Warszawie. W związku z likwidacją rejonowych placówek ds. ewakuacji Główny
Przedstawiciel J. Bednarz zarządził przeprowadzenie odpisów akt osób i rodzin

ewakuowanych do USRR

Polska jako podmiot wygasającej umowy międzynarodowej do ponownego

przesiedlenia części Ukraińców próbowała wykorzystać fakt podpisania przez nich

kart ewakuacyjnych lub ich nielegalny powrót z USRR do Polski, chociaż formalnie

nie byli już oni obywatelami polskimi, lecz radzieckimi. Od sierpnia do grudnia
1946 r. do USRR wyjechało 5 950 osób, część z nich to osoby przesiedlone z woje-

wództwa rzeszowskiego w okresie od 29 października do 14 listopada 1946 r.

Województwo lubelskie zostało ponownie objęte taką akcją w 1947 r. Osoby,

które nie wyjechały do USRR z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego, biłgorajskie-

go, puławskiego, kraśnickiego, krasnystawskiego, chełmskiego, hrubieszowskiego
i lubelskiego, miały wyjeżdżać przez punkt etapowy w Chełmie, osoby z powiatu

włodawskiego, radzyńskiego, bialskiego, łukowskiego, siedleckiego, lubartowskiego

- przez punkt etapowy w Białej Podlaskiej

. O liczbie osób podlegających pierwot-

nie przesiedleniu w tym etapie może świadczyć fakt, że z terenów o małej liczbie

ludności zarządzenia egzekucyjne o wysiedleniu otrzymały w powiecie radzyńskim
94 osoby, w bialskim 4

. Był to ostatni etap przesiedleń ludności ukraińskiej do

USRR. Etap ten różnił się od wcześniejszych tym, że jego podstawą prawną były

głównie przepisy o cudzoziemcach, a nie układ z 9 września 1944 r. i protokoły do-
datkowe. Jego realizacja została powstrzymana mocą decyzji administracyjnej

Pismo z 1 sierpnia 1946 r. J. Bednarza do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, APL–C, 4,

126, bn.

Pismo Ministerstwa Spraw Zagranicznych do wojewody lubelskiego, APL, 698–WA, 16,

k. 128.

Sprawozdanie głównego Przedstawiciela Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej do

spraw ewakuacji J. Bednarza z przebiegu dodatkowej akcji przesiedleńczej do USRR Ukra-
ińców zamieszkałych w województwie rzeszowskim przeprowadzonej od 29 października

do 14 listopada 1946 r., APR, 36, 467, k. 332; Według Leszka Brzozy w tym okresie wyjecha-
ło 2359 osób. zob. P. Skrzynecki (L. Brzoza), Wysiedlenie ludności ukraińskiej z Polski

w latach 1944–1946, Warszawa 1988, s. 6–7; J. Pisuliński, Przesiedlenie…, op. cit., s. 507.

Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z grudnia 1946 r., Archiwum Państwowe w Lu-

blinie, oddział Radzyń Podlaski (APL–R), zespół 6 — Starostwo Powiatowe w Radzyniu Pod-

laskim, sygn. 38, k. 1.

Zarządzenia egzekucyjne z powiatu radzyńskiego, APL–R, 6, 38, k. 4–98; Zarządzenia

egzekucyjne z powiatu bialskiego, APL–R, zespół 4 — Starostwo Powiatowe w Białej Podla-
skiej, 91, k. 80–120.

Grzegorz Pawlikowski

Urzędu Wojewódzkiego z 26 marca 1947 r., która, wobec nowej koncepcji roz-

wiązania problemu obywateli narodowości ukraińskiej, nakazywała wstrzymać się

od wszelkich czynności związanych z repatriacją do ZSRR

. 17 lutego 1947 r. Wła-

dysław Wolski zarządził wznowienie akcji przesiedleńczej w powiecie bialskim, hru-

bieszowskim i włodawskim. W okresie od 1 do 10 marca z powiatu bialskiego do
USRR przesiedliło się jedynie 43 Ukraińców zarejestrowanych na wyjazd znacznie

wcześniej, a pozostających dotychczas na terenie Polski ze względu na chorobę lub

z innych przyczyn

Podpisanie protokołu końcowego do układu o przesiedleniu ludności nastąpiło

6 maja 1947 r. Następnego dnia władze Rzeczypospolitej Polskiej i USRR wydały

wspólny komunikat o zakończeniu wymiany ludności.

Województwo lubelskie, będące przed lipcem 1944 r. typowym terenem pogra-

nicza kulturowego, religijnego i etnicznego, zostało znacznie odmienione w następ-
stwie zmniejszenia liczebności ludności ukraińskiej o ok. 200 tysięcy osób. W okre-

sie dwóch lat (1944–1946) doszło do radykalnego przekształcenia struktury etnicz-

nej całego państwa polskiego.

Wskutek przeprowadzonej akcji wymiany ludności między Polską a USRR

Ukraińcy przestali być liczebną mniejszością narodową, chociaż spora ich liczba

pozostała w Polsce. Natomiast znaczna część społeczeństwa polskiego pozostająca
pod wpływem przeżyć okupacji, która wywołała w nim odruchy nacjonalizmu, ak-

ceptowała te przemiany. Przesunięcie granic Polski na zachód komuniści przedsta-

wiali nie jako efekt polityki mocarstw, lecz jako praktyczną realizację zasady jedno-
litości narodowej.

Павліковський Ґ., Переселення українського населення з Люблі-

нського воєводства до УРСР (жовтень 1944 р. – березень 1947 р.)
Стаття написана з метою відтворити хід депортації українського населення
(близько 200 тисяч чоловік) з Люблінського воєводства до УРСР (жовтень

1944 р. – березень 1947 р.). Переселення відбувалося на підставі угоди, яка

була укладена 9-го вересня між Польським Комітетом Національного Ви-
зволення та урядом УРСР. Протидіяти виселенню намагалася Організація

Українських Націоналістів і загони Української Повстанської Армії. Депо-
ртація українського населення, переселення осіб польської національності та

польсько-українські змагання змінили етнічний, мовний і культурний ха-

рактер люблінського регіону.

Pismo z 26 marca 1947 r. S. Wojtowicza do Starosty Powiatowego w Chełmie, APL–C, 4,

127, bn.

11 marzec 1947, Lublin: Telefonogram szefa Sztabu Dowództwa Okręgu Lubelskiego płka

Nikodema Kunderewicza do szefa oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego WP gen.

Bryg. Ostapa Stecy w związku z próbą wznowienia przesiedlenia Ukraińców z Polski do
USRR, [w:] Akcja „Wisła”. Dokumenty, red. E. Misiło, Warszawa 1993, s. 58, zob. przypis 4.

Przesiedlenia ludności ukraińskiej z województwa lubelskiego do USRR …

Pawlikowski G., The transfer of Ukrainian population from the Lublin

Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic (October 1944–

March 1947)
The article presents the transfer of Ukrainian population (about 200,000 people)

from the Lublin Voivodeship to the Ukrainian Soviet Socialist Republic (October
1944 – March 1947). The transfer took place on the basis of the agreement signed

on September 9, 1944 between the Polish Committee of National Liberation (PKWN

in its Polish acronym) and the authorities of the Ukrainian SSR. There were attem-
pts to put a stop to the resettlements on the part of the Organization of Ukrainian

Nationalists, as well as the troops of the Ukrainian Insurgent Army (UPA). The de-

portations of the Ukrainian population, the re-settlement of the Polish population
as well as the Polish-Ukrainian warfare changed the ethnic, linguistic and cultural

makeup of the Lubllin Voivodeship.

1–2/2009

EGIONY

Xxxxxxxxxxx

Hałyna Kochan

Narodowa Akademia Nauk Ukrainy,
Kijów

Analiza SWOT dokumentów statutowych
Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego
oraz polityczne wskaźniki efektywności
rozwoju obwodów ukraińskich wchodzących
w skład tych euroregionów

Autorka wskazała na możliwości i zagrożenia, jakie stoją przed władzami obwo-
dów ukraińskich w zakresie współpracy z polskimi jednostkami administracyj-
nymi. Uznała, że tylko niektóre obwody ukraińskie są gotowe do współpracy ze
stroną polską i mogą wykorzystywać wszystkie statutowe możliwości, jakie dają
euroregiony. Istotnym zagadnieniem pozostaje kwestia wyrównywania infrastru-
ktury organizacyjnej obwodów ukraińskich wchodzących w skład tego samego
euroregionu.

Dzięki korzystnemu położeniu geopolitycznemu Ukraina ma wielkie potencjalnie
możliwości rozwoju. Jej granica zewnętrzna należy do najdłuższych w Europie, zaś

19 z 25 regionów kraju położonych jest na pograniczu. Wsparcie współpracy trans-
granicznej regionów przygranicznych jest instrumentem niwelowania dysproporcji

pomiędzy regionami i aktywizacji ich rozwoju społeczno-ekonomicznego

Nadgraniczne obwody Ukrainy (wołyński, czerniowiecki, zakarpacki, odeski,

iwanofrankiwski, tarnopolski, lwowski, charkowski, czernihowski) wchodzą — wraz

z jednostkami administracyjnymi Polski, Słowacji, Węgier, Białorusi, Rosji, Rumu-

nii i Mołdowy — w skład sześciu euroregionów. Ukraińsko-polsko-słowacko-ru-
muńsko-węgierską współpracę sformalizowano w ramach Euroregionu Karpac-

kiego (1993), ukraińsko-polsko-białoruską — Euroregionu Bug (1995), ukraińsko-

rumuńsko-mołdowską — Dolny Dunaj (1998) i Górny Prut (2000); ukraińsko-ro-
syjsko-białoruską — Dniepr (2003); ukraińsko-rosyjską — Euroregionu Słobo-

Особливості політики регіонального розвитку України на сучасному етапі, zob.

http:www.niss.gov.ua/book/Varnaly1/002.htm

Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego

żanszczyzna (2003). Kryterium oceny współpracy transgranicznej w ramach eu-

roregionów jest realizacja przez zaangażowane strony wspólnych projektów

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja prawnych zasad funkcjonowania

euroregionów Bug i Karpackiego wraz z przedstawieniem ich wad, a także analiza

ekonomicznej i politycznej efektywności działalności ukraińskich obwodów wcho-
dzących w skład tych euroregionów. Analiza ta służy wyjaśnieniu, jakie zadania sta-

ną w przyszłości przed ukraińskimi obwodami, a których realizacja pozwoliłaby

zharmonizować współpracę i zrównoważyć poziomy rozwoju polskich i ukraińskich
terytoriów przygranicznych.

Euroregion to jedna z form współpracy jednostek administracyjnych sąsiadują-

cych ze sobą krajów zgodnie z dwustronnymi lub wielostronnymi umowami, ma-
jąca na celu rozwiązywanie wspólnych problemów i realizację wspólnych zadań

z wykorzystaniem uzgodnionych mechanizmów

Fundament rozwoju współpracy w ramach euroregionów stanowi szereg doku-

mentów przyjętych przez Radę Europy. Są to przede wszystkim: Europejska Kon-

wencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami
Terytorialnymi (Madryt, 21.05.1980)

, Europejska Karta Samorządu Terytorialnego

(Strasburg, 15.11.1985),

Deklaracja Wiedeńska przyjęta na Szczycie Rady Europy

(Wiedeń, 9.10.1993), a także Protokół Dodatkowy do Konwencji Ramowej

(09.10.

1995)

, Pakt

Stabilności w Europie przyjęty w Paryżu 21 marca 1995 r. przez mini-

strów spraw zagranicznych 52 państw — członków OBWE, w którym podkreślono

wagę efektywnego wykorzystania potencjału współpracy transgranicznej dla rozwo-
ju wolności jednostki, idei, dobrobytu, usług w sferze ekonomicznej, kulturalnej

i administracyjnej

Praktyczna realizacja procesu integracji ze strukturami UE możliwa jest jedynie

w warunkach dopełnienia ogólnoeuropejskiego wymiaru współpracy integracją re-

gionalną i pogłębianiem współpracy Ukrainy i UE w poszczególnych dziedzinach.
Gdy wziąć pod uwagę istotną w UE tendencję, zawartą w haśle „Od Europy naro-

dów do Europy regionów”, ten kierunek działań nabiera szczególnego znaczenia.

Integracja regionalna przewiduje ustanowienie i pogłębianie bezpośrednich

kontaktów między poszczególnymi regionami Ukrainy i krajami członkowskimi lub

kandydującymi do UE, ich rozwój w określonych kierunkach celem stopniowego
przenoszenia wagi procesu integracyjnego z centralnych organów władzy wykonaw-

czej na regiony, organa samorządu terytorialnego, społeczności lokalne, wreszcie —

jak najszersze zaangażowanie obywateli Ukrainy

. W ten sposób praktycznym ucie-

leśnieniem idei „Strategii integracji Ukrainy do Unii Europejskiej” było utworzenie

Euroregionu Karpackiego i Euroregionu Bug.

С. Костюк, Єврорегіони в українських прикордонних областях — нереалізований по-

тенціал відносин Україна – ЄС, [w:] „Людина і політика” 2004, nr 3, s. 21–27.

Zob. http://www.wyklady.ekpu.lublin.pl/wyklady/trojan/trojanw3.htm.

Konwencja madrycka (przyp. red.).

Protokół Dodatkowy do Europejskiej Konwencji Ramowej o Współpracy Transgranicznej

między Samorządami i Władzami Terytorialnymi, otwarty do podpisania dnia 9 listopada

1995 r. w Strasburgu (przyp. red.).

В. Новицький, Україна 2003: Пошук євроінтеграційної моделі та участь в системі

єврорегіонів, [w:] http://dialogs.org.ua/ru/material/full/5/1137.

Стратегія інтеграції України до Європейського Союзу затверджена Указом Пре-

зидента України від 11 червня 1998 року N 615/98, [w:] www.rada.gov.ua.

Hałyna Kochan

Zgodnie ze swym Statutem Związek Międzyregionalny Euroregion Karpacki

jest (…) wspólnym organem doradczym i koordynującym, mającym na celu roz-

wijanie współpracy transgranicznej między regionami przygranicznymi — człon-
kami Związku, zgodnie z Europejską Konwencją Ramową o Współpracy Trans-

granicznej między Wspólnotami lub Władzami Terytorialnymi, Artykuł Nr 106
Rady Europy, oraz opartym na zasadach subsydialności, partnerstwa i repre-

zentacji.

Strony, w ramach wzajemnych porozumień i stosownie do ich możliwo-

ści, zapewnią środki finansowe niezbędne dla działalności Związku i jego orga-
nów, powstałych na mocy tego Statutu. Wszelkie koszty Euroregionu Karpackie-

go będą pokrywane z budżetów lokalnych, a także innych dostępnych źródeł wspie-

rania jego działalności

. Związek nie jest ponadnarodowym czy ponadpaństwowym

organizmem, a raczej strukturą wspierającą współpracę międzyregionalną jego czło-

nków.

Cele i zadania związku są następujące:

• organizowanie i koordynowanie działań na rzecz rozwoju współpracy pomię-

dzy członkami w dziedzinie gospodarki, ekologii, kultury, nauki i edukacji;

• pomaganie i wspieranie konkretnych projektów i planów będących przedmio-

tem wspólnego zainteresowania;

• rozwijanie i ułatwianie kontaktów pomiędzy mieszkańcami obszaru działania

Związku, w tym kontaktów pomiędzy ekspertami różnych dziedzin;

• rozwijanie dobrosąsiedzkich stosunków pomiędzy członkami;

• identyfikowanie potencjalnych obszarów wielostronnej współpracy pomiędzy

członkami;

• pośredniczenie i ułatwianie współpracy członków z organizacjami, agencjami

i instytucjami.

W strukturze i pod auspicjami Euroregionu Karpackiego priorytetowe są po-

niższe działania:

• Poza siecią związków na obszarze całego Euroregionu Karpackiego rozwija-

nie dwu- i trójstronnych inicjatyw współpracy i wspólnych projektów;

• Promowanie bezpośredniej współpracy pomiędzy indywidualnymi członkami

(regionami, powiatami, miastami, mikroregionami);

• W zgodzie z zasadami i celami Euroregionu Karpackiego poszerzanie pól współ-

pracy odpowiadających rzeczywistym potrzebom sektorów społecznego (mniej-
szości, sektor pozarządowy, młodzież) oraz gospodarczo-finansowego;

• Funkcjonowanie organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, fundacji) reali-

zujących cele i zadania Euroregionu Karpackiego, ustanawianie regularnych

kontaktów pomiędzy nimi ze szczególnym uwzględnieniem przygotowywania
wspólnych projektów i przedkładania wspólnych wniosków

Misją Euroregionu Karpackiego jest poprawa poziomu życia ludności regionu,

utrzymanie pokoju, wspieranie dobrosąsiedzkich stosunków po obu stronach gra-
nicy, zmniejszanie efektu izolacji na granicach, zagwarantowanie przejrzystości gra-

nic. Związek Międzyregionalny Euroregion Karpacki posiada własny budżet, na
który składają się środki asygnowane przez regionalne i lokalne organa władzy,

М. Долішній, Регіональна політика на рубежі ХХ-ХХІст.: нові пріоритети, Київ

2006, s. 439.

http://www.karpacki.pl/pliki/Statut%20Euroregion200803291826.doc.

Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego

a także zagranicznych sponsorów, szczególnie Fundację Braci Rockefellerów i In-

stytutu Studiów „Wschód–Zachód”.

W myśl Statutu Związku Transgranicznego Euroregion Bug Strony w ramach

wzajemnych uzgodnień oraz stosownie do swoich możliwości finansują działal-

ność Związku i jego organów utworzonych na mocy (…) Statutu. Niniejszy statut
nie narusza istniejących form i rodzajów współpracy transgranicznej danego Pań-

stwa lub Strony. Przy wypełnianiu swoich funkcji oraz realizacji zadań Związek

i jego organy mogą współpracować z organizacjami, agencjami krajowymi i mię-
dzynarodowymi

Związek Euroregion Bug tworzy się w celu rozwoju współpracy obszarów

przygranicznych w następujących dziedzinach:
• zagospodarowania przestrzennego,

• komunikacji, transportu i łączności,

• oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu i turystyki,

• ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego,

• likwidacji zagrożeń i klęsk żywiołowych,

• rozwijania kontaktów między mieszkańcami obszarów przygranicznych oraz

współpracy instytucjonalnej, a także współpracy podmiotów gospodarczych.

Za misję Stowarzyszenia można przyjąć myśl zawartą w Aneksie do Porozumie-

nia o utworzeniu Związku Transgranicznego Euroregion Bug, zgodnie z którą Stro-

ny działają: kierując się pragnieniem swobodnego zrzeszania się i współpracy
narodów Europy na zasadach tradycyjnych wartości demokratycznych, wolności

rynkowej i współpracy gospodarczej w obszarach przygranicznych (…)

W niniejszej pracy wykorzystana jest metoda analizy SWOT, szeroko stosowana

w procesie planowania strategicznego. Narzędzie to pozwala analitykom przedsta-

wić w formie logicznego schematu wzajemny wpływ silnych i słabych stron, szans
i zagrożeń

Tablica 1. Analiza SWOT zasad statutowych Euroregionu Karpackiego

Silne Strony

• organizm utworzony z udziałem lokal-

nych społeczności

• pośrednik między członkami Związku a

organizacjami międzynarodowymi

• wykorzystanie wiedzy ekspertów w

pracach komisji roboczych

Szanse

• udzielanie pomocy w realizacji konkret-

nych projektów

• wspieranie kontaktów dobrosąsiedzkich

• wspieranie rozwoju kontaktów pomiędzy

mieszkańcami obszarów przygranicz-
nych oraz narodami poszczególnych
państw

Słabe strony

• wyznaczenie potencjalnych sfer współ-

pracy nie oznacza wspierania jej roz-
woju

• promocja bezpośredniej współpracy

między indywidualnymi członkami (re-
gionami, miastami, rejonami, mikrore-
gionami) może doprowadzić do przecią-
żenia komisji roboczych i zmniejszenia
efektywności ich pracy

Zagrożenia

• ukraińskie prawodawstwo nie przewi-

duje pojęcia „stowarzyszenia międzyre-
gionalnego”

• zarządzanie organizacjami pozarządo-

wymi w ramach realizacji celów i zadań
Euroregionu Karpackiego

• brak mechanizmu realizacji zapropono-

wanych celów

• brak komisji rewizyjnej

http://www.euroregionbug.pl/index.php?option=com _content&task=view&id=63&Itemid.

http://www.euroregionbug.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=64&Itemid; Н.

Мікула, Єврорегіони: досвід та перспективи, Львів 2003, s. 51.

O analizie SWOT zob. www.swot.ru; http://www.ipo.pl/biznes_plany/pytania_o_biznes_pla-

ny/czym_jest_analiza_swot_592492.html.

Hałyna Kochan

• komisje robocze nie mają obowiązku

włączać w swe prace ekspertów

• EK ma — zgodnie ze statutem — status

stowarzyszenia, a nie euroregionu

Tablica 2. Analiza SWOT zasad statutowych Euroregionu Bug

Silne Strony

• jasno określony status Związku i źródło

finansowania

• stale działająca komisja rewizyjna

• jasno określony mechanizm wykorzy-

stania środków

• włączenie ekspertów w prace poszcze-

gólnych komisji

Szanse

• nie działa w sprzeczności z istniejącymi

formami współpracy transgranicznej

• sprzyja rozwojowi wolnego handlu i

współpracy ekonomicznej na obszarach
przygranicznych

Słabe strony

• brak jasno określonego celu i określo-

nych priorytetów działalności eurore-
gionu

• przewidziana jest współpraca jedynie z

organizacjami krajowymi (ukraińskimi)

Zagrożenia

• brak jasno określonych celów — wska-

zano kierunki działalności, nie określono
jednak, w jaki sposób realizowana bę-
dzie współpraca

Na podstawie rezultatów analizy SWOT można dojść do wniosku, że statutowe

zasady funkcjonowania Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego w znacznej

mierze różnią się, co skutkuje odmiennościami w organizacji ich działalności. Nie-

stety obydwa euroregiony nie posiadają kompleksowych strategii rozwoju, które by-
łyby wyrazem systemowego podejścia do wzajemnych zależności między poszcze-

gólnymi częściami składowymi i wspólnego rozwoju tych transgranicznych organi-

zmów. Wzorem takiej strategii mogłaby być Strategia Rozwoju Euroregionu Dniepr,
będącego przykładem efektywnej współpracy ukraińsko-białoruskiej.

Opracowanie programu rozwoju euroregionów uwarunkowane jest zbliżaniem

się Unii Europejskiej do granic Ukrainy, koniecznością realizacji strategicznego za-

dania integracji Ukrainy z UE, wagą rozwoju współpracy regionalnej. Tworzenie

Euroregionów jest jedną z form współpracy jednostek administracyjnych sąsied-
nich krajów odpowiednio z dwustronnymi i/lub wielostronnymi umowami celem

rozwiązania wspólnych problemów albo wykonania tych samych zadań z wykorzy-

staniem uzgodnionych mechanizmów. Zasadniczymi kierunkami współpracy w ra-
mach istniejących euroregionów jest konsolidacja wysiłków w sferze ekonomicznej,

rozbudowa infrastruktury socjalnej, informacyjnej i produkcyjnej, rozwój budow-
nictwa i sieci transportowej, modernizacja infrastruktury granicznej, pogłębienie

współpracy naukowej i kulturalnej, ochrona środowiska naturalnego, wymiana doś-

wiadczeń między odpowiednimi organami władzy wykonawczej i jednostkami sa-
morządu lokalnego, wzajemna pomoc w likwidacji następstw klęsk żywiołowych

i katastrof, walka z przestępczością i nielegalną migracją itp.

Analizie poddane zostaną strategie rozwoju ukraińskich obwodów wchodzą-

cych w skład euroregionów. W ukraińskich warunkach strategie takie są programa-

mi rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych obwodów. Poddanie ich ana-
lizie SWOT daje możliwość ukazania politycznego i ekonomicznego potencjału

ukraińskich części obu euroregionów oraz oceny tego potencjału z punktu widzenia

skutecznego funkcjonowania euroregionów. Każdy region otrzymał na podstawie

Програма розвитку єврорегіонів, затверджена постановою Кабінету Міністрів

України №587 від 29.04. 2002р.

Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego

analizy SWOT kompleksową ocenę, składającą się z dwóch wskaźników: 1) wkła-

du obwodu w ogólną strategię rozwoju euroregionu (odpowiedź na pytanie, czy

ogólne inicjatywy danego euroregionu znajdowały poparcie w obwodzie, i czy zgła-
szane były własne projekty) oraz 2) oceny poziomu rozwoju samego obwodu w po-

równaniu z innymi obwodami Ukrainy. Maksymalnie w ramach danego wskaźnika
można było przyznać 10 punktów, minimalnie — 1. Przyznawanie ocen miało na

celu stworzenie przybliżonego rankingu obwodów i ocenę ich kompleksowego po-

tencjału, służąc nakreśleniu ogólnego obrazu ukraińskich obwodów wchodzących
w skład obu euroregionów; oceny nie mogą zatem być wykorzystywane jak źródło

pełnych, obiektywnych danych.

Ukraińską część Euroregionu Bug stanowi obwód wołyński. Mocnymi stronami

obwodu są: sprzyjające położenie geograficzne, wprowadzone już innowacyjne roz-

wiązania w gospodarce, istotne bogactwa naturalne (kopaliny), potencjał rekre-

acyjny, rozwinięta sieć transportowa, także o charakterze transgranicznym. Słabe

strony to: malejący przyrost naturalny, dekapitalizacja przedsiębiorstw i transpor-

tu, słaby rozwój rolnictwa, niedofinansowanie i słaba promocja branży turystycznej.
Jednak na podstawie realizacji zatwierdzonej Strategii, poziomu realizowanych

przedsięwzięć i zlokalizowanych w obwodzie inwestycji, co jest wkładem w ogólny

rozwój Euroregionu Bug, obwód otrzymuje 9 punktów, za własny zaś rozwój — 8
pkt. Ogólna ocena politycznego wskaźnika obwodu to 17 pkt. Ocenę przeprowadzo-

no wyłącznie na podstawie Strategii Rozwoju Obwodu Wołyńskiego, tak więc może

być ona subiektywna.

Ukraińską część Euroregionu Karpackiego stanowią obwody: lwowski, iwano-

frankiwski, czerniowiecki i zakarpacki.

Silnymi stronami obwodu iwanofrankiwskiego są, zgodnie z analizą SWOT: bo-

gate zasoby naturalne, unikalne warunki rozwoju turystyki, zwłaszcza narciarskiej,

rozwój gospodarstw typu farmerskiego, wykwalifikowana tania siła robocza. Słabe
strony to rolniczy charakter regionu, słaba baza turystyczna, zużycie majątku prze-

dsiębiorstw oraz jego niezgodność ze standardami międzynarodowymi, wysokie be-

zrobocie, słabo rozwinięta sieć komunikacyjna. Za wkład we wspólną strategię re-

gion otrzymuje 10 pkt., bowiem, mimo ograniczonych możliwości, zapewnia sobie

rozwój poprzez mobilizację kapitału ludzkiego. W analizie SWOT region otrzymuje
6 pkt., gdyż, w porównaniu z innymi obwodami wchodzącymi w skład euroregio-

nów, jest słabo rozwinięty gospodarczo. Realizowanych jest tu najmniej inwestycji

w zestawieniu z innymi obwodami wchodzącymi w skład obu omawianych eurore-
gionów. Ogólna ocena wskaźnika politycznego obwodu wynosi 16 pkt

Mocnymi stronami obwodu lwowskiego są: wykwalifikowana siła robocza, po-

tencjał rekreacyjny i kulturowy, innowacyjność w sferze produkcji, znaczny poten-
cjał naukowy, duża ilość zlokalizowanych inwestycji, dobrze rozwinięta wewnętrzna

infrastruktura transportowa i komunalna, rozwinięty handel. Słabymi stronami są:
niski — w porównaniu z Kijowem — poziom płac, odpływ siły roboczej, mała ilość

gospodarstw rolnych typu farmerskiego i słaby poziom ich rozwoju, wysoka emisja

zanieczyszczeń, problemy z zaopatrzeniem w wodę pitną, słabe połączenia między-
narodowe. Za wkład w Strategię rozwoju euroregionu region otrzymuje 10 pkt.

W analizie SWOT obwód otrzymuje 8 pkt., gdyż wiele problemów można byłoby

rozwiązać na poziomie obwodu, gdyby przyjęto odpowiednie decyzje polityczne.
Ogólna ocena obwodu wynosi 18 pkt

Стратегія економічного та соціального розвитку територій Івано-Франківської

області до 2015 р. Zob. http://www.gov.if.ua/.

Стратегія соціально-економічного розвитку Львівської області. Zob. http://www.-

loda.gov.ua/.

Hałyna Kochan

Obwód zakarpacki w skali kraju i regionu można zaliczyć do obwodów, które

jedynie częściowo wykorzystują swoje możliwości. Wykorzystanie siły roboczej jest

niedostateczne i nie gwarantuje pożądanego poziomu rozwoju gospodarczego. We-
dług wskaźnika rozwoju kapitału ludzkiego region znajduje się wśród pięciu czoło-

wych ukraińskich obwodów. Aktywna postawa Zakarpacia w realizacji współpracy
międzyregionalnej i transgranicznej w kontekście przemian eurointegracyjnych

stwarza warunki, by region stał się obszarem wprowadzania nowych schematów

działania i pozyskiwania funduszy europejskich. Najlepsze inicjatywy wprowadzo-
ne już na Zakarpaciu przenoszone są na grunt innych obwodów

Silnymi stronami Zakarpacia są: posiadanie cennych rzadkich kopalin, wielkie

zasoby leśne, wielopłaszczyznowy rozwój gospodarczy, szybki rozwój przedsiębior-
czości, rozwinięta infrastruktura turystyczna, znaczna ilość lokowanych inwestycji,

liczne strefy czyste ekologicznie, rozbudowana sieć transportowa (V Paneuropejski
Korytarz Transportowy). Do słabych stron obwodu należy zaliczyć małą ilość grun-

tów rolnych, dużą ilość trudnodostępnych terenów, aktywność sejsmiczną, niewy-

korzystywanie innowacji technicznych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych. Za
wkład w ogólną strategię rozwoju Euroregionu Karpackiego region otrzymuje 10

pkt., bowiem, mimo ograniczonych możliwości, zajmuje na Ukrainie 4. miejsce pod

względem tempa rozwoju, a strategia rozwoju obwodu uznana została za wzorcową.
Na podstawie strategii rozwoju obwód otrzymuje 9 pkt. Ocena ogólna (19 pkt.)

jest najwyższa spośród wszystkich badanych obwodów

Silnymi stronami obwodu czerniowieckiego jest duża ilość inwestycji oraz po-

ziom rozwoju rolnictwa i turystyki, rozwinięta infrastruktura transportowa, duże

zasoby cennych kopalin, status części Ekoeuroregionu

, aktywny udział we współ-

pracy transgranicznej prowadzonej w ramach euroregionów — Karpackiego i Górny

Prut. Słabe strony to: nadmierna specjalizacja przemysłu, a co za tym idzie — wy-

soki wskaźnik importu, utrudniona komunikacja pomiędzy niektórymi miejscowo-
ściami, niskie wynagrodzenia, ujemny przyrost liczby ludności. W ocenie wkładu

w ogólną strategię rozwoju euroregionu obwód otrzymuje 9 pkt., na podstawie po-

ziomu własnego rozwoju — 7 pkt. Ogólna ocena — 16 pkt.

W analizie SWOT uwzględniono także otoczenie obwodów, bowiem na rynku

inwestycyjnym pozostają one w silnej konkurencji z innymi obwodami Ukrainy
oraz krajami rozwijającymi się. Jeśli — w ocenie inwestora — konkurenci zapropo-

nują lepsze warunki dla zaspokojenia jego potrzeb i wymagań, kapitał będzie omijał

dany obwód. Przyciągnięcie inwestycji wymaga stworzenia dla nich odpowiednich
warunków

В. Гоблик, Н. Носа, Осуществление евроинтеграционной политики через транс-

граничное и межрегиональное сотрудничество, zob. http://www.iardi.org/publ-001.-

html.

Регіональна стратегія розвитку Закарпатської області до 2015 р. Zob. http://-

www.carpathia.gov.ua/.

Eco-Euro-Region South West Ukraine - East Romania (przyp. red.)

Стратегії соціально-економічного розвитку Чернівецької області, zob. http://-

oda.cv.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=876.

Стратегія розвитку Івано-Франківської області, zob. http://www.gov.if.ua/.

Analiza SWOT dokumentów statutowych Euroregionu Bug i Euroregionu Karpackiego

Rys. 1.

Analiza SWOT pozwala ujawnić silne i słabe strony każdej z części euroregionu,

a także rzetelnie ocenić ich potencjał w przyszłości. Z zaprezentowanej wyżej ana-
lizy SWOT wynika, iż spośród wszystkich obwodów najbardziej dynamicznie rozwi-

ja się zakarpacki, z kolei — dzięki rozwiniętej infrastrukturze — obwód lwowski

przyciąga najwięcej inwestycji, zaś poziom inwestycji w przeliczeniu na jednego
mieszkańca najwyższy jest w obwodzie wołyńskim — najsłabiej zaludnionym, ale

bardzo aktywnie działającym. Istotnymi minusami są: słaba promocja możliwości
obwodów, niewystarczające rozreklamowanie usług branży turystycznej, słaby roz-

wój agroturystyki. W rankingu najwyższy poziom wskaźnika politycznego otrzymał

obwód zakarpacki — 19 pkt., najniższy: obwody czerniowiecki i iwanofrankiwski —
po 16 pkt. Dzięki aktywności zachodnich obwodów, w porównaniu ze wschodnimi

obwodami Ukrainy, także wchodzącymi w skład różnych euroregionów, są to wskaź-

niki wysokie i średnie.

Doświadczenia współpracy transgranicznej prowadzonej w ramach euroregio-

nów dają podstawy do określenia podstawowych barier rozwoju takiej współpracy
dotyczących strony ukraińskiej:

• Brak doświadczeń nawiązywania współpracy transgranicznej wśród przedsta-

wicieli organów władzy różnego szczebla, niewielkie doświadczenie w tym za-

kresie wśród przedsiębiorców i działaczy organizacji społecznych.

• Brak środków dla finansowania inicjatyw przez organizacje międzynarodowe,

szczególnie UE, a także organa władzy krajów Europy Środkowej i Ukrainy.

Brak precyzyjnych i przejrzystych uregulowań prawnych dotyczących finanso-
wania projektów transgranicznych.

• Brak decyzji politycznych i praktycznych umiejętności wspólnego planowania

rozwoju terytoriów przygranicznych, co hamuje rozwój wszelkich inicjatyw go-

spodarczych, szczególnie rozbudowę infrastruktury przygranicznej.

• Różny stopień zaawansowania procesu decentralizacji władzy w krajach Europy

Środkowej i Ukrainie, specyfika systemu prawnego Ukrainy, często niezgod-

nego z normami europejskimi w dziedzinie administracji i działalności gospo-
darczej.

W związku z położeniem geograficznym i geopolitycznymi zmianami w kon-

tekście „rozszerzonej Europy” ważnym zagadnieniem jest także rozwój infrastruk-
tury transgranicznej i granicznej oraz wzrost wskaźników społecznych i ekonomicz-

nych w obwodach należących do euroregionów. Podsumowując, warto zaznaczyć, że
proces tworzenia euroregionów w Ukrainie nie był ani usystematyzowany, ani zde-

Ocena efektywności ukraińskich składowych

euroregionów

wołyński

iwano-frankowski

lwowski

zakarpacki

czerniowiecki

ocena kompleksowa

Hałyna Kochan

centralizowany, tak jak odbyło się to w Polsce, euroregiony nie posiadają usystema-

tyzowanej i zunifikowanej bazy prawnej swego funkcjonowania, co znajduje od-

zwierciedlenie w mnogości wizji ich działalności. Przeprowadzona analiza SWOT
dowiodła, że ukraińskie obwody, które wchodzą w skład euroregionów, mają nie

tylko różne potencjały ekonomiczne i ludzkie, ale i różnią się pod względem woli
politycznej realizacji projektów w ramach euroregionów, co wyraźnie pokazuje

przykład obwodu zakarpackiego. Tak więc, aby osiągnąć efektywną współpracę

z polskimi województwami w ramach euroregionów, warto, by ukraińskie obwody
najpierw zrównoważyły i zsynchronizowały swój rozwój ekonomiczny i społeczny.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Grzegorz Demel

Кохан Г., SWOT–аналіз установчих документів єврорегіонів “Буг”
і “Карпатський” та політичні індикатори аналізу ефективності роз-

витку українських областей, які входять до складу цих єврорегіонів
В статті представлено короткий SWOT–аналіз основних статутних положень
єврорегіонів “Буг” та “Карпатський”. Основна увага дослідження була зосе-

реджена на оцінюванні діяльності українських частин єврорегіонів “Буг” та
“Карпатський”. SWOT–аналіз дозволив авторці проаналізувати слабкості,

сильні сторони, можливості і загрози, які постають перед українськими те-

риторіями в світлі співпраці з польськими територіями і проблемою дивер-
сифікованого розвитку. У статті стверджується, що деякі українські області

вже готові працювати в такій організації як єврорегіон та використовувати всі

його можливості, а інші — ні. Питання збалансованого розвитку територій,
що входять до складу одного єврорегіону, є питанням визначення цілей єв-

рорегіону, вибору засобів виконання та безпосередньо виконання.

Kokhan H., SWOT analysis of the constituent statutes of the “Buh” and
“Karpaty” Euroregions and the political indicators of the effectiveness

analysis of the development of these Ukrainian provinces that belong to

the Euroregions
In this article, the author presents a short SWOT analysis of the main points in the

statutes of the “Buh” and “Karpaty” Euroregions. The key research focus is placed
on the functioning of the Ukrainian parts of the “Buh” and “Karpaty” Euroregions.

The SWOT analysis facilitates an assessment of the weaknesses, strengths, oppor-

tunities, as well as threats to, the Ukrainian borderlands in light of their coopera-
tion with the Polish border regions and their diversified development. The findings

indicate that some Ukrainian oblasts are ready for such co-operation from the

economic, political and social points of view, and are prepared to utilize all the op-
portunities this cooperation presents. Other oblasts, however, are not ready for this

type of joint effort. The balanced development of different regions composing a Eu-
roregion is dependent upon defining its targets, choosing implementation mea-

sures, and upon implementation itself.

1–2/2009

XXXXXXXXXYYYY

EGIONY

Marta Studenna

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,

Poznań

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji

polityczno-ekonomicznej Ukrainy

po 1991 roku

Autorka omawia udział klanów oligarchicznych w życiu politycznym Ukrainy ze
szczególnym uwzględnieniem Zagłębia Donieckiego. Zwraca uwagę na rolę, ja-
ką oligarchia odgrywa w stabilizacji sytuacji ekonomicznej Ukrainy i uważa, że —
być może — współpracy Ukrainy z Rosją nie należy tłumaczyć konsekwencją
braku reform, lecz koniecznością wynikającą z niewystarczającego zaintereso-
wania sytuacją gospodarczą w Ukrainie ze strony Unii Europejskiej.

Rodowód oligarchii

Jeżeli w ciągu niespełna dwudziestu lat, które mijają od rozpadu Związku Radziec-

kiego, możemy mówić o wykształceniu się pewnego zestawu pojęć, służących do

opisu rzeczywistości w krajach będących owocem tegoż rozpadu, pojęcie oligarchi-
zacji życia polityczno-gospodarczego niewątpliwie należeć będzie do kanonu. Ter-

minem oligarchia będę posługiwała się za Jadwigą Staniszkis w znaczeniu:ośrodka
władzy strukturalnej, posiadającego zasoby polityczne i ekonomiczne pozwala-

jące mu wpływać na reguły gry, kształt instytucji i selekcję personalną na stano-

wiska w państwie

. Definicja ta czerpie bezpośrednio z kontekstu, w jakim używane

jest pojęcie oligarchia w odniesieniu do Ameryki Łacińskiej, co jest zabiegiem

uprawnionym ze względu na wykształcenie się tychże ośrodków władzy w warun-

kach rozwoju zależnego, panujących tak w krajach latynoamerykańskich, jak i post-
komunistycznych. Można bowiem zauważyć pewną paralelę pomiędzy sytuacją,

w jakiej znalazły się kraje Ameryki Łacińskiej w XIX i XX w., a sytuacją republik
związkowych w momencie rozpadu ZSRR.

Pojawiające się w XIX i XX w. na arenie międzynarodowej względnie autono-

miczne latynoamerykańskie społeczności narodowe były w przeważającej mierze
gospodarczo uzależnione od imperializmu, którego główny ośrodek stopniowo

J. Staniszkis, Tao władzy — państwo postkomunistyczne w poszukiwaniu paradygmatu,

[w:] Postkomuznim. Próba opisu, Gdańsk 2001, s. 120.

Marta Studenna

przesuwał się z Wysp Brytyjskich w stronę kontynentu północnoamerykańskiego.

Właśnie ta sytuacja wewnętrznej sprzeczności czy też koegzystencji społeczeństw

narodowych z gospodarką zależną wytworzyła w nowo powstałych państwach poda-
tny grunt pod wykształcenie się pośredniej struktury władzy

. Jak najdłuższe utrzy-

manie stosunku zewnętrznej zależności bądź jego przekształcenie w zgodzie z ra-
cjonalnym interesem latynoamerykańskiej warstwy oligarchicznej stanowiło dlań

priorytet wielkiej wagi.

Wydaje się, iż w momencie rozpadu ZSRR zadziałał podobny mechanizm. Re-

publiki związkowe, a wśród nich Ukraina Radziecka, były pod względem gospodar-

czym obszarem niesamodzielnym. Duża większość ukraińskiego przemysłu oraz in-

nych działów gospodarczych została podporządkowana resortom związkowym, nie
zaś republikańskim, co w naturalnej konsekwencji wynikało z zasady centralizmu

gospodarczego w ZSRR. Gospodarka niekomplementarna oraz bezpośrednio wiążą-
ca się z nią ekonomiczna zależność od Rosji

pozostają zatem jednym z najistot-

niejszych elementów postradzieckiej spuścizny. Młode państwo postkomunistyczne

funkcjonowało niejako na dwóch poziomach: względnie niezależnego kształtowania
się odrębności narodowych i dominacji gospodarczej, między którymi powstała lu-

ka, jaką w bardzo krótkim okresie czasu zdołały zagospodarować tzw. klasy trans-

ferowe. Innymi słowy, postradziecka oligarchia sięga swym rodowodem wielkiego
przyspieszenia wczesnych lat 90., które przyniosło dekonstrukcję dotychczasowego

systemu zależności w państwie, stwarzając niepowtarzalne warunki do koncentracji

kapitału publicznego w rękach prywatnych.

Ogromne znaczenie ma także fakt, iż rewolucji w sferze własności towarzyszy-

ły „teorie”, wedle których nie należało przeszkadzać rabunkowemu przejmowaniu
publicznego mienia, bo mogłoby to spowolnić prywatyzację. Ponadto takie przej-

mowanie majątku państwa miało rzekomo doprowadzić do szybkiego stworzenia

rodzimej klasy kapitalistów i rozwoju rodzimej przedsiębiorczości. Niektórzy eko-
nomiści, inspirowani teorią Marksa, pisali w tym kontekście o „potrzebie akumu-

lacji pierwotnej”

W myśl powyższych teorii bodźce materialnego zainteresowania miały stać się

podstawą do społecznej akceptacji programu polityczno-gospodarczej przebudowy.

Pogląd ów jak żaden inny przyczynił się do demoralizacji elit politycznych tych
państw, w których powyższe stanowisko spełniało rolę nieoficjalnej polityki rządów.

Jakkolwiek zjawisko przejmowania przez byłą nomenklaturę partyjną kluczowych

obszarów materialnej metawymiany

w celu zachowania choćby częściowej kontroli

nad gospodarką w procesie transformacji ustrojowej wystąpiło we wszystkich kra-

O. Ianni, Kryzys państwa oligarchicznego w Ameryce Łacińskiej, [w:] Ameryka Łacińska.

Dyskusja o rozwoju, red. R. Stemplowski, Warszawa 1987, s. 157–159.

Chodzi przede wszystkim o zależność surowcową, ale także o brak sieci powiązań gospodar-

czych między poszczególnymi państwami powstałymi w wyniku rozpadu ZSRR. Wynika to

z faktu, iż wszelkie procesy gospodarcze oraz wymiana handlowa między republikami związ-
kowymi odbywały się za pośrednictwem Moskwy.

A. Kamiński, B. Kamiński, Korupcja rządów. Państwa postkomunistyczne wobec globali-

zacji, Warszawa 2001, s. 131.

Proces prywatyzacji nie polegał tylko na samym przejęciu przedsiębiorstw państwowych

przez prywatnych właścicieli, ale także na ustaleniu pewnych reguł gry w procesach gospo-
darczych, na które do tej pory państwo miało monopol. Słowem, przedmiotem metawymiany

są same terms of trade, a nie konkretne dobra. Zob. J. Staniszkis, Kapitalizm polityczny
i jego dynamika, http://politologia.wsb-nlu.edu.pl/uploadedFles/file/J.%20Staniskis%20-

%20artykuly/J_%20Staniszkis%20%20Kapitalizm%20polityczny%20i%20jego%20dynami-
ka.pdf, [02.06.2009].

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno-ekonomicznej Ukrainy …

jach byłego ZSRR, szablonową ilustracją tegoż mechanizmu stały się elity niepod-

ległej Ukrainy.

Celem niniejszego szkicu jest próba analizy oligarchicznych środowisk Donba-

su, ich proweniencji oraz niekwestionowanego wpływu na procesy polityczne nie-

podległego państwa ukraińskiego. Będę się także starała wskazać rolę, jaką od-
grywają elity oligarchiczne w krótkookresowej stabilizacji ekonomicznej regionu

w warunkach transformacji systemowej.

Między wolnością a stabilizacją

Donieckie Zagłębie Węglowe, popularnie zwane Donbasem, to osobliwy, niezwykle

istotny pod względem ekonomicznym region, w skład którego wchodzą ukraińskie
obwody: doniecki i łuhański oraz niewielkie części obwodów dniepropietrowskiego,

a także charkowskiego. Granice tego zagłębia wykraczają poza państwowy obszar
Ukrainy, obejmując swym zasięgiem terytorialnym także niewielką część obwodu

rostowskiego znajdującego się na terytorium Federacji Rosyjskiej. Geograficznie

delimitowane granice pokrywają się jednocześnie z granicami Donbasu jako pewne-
go, odrębnego kulturowo i mentalnie obszaru, pewnej przestrzeni autonomicznej

nie dającej się wtopić w skład ani Ukrainy, ani Rosji. O ile współczesne państwo

ukraińskie jest swego rodzaju konstrukcją polityczną, o tyle sam Donbas jest realnie
istniejącym, spójnym wewnętrznie regionem, którego odrębność ukształtowała się

na przestrzeni dziejów niejako w sposób naturalny.

Położenie geograficzne tzw. Dzikiego Pola czy też ziemi niczyjej przyciągało

zbiegów wszelkiej maści (religijnych, politycznych, a przede wszystkim uciskanych

ekonomicznie) z Rosji, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a także innych terenów.
Donbas, jak zauważa amerykański badacz japońskiego pochodzenia Hiroaki Kuro-

miya, stał się oazą dla uosabiających szeroko pojętą wolność ludzi pogranicza, dla

których zachowanie tej wolności było zawsze ważniejsze niż jakakolwiek sprawa po-
litycznego centrum, niezależnie, czy owym centrum pozostawałaby Rzeczpospolita,

Moskwa, czy Kijów. O ile dziewiętnastowieczny Donbas rozwijał się jako ośrodek
przemysłowy, o tyle potrzebował siły roboczej: stąd kolejna fala migrantów, prze-

dstawicieli różnych narodowości, którzy przyjeżdżali tu w poszukiwaniu lepszego

życia. Z kolei uciekinierzy religijni bądź ofiary eksploatacji gospodarczej przybywali
do Nowej Rosji niczym emigranci do Stanów Zjednoczonych, jak do krainy wolno-

ści i dużych możliwości. Między mieszkańcami regionu nigdy nie dochodziło do

konfliktów na tle etnicznym, co więcej, ten swego rodzaju tygiel kultur ukształtował
koherentną wspólnotę, na kształt obywatelskiej. Jej podstawą mógł być równy (czy

raczej równie niski) status społeczny oraz poziom zamożności majątkowej przesie-

dleńców.

W czasach radzieckich Donbas nadal funkcjonował jako przytułek dla ucie-

kinierów. Świadkowie konstatują, iż region przyciągał rozkułaczonych, złoczyńców,
ludzi pozbawionych praw obywatelskich, którzy zmieniali tu swoją tożsamość

i rozpoczynali nowe życie. Takiemu rozwojowi sytuacji sprzyjały zarówno Moskwa,

jak i Kijów, zsyłając tu niepożądane socjalnie jednostki w celu zapewnienia spokoju
metropoliom

. Z drugiej strony radziecki projekt modernizacji zakładał szereg

inwestycji, dzięki którym obwód doniecki stał się jedną z najbogatszych jednostek

administracyjnych w Związku Radzieckim. Ponieważ to właśnie przemysł ciężki był
ową gałęzią gospodarki, która w ZSRR cieszyła się klauzulą największego uprzy-

Г. Куромія, Донбас поміж Україною та Росією: позанаціональна ідентuчність?,

[w:] Глобалізація. Регіоналізація. Регіональна політика. Хрестоматія з сучасної
зарубіжної соціології регіонів, red. І. Ф. Кононов, Луганськ 2001, s. 547–549.

Marta Studenna

wilejowania, płace górników i hutników zatrudnionych w Donbasie były konku-

rencyjne w stosunku do pozostałych części kraju, a tutejsze życie gwarantowało lu-

dziom stabilność.

Okresem największej równowagi gospodarczej w ZSRR były lata 50. aż do 70.

minionego stulecia. Później, w wyniku reakcji na pierwsze symptomy deindustriali-
zacji w gospodarce światowej oraz cały szereg innych czynników, sytuacja względ-

nego dobrobytu ulega załamaniu do tego stopnia, iż ukraiński homo sovieticus

utracił zaufanie do konstrukcji, jaką był ZSRR, do mechanizmów, które do tej pory
gwarantowały mu opiekę, i — kolokwialnie mówiąc — uciekał w niepodległość.

W 1991 r. górnicy Donbasu przegłosowali niepodległość Ukrainy, co zbiegło się

z retoryką ukraińskich narodowców, lecz powodem zajęcia takiego stanowiska była
wiara w suwerenność państwową jako warunek uzdrowienia sytuacji gospodarczej,

w USRR panowało bowiem głębokie przekonanie o tym, iż republika ta karmiła
cały ZSRR. Następnie, gdy w pierwszych latach niepodległości kryzys gospodarczy

osiągał swe apogeum, Donbas odwrócił się od Kijowa i pojawiły się pierwsze prote-

sty z hasłami powrotu do ZSRR. Te postulaty nie powinny być rozumiane jako wola
restauracji Związku Radzieckiego i jego politycznej ideologii, lecz raczej jako wyraz

nostalgii za radziecką stabilnością gospodarczą, tak przecież charakterystyczną

dla społeczeństw znajdujących się w fazie transformacji.

Wielkie przyspieszenie

Współczesna sytuacja ekonomiczna Donieckiego Zagłębia Węglowego jest niezwy-

kle trudna. Jak żaden inny region Ukrainy, Donbas narażony jest na problem roz-

warstwienia społecznego. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze dlatego, iż
przemysł ciężki nie pełni już roli spititus movens procesów gospodarczych i nie de-

cyduje o bogactwie regionu, przynajmniej nie w takiej mierze, jak to miało miejsce

w czasach radzieckich. Po drugie dlatego, iż wraz z upadkiem ZSRR zabrakło sku-
tecznego nadzoru instytucjonalnego nad społeczeństwem, co doprowadziło do wy-

eksponowania pewnych zjawisk, które w czasach radzieckich utrzymywane były pod
kontrolą państwa, nie naruszając stabilności regionu. Mowa o kryminalizacji życia

w Donbasie. Jej przyczyn w regionie niektórzy badacze dopatrują się w jego cechach

strukturalnych. Górnik żyje dniem dzisiejszym, wie, że trzeba tak żyć, albowiem każ-
de zejście pod powierzchnię obarczone jest ryzykiem utraty życia i zdrowia. Kino

i kawiarnia — rozrywki dozwolone w Związku Radzieckim nie mogły rozładowywać

stanu ciągłego napięcia oraz lęku. Stąd w Donbasie powstawały nielegalne w ZSRR
kasyna oraz kluby, których właściciele w latach dziewięćdziesiątych rozpoczęli ry-

walizację o dominację w regionie

. Po trzecie w żywiołowym procesie prywatyzacji

doszło do uwłaszczenia się byłej nomenklatury partyjnej, masy zaś uległy paupery-
zacji.

Adekwatność ukraińskiego przykładu, gdy mowa o oligarchizacji życia poli-

tyczno-gospodarczego, opiera się przede wszystkim na sile tego zjawiska. Decydu-

je o tym kilka czynników: koncentracja ośrodków przemysłowych będących pod-

stawą uwłaszczenia na stosunkowo niewielkim terytorium, zdolność ukraińskich
klanów oligarchicznych do przezwyciężania partykularyzmów

czy też przetrwanie

Na podstawie wywiadu z byłym policjantem z Donbasu, Хто знищив свободу на Донеч-

чині?, [w:] С. Кузин, Донецкая мафия, Киев 2006, s. 271.

W wyborach prezydenckich 1994 r. wszystkie grupy biznesowe wschodniej Ukrainy, sku-

pione wokół trzech głównych miast — Doniecka, Dniepropietrowska i Charkowa wysunęły

tylko jednego kandydata w osobie Łeonida Kuczmy, co najprawdopodobniej zadecydowało
o jego sukcesie.

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno-ekonomicznej Ukrainy …

rosyjskiego kryzysu finansowego z 1998 r. Niemałą rolę odegrała także społecz-

na akceptacja status quo wczesnych lat dziewięćdziesiątych, którą to można zobra-

zować nieco kolokwialnym stwierdzeniem: elity dają namiastkę stabilności, a spo-
łeczeństwo nie miesza się do polityki. Gorbaczowowskiej pieriestrojki nie poprze-

dziła bowiem weberowska rewolucja wartości, która zakłada wystąpienie zmian na
poziomie świadomości obywatelskiej na długo przed zmianami systemowymi. De-

mokratyczna forma rządów i gospodarka wolnorynkowa nie były w krajach postra-

dzieckich postrzegane jako pewniki, które należało wprowadzać w życie jak naj-
szybciej metodą terapii szokowej. Ostatecznie wyartykułowane w ich kierunku po-

parcie było zatem zwycięstwem instrumentalnego stosunku do tych idei, z którymi

wiązano nadzieje na uzdrowienie gospodarki i wymierne korzyści w postaci po-
prawy warunków życia. Gdy tylko dały o sobie znać pierwsze trudności związane

z transformacją, w społeczeństwach postradzieckich wystąpiły symptomy świadczą-
ce o spadku poparcia dla demokratyzacji życia politycznego, a przede wszystkim

liberalizacji gospodarki.

Podstawowym problemem lat 90. dla człowieka funkcjonującego w przestrze-

ni postradzieckiej było znalezienie odpowiedzi na fundamentalne pytanie: jak prze-

żyć? Na bazie tego pytania wykształciła się psychologiczna podstawa dla ugrunto-

wania się we wszystkich krajach postradzieckich stabilizujących reżimów politycz-
nych. Wypracowany konsensus narodowy w stosunku do idei minimalnej stabilno-

ści społecznej gwarantował ich sukces

Owoce dzikiego kapitalizmu

Pojawienie się wielkiego biznesu na politycznej scenie Ukrainy, od 1992 r. poczyna-
jąc, wiąże się bezpośrednio z początkiem prywatyzacji odbywającej się w warunkach

tzw. dzikiego kapitalizmu. Sam proces przechodzenia kapitału republikańskiego

w ręce prywatne został sprowadzony do takiej formy, która zakładała odsunięcie od
niego większej części ludności. W praktyce oznaczało to, iż przedsiębiorstwa pań-

stwowe przekształcano w tzw. spółki akcyjne, których akcje wystawiano na sprzedaż
bądź nawet do bezpłatnego przejęcia. Powszechnie stosowano taktykę fałszywego

bankructwa, to jest ogłaszania przez kierownictwo upadłości przedsiębiorstw, dzię-

ki czemu automatycznie podlegało ono wykupowi za bezcen, a następnie dokonania
wykupu tego przedsiębiorstwa przez spółkę stworzoną z byłego kierownictwa. Na

wskroś niesprawiedliwy i prowadzący do jaskrawej polaryzacji społecznej proces

prywatyzacji ukraińskiego mienia republikańskiego zaowocował niewspółmier-
nymi do realnej wartości sprzedanych przedsiębiorstw wpływami do budżetu pań-

stwa, a co za tym idzie, był jednym z czynników, które zadecydowały o gwałtownym

obniżeniu się stopy życiowej przeciętnego Ukraińca.

Istota współczesnej oligarchii sprowadza się do ścisłego powiązania biznesu

z polityką, bezwzględnie wymagana jest oficjalna forma reprezentacji na scenie
politycznej. Rolę takiej formy pełnią przede wszystkim partie, poprzez które wielkie

grupy biznesu zapewniają sobie uczestnictwo w procesach politycznych państwa.

Na politycznej mapie niepodległej Ukrainy pojawiły się przynajmniej trzy wielkie
przemysłowo-finansowe struktury, które drogą synergii jednoczyły bardzo zróżni-

cowane branżowo przedsiębiorstwa, tworząc swoiste regionalne kompleksy bizne-

sowe.

W 1990 r. w Dniepropietrowsku powstała grupa Інтерпайп, założona przez

trzydziestoletniego wówczas doktora nauk technicznych Wiktora Pińczuka, skoli-

A. Riabow, Europa cicha i zbuntowana., „Nowa Europa Wschodnia” 2009, nr 2 (IV), s. 69–

71.

Marta Studenna

gaconego z rodziną prezydenta Kuczmy. W skład biznesowej spółki weszło 6 z 7

największych na Ukrainie zakładów produkujących rury przesyłowe, 6 cukrowni

oraz bank spółdzielczy. Co więcej, udziały w spółce dniepropietrowskiego magnata
miało 10 zakładów przemysłu ciężkiego, 3 firmy remontowe oraz 2 specjalizujące

się w wysokich technologiach. Ponadto Інтерпайп kontrolowała część bazy kuror-
towej na Krymie, dysponowała ogólnopaństwowymi kanałami telewizyjnymi (Но-

вий, ICTV, СТБ) oraz jednym regionalnym w Dniepropietrowsku. Pod kontrolą

spółki Pińczuka znalazła się także jedna z najbardziej poczytnych, masowych gazet
w Ukrainie „Факты и коментарии”

. Інтерпайп, jako baza klanu dniepropietro-

wskiego, reprezentowana jest na arenie politycznej przez partię Trudowa Ukraina.

Ścisłe powiązanie tej partii ze światem biznesu zaowocowało pojawieniem się
w niektórych środowiskach politologicznych określenia „Trubowa Ukraina”

Finansowo-przemysłowe imperium System Capital Management należące do

najbogatszego człowieka w Ukrainie, Renata Achmatowa, składa się z zakładów me-

talurgicznych oraz koksochemicznych, a ponadto kopalni, banków, zakładów ube-

zpieczeniowych, fabryk piwowarskich i winnic, firm offshoringowych, sieci teleko-
munikacyjnych, bazy hotelowej, firm transportowych, a nawet laboratoriów badaw-

czych. W jej skład wchodzi także swoista wizytówka klanu i samego gospodarza —

klub piłkarski Szachtar Donieck. Interesy klanu donieckiego na arenie międzyna-
rodowej reprezentuje Partia Regionów, a sam Achmetow konsekwentnie pozostaje

na uboczu życia politycznego

Kapitał centralnej części Ukrainy, czy inaczej tzw. klan kijowski, z kierownic-

twem Heorhija Surkisa oraz Wiktora Medwedczuka skupiony jest wokół Socjalde-

mokratycznej Partii Ukrainy (Zjednoczonej). Klan kijowski kontroluje co najmniej
3 banki komercyjne, zakłady metalurgiczne, cukrownie, hotele, zakłady przemysłu

spożywczego oraz firmy offshoringowe i wreszcie szczyci się posiadaniem piłkar-

skiego klubu Dynamo

Kijów

Biznesmeni południowych i częściowo wschodnich połaci kraju skupieni są wo-

kół Partii Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy, natomiast przedstawiciele

przemysłu rolnego — wokół Agrarnej Partii Ukrainy

W 2006 r. ukraińska gazeta „Korespondent” opublikowała nazwiska 30 najbo-

gatszych biznesmenów Ukrainy, których majątek oszacowano na nie mniej niż 177
mln dolarów. Listę otwierał Renat Achmetow (11,8 USD), następnie uplasowali się

między innymi: Wiktor Pińczuk (3,7 USD), Ihor Kołomojśkyj (2,8 USD), Kostiantyn

Żewago (1,9 USD), Serhij Taruta (1,7 USD)

. Ta lista daje wyraźne wyobrażenie o

ukraińskim rozwarstwieniu społecznym. Podczas gdy R. Achmetow może pozwolić

sobie na zakup najdroższych na świecie piłkarzy brazylijskich, górnicze miasteczka

Donbasu wymierają z braku miejsc pracy.

Mniejsze zło

Bezsprzecznie funkcjonowanie oligarchii w życiu polityczno-gospodarczym państwa

w długofalowej perspektywie nie zadecyduje o jego pomyślnej koniunkturze i do-

brobycie. Ukraina nie uniknie reform. Nie sposób jednak nie dostrzegać, iż dla

K. Бондаренко, Хто й чим володіє в Україні, „Львівська газета” 2003, 17.07. Cyt za:

Г. Касьянов, Украïна 1991–2007. Нариси новiтньоï iсторiï, Киïв, 2007, s. 188–189.

Ibidem, s. 189. Trud (ukr. praca), truba (ukr. rura).

Ibidem.

Ibidem, s. 160.

E. Wiszka, Systemy polityczne Ukrainy, Toruń 2007, s. 142.

Г. Касьянов, Украïна…, op. cit., s. 187–188.

Oligarchiczne klany Donbasu na tle sytuacji polityczno-ekonomicznej Ukrainy …

przeciętnego obywatela, który stroni od wszelkich akademickich dyskusji na te-

mat rozwoju oraz politycznych rozgrywek o władzę, największe znaczenie mają ka-

tegorie krótkofalowe, liczy się perspektywa kilku najbliższych lat i najbliższego oto-
czenia. Skoro można uznać za pewnik, iż to, na czym zależy oligarchom, to w pier-

wszym rzędzie powiększanie ich własnego majątku, można spodziewać się, że siłą
rzeczy część niezbędnych inwestycji zbierze plon w kraju, a to daje szanse na istnie-

nie potencjalnych miejsc pracy. Jeśli spojrzeć na Donieck City (donieckie centrum

handlowe), Donbass Palace (hotel w centrum Doniecka) oraz zbudowany na po-
trzeby EURO 2012 stadion piłkarski w Doniecku i jednocześnie przyjrzeć się zacho-

dnim regionom Ukrainy sąsiadującym od pięciu lat z Unią Europejską czy choćby

niechlubnemu „symbolowi polsko-ukraińskiego partnerstwa strategicznego”, a mia-
nowicie przejściu granicznemu w Medyce, można z łatwością zrozumieć, co dla zwy-

kłego obywatela będzie miało charakter bardziej wymierny.

Trudno wyrokować o sile klanów oligarchicznych, których potęga opiera się na

potencjale gospodarczym w warunkach światowego kryzysu ekonomicznego, zbie-

rającym na Ukrainie owocne żniwo. Nawet najlepiej prosperujące przedsiębiorstwa
kierowane przez oligarchów zostały zmuszone do redukcji zatrudnień, minimalizo-

wania kosztów na zakup surowców niezbędnych do produkcji czy ograniczenia no-

wych inwestycji. Głównym zarzutem wobec prezydentury Wiktora Juszczenki był
fakt zbagatelizowania przez niego sytuacji gospodarczej kraju na rzecz aktywnie

uprawianej polityki historycznej. Juszczenko nie przybliżył Ukrainy ani na krok do

żadnej z pilnych reform. Struktura gospodarcza Ukrainy jako państwa oligarchicz-
nego kapitalizmu pozostała nietknięta. Biorąc pod uwagę rozczarowanie społeczne

Ukraińców w stosunku do bohaterów „pomarańczowej rewolucji” oraz szalenie tru-
dną sytuację wewnętrzną tego państwa, przed klanem donieckim otwierają się no-

we możliwości. To bowiem polityczny lider Doniecka, Wiktor Janukowycz, już na

długo przed wyborami prezydenckimi cieszył się największym zaufaniem społecz-
nym

. Co jednak bardziej istotne, przestała przerażać jego prezydentura, podczas

gdy pięć lat temu taka perspektywa świadczyłaby niewątpliwie o katastrofie, niedoj-

rzałości politycznej ukraińskiego społeczeństwa, a nawet spisku Rosji z „separatys-
tami” Donbasu.

A jednak pierwsze miesiące rządów Wiktora Janukowycza odbiły się negatyw-

nym echem w licznych doniesieniach medialnych, także w Polsce. Szczególnej kry-

tyce poddany został fakt przedłużenia umowy z Rosjanami dotyczącej stacjono-

wania rosyjskiej Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu, w zamian za którą Ukraina
wynegocjowała niższą cenę gazu. Pojawiły się hasła o kolejnej ucieczce Ukraińców

przed wyzwaniem reform na rzecz „konserwującej” niewydolną ukraińską gospo-

darkę pomocy ze strony Rosji, która służy wyłącznie wzmocnieniu pozycji oligar-
chów. Takiego scenariusza wykluczyć nie można. Warto jednak poczekać z oceną.

Ukraina negocjuje kolejną pożyczkę z Międzynarodowym Funduszem Walutowym.
Jak na łamach Gazety Wyborczej zauważył Rafał Zasuń: MFW zażądał, aby deficyt

budżetowy nie przekraczał 5% (…). Gigantyczne pieniądze z budżetu dostaje pań-

stwowy koncern Naftohaz. Ceny gazu dla hut i zakładów chemicznych przekłada-
ją się na ich zyski, te zaś na podatki. Bez wpływów z hut i zakładów chemicznych

budżet rozsypie się jak domek z kart. Rabat na gaz pozwoli zmniejszyć deficyt do

żądanego przez Fundusz poziomu

Na podstawie sondażu przeprowadzanego cyklicznie przez Ukraińskie Centrum Badań

Ekonomicznych i Politycznych im. O. Razumkowa, stan na marzec 2009, http://www.-

uceps.org/ukr/poll.php?poll_id=91, [02.06.2009].

R. Zasuń, Ukraina wybrała mniejsze zło, „Gazeta Wyborcza” 2010, 04. 05. s. 23.

Marta Studenna

Kraj nad Dnieprem jest najbardziej zapalnym punktem w relacjach na linii

Rosja — UE i nie może liczyć na żaden ułatwiony tryb akcesji do struktur euro-

pejskich. Poszukiwanie nawet tymczasowych korzyści ze współpracy z Rosją czy
nawet utrzymywanie gospodarczej zależności od Rosji może nie tylko umacniać

pozycję ukraińskich oligarchów, ale i okazać się koniecznością.

Студенна М., Олігархічні клани Донбаса на тлі політико-еконо-

мічної ситуації в Україні після 1991 року
Стаття стосується явища олігархічних кланів України та їх участі у політи-
чному житті незалежної України після 1991 р., особливо у Донецькому регіоні.

Перша частина присвячена походженню цих, характерних для пострадянсь-

кого простору, неформальних груп, що є плодом “дикого капіталізму”. У на-
ступній частині подається аналіз трьох головних олігархічніх середовищ з їх

фінансовою базою, лідерами та політичною репрезентацією. Авторка звертає

увагу на суспільні проблеми, що є наслідками існування цих груп. Далі автор-
ка розмірковує, яку роль відіграє українська олігархія в стабілізації економі-

чної ситуації в Україні. Вона підкреслює, що співпрацю між Україною та Ро-
сією не треба пояснювати тілки як наслідок браку реформ, але, можливо, як

необхідність, зважаючи на недостатню зацікавленість економічною ситуацією

в Україні з боку Європейського Союзу.

Studenna M., The oligarchic clans of the Donbas region against the poli-
tico-economic situation in Ukraine after 1991
The article deals with the phenomenon of “oligarchic” clans and their participation
in the political life of independent Ukraine after 1991, especially in the Donbas re-

gion. The first part discusses the origin of these informal groups, typical of the

post-Soviet space, tracing it to the so-called “wild capitalism”. Subsequent sections
analyze the three most important Ukrainian oligarchic environments with their fi-

nancial base, leaders and main representatives on the political scene. Attention is

paid to their activities, which result in great social and economic problems. The
author analyzes the role of the oligarchic clans in terms of short-term economic sta-

bility. She emphasizes that the cooperation between Ukraine and Russia should not
be interpreted exclusively as the result of lack of reforms. It is possible that the

Ukrainian authorities find such cooperation to be necessary in the context of the

European Union’s insufficient interest in the economic situation in Ukraine.

1–2/2009

XXXXXXXXX

OLITOLOGIA

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

University of Arkansas at Little Rock,

Little Rock, AR

Kultura polityczna na terenach

byłej austriackiej Galicji

(Polska i Ukraina)

Tematem artykułu jest kultura polityczna byłej austriackiej Galicji we współcze-
snej Polsce i Ukrainie. W oparciu o sondaże zawarte w bazie danych Studium
Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Electoral Sys-
tems — CSES) autorzy artykułu twierdzą, że współcześni „Galicjanie” w obu
krajach są bardziej obywatelscy niż ich współobywatele: częściej głosują, mają
wyższe poczucie politycznej efektywności i częściej popierają partie prawicowe.
Instytucjonalnym mechanizmem przetrwania i tworzenia galicyjskiej kultury poli-
tycznej jest Kościół: rzymskokatolicki w Polsce i greckokatolicki w Ukrainie.

Wstęp

W swojej Demokracji w Ameryce (1835 i 1840), a zwłaszcza w niedokończonej
pracy Ancien regime i rewolucja francuska (1856) Alexis de Tocqueville wprowa-

dził pojęcie kultury politycznej i społeczeństwa obywatelskiego jako niezbędnych
składników dobrze funkcjonującej nowoczesnej demokracji

. Twierdził on, że w

Stanach Zjednoczonych demokratyczna kultura polityczna funkcjonuje dzięki nie-

przerwanemu dziedzictwu średniowiecznych instytucji samorządowych, które we
Francji zostały zniszczone przez absolutyzm. Z kolei dziedzictwo obywatelskich

wartości, takich jak tolerancja i umiejętność dbania o dobro publiczne było dla

niego kulturową bazą dobrego, nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. To
samo pojęcie kultury politycznej jako dziedzictwa instytucjonalnej przeszłości i

wartości obywatelskich jako bazy nowoczesnej demokracji w literaturze nowocze-

snej politologii jest centralną ideą dla klasycznego dzieła Gabriela Almonda i
Sidneya Verby The Civic Culture (1963), a zwłaszcza dla Demokracji w działaniu

(1993) Roberta Putnama, która reprezentuje aparat pojęciowy Tocqueville’a od-

Zob. A. Tocqueville, Democracy in America, New York, NY, 1958 (1840); idem, Democracy

in America, New York, NY, 1959 (1835); idem, The Old Regime i the French Revolution,
Garden City, NY, 1955 (1856).

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

świeżony w szacie językowej i empirycznej nowoczesnych nauk politycznych — i z

tego względu może być zaliczona do szkoły „neo-tocquevillowskiej”

Dwa klasyczne tematy studiów kultury politycznej to, po pierwsze, pytanie, na

ile kultura polityczna — czyli wartości i zachowania polityczne będące dziedzictwem

instytucjonalnej przeszłości — wpływa na zachowania polityczne danej grupy ludzi
w przeciwieństwie do zachowań zdeterminowanych przez zmienne strukturalne,

czyli współczesne instytucje polityczne oraz warunki socjalne i ekonomiczne danego

społeczeństwa. Po drugie, rodzi się pytanie, w jaki sposób wartości polityczne mogą
przetrwać, czasem w warunkach wrogich dla zachowania danej kultury politycznej.

Państwa postkomunistyczne są wspaniałym polem do badania kultur politycz-

nych. Mniej lub bardziej demokratyczny charakter państw powstałych na ruinach
ancien regime’u można próbować wyjaśniać dziedzictwem kulturowym czasów

komunizmu i wcześniejszych systemów politycznych. Politologiczne debaty na te-
mat znaczenia i mechanizmów przetrwania kultur politycznych w państwach post-

komunistycznych są więc ciekawe i skomplikowane

. Nasz artykuł ujmuje te zagad-

nienia w kontekście kulturowym historycznej Galicji — największej prowincji impe-
rium austro-węgierskiego, należącej do jego austriackiej części, zaś dzisiaj leżącej

na terenach współczesnej Polski i Ukrainy.

Nasza teza, oparta na danych empirycznych, głosi, że współczesna ludność za-

mieszkała na terenach dawnej Galicji — Polacy i Ukraińcy — mają podobną kulturę

polityczną, która różni ich od ich współobywateli w Polsce i w Ukrainie. Ta kultura

polityczna, oparta na dziedzictwie przeszłości, czyni „Galicjan” bardziej obywatel-
skimi niż resztę Polaków i Ukraińców. Galicjanie w każdych wyborach od upadku

komunizmu mają wyższy poziom frekwencji wyborczej, wyrażają wyższy poziom
politycznej efektywności oraz są ogólnie bardziej „prawicowi” i przeciwni partiom

postkomunistycznej lewicy, niż reszta obywateli Ukrainy i Polski. Specyfika galicyj-

skich zachowań politycznych, według nas, jest rezultatem kultury politycznej będą-
cej dziedzictwem dawnej Galicji, ale została przetworzona i zachowana poprzez

instytucje religijne — Kościół rzymskokatolicki w Polsce i greckokatolicki w Ukrai-

nie. Empirycznie, zarówno w polskiej, jak i w ukraińskiej Galicji (Hałyczynie

) jej

mieszkańcy częściej uczęszczają do Kościoła/Cerkwi i praktykują swoją wiarę niż

ich współobywatele w pozostałych regionach kraju. To właśnie Kościół jako insty-
tucja, naszym zdaniem, wyzwalał mechanizmy pozwalające przetrwać galicyjskiej

kulturze politycznej w niesprzyjających dla niej warunkach — w czasie komu-

nistycznych represji. Kościół przetworzył również tę kulturę i jest dzisiaj gwarantem
jej zachowania. Niestety nasze dane nie pozwalają nam odpowiedzieć na pytanie, na

G. Almond, S. Verba, The Civic Culture, Political Attitudes i Democracy in Five Nations,

Princeton, NJ, 1963; R. Putnam, Demokracja w Działaniu, Kraków 2005 (Making Demo-
cracy Work, Civic Traditions in Modern Italy, 1993).

Zob. K. Jowitt, The New World Disorder Communist Extinction, Berkely, CA, 1992; H.

Kitschelt, Constraints and Opportunities in the Strategic Conduct of Post-Communist

Successor Parties, [w:] The Communist Successor Parties of Central and Eastern Europe,
red. J. Ishiyama, A. Bozoki, New York, NY, 2002. O klasycznym tocquevillowskim ujęciu te-

matu zob. J. Hall, After the Vacuum. Post-Communism in the Light of Tocqueville, [w:]
Markets, States and Democracy. The Political Economy of Post-Communist Transforma-

tion, red. B. Crawford, Berkeley, CA, 1995. Przęgląd polskiej literatury politologicznej

odwołującej się do pojęcia kultury politycznej zob. J. Lubecki, L. Szczegóła, Polish Exceptio-
nalism? What explains low turnout in Polish post-communist elections, „The Polish Review”

2007, t. 51, nr 3.

Na określenie historycznych tradycji galicyjskich, a także społeczno-politycznej specyfiki

współczesnych ukraińskich obwodów: lwowskiego, tarnopolskiego i iwanofrankiwskiego
w literaturze ukraińskiej używane jest pojęcie Hałyczyna (przyp. red.).

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

ile Kościół był mechanizmem przetrwania kultury wcześniej istniejącej, a na

ile tworzy on pewien typ zachowań politycznych w warunkach współczesnych.

Wysoki poziom obywatelskości na terenach byłej Galicji został zauważony

w literaturze politologicznej — na gruncie polskim już od 1989 r., kiedy w pierw-

szych na wpół wolnych wyborach tereny byłego zaboru austriackiego okazały się
regionem o największej frekwencji wyborczej i najwyższym stopniu poparcia dla

Solidarności

. Wysoka frekwencja wyborcza i specyfika ukraińskiej Galicji/Hały-

czyny jako twierdzy Ruchu i obywatelskości została również szczegółowo opisana w
literaturze zachodniej

. O ile wiemy, do dzisiaj nikt jednak systematycznie i empi-

rycznie nie porównał polskiej i ukraińskiej Galicji w kwestii wspólnej kultury

politycznej. Nasze studium, oparte na sondażach zawartych w bazie danych
Studium Porównawczego Systemów Wyborczych (Comparative Study of Electoral

Systems — CSES), jest więc pierwszą próbą systematycznej i porównawczej analizy
skomplikowanego fenomenu.

Literatura — hipoteza habsburska

Hipoteza habsburska jest jedną z tocquevillowskich idei podnoszonych w deba-

tach o jakości demokracji powstałych na ruinach komunizmu. Francuski politolog

Jacques Rupnik jako jeden z pierwszych sformułował tezę, że te kraje postkomuni-
styczne, które noszą dziedzictwo habsburskiego liberalizmu, z większą łatwością

tworzą instytucje demokratyczne

. Włoski historyk Guido Franzinetti skorygował tę

hipotezę, wskazując, że tylko austriacka część imperium austro-węgierskiego (Cis-

litawia) była naprawdę zliberalizowana przed 1914 r. i tylko w byłych prowincjach

austriackich możemy mówić o dziedzictwie liberalnej kultury politycznej

W świetle empirycznych i porównawczych badań politologicznych hipoteza hab-

sburska została poddana weryfikacji w studium Stevena Ropera i Florina Fesnica

w którym porównali oni zachowania wyborcze ludności zamieszkałej na terenach
ukraińskiej Galicji i rumuńskiej Transylwanii. W studium prowadzonym na pozio-

mie terytorialnym (41 okręgów rumuńskich i 26 obwodów ukraińskich) analiza sta-
tystyczna wykazała, że dziedzictwo historyczne (czyli zmienna czysto terytorialna)

jest najważniejszym determinantem zachowań wyborczych, które na byłych tere-

nach habsburskich są odmienne niż w pozostałych regionach Ukrainy i Rumunii.
Konkretnie na terenach byłych Austro-Węgier ludność miejscowa znacznie częściej

głosowała na partie liberalne (prozachodnie) lub prawicowo-nacjonalistyczne, zaś

znacznie rzadziej na postkomunistyczną „lewicę”, populistów lub demagogiczne
„partie siły” reprezentujące wyborczą fasadę skorumpowanych klik rządowych.

Ponadto frekwencja wyborcza na byłych terenach habsburskich była wysoka, zaś

zmienna kulturowa była statystycznie ważna przy statystycznej kontroli warunków
socjoekonomicznych i zmiennych etnicznych.

Niestety pionierskie studium Fesnica i Ropera miało swoje mankamenty. Na

obszarze ukraińskim potraktowali oni całą Ukrainę Zachodnią, włączając Wołyń,

A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografia polityczna Polski [w:] Wyniki badań — wyniki

wyborów 4 czerwca 1989, red. L. Kolarska-Bobińska, P. Łukasiewicz, Z.Reykowski, s.

275–

297, Warszawa 1990.

Klasyczne ujęcie to S. Birch, Interpreting the Regional Effect in Ukrainian Politics, „Eu-

rope–Asia Studies” 2000, t. 52, nr 6, s. 1017–1041.

J. Rupnik, The Postcommunist Divide, „Journal of Democracy” 1997, t. 10, nr 1, s. 16–25.

G. Franzinetti, Le Elezioni Galiziane al Reichsrat. Working Paper. Alessandria-Italy: De-

partment of Public Policy and Public Choice „Polis” 2000.

S. Roper i F. Fesnic, Historical Legacies and Their Impact on Post-Communist Voting Be-

havior, „Europe–Asia Studies” 2003, t. 55, nr 1, s. 119–131.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

czyli byłe tereny Imperium Rosyjskiego, jako ekwiwalent terenów pohabsburskich.

Co gorsza, Transylwania była częścią węgierskiej połowy imperium, według Fran-

zienettiego, wcale nie liberalnej. Roper i Fesnic milcząco uznali, że podnoszenie te-
matu liberalnej kultury politycznej byłoby problematyczne w kontekście ich arty-

kułu — zamiast tego zastosowali huntingtonowską logikę cywilizacyjną — w ich
ujęciu Transylwania i Hałyczyna (w ich studium cała Ukraina Zachodnia) różnią się

od reszty Rumunii i Ukrainy dziedzictwem „cywilizacji zachodniej”. Ostatecznie

Roper i Fesnic niewiele mieli do powiedzenia o specyfice pohabsburskiej kultury
politycznej i o mechanizmach jej przetrwania.

W naszym artykule postaramy się zaradzić wadom artykułu Ropera i Fesnica

oraz porównać zachowania wyborcze polskiej i ukraińskiej ludności zamieszkałej na
terenach byłej Galicji na poziomie zachowań indywidualnych i odwołując się do

klasycznego pojęcia liberalnej kultury politycznej. Zanim do tego przystąpimy, pro-
ponujemy przegląd istniejącej literatury.

Galicja polska — literatura i debata

Hipoteza zaborowa jest pojęciem dobrze znanym w polskiej literaturze politolo-

gicznej i podnoszonym jako element wyjaśniający odmienne zachowania i wartości

polityczne ludności zamieszkującej tereny dawnych zaborów: pruskiego, rosyj-
skiego i austriackiego (i „ziemie odzyskane”) już od roku 1989

. Od początku też

jest to temat kontrowersyjny, a zwłaszcza „fenomen Galicji” jest i był przedmiotem
żywej debaty. Fakt, że Polska nadal jest w pewnym stopniu konglomeratem 4 róż-

nych regionów, jest jednak niepodważalny i w naszym artykule dzielimy ją w nastę-

pujący sposób, uwzględniając granice województw z lat 1975–1999.

W miarę jak wybory i referenda, jak również sondaże i inne źródła danych po-

twierdziły specyfikę Galicji jako najbardziej „prawicowego” oraz religijnie i socjal-

nie zintegrowanego regionu historycznego Polski, pojawiły się próby szerszej inter-
pretacji tego zjawiska. Z grubsza debata galicyjska przybrała klasyczną formę,

w której tezy o charakterze „strukturalnym”, odwołujące się do współczesnych re-
aliów socjoekonomicznych tego regionu (wysoki stopień społecznej integracji i „za-

siedziałości” jego mieszkańców, specyficzna struktura ekonomiczna i wysoka

religijność jako funkcja ogólnego „tradycjonalizmu” regionu), starły się z tezami o
charakterze „kulturowym”, odwołującymi się do liberalnego (w sensie klasycznym)

dziedzictwa politycznego regionu jako najbardziej zdemokratyzowanej i obywatel-

skiej (w sensie nowoczesnej, demokratycznej świadomości politycznej) części ziem
polskich w czasach zaborów i w latach międzywojennych

. Na tę naukową debatę

nałożyły się płytko ukryte pasje polityczne, ponieważ głosy sympatyzujące z prawi-

cowym charakterem Galicji naturalnie szukały wyjaśnienia jej polityczno-kulturo-
wej specyfiki w „pozytywnych” cechach regionu (dziedzictwo polityczne, wysoki sto-

pień integracji społecznej i religijności), zaś głosy o charakterze „lewicowym” fawo-
ryzowały bardziej „strukturalne” tezy („zasiedziałość” i religijność jako, w gruncie

Zob. A. Florczyk, T. Żukowski, Nowa geografia polityczna Polski, op. cit.

J. Buszko, Kultura polityczna Galicji, Kraków 1974; B. Jałowiecki, Przestrzeń historyczna,

regionalizm, regionalizacja, [w:] Oblicza polskich regionów, red. B. Jałowiecki, 19–88,

Studia Regionalne i Lokalne, t. 50, Warszawa 1996; K. Sowa, Galicja jako fenomen histo-
ryczny i socjologiczny, Kraków 1997; T. Zarycki, Polityczne profile regionów, [w:] Oblicza

polskich regionów , op. cit., s. 130–173, Studia Regionalne i Lokalne, t. 50; T. Zarycki,
O możliwych interpretacjach struktury polskiej przestrzeni politycznej, „Studia Regionalne

i Lokalne” 2000, nr 2, s. 35–51; idem, Region jako kontekst zachowań politycznych, War-
szawa 2002.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

rzeczy, funkcję ogólnego „zacofania” regionu — tu powrót do tezy o „nędzy galicyj-

skiej”)

Tablica 1. Polskie regiony historyczne i województwa

Polskie regiony historyczne (Historyczna przynależność województw

będących częścią odmiennych regionów historycznych

podana jest w nawiasach)

Zabór austriacki
(Galicja)

Zabór pruski

Zabór rosyjski

„Ziemie Odzy-
skane”

Woje

wództ

a (

1975–199

rzeszowskie
nowosądeckie
krośnieńskie
bielskie
tarnowskie
przemyskie
krakowskie
(południe)
tarnobrzeskie
(południe)

bydgoskie
toruńskie
gdańskie
poznańskie
leszczyńskie
pilskie (wschód)
kaliskie (za-
chód)

warszawskie
bialskie
łódzkie
konińskie
lubelskie
ostrołęckie
sieradzkie
chełmskie
siedleckie
radomskie
piotrkowskie
włocławskie
kieleckie
płockie
skierniewickie
ciechanowskie
łomżyńskie
zamojskie
częstochowskie
białostockie
tarnobrzeskie
(północ)

słupskie
olsztyńskie
elbląskie
suwalskie
zielonogórskie
szczecińskie
koszalińskie
gorzowskie
wrocławskie
wałbrzyskie
jeleniogórskie
legnickie
katowickie
opolskie

Jerzy Bartkowski w swojej książce Tradycja i polityka (2003) podjął próbę

syntezy i krytyki obydwu stron debaty, wytykając im „błędy ekologiczne” — pomie-
szanie cech „regionu” jako abstrakcyjnego tworu agregacji statystycznej z cechami

indywidualnych mieszkańców regionu, który może przecież zamieszkiwać ludność

o kompletnie różnych zachowaniach i wartościach socjalnych i politycznych

Uznając specyfikę zachowań politycznych byłego zaboru austriackiego jako usta-

lony i potwierdzony fakt, Bartkowski zaproponował jego wyjaśnienie za pomocą
specyficznej „ścieżki historycznej” — dzięki splotowi przypadków historycznych ten

region miał zachować silnie zintegrowane społeczności lokalne, które w warunkach

postkomunistycznej demokracji pozwoliły na rozwój pozytywnych zachowań i po-
staw polityczno-społecznych (wysoka frekwencja wyborcza i „samorządność,” za-

ufanie do „swoich,” niski stopień przestępczości itp.) połączonych z pewnymi ce-

chami negatywnymi typowymi dla społeczeństw bardziej tradycjonalnych (kseno-
fobia i lokalizm, podatność na pewne typy religijnego fundamentalizmu itp.). Syn-

G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Czynniki różnicujące koniunkturę w gminach, Raport z I etapu

badań, „Studia Regionalne i Lokalne” 1996, 16, nr 49, s. 23–81; K. Sowa, Galicja jako
fenomen…, op. cit.; T. Zarycki, Polityczne profile…, op. cit.

J. Bartkowski, Tradycja i polityka, Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na

współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa 2003.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

teza Bartkowskiego, metodologicznie nie budząca zastrzeżeń i oparta na dużej ba-

zie danych empirycznych (na poziomie gmin), jest najbardziej dojrzałym głosem

w debacie „galicyjskiej”.

W kwestii zachowań wyborczych Mikołaj Cześnik potwierdził wnioski Bartkow-

skiego dotyczące wysokiej galicyjskiej frekwencji wyborczej. W oparciu o dane son-
dażowe na temat polskich wyborów odbywających się pomiędzy rokiem 1993 i 2001

i przy użyciu techniki wielozmiennej regresji Cześnik udowodnił, że nawet przy

statystycznej kontroli innych zmiennych (poziom wykształcenia, religijność, do-
chody, płeć i wiek) zmienna czysto regionalna — fakt zamieszkiwania w Galicji —

jest niezależnym i statystycznie ważnym czynnikiem wpływającym na podwyższenie

frekwencji wyborczej

Z przeglądu polskiej literatury

jasno wynika, że polska Galicja jest nośnikiem

obywatelskiej kultury politycznej i istnieje duże prawdopodobieństwo, że kultura ta
jest dziedzictwem austriackiego liberalizmu. Niestety dotychczasowa literatura na

ten temat, z wyjątkiem doskonałej pracy Bartkowskiego, nie zawiera dojrzałego

i całościowego ujęcia tematu. Nawet Bartkowski pomija również w gruncie rzeczy
fakt, że przedwojenna Galicja była twierdzą ludowców i polskiej lewicy demokra-

tycznej (PPS) i pod tym względem jej współczesny profil polityczny jest dokładnym

odwróceniem wcześniejszych tradycji politycznych tego regionu. W literaturze bra-
kuje zwłaszcza zarówno teoretycznych, jak i empirycznych wyjaśnień mechanizmów

powstania, zmiany i przetrwania galicyjskiej kultury politycznej. Brakuje też za-

równo w literaturze polskiej, jak i w zachodniej jakichkolwiek prób empirycznego
porównania kultury politycznej na współczesnych polskich i ukraińskich teryto-

riach dawnej Galicji.

Ukraińska Galicja — literatura i debata

Ukraina jest państwem podzielonym na regiony o odmiennych profilach spo-

łeczno-gospodarczych, politycznych i kulturowych w jeszcze większym stopniu niż

Polska. Z grubsza możemy mówić o Ukrainie zachodniej, wschodniej i południo-
wej, ale w granicach tych podziałów możemy mówić o bardziej skomplikowanych

granicach historycznych, tak jak czyni to Sarah Birch, na której pracach opieramy

naszą klasyfikację obwodów ukraińskich

. Wschód nosi dziedzictwo autorytary-

zmu, ale jest zarazem najbardziej zurbanizowaną i uprzemysłowioną częścią kraju.

Zachód jest z kolei raczej rolniczy i mniej zurbanizowany niż wschód, ale ma

bardziej demokratyczne tradycje sięgające czasów Habsburgów i lat między-
wojennych. Południe z kolei to dawne terytoria kresowe i otomańskie, które stały

się częścią Imperium Rosyjskiego w XVIII w. i zostały stosunkowo niedawno

zurbanizowane i zasiedlone — ich odpowiednikiem na ziemiach polskich są w pew-
nym sensie „ziemie odzyskane”. Tak jak w Polsce, podziały o charakterze struktu-

ralnym nie pokrywają się w Ukrainie z kulturą polityczną — obszary najbardziej
nowoczesne z socjoekonomicznego punktu widzenia mają tutaj najmniej liberalne

dziedzictwo kulturowe i na odwrót.

M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991–2001, [w:] System partyjny i zacho-

wania wyborcze, red. R. Markowski, Warszawa 2002, s. 49–74.

Zjawisko polskiej Galicji, z wyjątkiem nieopublikowanych prac Jacka Lubeckiego (praca

doktorska Regional Political Cultures in Poland and Italy. A Comparative Study, University

of Denver, 2000), jest praktycznie nieopisywane w literaturze zachodniej.

S. Birch, Interpreting the Regional Effect…, op cit.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Tablica 2. Ukraińskie regiony historyczno-kulturowe i obwody współczesne

Regiony historyczno-kulturowe

Obwody współczesne

Hałyczyna

lwowski
iwanofrankiwski
tarnopolski

Bukowina

czerniowiecki (zachód)

Tereny

pohabsburskie

Zakarpacie

zakarpacki

Wołyń

wołyński
równieński

Prawobrzeże

kijowski
Kijów (miasto)
winnicki
żytomierski
kirowogradzki
chmielnicki
czerkaski
czerniowiecki (wschód)

Lewobrzeże

połtawski
czernihowski
sumski
charkowski
łuhański
doniecki
dniepropietrowski
zaporoski (północ)
chersoński (północ)
mikołajowski (północ/wschód)

Dawne ziemie otomańskie

zaporoski (południe)
chersoński (południe)
mikołajowski (południe/zachód)
odeski
Krym

Tablica ta oparta jest na pracy S. Birch (2000, tab. nr 1, s. 1019).

Wschodnia Ukraina (tereny na wschód od Dniepru, czyli Ukraina lewobrzeżna)

w okresie nowożytnym (od 1654 r.) była częścią Imperium Rosyjskiego, a później

Związku Radzieckiego od początku do końca istnienia tego państwa. Przed 1989 r.
jedynym liberalnym epizodem w historii tego regionu było doświadczenie późnego

Imperium Rosyjskiego, a następnie krótki i burzliwy epizod rewolucji i Republiki
Ukraińskiej w latach 1917–1920. Ze względu na obecność kopalin jest to region

powszechnie postrzegany jako najbardziej zurbanizowana i uprzemysłowiona część

kraju — odnosi się to zwłaszcza do Donbasu. Do dzisiaj również, pomimo ogrom-
nego kryzysu przemysłowego, który dotknął wschodnią Ukrainę po upadku komu-

nizmu, jest to również najbogatsza część kraju. Mieszkańcy tego regionu głosują

w większości na partie i przywódców politycznych związanych z Rosją oraz na le-
wicę postkomunistyczną. Ludność tutejsza to Rosjanie i rosyjskojęzyczni Ukraińcy.

Ukraina na zachód od Dniepru ma bardziej skomplikowaną strukturę kultu-

rową i socjoekonomiczną. Część tego regionu została zajęta przez Imperium Rosyj-

skie w trakcie zaborów Polski i chociaż ziemiaństwo nadal było polskie, Rosja mu

nie ufała i z tego względu nie pozwoliła na istnienie tam nawet umiarkowanie in-

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

stytucji liberalnych — ziemst. Ludność miejska była w większości żydowska i pol-

ska, zaś Ukraińcy w przytłaczającej większości byli chłopami. W latach międzywo-

jennych północno-zachodnia część tego regionu, czyli Wołyń (współczesny obwód
wołyński i równieński) stała się częścią Drugiej Rzeczypospolitej i terenem kon-

fliktu pomiędzy państwem i ziemiaństwem polskim a większością ukraińską zmobi-
lizowaną przez partie klasowe. Lata wojny i okres powojenny przyniosły zagładę

oraz emigrację Żydów i Polaków z Wołynia, pozostawiając ludność czysto ukraińską

i niewielką liczbę imigrantów z Rosji jako mieszkańców tego do dzisiaj w większości
rolniczego regionu. Z punktu widzenia kultury politycznej Wołyń, ze względu na

dziedzictwo względnie liberalnych instytucji Polski międzywojennej, różni się od

reszty porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej, zaś cały region Prawobrzeża ma chara-
kter rolniczy, z wyjątkiem Kijowa, który jest przemysłową wyspą. Sarah Birch zali-

cza Wołyń, ale nie pozostałą część porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej, do swej
definicji „Ukrainy Zachodniej”, kierując się względami kultury i zachowań politycz-

nych.

Zachodnie tereny Ukrainy prawobrzeżnej nigdy nie były częścią Imperium Ro-

syjskiego, dostały się pod władzę Habsburgów w XVIII w. Na obszarze Ukrainy po-

habsburskiej wydzielić należy trzy regiony: Galicję/Hałyczynę (współczesne ob-

wody: iwanofrankiwski, lwowski i tarnopolski), Zakarpacie (obwód zakarpacki)
i Bukowinę (obwód czerniowiecki)

. Galicja i Bukowina, ale nie Zakarpacie, były

częścią Cislitawii, czyli austriackiej części Austro-Węgier i, zgodnie z hipotezą ha-

bsburską, korzystały z austriackiego liberalizmu. W latach międzywojennych z kolei
Hałyczyna i Zakarpacie, ale nie Bukowina, którą Rumunia rządziła w sposób bardzo

autorytarny, znajdowały się pod względnie liberalnymi rządami Polski (Hałyczyna)
i Czechosłowacji (Zakarpacie). Tereny pohabsburskie współczesnej Ukrainy są

względnie „zacofane” socjoekonomicznie, bardziej rolnicze i biedniejsze niż Ukra-

ina wschodnia, ale istnieją tu również wielkie ośrodki miejskie (Lwów) i przemysł,
np. wydobywczy na Bukowinie. Co najważniejsze, Ukraina pohabsburska jest for-

tecą wyborczą ukraińskiego liberalnego nacjonalizmu, reprezentowanego przez

Ruch i pochodne ugrupowania.

Bukowina i Zakarpacie mają cechy specyficzne odróżniające je od Hałyczyny.

Na Bukowinie mieszka mniejszość rumuńska, która przejawia mieszane uczucia
w stosunku do państwa ukraińskiego, zaś pod względem religijnym był to region

zdominowany przez wyznanie prawosławne — nie było tam i nadal nie ma Kościoła

greckokatolickiego, który był tak ważnym elementem formowania i przetrwania no-
woczesnej ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji. Na Zakarpaciu z kolei mie-

szkają mniejszości rusińska

, słowacka i węgierska, zaś dziedzictwo kultury

politycznej jest tam węgierskie — zgodnie z tezą Franzinettiego, wcale nie liberalne.
Co więcej, Kościół greckokatolicki był w tym regionie historycznie związany z Wę-

grami. Sarah Birch charakteryzuje ten region jako politycznie skłócony na tle et-
nicznym i pozbawiony obywatelskich tradycji politycznych

W porównaniu z Zakarpaciem i Bukowiną ukraińska Galicja/Hałyczyna jest

„jądrem” zarówno pohabsburskiej kultury politycznej, jak i nowoczesnej ukraiń-
skiej świadomości narodowej. Tutaj dzięki austriackiemu liberalizmowi rozwinął się

i kwitł nowoczesny narodowy ruch ukraiński, który przed 1914 r. miał charakter

w większości lewicowy, zaś w latach 1918–1919 stworzył niepodległe państwo ukra-
ińskie, które upadło w wojnie z Polską. Ten region był również pod władzą polską

Zob. tablica 2.

Karpatoruska (przyp. red.).

S. Birch, Electoral Behaviour in Western Ukraine in National Elections and Referen-

dums, 1989–91, „Europe–Asia Studies” 1995, t. 47, nr 7, s. 1145–1176.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

w latach międzywojennych i korzystał z liberalnych (zwłaszcza w porównaniu ze

Związkiem Radzieckim i Rumunią) polskich instytucji politycznych. Co ważniejsze,

ukraińska Galicja była i jest twierdzą Kościoła greckokatolickiego.

Stworzony przez unię brzeską Kościół greckokatolicki poprzez splot przypad-

ków historycznych stał się nosicielem nowoczesnej ukraińskiej świadomości naro-
dowej. Zniszczony na ziemiach rosyjskich Kościół ten rozkwitł pod władzą Habs-

burgów, korzystając z austriackiej opieki, i tam stał się nosicielem ukraińskiego

języka i świadomości narodowej — zaś w latach 20. i 30. stał się również politycz-
nym wyrazicielem ukraińskich aspiracji niepodległościowych. Z punktu widzenia

władz sowieckich Kościół ten był śmiertelnym wrogiem i jako taki został zniszczony

poprzez masowe aresztowania kleru, egzekucje i przymusowy „powrót” na łono
Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w 1946 r. Przetrwał on jednak w podziemiu

—

przez mimikrę instytucjonalną przez cały okres władzy radzieckiej. Co najważniej-
sze z naszego punktu widzenia, odrodził się na terenie dawnej Galicji w 1989 r.,

gdzie dzisiaj odzyskuje swoją pozycję, współżyjąc z różnymi formami prawosławia

w regionie o najwyższej w całej Ukrainie religijności

Na zakończenie warto dodać, że południe Ukrainy jest skomplikowaną mieszan-

ką kulturową, nie tylko dlatego, że jest to region nowo rozwinięty i zasiedlony przez

Rosjan, Ukraińców i Tatarów, ale również dlatego, że stosunkowo nowoczesny i go-
spodarczo rozwinięty region przybrzeżny współistnieje tam ze stosunkowo bied-

nymi i rolniczymi terenami bardziej oddalonymi od wybrzeża. Co najważniejsze,

Krym jest regionem etnicznie niemal czysto rosyjskim, połączonym z resztą Ukra-
iny sztucznym aktem politycznym w 1954 r.

Fundamentalne znaczenie czynników regionalnych i szczególna pozycja Hały-

czyny w polityce niepodległej Ukrainy były faktem oczywistym i są dobrze omó-

wione w literaturze zachodniej — dziełami klasycznymi są tu już cytowane artykuły

Sary Birch i monografie Paula D’Anieriego i innych, także Andrew Wilsona

. Już

w wyborach do Rady Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej w 1990 r. (na wpół wol-

nych) Blok Demokratyczny, tj. Ruch, zdobył 43 z 47 mandatów wyborczych w Ha-

łyczynie, potwierdzając, że region ten przetrwał jako twierdza ukraińskich aspiracji
demokratycznych i niepodległościowych. Statyczna analiza tych wyborów przepro-

wadzona przez Sarę Birch na poziomie terytorialnym (rajony)

ujawniła, że czyn-

nik czysto regionalny (fakt zamieszkania na terenie dawnej Galicji) był statystycznie

najważniejszą zmienną decydującą o kierunku głosowania w Ukrainie Zachodniej.

Po drugie pozytywnym korelatem wyższej frekwencji wyborczej był tu starszy wiek
i wiejski charakter rejonów wyborczych.

Korelaty głosu i frekwencji wyborczej ustalone przez Birch zgadzały się zupeł-

nie z tezami hipotezy habsburskiej, bowiem pasuje do niej fakt, że ludność starsza
i wiejska jest nosicielką starszych tradycji partycypacji politycznej i świadomości

narodowej — kultury politycznej będącej dziedzictwem bardziej liberalnych insty-
tucji w przeszłości. Niestety radziecki cenzus z roku 1989, który był punktem wyj-

ścia analiz Birch, nie zawierał danych na temat religijności czy też członkostwa

w partii komunistycznej, nie można więc było ustalić, jakie są instytucjonalne ko-
relaty oraz mechanizmy przetrwania i kształtowania galicyjskiej kultury politycznej.

Potwierdzenie faktu, że Galicja/Hałyczyna jest nosicielem zarówno obywatel-

skiej kultury politycznej, jak i demokratycznych aspiracji niepodległościowych,

B. Bociurkiw, The Catacomb Church: Ukrainian Greek Catholics in the USSR, „Religion,

State and Society” 1977, t. 5, nr 1, s. 4–12.

P. d'Anieri, P. R. Kravchuk, T. Kuzio, Politics and Society in Ukraine, Boulder, CO, 1999.

Zob. A. Wilson, The Ukrainians. Unexpected Nation, New Haven, CT, London, 2000.

Zob. S. Birch, Electoral Behaviour in Western Ukraine…, op. cit.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

przyniosły referenda o suwerenności z marca 1991 r. i o niepodległości z grudnia

tego roku. W marcowym referendum lokalne władze Hałyczyny wpisały również

deklarację niepodległości, na którą głosowało 88% ludności tego regionu. W tym
referendum również frekwencja wyborcza była w tym regionie najwyższa w Ukrai-

nie. W grudniowym referendum niepodległościowym z kolei Hałyczyna znowu za-
notowała najwyższy poziom frekwencji wyborczej w Ukrainie (92% na poziomie ob-

wodu — średnia dla reszty Ukraina wyniosła 84%), i najwyższy procent głosów od-

danych za niepodległość (98% w porównaniu ze średnią 89% dla reszty Ukrainy).
Przy okazji referendum odbyły się wybory prezydenckie, w których kandydat Ruchu

Wiaczesław Czornowił walczył o głosy z byłym komunistycznym szefem Ukrainy Łe-

onidem Krawczukiem. Czornowił zdobył dwie trzecie głosów w zachodniej części
kraju, ale tylko 23% głosów w całej Ukrainie, co potwierdziło status Hałyczyny jako

twierdzy ukraińskiego liberalnego nacjonalizmu. Od tego czasu aż do ostatnich wy-
borów prezydenckich 2010 r. ukraińska Galicja była regionem z najwyższym po-

ziomem frekwencji wyborczej w Ukrainie, z ludnością głosującą na kandydatów

prezydenckich i partie parlamentarne reprezentujące w danym kontekście wybor-
czym prozachodni, antyrosyjski i proliberalny profil polityczny.

Tak jak w przypadku polskim, zjawisko ukraińskiej Galicji/Hałyczyny otwo-

rzyło debatę na temat jego natury i źródeł specyficznych zachowań i wartości poli-
tycznych jej ludności. Na ile jest to rezultat kultury politycznej będącej dziedzic-

twem przeszłości, a na ile odzwierciedlenie dzisiejszych warunków strukturalnych

tego regionu — jego rolniczego i religijnego charakteru społecznego, tak podobnego
zresztą do polskiej Galicji? Po drugie logiczne jest również pytanie, na ile zachowa-

nia polityczne ludności ukraińskiej Hałyczyny jest wyrazem nie tylko liberalnego
(prozachodniego) nacjonalizmu, ale również obywatelskości — egalitarnego i de-

mokratycznego etosu partycypacji politycznej?

Próby odpowiedzi na powyższe pytania można znaleźć w pracach Sary Birch

oraz Johna O’Loughlina i Jamesa Bella

. Artykuł Sary Birch opublikowany w roku

2000 jest analizą statystyczną wyborów parlamentarnych z 1998 r. przeprowa-

dzoną w oparciu o sondaże opinii publicznej, odzwierciedlające indywidualne po-
glądy polityczne i dane socjoekonomiczne na poziomie obwodów. Zmienną zależną

w jej analizie jest stopień poparcia dla różnych partii politycznych. Wyniki jej skom-
plikowanych testów statystycznych (regresja OSL) wykazują, że na indywidualnym

poziomie analizy przynależność do Kościoła greckokatolickiego była najważniej-

szym pozytywnym korelatem głosowania na Ruch, zaś narodowość rosyjska była
najważniejszym korelatem negatywnym. Rezydencja na terenach pohabsburskich

(Birch nie odróżniła Hałyczyny od Zakarpacia i Bukowiny) była jednak nadal staty-

stycznie ważnym korelatem głosowania na Ruch, nawet przy statystycznej kontroli
innych zmiennych na poziomie indywidualnym. Przy dodaniu terytorialnych zmien-

nych socjalno-ekonomicznych do modelu statystycznego fakt zamieszkania

na tere-

nach pohabsburskich okazał się najsilniejszym korelatem głosowania na Ruch, co

dowodzi, że mamy tu do czynienia z autentyczną kulturą polityczną, a nie z rezul-

tatem zmiennych strukturalnych i błędu ekologicznego (ecological fallacy).

O’Loughlin i Bell w swoim artykule z 1999 r. spróbowali odpowiedzieć na pyta-

nie, czy galicyjska kultura polityczna jest kulturą obywatelską, czy — poza specy-

ficznym profilem politycznym — region ten jest również nosicielem wartości takich,
jak egalitaryzm, wiara w demokrację, zaangażowanie w organizacjach społecznych

Zob. S. Birch, Interpreting the Regional Effect in Ukrainian Politics, op. cit.

J. O'Loughlin, J. E. Bell, The Political Geography of Civic Engagement in Ukraine, 1994–

1998, „Post-Soviet Geography and Economics” 1999, t. 39, s. 233–266.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

itp. Studium oparto na danych sondażowych z 1994 r., dobrze odzwierciedlają-

cych zróżnicowanie demograficzne różnych regionów Ukrainy, jak również na son-

dażu organizacji społecznych z 1998 r. opartym na kwestionariuszach wypełnianych
przez ich dyrekcje i wysyłanych pocztą. Studium ujawniło, że ogólny stan aktywno-

ści społecznej w Ukrainie i zaufanie do narodowych instytucji politycznych są kata-
strofalnie niskie. Poza tym jednak studium ujawniło obywatelską specyfikę Hały-

czyny:
 Region ten miał najwyższy poziom frekwencji wyborczej.

 Haliczanie wyrażali najwyższy stopień wiary w efektywność ich działań poli-

tycznych, stanowili najbardziej optymistyczną część ludności ukraińskiej i wy-
rażali najwyższy poziom przekonania, że Ukraina jest autentycznym państwem

demokratycznym.

 Hałyczyna i Bukowina, bez względu na ich obiektywny kryzys gospodarczy i wzglę-

dną biedę, miały najniższy w kraju stopień niezadowolenia z ogólnie katastro-

falnego stanu gospodarczego kraju.

 Hałyczyna, a konkretnie jej stolica Lwów (Львів) — miała najwyższy w kraju

wskaźnik występowania organizacji pozarządowych, zwłaszcza w kategoriach

organizacji młodzieżowych, kobiecych i folklorystycznych.

Chociaż O’Loughlin i Bell ostatecznie nie potrafili wyjaśnić powodów takiego

lub innego rozłożenia organizacji pozarządowych na obszarze całej Ukrainy, ich

studium potwierdziło obywatelski charakter galicyjskich zachowań i postaw poli-

tycznych. Obszar byłej Galicji/Hałyczyny — według tych autorów — ze względu na
swoje wartości jest „lepiej przygotowany” do demokracji niż reszta Ukrainy.

Tajemnice Przetrwania. Tezy Wittenberga a Galicja

Choć „prawicowy” i obywatelski charakter zachowań wyborczych i politycznych

w Galicji jest faktem potwierdzonym w literaturze, a hipoteza, która łączy te zacho-
wania z kulturowym dziedzictwem habsburskiego liberalizmu, wydaje się wielce

prawdopodobna, w literaturze tematu brakuje dobrych wyjaśnień konkretnych me-

chanizmów powstania i przetrwania galicyjskiej kultury politycznej. Pomijając kwe-
stie powstania tej kultury, jeden z autorów niniejszego artykułu sądzi, że klasowy

charakter mobilizacji politycznej ukraińskiej i polskiej Galicji w latach 1890–1914
jest źródłem demokratycznego charakteru późniejszej kultury politycznej

. Pyta-

niem kluczowym jest kwestia, w jaki sposób kultura ta mogła przetrwać w warun-

kach totalitarnych. W naszej pracy proponujemy wykorzystanie znakomitej pracy
Jasona Wittenberga

na temat przetrwania prawicowej (katolickiej) lojalności po-

litycznej w pewnych regionach Węgier jako teoretycznego punktu wyjścia naszych

rozważań o przetrwaniu.

W klasycznym, np. Harry’ego Ecksteina

, ujęciu kultury politycznej wartości

kulturowe trwają w warunkach zmiany obiektywnych uwarunkowań instytucjonal-
nych i gospodarczych, ponieważ jednostki postrzegają te warunki poprzez pryzmat

tradycyjnie i kolektywnie ustalonych orientacji psychologicznych, które z kolei są

rezultatem socjalizacji w „podstawowych” komórkach społecznych — zwłaszcza
w rodzinie. Jeśli teoria ta jest właściwa, to mechanizmów przetrwania należy szukać

w podstawowych komórkach społecznych.

J. Lubecki, op. cit.

J. Wittenberg, Crucibles of Political Loyalty. Church Institutions and Electoral Continuity

in Hungary, Cambridge, MA, 2006.

H. Eckstein, A Culturalist Theory of Political Change, „American Political Science Re-

view” 1988, t. 82, nr 3, s. 789–804.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Powyższe pojęcie zostało częściowo zakwestionowane w studium Witten-

berga, w którym odkrył on, że przetrwanie prawicowych (katolickich) tradycji poli-

tycznej lojalności w okresie komunizmu na Węgrzech (konkretnie w komitacie Za-
la) było funkcją zdolności małych społeczności parafialnych we współpracy z miej-

scowymi proboszczami Kościoła katolickiego do kolektywnego oporu przeciwko na-
ciskom aparatu komunistycznego. Bezpośrednim empirycznym korelatem zacho-

wania lojalności politycznej na poziomie lokalnym był odsetek dzieci zapisywanych

na katechezę. Rodzice zapisywali swoje dzieci na naukę religii niezależnie od
administracyjnych szykan władzy komunistycznej — ze względu na solidarnościowe

działania z innymi rodzicami. Zatem odwaga, jak wynika z analizy Wittenberga, by-

ła nie tyle funkcją indywidualnych czy nawet rodzinnych decyzji moralnych, ile
funkcją kolektywnego — choć w skali mikro — oporu. Udowodnił on więc, że prze-

trwanie wartości zależy od przetrwania instytucji, nawet w skali mikro, i musi być
manifestowane w akcji — nie ma czegoś takiego, jak „czysty” przekaz kulturowy bez

przejawów behawioralnych. Co najważniejsze, Wittenberg udowodnił, że jest mo-

żliwa empiryczna penetracja mechanizmów przetrwania kultury politycznej w wa-
runkach bardzo wysoko posuniętego autorytaryzmu.

Znaczenie religii i instytucji Kościoła greckokatolickiego w przypadku ukraiń-

skiej Hałyczyny, a Kościoła rzymskokatolickiego w przypadku polskiej Galicji, jest
oczywiste. Hipoteza głosząca, że kultura demokratycznej i masowej partycypacji

politycznej z czasów przedkomunistycznych przetrwała na obszarze dawnej Galicji

dzięki instytucjom kościelnym w sposób opisany przez Wittenberga, jest również
oczywista w przypadku węgierskim. Można jednak postawić też inną hipotezę, że

Kościół tworzy tu pewne zachowania ab novo — na przykład wysoka frekwencja
wyborcza i prawicowy charakter partii politycznych preferowanych przez galicyj-

skich wyborców jest po prostu rezultatem agitacji politycznej prowadzonej w Ko-

ściele. W naszych badaniach empirycznych spróbujemy odpowiedzieć na to pytanie,
ale ograniczone dane źródłowe, jakimi dysponujemy, nie pozwalają nam tej kwe-

stii ostatecznie rozstrzygnąć.

Hipotezy i dane

Choć zjawisko Galicji jest zauważalne zarówno w literaturze polskiej, jak i zachod-
niej, nadal brakuje empirycznego studium porównującego polską i ukraińską

Galicję z punktu widzenia wspólnego dziedzictwa kultury politycznej. To właśnie

czynimy w naszym artykule, wykorzystując dane ze Studium Porównawczego
Systemów Wyborczych (CSES) i korzystając z faktu, że granice dawnej austriackiej

Galicji mogą być zrekonstruowane w oparciu o obecne lub niedawne granice

jednostek administracyjnych w Polsce i Ukrainie. Konkretnie wykorzystujemy dane
sondażowe dotyczące polskich wyborów do Sejmu z 1997 r. i ukraińskich wyborów

do Rady Najwyższej z 1998 r.

. Około 2000 osób uczestniczyło w sondażu polskim,

zaś ponad 1000 osób wypełniło kwestionariusze w sondażu ukraińskim. Uzyskana

w ten sposób baza danych pozwala nam na rekonstrukcję historycznej Galicji, na

zbadanie korelatów socjalnych i kulturowych zachowań politycznych w tym regio-
nie oraz na poszukanie odpowiedzi na pytania dotyczące galicyjskiej kultury poli-

tycznej.

Poza CSES do analizy polskich wyborów z 1997 r. wykorzystujemy dane z archiwum

wyborczego Adama Carra http://psephos.adam-carr.net/. Jeśli chodzi o wybory ukraińskie,

czerpiemy z oficjalnych danych Centralnej Ukraińskiej Komisji Wyborczej, zob. http://-
www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webproc0e?kodvib=1&rejim=0

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Zanim przejdziemy do analizy statystycznej, musimy zaznaczyć, że sondaże,

których wyniki wykorzystujemy, zaprojektowano tak, aby były reprezentatywne na

poziomie całych krajów, a nie regionów historycznych — liczba respondentów
oczywiście bardzo spada, gdy obiektem analizy staje się tylko Galicja. Staramy się

zaradzić problemowi reprezentatywności w ten sposób, że po pierwsze bierzemy
pod uwagę całe regiony historyczne (np. Polska poza Galicją, polska Galicja) jako

poziom naszej analizy, po drugie patrzymy na współzależności pomiędzy zmien-

nymi w regionach historycznych. Na przykład oceniamy współzależność pomiędzy
uczęszczaniem do kościoła i zachowaniami wyborczymi w Polsce poza Galicją i w

polskiej Galicji. Używając logistycznej regresji, możemy również statystycznie kon-

trolować wpływ innych zmiennych (płeć, wiek, status społeczny i majątkowy) oraz
sprawdzić bezpośredni wpływ uczęszczania do kościoła na zachowania wyborcze

W oparciu o istniejącą literaturę wysunęliśmy cztery hipotezy o galicyjskiej kul-

turze politycznej:
 Hipoteza habsburska (H1). Ze względu na dziedzictwo liberalnych instytucji

i tradycje demokratycznej mobilizacji politycznej obszar dawnej Galicji ma

względnie wysoki poziom mobilizacji politycznej, empirycznie mierzalny wyż-
szą frekwencją wyborczą niż na pozostałych terenach Polski i Ukrainy.

 Hipoteza instytucjonalna (H2). Ze względu na to, że komunistyczne represje

zostawiły tylko jedną otwartą (Polska) czy też tajną (Ukraina) instytucjonalną
drogę rozwoju galicyjskiej kultury politycznej, uczestnictwo w życiu religijnym,

empirycznie mierzalne częstotliwością uczęszczania do kościoła/cerkwi po-

winno być znacznie wyższe na terenie dawnej Galicji niż na pozostałych tere-
nach Polski i Ukrainy.

 Hipoteza przetrwania (H3). Statystyczny wpływ uczęszczania do kościoła/cer-

kwi na frekwencję wyborczą będzie wyższy w dawnej Galicji niż na pozostałych
terenach Polski i Ukrainy, bowiem Kościół tylko w Galicji był instytucją, która

zachowała tradycje obywatelskiej kultury politycznej.

 Hipoteza galicyjska (H4). Ze względu na podobne warunki instytucjonalne,

które uformowały kulturę polityczną, zarówno polska Galicja, jak i ukraińska
Hałyczyna, mają wspólny antykomunistyczny i antylewicowy profil polityczny,

który odróżnia je od reszty Polski i Ukrainy.

Łącznie hipotezy te sugerują, że obszar dawnej Galicji jest nadal regionem o

wyjątkowej i wspólnej kulturze politycznej istniejącym w różnych państwach, i że ta

wspólna kultura polityczna przetrwała dzięki instytucji Kościoła — rzymskokatolic-
kiego w Polsce i greckokatolickiego w Ukrainie. Dotychczasowa literatura tematu

uznaje, że Galicja jest nosicielem partycypacyjnej i obywatelskiej kultury politycz-

nej, która jest rezultatem liberalnych instytucji politycznych z czasów austriackich,
ale żaden z głosów w dotychczasowej debacie nie postawił tezy, że Kościół był in-

„Wiek” jest podany w latach. „Płeć” jest zakodowana jako 1 dla mężczyzny i 0 dla kobiety.

Dochód jest podany w kwintylach, liczba 4 odpowiada 80 percentylom, zaś 0 to 20 percentyl.

„Wykształcenie” jest podane w 8 kategoriach – od 1 jako najniższy poziom wykształcenia do
8 jako poziom najwyższy. Członkostwo w związkach zawodowych to 1 dla członków i 0 dla

osób nie będących członkami. Sympatie partyjne to 1, jeśli respondent przejawia sympatię

dla danej partii, 0 jeśli jej nie przejawia. Zainteresowania i wiedza polityczna to 1, jeśli
respondent trafnie odpowiedział na chociaż jedno z trzech pytań testujących wiedzę polity-

czną zadanych w kwestionariuszu. „Kontakt” jest zakodowany jako 1, jeśli respondent miał
kontakt z politykiem w ciągu ostatniego roku. Uczęszczanie do kościoła jest mierzone wg

sześciostopniowej skali, na której 1 to respondent, który nigdy nie uczęszcza do kościoła, zaś
6 to osoba uczęszczająca systematycznie co najmniej raz w tygodniu.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

stytucjonalnym mechanizmem przetrwania tej kultury lub też jest miejscem mo-

bilizacji politycznej. Jeśli Kościół odgrywał i nadal odgrywa rolę, którą mu przypi-

sujemy, zmienna czysto terytorialna powinna być statystycznie nieważna w mo-
mencie wprowadzenia uczestnictwa w życiu kościelnym (mierzonego częstotli-

wością uczęszczania do kościoła) jako zmiennej niezależnej, determinującej spe-
cyfikę zachowań politycznych Galicjan. Jak czytelnik się przekona, powyższą tezę

potwierdziliśmy naszymi testami empirycznymi.

Gdzie leży Galicja?

Galicja leży w południowo-wschodniej części Polski i na północnym zachodzie

Ukrainy. Mapy 1, 2 i 3 pokazują położenie tego historycznego regionu. Galicję
w Polsce tworzą w całości lub częściowo byłe województwa: bielskie, krakowskie,

tarnowskie, rzeszowskie, przemyskie, nowosądeckie i krośnieńskie — dziś są to
części województw małopolskiego i podkarpackiego, jak również niewielka część

śląskiego. W Ukrainie historyczną Galicję/Hałyczynę tworzą obwody iwanofran-

kiwski, lwowski i tarnopolski.

Mapa 1. Polska Galicja w granicach województw z lat 1975–1999

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Mapa 2. Ukraińska Galicja (Hałyczyna) w granicach obwodów

Mapa 3. Galicja

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Mapa 3 pokazuje współczesne położenie całej historycznej Galicji w oparciu o

przyjęte przez nas granice administracyjne. Jak podkreśliliśmy w naszym przeglą-

dzie literatury, Hałyczyna jest najważniejszą częścią szerszego regionu historycz-
nego — Ukrainy Zachodniej, do którego należą również Bukowina, Zakarpacie, Wo-

łyń i reszta porosyjskiej Ukrainy prawobrzeżnej. Nasze badania potwierdzają, że
Ukraina Zachodnia jako całość ma profil polityczny i frekwencję wyborczą podobną

do Hałyczyny. W studium CSES termin „Ukraina Zachodnia” odpowiada terytorial-

nej definicji Galicji ukraińskiej/Hałyczyny w naszym studium. W naszym artykule
koncentrujemy naszą analizę wyłącznie na historycznej Galicji ze względu na szereg

szczególnych historycznych i współczesnych czynników, które odróżniają ten region

od reszty Polski i Ukrainy.

Naszym pierwszym zadaniem jest sprawdzenie, czy różnice w frekwencji wy-

borczej pomiędzy Galicją oraz resztą Ukrainy i Polski odpowiadają założeniom hi-
potezy habsburskiej (H1). Mapy 4 i 5 dają nam pogląd na poziom frekwencji wybor-

czej w oparciu o oficjalne dane z wyborów parlamentarnych 1997 r. (Polska) i 1998

r. (Ukraina). Zakodowaliśmy każdy okręg wyborczy w sposób, który identyfikuje
rejony o frekwencji wyborczej wyższej albo niższej od średniej krajowej, opierając

się na przykładzie techniki zastosowanej również przez O’Loughlina i Bella.

Jeśli czytelnik spojrzy na mapy 4 i 5, dostrzeże wyraźnie rejony o względnie

wysokiej frekwencji wyborczej w Polsce i Ukrainie. W Polsce największy z tych re-

jonów to wyraźnie historyczna Galicja — średnio frekwencja wyborcza była tam

o 10% większa niż w pozostałej części kraju w wyborach 1997 r. W Ukrainie rejony
wysokiej frekwencji to wyraźnie Zachód, jak twierdzi literatura tematu. Nie ulega

wątpliwości, że ukraińska Galicja (Hałyczyna) to największy zwarty region o naj-
większej frekwencji wyborczej w kraju.

Mapa 4. Frekwencja wyborcza w Polsce w 1997 r. Województwa powyżej i poniżej
średniej frekwencji krajowej (47.9%)

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Mapa 5. Ukraina: frekwencja wyborcza w 1998 r. Obwody powyżej i poniżej śred-

niej krajowej (70.8%)

Mapa 6. Różnice we frekwencji wyborczej pomiędzy Galicją a resztą Polski i Ukra-

iny: dane CSES, moduł 1, POL–1997, UKR–1998.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

W sondażu CSES jedno z pytań dotyczyło tego, czy respondent głosował w ostat-

nich wyborach. Mapa 6 ilustruje różnice pomiędzy frekwencją odpowiedzi „tak”

w Galicji i pozostałej części kraju w Polsce i w Ukrainie

. Wyniki sondażu

wskazują, że frekwencja wyborcza Galicjan w Polsce była o 8% wyższa niż w pozo-

stałych częściach Polski, zaś frekwencja wyborcza w ukraińskiej Hałyczynie była o
12% wyższa w stosunku do reszty tego kraju. Hipoteza habsburska ma więc solidną

podstawę empiryczną

Nasz przegląd literatury, a w szczególności Jason Wittenberg, wskazuje również

na fakt, że kultura polityczna, by przetrwać, potrzebowała bazy instytucjonalnej,

którą dla całej Galicji był Kościół — rzymskokatolicki dla Galicji polskiej i grecko-

katolicki dla ukraińskiej. Aby zweryfikować tę hipotezę (H2), po pierwsze zbadali-
śmy częstotliwość uczęszczania do kościoła w Polsce i Ukrainie oraz w polskiej

i ukraińskiej Galicji. Obraz empiryczny jest tu jasny — wskaźnik frekwencji uczęsz-
czania do kościoła jest znacznie wyższy dla Galicji niż dla pozostałych regionów

Polski i Ukrainy. Na mapie 7 widzimy, że na skali od 1 do 6, na której „6” znaczy

„przynajmniej raz na tydzień” zaś „1” oznacza „nigdy,” frekwencja uczęszczania do
kościoła jest statystycznie (po zweryfikowaniu przez t-test)

znacznie większa dla

Galicji. Zwłaszcza w ukraińskiej Galicji/Hałyczynie jej mieszkańcy uczęszczają do

kościoła/cerkwi dwukrotnie częściej niż pozostali mieszkańcy Ukrainy.

Mapa 7. Uczestnictwo w życiu kościelnym mierzone częstotliwością uczęszczania do

kościoła/cerkwi: skala 1–6, dane CSES.

W Polsce respondenci mogli wskazać region zamieszkania i „Galicja” była jedną z opcji.

W Ukrainie respondenci mogli za to wskazać, że ich miejscem zamieszkania jest „Ukraina

Zachodnia” , który to region twórcy CSES zdefiniowali jako historyczną Galicję/Hałyczynę
w naszym ujęciu.

Testy ważności statystycznej (t–test) wskazują, że różnice w frekwencji wyborczej pomię-

dzy Galicją i pozostałymi częsciami kraju są statystycznie znaczne w Polsce i w Ukrainie.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Jaka jest jednak statystyczna zależność pomiędzy uczęszczaniem do kościoła

a frekwencją wyborczą? Aby zweryfikować tę hipotezę, poddaliśmy naszą bazę da-

nych testowi wielokrotnej regresji, w której zmienną zależną było oddanie głosu
w wyborach 1997 r. (Polska) albo 1998 r. (Ukraina), zaś zmiennymi niezależnymi

były wzajemnie się kontrolujące: wiek, płeć, poziom wykształcenia, dochód, człon-
kostwo w związkach zawodowych, niedawny kontakt z politykiem i identyfikacja

partyjna. Aby sprawdzić, czy być może wysoki stopień obywatelskości i kapitału

społecznego jest czynnikiem ważnym dla galicyjskiej kultury politycznej, skorelo-
waliśmy również frekwencję wyborczą z różnymi aspektami politycznej efektywno-

ści i obywatelskości

Jeśli uczęszczanie do kościoła jest determinantem wysokiej frekwencji wybor-

czej w Galicji, na co wskazuje nasza „hipoteza przetrwania” (H3), to powinniśmy się

spodziewać nie tylko statystycznie ważnego stopnia korelacji pomiędzy uczęszcza-
niem do kościoła i frekwencją wyborczą, ale również wysokiego współczynnika tej

korelacji w samej Galicji. Współczynnik ten powinien być bardzo wysoki w samej

Galicji pomimo statystycznej kontroli przez inne czynniki i pomimo że poza Galicją
uczęszczanie do kościoła jest rzadsze, więc powinno być statystycznie silniej skon-

centrowane, jeśli chodzi o jego wpływ na frekwencję wyborczą. Innymi słowy, szu-

kamy dowodu na potwierdzenie tezy, że uczęszczanie do kościoła w Galicji ma
większy wpływ na frekwencję wyborczą niż uczęszczanie do kościoła poza Galicją.

Rezultaty naszego testu statystycznego — eksponencjonowane współczynniki logi-

stycznej regresji reprezentujące korelaty decyzji dotyczących głosowania — podane
są w tablicy 3.

Tablica 3. Korelaty głosowania

(A i B)

Galicja polska

Exp(B) (S.E)

Reszta Polski

Exp(B) (S.E)

Model 1

Model 2

Model 1

Model 2

Constant

.003*** (1.520) .002*** (1.993)

.006*** (.555

)

.004*** (.706)

Partyjność (c)

2.008* (.286)

1.497 (.355)

3.361*** (.127) 2.595*** (.159)

Wykształcenie 1.626*** (.135)

1.356* (.155)

1.380*** (.054) 1.333*** (.065)

Płeć

.855 (.286)

.830 (.349)

1.410** (.131)

1.320 (.159)

Wiek

1.032*** (.009) 1.039*** (.012) 1.029*** (.004) 1.031*** (.005)

Dochód

1.211 (.111)

1.231 (.140)

1.070 (.050)

.986 (.061)

Związek zaw.

1.258 (.467)

1.263 (.511)

1.110 (.215)

.916 (.240)

Kontakt

1.350 (.615)

2.164 (.807)

1.835 (.315)

2.284* (.365)

Uczęszczanie

do kościoła

1.669*** (.118)

1.483** (.139)

1.405*** (.042) 1.338*** (.051)

Liczy się głos

1.476** (.150)

1.426*** (.061)

Ważne, kto
sprawuje

władzę

.959 (.163)

1.021 (.067)

Czynniki te pomogą udzielić odpowiedzi na serię pytań mających dać pogląd na poczucie

subiektywnej politycznej efektywności i satysfacji z demokracji. Respondenci byli pytani, czy
jest dla nich istotne, na kogo ludzie głosują („liczy się głos”), czy są oni zadowoleni z funkcjo-

nowania demokracji w ich kraju, czy sądzą, że sprawia im różnicę, kto posiada władzę („róż-
nica władzy”), i czy ostatnie wybory były przeprowadzone sprawiedliwie („sprawiedliwe wy-

bory”). Wszystkie zmienne były zakodowane w skali od 1 do 4, od 1 = „zupełnie się nie
zgadzam z tą opinią” do 4 = „całkowicie się zgadzam z tą opinią”.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Satysfakcja z

demokracji

1.069 (.160)

1.034 (.069)

Wybory były
sprawiedliwe

1.163 (.160)

1.055 (.070)

Wiedza poli-

tyczna

1.294 (.192)

1.119 (.085)

Pseudo R

(N)

.269 (289)

.292 (235)

.273 (1359)

.311 (1005)

Galicja ukraińska (Hałyczyna)

Exp(B) (S.E)

Reszta Ukrainy

Exp(B) (S.E)

Model 1

Model 2

Model 1

Model 2

Constant

1.157 (2.652)

.105 (3.952)

.277* (.594)

.068***(.814)

Partyjność
(c)

1.223 (.796)

1.393 (1.196)

2.342*** (.170)

1.742**(.222)

Wykształce-
nie

945 (.344)

.868 (.427)

1.029 (.075)

.955 (.094)

Płeć

1.633 (.806)

.927 (1.079)

1.299 (.178)

1.573* (.228)

Wiek

1.012 (.026)

1.021 (.038)

1.027***(.006) 1.031*** (.008)

Dochód

1.000 (.300)

1.150 (.424)

1.021 (.062)

1.013 (.080)

Związek zaw.

3.432 (.903)

5.252 (1.268)

1.355 (.178)

1.446 (.226)

Kontakt

(b)

4.620** (.531)

2.635 (.555)

Uczęszczanie
do kościoła

1.252 (.245)

1.354 (.311)

1.199* (.077)

1.276* (.105)

Liczy się głos

.798 (.377)

1.411*** (.072)

Ważne, kto
sprawuje

władzę

2.106 (.683)

1.173 (.093)

Satysfakcja z

demokracji

.780 (.461)

1.066 (.129)

Wybory były
sprawiedliwe

1.184 (.397)

1.244** (.081)

Wiedza poli-
tyczna

(d)

Pseudo R

(N)

.156 (95)

.173 (63)

.122 (856)

.245 (632)

Eksponencjowane współczynniki są rezultatem analizy binarnej regresji logistycznej.

Czynnik nie podany tutaj z powodu braku zróżnicowania w parametrze.

Zmienna

„

partyjność” dla Ukrainy zawiera brak danych zakodowany jako

„

brak partyjno-

ści”, bowiem około połowy deputowanych wybranych w wyborach 1998 r. było kandyda-
tami bezpartyjnymi.

Zmienna ominięta bowiem duża liczba brakujących danych oznaczała utratę połowy

próby. Parametr nie był ważny statystycznie i jego wprowadzenie do modelu nie zmienia
wyników w istotny sposób. p < .001 ***, p <.01 **, p < .05 *.

Współczynniki o wartości powyżej 1.00 oznaczają, że prawdopodobieństwo

udziału respondenta w głosowaniu rośnie w miarę, jak wzrasta wartość konkretnej
zmiennej. Tablica podaje wyniki dwóch modeli — ze zmiennymi odnoszącymi się do

obywatelskości i bez nich — dla obu części Galicji oraz dla reszty Polski i reszty
Ukrainy. W przypadku polskiej Galicji identyfikacja z partią polityczną, stopień

wykształcenia, wiek i uczęszczanie do kościoła mają pozytywny wpływ na frekwen-

cję wyborczą. Korelaty frekwencji wyborczej są takie same w Polsce poza Galicją,

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

z wyjątkiem faktu, że mężczyźni w Polsce poza Galicją głosują częściej niż kobiety.

Jeśli spojrzymy na drugi model, ze zmiennymi odnoszącymi się do obywatelskich

postaw politycznych, widzimy, że są one statystycznie nieważne jako determinanty
frekwencji wyborczej, z wyjątkiem odpowiedzi na pytanie, „czy liczy się głos”, co

jest pozytywnym korelatem wysokiej frekwencji wyborczej i dobrą miarą samopo-
czucia efektywności politycznej.

Widać więc, że ogólny poziom obywatelskości — z wyjątkiem politycznej efekty-

wności — nie jest ważnym elementem determinującym frekwencję wyborczą w Ga-
licji/Hałyczynie lub też w pozostałych rejonach Polski i Ukrainy. Co ważniejsze,

statystyczna waga „uczęszczania do kościoła” jest wyższa w polskiej Galicji niż w po-

zostałych częściach kraju, potwierdzając H3 — naszą hipotezę instytucjonalną, bo-
wiem wskazuje to na fakt, że uczęszczanie do kościoła w polskiej Galicji ma dodat-

kowy pozytywny wpływ na frekwencję wyborczą w porównaniu z resztą Polski.
Ukraińska Hałyczyna ma podobny do polskiego rozkład korelacji statystycznej, ale

stosunkowo mały rozmiar próby ludności ukraińskiej (N = 95) w badaniach CSES

nie pozwala nam na ostateczne konkluzje.

W Ukrainie silna identyfikacja z partią polityczną, wiek, kontakt z politykiem

i uczęszczanie do kościoła/cerkwi mają pozytywny i statystycznie ważny wpływ na

frekwencję wyborczą w kraju, ale nie są to czynniki statycznie ważne dla Hałyczyny
ze względu na zbyt małą reprezentatywność próby dla tego regionu — tylko 95 osób.

Co najważniejsze, jest zbyt małe zróżnicowanie statystyczne w tej małej grupie —

prawie wszystkie osoby głosowały w wyborach 1998 r. i wszystkie one zadeklaro-
wały przynależność do Kościoła greckokatolickiego.

Tym niemniej statyczna wartość zmiennych w ukraińskiej Galicji/Hałyczynie

zmierza w kierunku zgodnym z hipotezą, zaś wartość współczynnika korelacji po-

między uczęszczaniem do kościoła w Galicji a głosowaniem jest tu wyraźnie wyższa

niż w pozostałej części Ukrainy — czyli tak, jak to ma miejsce w Polsce. Co więcej,
podobnie jak w Polsce, zmienne odnoszące się do wartości obywatelskich nie są

statystycznie ważnymi korelatami decyzji o głosowaniu, z wyjątkiem zmiennych

odnoszących się do efektywności wyborczej — to jest, „liczy się głos” oraz „wybory
były przeprowadzone sprawiedliwie”.

Jeśli uczęszczanie do kościoła jest silnym korelatem frekwencji wyborczej za-

równo w Galicji, jak i poza Galicją, pozostaje do rozstrzygnięcia pytanie, czy sama

w sobie Galicja jest ważna. Aby odpowiedzieć na to pytanie, poddaliśmy nasze mo-

dele nowym testom logistycznej regresji, dodając jednak do nich zmienną czysto
terytorialną oraz wzięliśmy pod uwagę możliwość interakcji pomiędzy zmiennymi

niezależnymi. Test ten powinien nam odpowiedzieć na pytanie, czy Galicja jako

zmienna kulturowa jest ważna po uwzględnieniu uczęszczania do kościoła jako czy-
nnika podwyższającego frekwencję wyborczą. Wyniki testów umieszczone są w ta-

blicy 4, dla pierwszego modelu z dodanym czynnikiem „liczy się głos”, który był
jedynym statystycznie ważnym czynnikiem postaw obywatelskich dla Polski i Ukra-

iny

Tablica 4. Wpływ Galicji

Polska 1997

Ukraina 1998

Exp(B)

S.E.

Exp(B)

S.E.

Constant

.004***

.600

.156

.661

Ten sam test był również przeprowadzony dla drugiego modelu, z podobnym do

poprzedniego rezultatem — żadna ze zmiennych nie była ważna i dodanie zmiennych
terytorialnych nie wpłynęło na zmianę wyników.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Partyjność

2.742***

.138

1.802**

.189

Wykształcenie

1.305***

.057

1.021

.081

Płeć

1.309

.139

1.397

.195

Wiek

1.031***

.005

1.028***

.007

Dochód

1.030

.054

.982

.068

Związek zaw.

.989

.222

1.259

.195

Kontakt

1.993*

.333

4.035*

.548

Kościół

1.375***

.046

1.224*

.085

Liczy się głos

1.527***

.051

1.469***

.060

Galicja

.176

1.798

3.832

2.875

Galicja*partyjność

.534

.341

.600

.873

Galicja*wykształcenie

1.136

.152

.952

.372

Galicja*płeć

.786

.338

1.086

.841

Galicja*wiek

1.013

.011

.985

.029

Galicja*dochód

1.233

.133

.075

.313

Galicja*związek zaw.

1.598

.553

2.594

.933

Galicja*kościół

1.221

.132

1.073

.268

Galicja*kontact

.634

.710

Galicja* liczy się głos

1.153

.145

.717

1.799

Pseudo R

.338 1547

.200 872

Eksponencjowane współczynniki są rezultatem analizy binarnej regresji logistycznej.

Czynnik nie podany tutaj z powodu braku zróżnicowania w parametrze. p < .001

***, p <.01 **, p < .05 *.

Tablica 4 ukazuje, jak ważne jest uczestnictwo w życiu Kościoła dla frekwencji

wyborczej — zmienna czysto terytorialna nie jest istotna, jeśli do modelu zostaje

wprowadzony czynnik „uczęszczanie do kościoła”. Trochę bardziej zaskakujący jest
fakt, że korelacja pomiędzy Galicją i uczestnictwem w życiu kościelnym nie jest

statystycznie ważna, choć pozytywna — być może jest to problem związany ze zbyt

małą wielkością próby. Ostatecznie nasze dane wskazują na fakt, że fenomen Galicji
jest w swojej formie współczesnej funkcją ludności, która masowo uczęszcza do

kościoła/cerkwi — kto mówi Galicja, ten mówi Kościół.

Tablica 5. Galicja jako czynnik wpływający na głosowanie

Polska 1997

Ukraina 1998

Exp(B)

S.E.

Exp(B)

S.E.

Constant

.017***

.481

.451

.529

Partyjność

2.936***

.111

2.356***

.161

Wykształcenie

1.371***

.316

1.011

.071

Płeć

1.066

.043

1.254

.165

Wiek

1.029***

.004

1.027***

.006

Dochód

1.068

.043

.999

.059

Związek zaw.

1.167

.186

2.335*

355

Kontakt

1.849*

.270

5.398***

.527

Galicja

1.394*

.148

2.335*

.355

Pseudo R

.211 1659

.133 983

Eksponencjowane współczynniki są rezultatem analizy binarnej regresji logistycznej.
p < .001 ***, p <.01 **, p < .05 *.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Aby sprawdzić, jak ważne jest zjawisko uczęszczania do kościoła dla galicyj-

skich zachowań politycznych, wyeliminowaliśmy je z modelu, zachowując zmienną

czysto terytorialną — i natychmiast odzyskała ona ważność statystyczną.

Tym niemniej Galicja to więcej niż po prostu bardzo religijna ludność. Twier-

dzimy, że kościół był tu raczej mechanizmem zachowania starszej kultury politycz-
nej, której pochodzenie jest związane z austriackim liberalizmem i formą opozycyj-

nej mobilizacji politycznej, która powstała jako rezultat austriackiego liberalizmu.

Galicja ma również tradycje antykomunistycznej mobilizacji politycznej, która
stworzyła silny związek pomiędzy Kościołem a galicyjską kulturą polityczną, bo-

wiem Kościół stał się tu instytucjonalnym mechanizmem oporu i zachowania spe-

cyficznej kultury politycznej. W okresie postkomunistycznym tradycje tego oporu
manifestowane są poprzez „prawicowe” sympatie polityczne Galicjan — przeciwne

siłom lewicy postkomunistycznej. Tak więc najlepszym sposobem weryfikacji naszej
ostatniej hipotezy, tj. hipotezy galicyjskiej (H4) jest sprawdzenie, jakie są korelaty

głosów oddanych na siły polityczne reprezentujące opozycję w stosunku do lewicy

postkomunistycznej. W wyborach 1997 r. w Polsce siłą taką była Akcja Wyborcza
Solidarność (AWS), zaś w ukraińskich wyborach 1998 r. Ruch. Jak dowodzi nasza

hipoteza, Galicja — czyli zmienna czysto terytorialna — jest ważnym i silnym kore-

latem głosów oddanych na te dwa ugrupowania, nawet przy statystycznej kontroli
przez czynnik, jakim jest uczęszczanie do kościoła. Mapy 8 i 9 dobrze ilustrują ten

fenomen, wskazując na regiony wysokiego poparcia dla AWS-u i Ruchu na pozio-

mie województw i obwodów.

Mapa 8. Odsetek głosów oddanych na AWS w wyborach parlamentarnych 1997 r.

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Mapa 9. Odsetek głosów oddanych na Ruch w wyborach parlamentarnych 1998 r.

(ranking obwodów w stosunku do skali poparcia dla Ruchu).

Tablica 6. Galicyjska opozycja wobec lewicy postkomunistycznej (głosy oddane na AWS
i Ruch)

Polska 1997

Ukraina 1998

Exp(B)

S.E.

Exp(B)

S.E.

Constant

.088**

.840

.001***

1.213

Partyjność

.945

.160

1.597

.401

Wykształcenie

.927

.052

1.389**

.128

Płeć

1.038

.149

1.648

.333

Wiek

.991

.005

1.023

.011

Dochód

.880

.058

.906

.128

Związek zaw.

.862

.212

1.206

.337

Kontakt

.964

.262

.710

.498

Kościół

1.482***

.062

1.372**

.119

Liczy się głos

1.281***

.070

1.231

.116

Galicja

1.808***

.840

4.606***

.438

Pseudo R

.142 (920)

.231 (622)

Eksponencjowane współczynniki są rezultatem analizy binarnej regresji logistycznej.
p < .001 ***, p <.01 **, p < .05 *.

Kultura polityczna na terenach byłej austriackiej Galicji (Polska i Ukraina)

Wnioski

Galicyjska kultura polityczna uformowana przez austriacki liberalizm jest na-

dal pełna obywatelskiej energii, przejawiającej się w wysokiej frekwencji wyborczej

i wysokim poparciu dla partii, które są w opozycji do lewicy postkomunistycznej. Co

pozwoliło tej kulturze przetrwać okres komunizmu? Niewątpliwie Kościół rzymsko-
katolicki w Polsce i greckokatolicki w Ukrainie. To Kościół właśnie umożliwił Gali-

cjanom kolektywne zachowanie ich kultury politycznej w działaniu, które pozwoliło
członkom małych społeczności zachować ich partycypacyjne i opozycyjne wartości

polityczne. Kościół dzisiaj determinuje zarówno charakter profilu politycznego

dawnej Galicji, jak i wysoką frekwencję wyborczą w tym regionie. Niestety nasze
dane nie pozwalają nam ustalić, na ile Kościół jest czynnikiem mobilizującym ab

novo, a na ile zachował on po prostu istniejącą kulturę polityczną. Zamierzamy

poddać tę kwestię analizie w naszej kolejnej pracy badawczej.

Nasze testy wskazują również na to, że zmienna czysto terytorialna — galicyjska

kultura polityczna — w pewnym stopniu jest niezależna od Kościoła i pozostaje

w wyraźnej opozycji do lewicy postkomunistycznej.

Galicyjska kultura polityczna jest zjawiskiem skomplikowanym, a nasz skrom-

ny głos na pewno nie udziela wyczerpującej odpowiedzi na wszystkie związane z nią
pytania. Co chyba jednak najważniejsze, w oparciu o nasze dane możemy z pełną

odpowiedzialnością stwierdzić, że specyficzna i obywatelska galicyjska kultura poli-

tyczna nie jest dziełem wyobraźni, ale autentycznym i fascynującym zjawiskiem,
zarówno w Polsce, jak i w Ukrainie.

Любецький Я., Драмонд А., Політична культура на території коли-

шньої австрійської Галичини (Польщa та Українa)
В цій статті зазначається, що громадянська і культурна спадщина колишньої

австрійської Галіції (укр. Галичини) виявилася досить впливовою щодо еле-
кторальної поведінки населення, хоча цей регіон був розділений між двома

європейськими сусідами. Для дослідження були використані дані опитування

політичної активності респондентів, що проводилося Центром порівняльного
аналізу виборчих систем (Comparative Study of Electoral Systems) в контексті

загальних виборів в Україні і Польщі. Виявилося, що у колишніх “галиційців”
вище відчуття громадянської відповідальності, вони частіше голосують, ча-

стіше підтримують праві партії, крім того у них вищі рівні релігійності ніж у

їхніх співгромадян з інших регіонів Польщі і України відповідно. Важливим
чинником виживання і творення “галицької” політичної культури є Римсько-

-Католицький Костел в Польщі і Греко-Католицька Церква в Україні. Одним

з головних висновків статті є те, що відлуння історичної спадщини Авст-
рійської імперії продовжує відчуватися як у польській, так і українській полі-

тиці.

100

Jacek Lubecki, Andrew Drummond

Lubecki J., Drummond A., Political culture of the former Austrian Gali-

cia in Poland and Ukraine
In this paper we find the civic and cultural heritage of the former Galicia is very
much alive, even though it has been split between two European neighbors. Using

political behavioral data from respondents interviewed by the Comparative Study
of Electoral Systems spanning recent Polish and Ukrainian general elections, we

test whether the civic traditions of greater participation, the higher levels of reli-

giosity, and efficacy, remain high in the regions of Poland and Ukraine that once
constituted a part of the Austrian empire. To reconstruct Galicia, we take Poland

and Ukraine apart, electoral district by electoral district, and reassemble them in

the former borders of Austrian Galicia. The results of testing the impact of Galicia’s
historical legacies on contemporary political behavior in Poland and Ukraine are

striking. Today’s Galicians are in some ways an echo of the Austrian Empire, and
their impact continues to be felt in both Polish and Ukrainian politics

1–2/2009

XXXXXXXXX

OLITOLOGIA

101

Hałyna Kuc

Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Karazina,

Charków

Rozłam elektoralny w Ukrainie.

Konflikt partii i wartości na przykładzie

obwodu charkowskiego

Podział elektoralny, który zarysował się podczas burzliwych wyborów prezyden-
ckich 2004 r., przekształcił się w partyjną rywalizację w wyborach parlamentar-
nych 2006 oraz 2007 r. Z jednej strony barykady powstał „pomarańczowy” obóz
zwolenników prezydenta Wiktora Juszczenki, natomiast z drugiej — obóz „biało-

-niebieski” z liderem Wiktorem Janukowyczem. Przyczyną sporu partyjnego stał
się konflikt wyznawanych wartości. Większość partii politycznych we współcze-
snej Ukrainie charakteryzuje orientacja na wartości i zasady, a nie na doktryny
ideologiczne.

Po „pomarańczowej rewolucji” 2004 r. w Ukrainie nastąpiła wyraźna strukturaliza-

cja społeczeństwa. Po jednej stronie uformował się „pomarańczowy” obóz zwolen-

ników prezydenta Wiktora Juszczenki, który w swych hasłach domagał się przejrzy-
stości i uczciwości w sprawowaniu władzy. Po przeciwnej stronie — obóz „biało-

-niebieski” ze swoim liderem Wiktorem Janukowyczem, kandydatem na prezyden-

ta w 2004 r.. Wydawało się wówczas, że ta konfrontacja była zjawiskiem tymczaso-
wym, które samoistnie zniknie. Zmiany wiązano z wyborami parlamentarnymi, któ-

re miały postawić wszystkie kropki nad „i” oraz wyprowadzić na pierwszą linię fron-
tu taką siłę polityczną, która uzyska wysokie poparcie wyborców. Jednak szacun-

kowo równy podział głosów między zwolennikami „pomarańczowych” i „biało-nie-

bieskich” w wyborach parlamentarnych 2006 r. jeszcze bardziej pogłębił eskalację
konfliktu, prowokując przewlekły kryzys polityczny w kraju. Rezultatem sporu stał

się kilkuletni systemowy impas władzy w Ukrainie. Przedterminowe wybory parla-

mentarne 2007 r. ugruntowały stałość upodobań wyborców oraz dokładniej określi-

ły głębię podziałów w elektoracie ukraińskim.

Wniosek nasuwa się sam — nadszedł czas na kompromis. Podczas gdy w pań-

stwach o ugruntowanej demokracji kwestie równomiernego podziału głosów mię-

dzy konkurencyjnymi partiami w parlamencie nie wywołują głębokiego zaniepoko-

jenia i tym samym szanse na kompromis wydają się mieć głębokie uzasadnienie, to
w Ukrainie sytuacja okazuje się dużo bardziej skomplikowana. Przede wszystkim

102

Hałyna Kuc

problem polega na tym, że zasadnicze stanowiska dwóch największych sił politycz-

nych cechują diametralne różnice, co a priori uniemożliwia wszelkie kompromisy.

Już widoczna część góry lodowej tych rozbieżności ilustruje znaczne niezgodności w
poglądach na wewnątrzpolityczną sytuację w kraju, jak również na priorytety w po-

lityce zewnętrznej. Można wymienić sporo przyczyn, które doprowadziły do takiego
konfliktu. Z pewnością za najistotniejszy wypada uznać czynnik geopolityczny oraz

przeszłość radziecką. Przy tym nie można zapomnieć, że powyższe czynniki nabie-

rały coraz większego znaczenia z powodu ciągłych odwołań do konfliktu wartości na
poziomie socjologiczno-kulturowym. Zatrzymam się więc na samym problemie kon-

fliktu wartości, jego przyczynach oraz źródłach.

Wachlarz partyjny współczesnej Ukrainy na pierwszy rzut oka sprawia wraże-

nie bardzo zróżnicowanego. Ale to wrażenie szybko znika przy szczegółowym zapo-

znaniu się ze stanowiskami partii. Ich znaczna liczba niemal nie wykazuje niezgod-
ności w kwestiach ideologicznych. Można natomiast odnieść wrażenie, że „strój ide-

ologiczny” zakładają one wyłącznie, by wziąć udział w przedstawieniu o nazwie „wy-

bory”. Co więcej, w poszczególnych przypadkach nasuwa się skojarzenie z aksjo-
matem w geometrii Euklidesa o prostych równoległych, które nigdy się nie przetną.

Paralelne istnienie ideologii i odrębnych partii wzmacnia ową asocjację, dewaluując

właściwie w masowej świadomości pojęcie „partii”. Zatem większość ukraińskich
ugrupowań partyjnych jedynie ukrywa się za parawanem ideologii, deklarując je

podczas sezonu wyborczego. W okresie pomiędzy wyborami kontynuowane jest rów-

noległe i rozmyte współistnienie jednych i drugich.

Swoistym „wyrokiem” w sprawie obecności oraz ważności komponentu ideolo-

gicznego w programach partii i bloków politycznych, które weszły do parlamentu
2006 r., stał się „werdykt” ukraińskiego dziennikarza Ołeksandra Makarowa. Uwa-

ża on, że wszystkie one posiadają jednakową ideologię — ideologię socjalnie zorien-

towanej gospodarki liberalnej z odcieniem konserwatywnym. Wobec tego w pro-
stym rozumieniu żadna ideologia nie istnieje

. Bardziej przekonującego określenia

braku ideologii w klasycznym rozumieniu tego pojęcia nie warto szukać. Otóż każda

z doktryn ideologicznych (liberalizm, socjalizm, konserwatyzm) przewiduje wybór
własnej drogi rozwoju, alternatywnej w stosunku do innych doktryn. Jest to przede

wszystkim wybór pewnych ekonomicznych reguł istnienia, ładu politycznego itd.
Właśnie dlatego ideologia nie występuje jako czynnik mogący połączyć działania

parlamentarzystów, ponieważ niewykonalne jest zjednoczenie czegoś, czego zjedno-

czyć się nie da.

Koniecznie należy podkreślić, że formalnie partie ukraińskie umiejscawiają się

w hierarchicznej perspektywie klasycznego rozumienia przynależności ideologicz-

nej, przy czym najczęściej widzą one siebie w roli wyznawców (a nawet — obroń-
ców!) pewnych wartości, które niekiedy nie współbrzmią z zadeklarowanymi po-

stulatami ideologicznymi. Zorientowanie na wartości, a nie na doktryny ideologicz-
ne jest charakterystyczną cechą większości partii politycznych współczesnej Ukra-

iny.

Dlaczego przewagę nadaje się wartościom oraz zasadom, a nie ideologicznym

przekonaniom? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba poznać najistotniejsze róż-

nice pomiędzy orientacją na wartości a przekonaniami ideologicznymi, między któ-

rymi trudno przeprowadzić linię podziału. Odwołam się do Heinricha Rickerta, któ-
ry uważał, że wyjątkową sferą ludzkiego zaangażowania, gdy pojedyncze zjawiska

А. Макаров, Мифология современной Украины, Краткий курс, [w: ] „Дзеркало тижня”

2006, nr 15 (594), zob. http://www.zn.kiev.ua/ie/show/594/53243/.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

… 103

odnoszą się do wartości, jest kultura

. Wyodrębniając dwie grupy nauk — „nauki o

przyrodzie” oraz „nauki o kulturze” — zauważył, iż wyjątkowość zjawiska nie musi

odgrywać większej roli w świecie fizycznym, jednak w świecie kultury indywidualne
zjawisko jest fenomenem, toteż nie da się go zamienić żadnym innym podobnym

zjawiskiem. Przy umownym wyznaczaniu trajektorii spadania ciała nie ma znacze-
nia, jakie to ciało: kamień, piłka czy coś innego. Zatem w „naukach o przyrodzie”

poznanie obiektu oznacza „podciągnięcie” go pod ogólne prawo. Jest to metoda ge-

neralizująca i uogólniająca. Z kolei dla nauk humanistycznych główną metodą two-
rzenia pojęć jest metoda indywidualizująca, ponieważ badacza interesuje w przed-

miocie to, co jednostkowe, indywidualne. W „naukach o kulturze”, jak również

w naukach przyrodniczych rzeczywistość rozpada się również na to, co istotne
i nieistotne. Jednak zasada klasyfikacji jest zasadniczo inna niż w naukach przyrod-

niczych. Dla tych ostatnich jest to wykrycie aspektów ogólnych, dla kultury — od-
niesienie do wartości. Przy czym, o ile w naukach przyrodniczych procedurom wy-

jawienia tego, co niekonkretne, towarzyszy ostra racjonalna argumentacja, to w

„naukach o kulturze” odniesienie do wartości najczęściej nie jest poddawane racjo-
nalnej interpretacji. Wartości mają charakter ponadindywidualny, ogólnie są

one istotne. H. Rickert sądził, że kultura powstała w oparciu o zbiór wartości,

a nie o racjonalizm.

Zatem wartości są zdeterminowane przez kulturę i nie zawsze mają racjonalne

podstawy. Powrócę do ideologii. W każdej z nich — obok pierwiastka irracjonalnego

— obecny jest dość istotny element racjonalny. W ten sposób odmienności pomię-
dzy przekonaniami ideologicznymi a nastawieniem na wartości polegają na wystę-

powaniu albo braku racjonalnych procedur ich uzasadnienia. Wartości najczęściej
przyjmowane są na wiarę, podczas gdy każda z doktryn ideologicznych ma swój

potężny arsenał zasobów racjonalnej argumentacji. W tym miejscu nasuwa się jesz-

cze jeden wniosek. Partiom politycznym jest zarówno prościej, jak i łatwiej nawią-
zywać do wartości. Aksjologiczne zasady można zadeklarować i o nich zapomnieć,

gdyż to do niczego nie zobowiązuje. Dotrzymywanie wygłoszonych dogmatów ide-

ologicznych jest trudniejsze. Wyborca, głosując na doktrynę ideologiczną, głosuje
na pewien kierunek gospodarczego i politycznego rozwoju, co zobowiązuje siłę po-

lityczną do bycia przewidywalną i konsekwentną. Wybierając wartości czy zasady,

wyborcy głosują „sercem” na płaszczyźnie archetypu „swój–obcy”, nie mając wyob-

rażenia, jaki wektor rozwoju obierze w dalszych działaniach siła polityczna. W oby-

dwu ostatnich wyborach parlamentarnych (2006, 2007) wielu politologów dziwiła
motywacja ukraińskich wyborców, dlatego też oceniali ją w większości przypadków

jako nieracjonalną. Jak widzimy, problem polega na tym, że ukraińscy wyborcy

opowiedzieli się za priorytetem wartości, a nie ideologii. A wybór wartości nie ozna-
cza decyzji czysto racjonalnej.

W powyższym kontekście raczej trudno określić mianem partii zorganizowane

grupy zakładane jedynie na potrzeby wyborów. Oczywiście istnieje nadzieja na po-

jawienie się w Ukrainie świadomości konieczności istnienia partii we współcze-

snym rozumieniu tego słowa, czyli jako instrumentów realizacji procesu polityczne-
go przy zachowaniu wyrazistej ideologii i innych nieodzownych cech tych instytucji.

Należy skonstatować, że dziś partie w Ukrainie to najczęściej partie liderów,

a nie ideologii.

Zważywszy, iż system partyjny w Ukrainie znajduje się jeszcze w stadium for-

mowania, słuszne wydaje się wykorzystanie w naszej dalszej analizie koncepcji Da-

Г. Риккерт, Науки о природе и науки о культуре, red. С. О. Гессена, Санкт-Петербург

1911, s. 196.

104

Hałyna Kuc

vida Hume’a. W zaproponowanej przez niego w XVIII w. typologii partii jeszcze

nie zakładano, że partia ma być koniecznie przedstawicielem pewnej ideologii. Co

więcej, dlatego też we współczesnej politologii nie ma jednoznacznej definicji partii,
a wielka liczba określeń bierze swój początek z tej właśnie typologii. Hume wyróżnił

3 typy partii: partie interesu (powodem zjednoczenia jest osiągnięcie konkretnego
celu), partie zasad i partie przywiązania (chodzi o przywiązanie do pewnych

osób)

. W Ukrainie łatwo znaleźć każdy z przedstawionych typów, chociaż dość czę-

sto przeplatają się one ze sobą w sposób zupełnie nieprzewidywalny.

Pomarańczowi i biało-niebiescy

Partie w Ukrainie są najczęściej partiami przywiązania. Sugestywnym tego po-

twierdzeniem była rekordowa ilość bloków przedwyborczych w wyborach parlamen-

tarnych 2006 i 2007 r. Prawdopodobnie przyczyna leży w trudności wykorzenienia
paternalizmu z postradzieckiej świadomości obywatelskiej. Właśnie w paternali-

stycznej wierze w wyższą mądrość przywódcy należy szukać źródeł pragnienia przy-

wiązania do pewnych osób.

Partie utworzone na podstawie zasady abstrakcyjnej i rozumowej

są zjawi-

skiem niezwykłym, które trudno wyjaśnić — uważał D. Hume. Partie jednorodne

pod względem typu trudno wyodrębnić. W Ukrainie najczęściej znajdują się one
w symbiozie, zarówno z partiami przywiązania, jak i z partiami interesu. Jeśli po-

grupujemy partie ukraińskie wg układu z 2006 i 2007 r. zgodnie z kryterium zasad,
to uzyskamy dwie najbardziej wpływowe grupy — „pomarańczowych” i „biało-nie-

bieskich”, z których każda deklaruje swoje priorytety wartości.

W masowej świadomości taką hierarchię wartości można wyznaczyć już w wy-

niku powierzchownej obserwacji. Przeciętny adept „pomarańczowych” szczerze nie

rozumie, jak można występować przeciwko wartościom europejskim, oznaczającym

stworzenie warunków do zagwarantowania wolności każdemu człowiekowi, potwie-
rdzenia własnej wartości i unikalności jednostki. Jak można występować przeciw

otwartości i przejrzystości władzy, krzewieniu idei narodowych? Jednocześnie uwa-
ża on, że dojście do władzy „biało-niebieskich” oznacza oddanie Ukrainy w jarzmo

rosyjskie, nasilenie korupcji oraz pogardę dla własnych interesów narodowych, co

grozi rozpadem państwa.

Diametralnie różne są postawy „biało-niebieskich”. Nie mniej szczerze nie ro-

zumieją oni, jak można wyznawać tak zwane wartości europejskie, oznaczające au-

tomatycznie zniewolenie Ukrainy przez zagraniczne instytucje z NATO na czele. Jak
można nie lubić „drogiego sąsiada” Rosji i odwracać się od niego, skoro życzy on

Ukrainie jedynie dobra i gotów jest zaopiekować się nią po ojcowsku? Na cóż zdaje

się pożądana przez „pomarańczowych” przejrzystość w działaniach władzy, jeśli
prowadzi ona jedynie do politycznej niestabilności? Z ich punktu widzenia, jeśli

każdy pracodawca zacznie przedstawiać własne poglądy na istotę procesów polity-

cznych i ekonomicznych w Ukrainie, doprowadzi to jedynie do zawirowań w syste-

mie władzy. Decyzje polityczne powinny być podejmowane przez osoby posiadające

najwyższy autorytet i wykonywane bez zastrzeżeń. Oczywiście w tego rodzaju re-
fleksjach można dostrzec echo radzieckiej przeszłości, kiedy to w tajemniczych ku-

luarach władzy ktoś piastujący wysoką pozycję i odznaczający się niezwykłą mą-

drością podejmował wyłącznie słuszne decyzje. Wychodząc z tego założenia, można
dojść do skrajnie niebezpiecznego wniosku: im mniej śledzimy proces podejmowa-

Д. Юм, О партиях вообще, [w:] Сочинения в двух томах, red. И. С. Нарский, Москва

1966, t. 2, s. 601–603.

Ibidem, s. 601.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

… 105

nia decyzji politycznych, tym bardziej nabieramy pewności co do stabilności i prze-

widywalności władzy.

Działania i procesy polityczne nazywane przez „pomarańczowych” demokraty-

zacją oraz otwartością „biało-niebiescy” nazywają populizmem, chaosem oraz nie-

stabilnością i odwrotnie. Odnalezienie racjonalnej argumentacji przez jedną czy
drugą stronę w celu przekonania swoich przeciwników jest praktycznie niemożliwe.

Emocjonalne napięcia pomiędzy dwoma obozami narastają. Potwierdziły to i nadal

potwierdzają socjologiczne badania opinii publicznej. Odsetek wyborców ukraiń-
skich, którzy mogliby kardynalnie zmienić swoje polityczne poglądy, jest bardzo

niewielki. I tak na Partię Regionów w wyborach parlamentarnych 2006 r. miało oddać

swe głosy 92% tych wyborców, którzy w wyborach prezydenckich 2004 r. głosowali
na „biało-niebieskiego” Wiktora Janukowycza i tylko 2% wyborców, którzy głoso-

wali na „pomarańczowego” Wiktora Juszczenkę. Sytuacja w środowisku „pomarań-
czowych” jest odmienna. W wyborach parlamentarnych 2006 r. na przedstawicieli

Bloku Juliji Tymoszenko oraz proprezydenckiego bloku „Nasza Ukraina” miało za-

miar oddać swoje głosy odpowiednio: 86% wyborców, którzy w wyborach prezyden-
ckich 2004 r. głosowali na W. Juszczenkę, oraz 3% wyborców głosujących na W. Ja-

nukowycza. W tym kontekście niski odsetek migracji międzypartyjnej wśród zwo-

lenników obu obozów wskazuje na głęboki konflikt wartości.

Jeżeli na zachodzie Ukrainy wyborcy tradycyjnie popierają siły „pomarań-

czowe” (co udowodniły wybory parlamentarne 2006 i 2007 r.), to na wschodzie

Ukrainy przewagę elektoralną mają „biało-niebiescy”. Ponadto można dostrzec
pewną dynamikę upodobań elektoralnych odnośnie wyborców z regionu wschod-

niego. Przedstawię ową zależność na przykładzie obwodu charkowskiego.

Rys. 1. Mapa obwodu charkowskiego

106

Hałyna Kuc

Charków jest jedną z największych metropolii Ukrainy. Mieszka tam ponad 1,5

mln ludzi. Zarówno w wyborach prezydenckich 2004 r., jak i parlamentarnych

2006 i 2007 r. wykazywał wartą odnotowania prawidłowość dotyczącą preferencji
wyborczych mieszkańców centralnych dzielnic oraz obrzeży miasta (tablice 1, 2, 3).

Procent wyborców popierających obóz „pomarańczowy” był znacznie wyższy
w dzielnicach centralnych niż na obrzeżach miasta. Przy czym w każdych kolejnych

wyborach odsetek ten posiada tendencję rosnącą. Na peryferiach miasta o wiele

większe poparcie zdobywały siły „biało-niebieskie”, ale w kolejnych wyborach wynik
ten malał.

Tablica 1. Dynamika upodobań elektoralnych w regionie charkowskim w wyborach
prezydenckich 2004 r.

Obóz „pomarańczowy”

lider W. Juszczenko

Obóz „biało-niebieski”

lider W. Janukowycz

Liczba osób

Wyniki głosowania w Ukrainie
ogółem

51,99

15 115 712

44,2

12 848 528

Wyniki głosowania w obwodzie
charkowskim ogółem

26,37

446795

68,12

1154178

Wyniki głosowania w centralnych
dzielnicach Charkowa

32,94

80 349

61,06

148619

Wyniki głosowania na obrzeżach
Charkowa

25,59 61534 68,66 162274

Wyniki głosowania we wschodniej
części obwodu charkowskiego

15,68

20 333

80,14

103 864

Wyniki głosowania w zachodniej
części obwodu charkowskiego

36,97 40

735 57,23 63

068

Należy także uwzględnić fakt, że Charków jest miastem studenckim (znajduje

się tam ponad 40 szkół wyższych) i w centralnych dzielnicach miasta mieszka głów-

nie młodzież. Skoncentrował się tutaj również naukowo-techniczny potencjał Char-
kowa. Jeśli chodzi o peryferia, to znajdują się tam wielkie fabryki (zwłaszcza Char-

kowski Zakład Traktorów, znany niegdyś w całym ZSRR). Obrzeża w głównej mie-

rze zamieszkane są przez robotników w średnim wieku.

Podobną sytuację można dostrzec we wschodnich i zachodnich rejonach obwo-

du charkowskiego. Odsetek wyborców popierających „pomarańczowych” jest zna-
cznie wyższy w zachodnich rejonach Charkowszczyzny, niż we wschodnich, grani-

czących z obwodem donieckim („małą ojczyzną” „biało-niebieskiej” Partii Regio-

nów).

W tym ujęciu podstawową bazę elektoralną „pomarańczowych” stanowią osoby

w młodym i średnim wieku z wysokim poziomem wykształcenia, natomiast „biało-

Zob. http://www.cvk.gov.ua.

Do centralnych dzielnic Charkowa odnosiły się terytorialne okręgi wyborcze nr 171 i 172.

Do obrzeży Charkowa odnosiły się terytorialne okręgi wyborcze nr 175 oraz 176.

Do wschodniej części obwodu charkowskiego odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr

180 (miasta: Kupjansk, Izjum, rejony: boriwski, izjumski, kupjanski, szewczenkowski).

Do zachodniej części obwodu charkowskiego odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr

183, składający się z rejonów: wałkiwskiego, zmijiwskiego, kołomackiego, krasnokutskiego,
nowowodołaszskiego.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

… 107

-niebieskich” — ludzie starsi niż w wieku średnim oraz z socjalnym statusem klasy

robotniczej.

Na potwierdzenie wskazanych danych przytoczę jeszcze dowody o charakterze

demograficznym. Zgodnie ze statystyką 39,5% zwolenników „biało-niebieskiej” Par-

tii Regionów stanowią ludzie z grupy wiekowej powyżej 55 lat

. Owa grupa jest

najliczniejsza wśród komunistów (78%). Odnośnie wiekowego przekroju popiera-

jących obóz „pomarańczowych” sytuacja przedstawia się następująco: większość

zwolenników Bloku Juliji Tymoszenko znajduje się w grupie do 34 lat (38%). Inte-
resująco wygląda rozkład wiekowy w proprezydenckim bloku Nasza Ukraina —

wszystkie grupy wiekowe są reprezentowane równomiernie. Wniosek ogólny można

sformułować następująco: zwolennicy obozu „biało-niebieskich” to ludzie o radzie-
ckiej przeszłości i nie może dziwić, że w pierwszej kolejności kieruje nimi nostalgia.

Naród ukraiński jest narodem starzejącym się. W ostatnich dziesięcioleciach śmier-
telność przewyższa liczbę urodzeń. Dlatego przez pewien czas takie elektoralne upo-

dobania jeszcze będą się utrzymywać.

Tablica 2. Dynamika upodobań elektoralnych wyborców w regionie charkowskim

w wyborach parlamentarnych 2006 r.

Wybory parlamentarne 2006 r.

Obóz „pomarańczo-

wych”

Obóz „biało-niebie-

skich”

% Liczba

osób

% Liczba

osób

Wyniki głosowania w Ukra-
inie ogółem

36,24 9192016 32,14 848

745

Wyniki głosowania w obwo-
dzie charkowskim ogółem

18,59 275544 51,70 765901

Wyniki głosowania w central-
nych dzielnicach Charkowa

23,76 48557 45,85 93651

Wyniki głosowania na obrze-
żach Charkowa

19,61 43128 52,43 115241

Wyniki głosowania we
wschodniej części obwodu
charkowskiego

12,2 14167 59,31 68829

Wyniki głosowania w za-
chodniej części obwodu
charkowskiego

23,15

23423

44,54 45039

Próbując zgłębić genezę konfliktu wartości, można, nieco upraszczając sche-

mat, odwołać się do dawnych rozbieżności pomiędzy światopoglądem łacińskim

a bizantyńskim. Do klasycznych wartości łacińskich należy silna rodzina, normy
religijne oraz niezłomność. Wartości bizantyńskie najczęściej związane są z pa-

ternalizmem oraz kuluarowym rozwiązywaniem problemów. O ile łacińskie warto-
ści nakazują człowiekowi opieranie się na jego własnych siłach w rozwiązywaniu

problemów, o tyle człowiek z bizantyńskiego kręgu wartości uważa, że to państwo

Ю. Якименко, О. Литвиненко, Вибори–2006: портрети учасників на старті, [w:]

„Дзеркало тижня” 2005, nr 48 (576), 10–16. 12. 2005, zob. http://www.zn.kiev.ua/ie/-

show/576/52045/.

Zob. http://www.cvk.gov.ua.

108

Hałyna Kuc

powinno się nim opiekować, dlatego pokłada swe nadzieje w wyższej „mądrości”

władcy.

Tablica 3. Dynamika upodobań elektoralnych wyborców w regionie charkowskim

w wyborach parlamentarnych 2007 r.

Wybory parlamentarne 2007 r.

Obóz „pomarańczo-

wych”

Obóz „biało-niebie-

skich”

% Liczba

osób

% Liczba

osób

Wyniki głosowania w Ukra-
inie ogółem

44,86 1046347

34,37

813895

Wyniki głosowania w obwo-
dzie charkowskim ogółem

24,46 325171 49,61 659324

Wyniki głosowania w central-
nych dzielnicach Charkowa

29,18 54108 43,02 79753

Wyniki głosowania na obrze-
żach Charkowa

25,02

49811

47,61 94768

Wyniki głosowania we
wschodniej części obwodu
charkowskiego

16,67 17284 56,75 58837

Wyniki głosowania w za-
chodniej części obwodu
charkowskiego

31,44

28801

43,59 39915

Wskazane wartości mają najistotniejsze znaczenie w samoidentyfikacji czło-

wieka, w określaniu przez jednostkę jej tożsamości, której można sobie nie uświa-

damiać na poziomie czysto racjonalnym. W moim rozumieniu wypełnienie pojęcia

tożsamości treścią będzie współbrzmieć z pojęciem zaproponowanym przez Johna
N. Graya. Ten brytyjski myśliciel polityczny krytykuje stworzoną przez epokę oświe-

cenia abstrakcyjną koncepcję człowieka, która, według niego, oderwana jest od
kultury — abstrakcyjna indywidualność stanowi wielkość zerową, pozbawioną hi-

storii i narodowości, nie mającą żadnych więzi, tego, co w realnym świecie wy-

znacza naszą tożsamość

. Zatem tożsamość jest określana przez więzi z kulturą,

przy czym — zdaniem Vittoria Hösle’a — tożsamości nie cechuje statyka, a wręcz

przeciwnie — zmienność i dynamika. Tak więc tworzyć się mogą nowe więzi z kul-

turą, a zanikać stare. V. Hösle badał kryzysy tożsamości, pojmując je jako odrzuca-
nie świadomości przez „Ja”

, jako brak samoakceptacji. Na przykład okres rozpadu

Związku Radzieckiego charakteryzowało występowanie kryzysów tożsamości w for-
mie kolektywnej, gdy człowiek utożsamiający się z pewnym państwem, danym poj-

mowaniem świata, zmuszony był odrzucić te wartości. Niszczenie takich więzi dla

wielu było bolesne. Zatem tożsamość jest wyznaczana za pomocą więzi z kulturą,
etnosem, grupą reprezentatywną itd. Poszczególnymi nićmi tych związków umie-

W wyborach parlamentarnych 2006 oraz 2007 do wschodniej części obwodu charkowskie-

go odnosił się terytorialny okręg wyborczy nr 179.

Д. Грей, Поминки по Просвещению: Политика и культура на закате

современности, Москва 2003, s. 19.

В. Хёсле, Кризис индивидуальной и коллективной идентичности, [w:] „Вопросы фи-

лософии” 1994 (Москва), nr 10, s. 117.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

… 109

jętnie manipulują pewne siły polityczne, tworząc i narzucając sztuczną hierarchię

wartości dla podmiotu (językową, etniczną, regionalną, geopolityczną itd.).

Istnieją zatem dwa światopoglądy, dwa mity: „pomarańczowy” w zachodniej Ukra-

inie, z jej łacińskim systemem wartości, oraz „biało-niebieski” na wschodzie z

przewagą wartości bizantyńskich. Zaznaczę, że mity są niezwykle istotnym czynni-
kiem decydującym o postrzeganiu kandydatów w wyborach. Właśnie mitologemy

występują pod postacią kodów, które zastępują obiekt wyboru wyobrażeniem o

nim. Jedną z kluczowych osobliwości mitu (aktywnie wykorzystywaną we współcze-
snej reklamie politycznej) jest rezygnacja z wyjaśnienia natury czy historii rzeczy

(lub zjawisk) i zamiast tego przechodzenie do świata konstatacji. Mity są w stanie

wpływać na sferę tego, co nieświadome, w żaden sposób nie odwołując się do sfery
rozumu: Jeśli w zachodniej Ukrainie, przebywającej w stanie twórczych poszuki-

wań, mit kreuje człowieka otwartego, szczerego, gotowego do poświęceń i prze-
klinania bandyckiego reżimu, to na wschodzie mit przedstawia człowieka sukce-

su, człowieka bogatego, dbającego przy tym o biednych; rodzonego ojca, który

wyciąga z przepaści półpaństwa (півкраїни), tak samo, jak budował własną fir-
mę, która otwiera zamknięte fabryki i przywraca życie na wpół ograbionym obie-

ktom zakładowym

Istnieją zatem dwa paradygmaty, dwa światopoglądy, których nie da zestawić.

Ponadto z filozofii nauki wiadomo, że, poruszając się w ramach jednego paradyg-

matu, nie można zrozumieć i logicznie wyjaśnić sprzecznych poglądów

. Paradyg-

maty, w opinii Thomasa Samuela Kuhna, są rozbieżne. Otóż różne paradygmaty
wyznaczają odmienne postrzeganie tego samego obiektu. Nie mogą one ani wzaje-

mnie sobie zaprzeczać, ani się potwierdzać. I nie są to odmienne rzeczywistości,
lecz jedynie różne spojrzenia na tę samą rzeczywistość. Dla przykładu przypomnę

sprzeczności pomiędzy geocentrycznym systemem Ptolomeusza a heliocentrycznym

systemem Kopernika. U Ołeksandra Dowżenki, znanego reżysera ukraińskiego, po-
jawia się ciekawy aforyzm: Dwoje spogląda w dół. Jedno widzi kałużę, a drugie —

gwiazdy. Jest to najlepsza metafora dla zilustrowania takiego paradygmatycznego

ograniczenia politycznego, gdy, będąc zwolennikiem idei „pomarańczowych”, wy-
borca nie jest w stanie uświadomić sobie i przyjąć idei obozu „biało-niebieskiego”

i na odwrót.

Wnioski

Jakie może być wyjście z zaistniałej sytuacji, biorąc pod uwagę fakt, że pogłębie-
niu rozpadu elektoralnego pomiędzy wschodem i zachodem Ukrainy czynnie sprzy-

ja konflikt partii, jak również wartości? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie

należy koniecznie zaznaczyć, iż większość polityków współczesnej Ukrainy problem
jedności państwa uważa za jeden z najważniejszych. Właśnie dlatego różne siły po-

lityczne zaczęły deklarować, że celem ich działalności stało się połączenie zachodu
i wschodu. Lecz właśnie zapowiedzi te niosą ukryty, burzący ideę jedności ładunek.

Problem polega na tym, że rozdarcie pomiędzy wschodem i zachodem Ukrainy

powstało sztucznie wskutek działań polityków. W tym kontekście jedność kraju, do
której zaczęli nawoływać wszyscy politycy, ma się stać nie celem, lecz środkiem do

osiągnięcia innego celu, który należy określić i sprecyzować.

W tym miejscu odwołam się do określenia istoty rozróżniania pojęcia celu

i środka w naukach politycznych. Zdaniem Herberta Louisa Samuela prerogatywą

filozofii polityki jest ustanawianie celu, do którego należy dążyć, natomiast prero-

Zob. А. Макаров, Мифология современной Украины, op. cit.

Zob. Т. Кун, Структура научных революций, Москва 1975.

110

Hałyna Kuc

gatywa samej polityki polega na wypracowaniu środków do jego osiągnięcia

. Za-

tem filozofia polityki ustanawia cele i określa zasady. Cele i środki nie zawsze idą

w parze. Dla przykładu przywołam porównanie dwóch ideologicznych doktryn współ-
czesności: liberalizmu i socjalizmu. O ile w obu przypadkach cele współbrzmią ze

sobą (dobrobyt wszystkich i każdego), to środki do jego osiągnięcia okazały się
odmienne, co pokazała historia.

Ustalenie ostatecznych celów oznacza przetworzenie pewnej idei w przedmiot

dyskusji filozoficznych. Filozofia jest potężną bronią argumentacji zapewniającą głęb-
sze pojmowanie różnorodnych socjokulturowych fenomenów. Ale nie należy prze-

sadzać, aby nie wyjawić jej destrukcyjnej siły. Bowiem filozofia podobna jest do le-

ków, mogących przekształcić się w truciznę w przypadku ich przedawkowania —
niszczące działanie ludzkiego mózgu może posunąć się zbyt daleko. Poszukiwanie

sedna, skrupulatna analiza fundamentów może doprowadzić do ich zniszczenia.
Badania siły różnorodnych tradycji kulturowych (stereotypów, wartości) mogą stać

się zgubne dla samych tradycji i wartości. Philippe Bénéton zauważył: Filozofia,

będąc doprowadzoną do skrajności, niszczy poglądy i normy postępowania, które
leżą u podstaw każdego państwa; (…) pozostaje ona zawsze obca dla większości

i raczej nie jest zbytnio lubiana w państwie. Tym bardziej nie można jej lubić, gdy

ujawnia swą destrukcyjną siłę

. W związku z tym nasuwa się pytanie: czy warto

przekształcać ideę jedności Ukrainy w cel, wokół którego można prowadzić trwałe

dyskusje filozoficzne?

W tym kontekście wezwania do uzgadniania stanowisk za pomocą deklaracji,

uniwersałów czy innych dokumentów, w których zawarto zasadnicze normy współ-

istnienia różnych sił politycznych czy sformułowano cel ich współistnienia, odnoszą
się do filozofii polityki. Zatem pogłębiona refleksja nad takimi uzgodnieniami (któ-

re dotyczą tylko celu współistnienia, a nie środków do osiągnięcia porozumienia)

jest w stanie je zniszczyć. Przykładem może tu być problem językowy wyekspono-
wany w ostrej walce przed wyborami parlamentarnymi 2006 r. Jeśli język staje się

celem, to kompromis jest niemożliwy, ale gdy staje się środkiem do osiągnięcia in-

nego celu — wtedy kompromis jest możliwy! Niestety we wschodnich obwodach
Ukrainy kwestia językowa przekształciła się w cel polityczny. Potwierdza to tzw.

„parada językowych niezależności” zainicjowana przez „biało-niebieskich”, kiedy to

wiele miejskich i obwodowych rad wschodniej Ukrainy podjęło decyzje o nadaniu

językowi rosyjskiemu statusu języka regionalnego. Wszystkie te działania były pro-

wadzone pod hasłami obrony języka rosyjskiego. W każdym bądź razie takie rzeczy
wydają się niezrozumiałe, ponieważ np. w Charkowie obrony przede wszystkim

potrzebuje państwowy język ukraiński. Człowiek rozmawiający w języku ukraiń-

skim jest tu dyskryminowany. Trudno mu kupić gazetę wydawaną w jego ojczystym
(państwowym!) języku. Głównie sprzedawane są wydania rosyjskojęzyczne, nato-

miast ukraińskojęzycznych po prostu brakuje w kolportażu. Książki dla dzieci wy-
dane po ukraińsku można znaleźć w księgarniach, lecz jest ich bardzo mało i (co

szokuje!) są znacznie droższe od rosyjskich odpowiedników. Dotyczy to także lokal-

nych programów radiowych i telewizyjnych. Faktów prześladowania języka ukraiń-
skiego we wschodnich regionach Ukrainy można przytoczyć bardzo wiele, ale wrócę

do problemu podziału elektoralnego.

Połączenie zachodu i wschodu Ukrainy jest możliwe pod warunkiem, że zosta-

nie zaproponowana idea zjednoczeniowa. Równocześnie musi ona być celem, dla

Г. Самуэль, Либерализм, [w:] О свободе. Антология мировой либеральной мысли (I

половина ХХ века), Москва 2000, s. 81.

Ф. Бенетон, Введение в политическую науку, Москва 2002, s. 35.

Rozłam elektoralny w Ukrainie. Konflikt partii i wartości

… 111

którego warto się konsolidować i do którego warto dążyć. Koncepcje zjednoczenio-

we pojawiały się nawet wtedy, gdy Ukraina nie posiadała własnego państwa. Pod ko-

niec XIX i na początku XX w. istniały idee jednoczące myślicieli podzielonej Ukra-
iny (pod zaborem rosyjskim i austriackim). Była to przede wszystkim idea rozbu-

dzenia świadomości narodowej — idea zmiany nazwy własnej. Nową nazwę „Ukra-
ińcy” wprowadzono w miejsce nazwy „Rusini” najpierw na Ukrainie Naddnieprza-

ńskiej. Prace Mykoły Kostomarowa, Wołodymyra Antonowycza, Mychajły Draho-

manowa oraz innych pisarzy drugiej połowy XIX w. przygotowały grunt pod utrwa-
lenie się nazwy „Ukraińcy”. Nowa nazwa własna wyraźnie wyodrębniała Ukraińców

spośród innych „ruskich” narodów Rosji carskiej, łamiąc imperialną ideę „wszech-

rosyjskości” (общерусскости) oraz podkreślając samostanowienie i odrębność na-
rodu ukraińskiego. Z czasem potrzebę zmiany nazwy własnej odczuły także ukraiń-

skie społeczno-polityczne środowiska pod zaborem austriackim, które sprzeciwiły
się idei moskwofilstwa.

Czy w dzisiejszej Ukrainie dojdą do głosu idee zjednoczeniowe? Na poziomie

społecznym są nimi szacunek dla ludzi starszych czy ochrona środowiska po kata-
strofie w Czarnobylu. Istnieje także okaleczona idea patriotyzmu i akceptacja

własnego miejsca w granicach obecnej Ukrainy. Idea ta nie wydaje się efemery-

czna. Mentalność narodu ukraińskiego zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie
kraju jest głęboko zindywidualizowana. I właśnie indywidualizm, będący podsta-

wowym motywem działania, może stać się wstępnym warunkiem ustanowienia

demokratycznej kultury politycznej Ukraińców.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Dawid Gacek

Куц Г., Електоральний розкол в Україні. Партійне та ціннісне про-

тистояння на прикладі Харківської області
Перманентний виборчий процес в Україні (2004 р. — вибори президента,

2006 р. — вибори парламенту, 2007 р. — дострокові парламентські вибори,
2008 р. — активне введення в політичний дискурс виборчої риторики щодо

дострокових виборів як президента, так і парламенту) призводить до погли-

блення електорального розколу між Заходом та Сходом України. Електораль-
ний розкол, рельєфно окреслившись під час бурхливих президентських вибо-

рів 2004, переріс у партійні протистояння на парламентських виборах 2006 р.

та 2007 р. З однієї сторони барикад — “помаранчевий” табір прибічників
тодішнього президента В. Ющенка, з іншої — “біло-блакитний” табір зі своїм

лідером — В. Януковичем. Причиною партійного протистояння стало про-
тистояння ціннісних пріоритетів, позаяк тяжіння до цінностей та принципів,

а не до ідеологічних доктрин — це основна риса більшості політичних партій

сучасної України.

112

Hałyna Kuc

Kuts H., Electoral split in Ukraine. Parties and values confrontation on

the example of Kharkiv oblast
The non-stop electoral process in Ukraine (the presidential election of 2004, the
parliamentary election of 2006, the early parliamentary election of 2007, and the

active political discourse on both early presidential and parliamentary elections in
2008) has led to the deepening of the electoral split between the Eastern and

Western parts of Ukraine. This electoral split, which had first manifested itself

during the turbulent presidential election of 2004, later grew into confrontations
among parties during the parliamentary elections of 2006 and 2007. On one side of

the barricades was the “orange” camp of the supporters of current President Viktor

Yushchenko, on the other was the “white and blue” camp with its leader Viktor
Yanukovych. The reason for this confrontation among parties lies in value prio-

rities. This is due to the fact that most political parties in present-day Ukraine have
gravitated towards values and principles, rather than ideological doctrines.

1–2/2009

XXXXXXXXX

OLITOLOGIA

113

Ihor Paśko

Centrum Nauk Humanistycznych Narodowej Akademii Nauk,

Donieck

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie

cywilizacji?

W artykule poddano analizie wzajemne relacje systemu władzy politycznej i grup
opozycyjnych we współczesnej Ukrainie. Autor wskazał na zjawiska pozytywne,
które w ostatnim dziesięcioleciu wpłynęły na rozwój państwowości ukraińskiej,

i jednocześnie przedstawił niektóre kontrowersyjne zachowania występujące w pro-
cesie kształtowania się nowoczesnego etosu ukraińskiego i społeczeństwa oby-
watelskiego.

Władza i opozycja

Tam, gdzie jest władza, tam musi istnieć także opozycja. Ponadto opozycja jest atry-

butem władzy. Jest to elementarne prawo społeczne i imperatyw życia politycznego.
Zważywszy na fakt, że władza jest pierwotną substancją polityczną, właśnie ona wy-

znacza miejsce opozycji. W zależności od reżimu politycznego opozycja ma swoje
miejsce w biurach partii politycznych i szykownych salach parlamentarnych albo

w więzieniach, szpitalach psychiatrycznych lub na emigracji.

Miejsce opozycji w spektrum politycznym państwa jest zatem najlepszym wska-

źnikiem demokratyzacji społeczeństwa. Drogę z więzienia do parlamentu pokonuje

nie tylko opozycja, ale także władza państwowa, z tą różnicą, że droga biegnie od to-

talitaryzmu do demokracji. Każda władza, niezależnie od tego, czy jest ona demo-
kratyczna, czy totalitarna, nie lubi opozycji. Opozycja, jak się władzy zdaje, ciągle

przeszkadza jej wydajnie pracować. Oprócz tego opozycja najczęściej cierpi na eks-
tremizm, brak równowagi, kultury politycznej i opanowania. Jednak, jak niewy-

godne by to nie było dla władzy, opozycja zawsze jest jej zwierciadłem, chociaż nie

zawsze lustrem weneckim (fenickim).

Chodzi nie tylko o to, że w społeczeństwie totalitarnym nie może być mowy o

demokratycznej opozycji, ale także o to, że samej władzy brakuje kultury politycznej

i zasad moralności ogólnoludzkiej. Realna opozycja może trochę przewyższać wła-
dzę lub nie, może być bardziej moralna lub amoralna, ale w ostatecznym rozra-

chunku są one siebie warte. Chodzi jednak również o coś innego — konieczność

114

Ihor Paśko

istnienia opozycji uzasadnia się jej obywatelsko-społeczną, można by rzec, funk-

cją „sanitarno-higieniczną”.

Strategia polityczna jakiejkolwiek władzy nie jest pozbawiona określonych wad,

każda jej personifikacja ma tendencje do nadmiernej żądzy sławy i pokusy utożsa-

mienia własnych indywidualnych interesów ze społecznymi, narodowymi i ogólno-
państwowymi. W ogóle nad wszystkim ciąży entropia społeczna, nad władzą także.

Historia powołała opozycję właśnie do tego, aby ciągle odzwierciedlać owe negaty-

wne zjawiska. To, co w odruchu samozachowawczym władza rzetelnie ukrywa, opo-
zycja gorliwie ujawnia. Opozycja nie tylko stawia diagnozę i pisze historię choroby

władzy, ale także proponuje, a niekiedy i wymaga odpowiedniego leczenia. Władza

oczywiście nie jest w stanie tego zaakceptować: jej zawsze wydaje się, że diagnoza
była źle postawiona, a recepta jest niewłaściwa i nie do przyjęcia. Opozycja to zjawi-

sko społeczne, tak samo jak demokracja, ale jeżeli uznajemy demokrację, musimy
uznawać także opozycję. Ponadto właśnie opozycja uważana jest za najlepszego dia-

gnostyka i kontrolera władzy.

Władza w podejmowaniu swych decyzji pozostaje nieograniczona — może brać

pod uwagę „imperatywy lecznicze” opozycji lub nie. Także opozycja ma prawo nie

dopuścić do tego, aby władza lekceważyła obowiązujące prawodawstwo i gwałciła

zasadnicze normy moralne społeczeństwa. Nie tylko opozycja jest zwierciadłem
władzy, ale także władza jest zwierciadłem opozycji. Oglądając swe odbicie w opinii

opozycji, władza otrzymuje bezcenną informację, która pozwala jej korygować kie-

runek polityki, uzdrawiać własny status moralno-prawny, profesjonalny itp.

Jeśli mówimy o społeczeństwie demokratycznym, to władza i opozycja tworzą

tu jedność przeciwności, w której jedna nie może istnieć bez drugiej; gdzie tworzą
się one i zwalczają nawzajem i dlatego właśnie zdane są na ciągły dialog w ściśle

sprecyzowanym polu konstytucyjnym z określonymi prawami i obowiązkami każdej

ze stron. Wyższą formą przeciwdziałania oraz walki władzy i opozycji są wybory
władzy. W tym wypadku władza otrzymuje status oskarżonego, a opozycja — status

oskarżyciela, prokuratora. Arbitrem w tym procesie politycznym staje się elektorat.

Jeżeli obie strony otrzymają zarówno równe szanse obrony, jak i oskarżenia, będą
obracać się w granicach ustalonych prawnych i moralnych zasad, to „wyrok” wyda-

ny przez wyborców będzie apoteozą sprawiedliwości. Bardziej sprawiedliwej for-
muły rozwiązania kwestii dotyczącej tego, kto ma rację w tej polemice, historia do

tej pory nie wypracowała.

Zwróćmy uwagę, że cywilizowany dialog między opozycją i władzą możliwy jest

w sytuacji, gdy sami dyskutanci są ludźmi cywilizowanymi. Dlatego, podkreślmy, że

właśnie substancjonalność władzy nakłada na nią obowiązek tworzenia kultury po-

litycznej i rozbudowy pola prawnego do dialogu politycznego.

Demokratyczna władza zmuszona jest do ciągłej współpracy z opozycją. Powin-

na podnosić ją do swego poziomu i ponosić odpowiedzialność za jej obywatelskie
oblicze. W przeciwnym wypadku, wcześniej czy później, dojdzie do kryzysu społecz-

no-politycznego.

Ukraińskie realia

Jak ten schemat pokrywa się z realiami ukraińskimi? Klasyczne europejskie okre-

ślenie opozycji zawiera przekonanie, iż jest to grupa polityczna (czy grupy) w pań-
stwie demokratycznym oponująca partii, która sprawuje władzę, i której celem jest

zdobycie władzy za pomocą środków konstytucyjnych. Tak więc praktyka demo-
kratyczna pojęcie władzy wiąże nie z personaliami, a z partią rządzącą. W Ukrainie,

jak wiadomo, nawet formalnie nie ma partii, która jest u władzy. Mamy do czynie-

nia z dziwnym paradoksem. Elektorat ocenia efektywność i zdolność władzy na

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji?

115

podstawie rezultatów i następstw ekonomicznej i społecznej polityki rządu, ale

sam rząd w naszych warunkach w żaden sposób nie reprezentuje władzy. Ponadto

sukcesy czy porażki rządu w żaden sposób nie wpływają na losy tegoż „zarządu
sprawami bieżącymi”, ponieważ odpowiedzialnością za jego pracę inne struktury

sprawujące władzę nie są zupełnie obciążone.

Zgodnie z punktem 2 artykułu 85 konstytucji ukraińskiej parlament rozpatru-

je i przyjmuje postanowienie o uchwaleniu programu działalności gabinetu mini-

strów; zgodnie z punktem 12 — wyraża zgodę na mianowanie premiera przez pre-
zydenta; zgodnie z punktem 13 — sprawuje kontrolę nad działalnością rządu;

wreszcie, zgodnie z artykułem 85, może rozpatrywać kwestię dotyczącą odpowie-

dzialności rządu i decydować o nieufności wobec niego. Jednocześnie Rada Najwyż-
sza Ukrainy nie ponosi żadnej odpowiedzialności za swe decyzje. Brakuje nam za-

równo mechanizmów powstrzymywania, jak i równoważenia relacji między władzą
ustawodawczą, wykonawczą i głową państwa. Przeciwnie, rząd nie ma żadnych mo-

żliwości wpływu na decyzje parlamentu.

Zbalansowanie obu sektorów władzy możliwe jest jedynie poprzez rozłożenie

odpowiedzialności za program i działalność rządu pomiędzy nim a Radą Najwyższą.

To z kolei nie jest możliwe bez stworzenia polityczno-konceptualnej większości jako

bloku partii politycznych, które biorą na siebie odpowiedzialność za rzeczywisty
charakter i żywotność tego programu. Paradygmat społeczno-ekonomiczny bloku

partii sprawujących władzę stać się musi odpowiednim paradygmatem rządu.

Z kolei kryzys rządowy stać się musi wyznacznikiem kryzysu parlamentarnego z od-
powiednimi sankcjami wobec parlamentu. To oczywiste, że w realiach Ukrainy za-

równo rząd, jak i parlament nie mogą, jak dotąd, reprezentować sobą rzeczywistej
władzy politycznej. Stąd też relacja władza-opozycja koncentruje się na jednej oso-

bie, reprezentującej rzeczywistą władzę w państwie — na prezydencie. Wszystkie

osiągnięcia należą do prezydenta, porażki także. Ponadto na prezydencie ciąży zbyt
duża odpowiedzialność przed narodem. W społeczeństwach demokratycznych taka

sytuacja nie ma miejsca. Dlatego trudno w Ukrainie prowadzić cywilizowany dialog.

Oprócz tego do prowadzenia dialogu potrzebne jest odpowiednie ustawodawstwo,
a ta prerogatywa leży poza obszarem pełnomocnictw prezydenckich — i tak tworzy

się zamknięte koło. Tu ponownie powracamy do problemu partii rządzącej, jej od-
powiedzialności przed narodem i opozycją jako jego częścią składową.

W przypadku opozycji ukraińskiej relacje z władzą układają się nie według

schematu marksistowskiego czy scenariuszy współczesnych politologów zachod-
nich. Większość mieszkańców Ukrainy przed wyborami prezydenckimi 2004 r. była

w opozycji do władzy. Tę opozycję ewentualnie można podzielić na potencjalną,

pasywną i aktywną. Nie będzie przesadą twierdzenie, że wszyscy, którzy w ten czy
inny sposób nie należeli wówczas do partii rządzącej (a jeśli nawet należeli), two-

rzyli rezerwową armię opozycji. To nie struktura klasowa i nie bieda oraz nie nie-
powodzenia ekonomiczne rekrutowały i nadal rekrutują ławy opozycji w Ukrainie.

W 2004 r. sytuacja ekonomiczna wcale nie była tragiczna w porównaniu z ostatnią

dekadą XX w. Argument ekonomiczny był tylko „znaczoną kartą” w rękach pija-
rowskich iluzjonistów, sprytnych polityków i oligarchów, którzy wykorzystali i wy-

korzystują go we własnych politycznych rozgrywkach. Karta ta gra tylko wtedy, gdy

nakłada się na inną, bardziej treściwą i znaczącą.

Naród polityczny

Rzeczywistym podłożem ukraińskiego opozycjonizmu jest fenomen socjokultu-

rowy. Opozycja przed pomarańczową rewolucją, według zasad socjolingwistycz-

nych, podzieliła się na trzy podstawowe grupy. Wszystkie one, biorąc pod uwagę

116

Ihor Paśko

właśnie parametry kulturowo-lingwistyczne, nie identyfikowały się z władzą i pań-

stwem. Zdaniem przedstawicieli kultury ukraińskiej władza i jej struktury były nie-

ukraińskie i dlatego uważano je za wrogie. Wśród przedstawicieli kultury rosyjskiej
Ukraina wywoływała poczucie dyskomfortu. Była zanadto ukraińska, pozbawiała

ich kulturę i język uprzywilejowanego statusu. Trzecią grupę stanowili „więźnio-
wie” cywilizacji komunistycznej. W ten oto sposób w jednym społeczeństwie znala-

zły się trzy różne kultury, za którymi kryły się trzy różne archetypy kolektywnej

podświadomości, trzy formy opozycyjności wobec władzy.

Do czasu ustanowienia harmonijnego, tolerancyjnego i moralnego zbalansowa-

nia tych trzech składowych społeczeństwa ukraińskiego przyszłość Ukrainy będzie

nieokreślona, skazana na nieprzewidywalne konflikty, które z kolei będą determi-
nować nieokreśloność naszego ekonomicznego, społecznego i politycznego postępu.

Najmniej chronioną częścią naszego socjum była właśnie „ukraińskość”. Ukraina,
jak dotąd, nie stała się państwem ukraińskim, lecz państwem władzy i oligarchów.

W ostatnim dziesięcioleciu pewna część ideologicznego establishmentu starała

się określić swoje stanowisko wobec idei ukraińskiej wyłącznie w granicach kryte-
riów politycznych. Stąd właśnie wzięła się popularna koncepcja ukraińskiego na-

rodu politycznego jako wyłącznie politycznego związku obywateli, niezależnie od

ich pochodzenia etnicznego, tradycji, światopoglądu i kultury. Instytucja państwa
była głównym czynnikiem integrującym procesy konsolidacji takiego narodu. Z tego

związku politycznego miało powstać i upowszechnić się odczucie przynależności do

jedynej całości jako subiektu historii, przekonanie do możliwości zaspokojenia wła-
snych potrzeb politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych w takiej

wspólnocie; stąd patriotyzm państwowy i ogólnopaństwowy system wartości.

Taka koncepcja jest bezsprzecznie atrakcyjna i miała prawo zaistnieć jako hi-

poteza, ponieważ posiadała historyczne precedensy. W historii europejskiej za-

równo narody tworzyły państwa, jak i na odwrót — państwa kształtowały narody.
Nie możemy zapominać jednak, że polityczna idea narodu była możliwa tylko w pe-

wnych realiach społecznych. Po pierwsze w warunkach powstania mocnego, stabil-

nego państwa, kiedy przeważająca większość obywateli odbiera ów proces pozytyw-
nie, jako własny i historycznie konieczny. To znaczy wtedy, kiedy nowe państwo jest

lepsze i silniejsze niż poprzednie, do którego należeli. W takiej sytuacji była Francja
napoleońska — ten wzorzec Ukrainy jednak nie dotyczy. Rosjanie i pewna część

rosyjskojęzycznych mieszkańców Ukrainy nadal uważa państwo ukraińskie za zło

konieczne, za zjawisko tymczasowe, które pojawiło się z nadmiernych ambicji miej-
scowych polityków wbrew historycznej konieczności. Nad mentalnością małorosyj-

ską ciąży kompleks piętna bezpaństwowości.

Po drugie idea narodu politycznego miała rację bytu w warunkach, kiedy nowe

państwo nadawało swoim obywatelom status polityczny, szersze prawa i pełno-

mocnictwa, pewniejsze i bardziej atrakcyjne niż w poprzednim państwie. Tak było
w Stanach Zjednoczonych. Tu nie ulega wątpliwości, że na początku XXI stulecia

społeczeństwu ukraińskiemu obrzydła rzeczywistość totalitarna, a szczególnie tzw.

demokracja okresu Kuczmy, dlatego skłaniało się ono ku historycznym formom pań-
stwowym zdeformowanym poprzez idealizację: hetmańszczyźnie, imperium rosyj-

skiemu czy ZSRR. Kultura polityczna znacznej części mieszkańców Ukrainy do tej

pory zajmuje marginalną pozycję, to znaczy jest poza granicami standardów współ-
czesnej kultury europejskiej. I po trzecie polityczna idea zjednoczenia sprawdza się

w warunkach, kiedy państwo przyciąga dobrobytem. A to również Ukrainy nie doty-
czy.

Każda z dróg kreujących naród, czy to idąca od etnosu, czy od państwa, posia-

da zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. Naród–etnos niekiedy całkowicie

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji?

117

rozpuszcza indywidualności w swojej nieformalnej, pozazmysłowej totalnej struk-

turze. Tutaj wszystko splata się w jedną całość: świadome i podświadome, racjo-

nalne i irracjonalne, afektywne i kontrolowane, logiczne i intuicyjne. Naród–etnos
sam przypomina indywidualność, tylko indywidualność ponadindywidualną, gdzie

wszyscy stają się jednością. Dusza narodu — podkreśla Karl Jung — jest nieco bar-
dziej skomplikowaną strukturą, niż dusza indywidualna

. Naród–etnos odtwarza

indywidualności tylko wówczas, gdy w swym rozwoju osiąga granice formowania

się wysokiej kultury; począwszy od tej fazy najczęściej jest niezłomny, nieugięty, ale
irracjonalnie niezrównoważony, kierowany kolektywną podświadomością. Nato-

miast w koncepcji naród–państwo indywidualność od początku jest względnie od-

dzielona od narodu. Ponadto taki stan jest warunkiem kształtowania się narodów.
Dlatego to, co indywidualne i narodowe, nigdy tu całkowicie się nie zbiega, a to, co

narodowe, posiada świadomy, racjonalnie uporządkowany, zabarwiony politycznie
i wyważony charakter

Należy z przykrością przyznać, że ukraiński proces narodowy jest przykładem

najgorszego wariantu: hybrydyzacji ujemnych stron pierwszego i drugiego. Oby-
watele Ukrainy posiadają państwo, ale nie mają odpowiedniej kultury narodowej,

która zdeterminowałaby demokratyzację społeczeństwa i proces kształtowania się

indywidualności. Brakuje także jednolitego etnosu, zamiast tego jest wrzenie irra-
cjonalnej kolektywnej podświadomości w życiu społecznym i politycznym. Trzy et-

niczno-społeczne składniki — ukraińskość, rosyjskość i „narodowość sowiecka” —

nie tolerują się nawzajem i jednocześnie nie tolerują państwa. Wszystkie one funk-
cjonują na poziomie podświadomości, generując agresywną nietolerancyjność kon-

kretnych archetypów

Analizując kataklizmy narodowe, Karl Jung napisał: Archetypy są jak koryta

rzek, które niekiedy wysychają, ale nawet w takim stanie mogą być ujawnione

w jakimkolwiek momencie. Archetyp jest podobny do starego koryta, wzdłuż któ-
rego w ciągu wielu stuleci płynie woda życia, tworząc sobie oddzielny głęboki ka-

nał. Im dłużej płynie woda tym kanałem, tym większe prawdopodobieństwo, że

wcześniej czy później powróci do starego koryta (…). Życie narodów — to ogrom-
ny, rwący potok, którego człowiek nie jest w stanie kontrolować, i znajdujący się

w rękach Tego, Kto zawsze jest silniejszy od ludzi (…)

Archetypy kolektywnej podświadomości są zawsze utajone, zaznaczają się

w świadomości narodu w postaci symboli i stają się znakami pamięci narodu, jego

zdolności do przetrwania i adaptacji. Podstawą niekonsekwencji postaw ukraiń-
skich jest sprzeczność między kolektywną podświadomością wszystkich trzech skła-

dników procesu narodowotwórczego a istotnym ogniwem cywilizacji — państwem.

Rozwikłanie owej sprzeczności zbalansowania czynników zewnętrznych i wewnę-
trznych, archetypów i cywilizacji wpływa na kulturę duchową. Z jednej strony kul-

tura jest niczym innym jak procesem ciągłego przekodowywania irracjonalnych im-
pulsów kolektywnej podświadomości w formuły racjonalne, procesem „wyparowy-

wania” energii podświadomej grawitacji w wartości kultury i demokracji, procesem

przetwarzania irracjonalnych synkretycznych etnosów i pseudoetnosów w naród ja-
ko wspólnotę kulturową, jako zbiór oddzielnych indywidualności. Z innej strony to

właśnie kultura jest siłą produktywną zdolną do odtworzenia adekwatnej podświa-

domości cywilizacji, to znaczy państwa. Według recept kultury muszą tworzyć się

К. Юнг, Душа и миф. Шесть архетипов, Київ 1996, s. 191.

І. Пасько, Я. Пасько, Громадянське суспільство і національна ідея, Донецьк 1999,

s. 184.

К. Юнг, Психология и алхимия, Москва 1996, s. 179.

Ibidem.

118

Ihor Paśko

i być funkcją nienormatywnych struktur socjum. Asymilacyjna efektywność kultu-

ry wobec wrzących archetypów podświadomości, adekwatność kultury wobec stwo-

rzonych przez nią struktur społeczno-normatywnych — jest ideałem, celem i normą
wspólnego życia narodu. Jednak w Ukrainie na razie mamy do czynienia z patolo-

gią.

Zmiany są możliwe

Nasuwa się tu ważne pytanie: który model systemu politycznego, władzy państwo-
wej, cywilizacyjnych preferencji i orientacji właściwy jest dla społeczeństwa ukraiń-

skiego, dla jego archetypów kolektywnej podświadomości? Doświadczenie uczy, że

trwałość życia historycznego jakiegokolwiek narodu nie wychodzi poza granicę pół-
tora tysiąclecia. Może być krótsza, ale nie dłuższa. Jeśli wyjdziemy z założenia, że

etnos ukraiński jest stosunkowo młodym narodem, który powstał w przybliżeniu
pięćset lat temu

, to możemy stwierdzić, że na progu trzeciego tysiąclecia Ukraina

może i powinna stać się organiczną częścią światowej cywilizacji — właśnie w naj-

bliższym czasie może nastąpić rozkwit społeczeństwa ukraińskiego, kultury ukraiń-
skiej, ukraińskiego sposobu życia.

Europa czy Rosja?

Powyższa prognoza może nastrajać optymistycznie, jednak wykorzystanie wszy-

stkich potencjalnych możliwości podpowiadanych przez historię będzie niesłycha-
nie trudne. Ukraina pozostaje w tej samej przestrzeni geopolitycznej, co w minio-

nym tysiącleciu — między Europą a Rosją. Dlatego w pierwszej kolejności społe-

czeństwo ukraińskie powinno ostatecznie rozstrzygnąć, do którego kręgu cywiliza-
cyjnego należy — europejskiego czy rosyjskiego, zakamuflowanego pod nazwami

cywilizacja słowiańska, prawosławna czy euroazjatycka.

Tymczasem w Rosji odpowiedź na to pytanie padła już ponad sto lat temu w pra-

cach Nikołaja Danilewskiego Rosja i Europa i Konstantina Leontiewa Bizantynizm

i słowiańskość

. Główny wniosek wypływający z tych rozpraw w zupełności satysfa-

kcjonuje obecny rosyjski establishment. Sprowadza się on do przekonania, że Ukra-

ińcy należą do jedynego rosyjskiego superetnosu i w jego granicach przeciwstawiają

się europejskiemu typowi cywilizacji. Owa spekulatywna filozofema nie tylko sta-
nowi podstawę polityki i ideologii rosyjskiej, ale także w ciągu ostatnich kilkunastu

lat natarczywie narzucana jest politykom ukraińskim za pośrednictwem właśnie

ukraińskiej opinii publicznej.

Zrządzeniem losu kampania wyborcza 2002 r. ukazała rzeczywisty kierunek

rozwoju ukraińskiej myśli społecznej oraz zweryfikowała „sakralizowaną” przez
władze ideę historiozoficzną. Zwolennicy koncepcji euroazjatyckiej zjednoczyli się

w zwalczaniu „nacjonalistycznego izolacjonizmu” oraz „poddańczych” idei euroat-

lantyckich i europejskich. Wystarczy wymienić rzeczników obu prezydentów (Rosji
i Ukrainy), patriarchę moskiewskiego, intelektualistów i patriotów rosyjskich, mi-

strzów czarnego PR-u, „ojczyźniane” mass media i dobrze znane naciski admini-

stracyjne. Wykorzystano wówczas najnowsze rosyjskie technologie wyborcze i me-
tody urągające zasadom dyplomacji. Wszystko było rosyjskie — idee, pytania i od-

powiedzi na nie. Jednak naród ukraiński nie spełnił oczekiwań ani własnej władzy,
ani rosyjskiej.

Początki formowania się etnosu ukraińskiego wielu badaczy lokuje w średniowieczu, jednak

niektórzy z nich w czasach Kozaczyzny (przyp. red.).

Zob. Н. Я. Данилевский, Россия и Европа, Москва 1991: К. Н. Леонтьев, Византизм и

славянство, [w:] Собр. соч., t. 3, Москва 1912.

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji?

119

Pierwszy raz w czasach najnowszych okazało się, że większość elektoratu

ukraińskiego ciąży ku wartościom europejskim, a nie euroazjatyckim i opowiada się

za atlantyckim modelem demokracji, a nie za totalitaryzmem. Wprawdzie domina-
nta narodowo-demokratyczna była obecna w Ukrainie, ale przede wszystkim w da-

wnej Galicji. Dlatego przeciwnicy idei narodowej operowali hasłem rozpadu Ukra-
iny właśnie w granicach z 1939 r. Stało się inaczej. Ukraińska idea cywilizacyjna

znalazła uznanie na zdecydowanie szerszym i zdeterminowanym w poczuciu naro-

dowym obszarze — na wszystkich etnicznych ziemiach ukraińskich — od Zakarpa-
cia po Hetmańszczyznę, od Polesia po Podole, gdzie otrzymała niemal absolutne

poparcie. Idee euroazjatycka i komunistyczna znalazły poparcie elektoratu tylko na

kolonizowanych ziemiach Ukrainy, gdzie przeważają wielkie centra przemysłowe
z ludnością rosyjską i rosyjskojęzyczną. Tylko tam zdały egzamin wirtualno-seman-

tyczne projekty rosyjskich polittechnologów.

Taką sytuację można chyba tłumaczyć tym, że w ciągu ostatnich lat obserwuje-

my w Ukrainie powrót do etnosu ukraińskiego, do starego koryta archetypu ukraiń-

skiego zamulonego dziesięcioleciami dla jednych Ukraińców, stuleciami dla innych.
Mamy do czynienia z powolną anamnezą, aktualizacją pewnych ukraińskich arche-

typów, które od podstaw różnią się od archetypów rosyjskich i współbrzmią z war-

tościami europejskimi. Wobec tego ponownie nasuwa się pytanie dotyczące ewen-
tualnej przynależności etnosu ukraińskiego do cywilizacji europejskiej. Na ile ta przy-

należność jest uzasadniona? W literaturze ukraińskiej nie znajdziemy jednoznacz-

nych odpowiedzi.

Reprezentatywna w tym względzie wydaje się być dyskusja pomiędzy Łwem

Okinszewyczem i Borysem Krupnyćkym. Ukraina — stwierdza pierwszy — jest kra-
jem o charakterze przejściowym, z terytorium leżącym na granicy dwóch typów

„kulturowo-historycznych” i uosabia szeroką przestrzeń przejścia od jednej do

drugiej cywilizacji

. W ciągu całej historii ukraińskiej, jego zdaniem, dostrzegamy

obecność typów, ustrojów zachodnich i wschodnich oraz powstałych na ich skutek

ludzkich charakterów. Jego oponent zaprzecza temu: Ukraina bezsprzecznie jest syn-

tezą Wschodu i Zachodu, ale syntezy bywają różne, z przewagą tego lub innego
elementu. W żadnym razie europejskość Ukrainy nie budzi wątpliwości: nie moż-

na jej wyłączyć z ogólnoeuropejskiego obiegu, ponieważ organicznie do niego
należy (…). Chociaż Ukraina należy do Europy Wschodniej, to duchowo w swej

syntezie Zachodu i Wschodu reprezentuje niektóre ważne, a nawet podstawowe

cechy mentalności zachodniej. Dlatego można, a nawet należy mówić o przezna-
czeniu Ukrainy do bycia Zachodem na Wschodzie

Następną ważną kwestią jest odpowiedź na pytanie, co oznacza fenomen „Eu-

ropa” i co myśli o nim sama Europa? Znany filozof niemiecki włoskiego pochodze-
nia Romano Guardini zaznacza, że Europa jest nie tylko kompleksem geograficz-

nym, nie tylko konglomeratem narodów, ale żywą entelechią, żywym rezerwu-
arem duchowym, który rozwija się na przestrzeni historii

. Właściwy sens owej

europejskiej entelechii, jak się wydaje, poprawnie tłumaczy współczesny amerykań-

ski teoretyk William Wallace. Uważa on, że do narodów europejskich zaliczyć mo-
żna te, które miały wspólne doświadczenie historyczno-kulturowe, średniowieczny

Л. Окіншевич, Між Заходом і Сходом, [w:] „Розбудова держави” 1997, nr 7–8, s. 110.

Cyt za ibidem, s. 104.

Р. Гвардини, Спаситель в мифе, откровении и политике. Теологические раздумья,

[w:] „Философские науки” 1992, nr 2, s. 56.

120

Ihor Paśko

katolicyzm oraz renesans i reformację. Wschodnią granicę Europy, w jego przeko-

naniu, można poprowadzić wzdłuż granic państw katolickich w roku 1500

Kształtowanie się etnosu ukraińskiego dokonało się właśnie w granicach pań-

stwa polsko-litewskiego na przełomie XV–XVI w. nie tylko pod wpływem europej-

skiego duchowego paradygmatu, ale i w granicach europejskiego prawa cywilnego

W ciągu XVI–XVII w. ukształtowała się kultura ukraińska, system oświaty oraz za-

sady mentalno-światopoglądowe, które nadają tej kulturze specyficzne zabarwienie

w dokładnych ramach europejskiego kulturowo-cywilizacyjnego typu. Przez ukra-
ińską autochtoniczną ziemię przetoczyły się fale renesansu, reformacji oraz kontr-

reformacji, które, absorbowane w syntezie z duchowym doświadczeniem tradycji ki-

jowsko-ruskiej, dały początek kulturze ukraińskiego baroku.

Fenomen ukraińskiego baroku wymaga szczególnej uwagi. Stał się on bezsprze-

cznie organiczną częścią ogólnoeuropejskiego duchowego baroku, ale czasem tru-
dno ustalić, na ile był on europejski, a na ile specyficznie ukraiński i dlatego potrze-

buje wyodrębnienia jego differentia specifica. Zwróćmy uwagę na to, że etnos ukra-

iński i archetypy jego kolektywnej podświadomości powstawały znacznie później
niż reszta narodów europejskich, na fundamencie duchowym historii Europy.

I chociaż nie miał on tego rzeczywistego klasycznego średniowiecza, jak większość

narodów europejskich, to jednak jego własne „średniowiecze” rozwinęło się w XV–
XVII w., nałożyło się ono w czasie z odrodzeniem, reformacją i barokiem, zarówno

pod względem społeczno-politycznym (Kozaczyzna), jak i duchowym (od Akademii

Kijowsko-Mohylańskiej do Skoworody). Właśnie wówczas etnos ukraiński prze-
kształcił się w naród europejski, w ciągu dwóch wieków przyswajając ponad siedem

wieków duchowej historii Europy z jej wartościami wolności, prawa naturalnego,
własności prywatnej i demokracji. W świetle tej argumentacji możemy zrozumieć,

dlaczego geniusz Tarasa Szewczenki odnajduje źródła archetypów ukraińskich wła-

śnie w okresie Kozaczyzny.

Wnioski

Światopogląd ukraiński, przyswoiwszy augustiańsko-arystotelesowski paradyg-

mat myślenia oraz połączywszy wartości ogólnoeuropejskie z językiem i kulturą

ludową oraz tradycją kijowsko-ruską, powstał jako ukraiński wariant europejskiego
światopoglądu i kultury — ukraińskiej „odrębności” egzystencji i mentalności, ukra-

ińskiego wariantu dyskursu europejskiego.

Współczesny politolog austriacki Ottto Molden w swej książce „Naród europej-

ski. Od Atlantyki do Ukrainy”, określając granice duchowej, politycznej i religijnej

Europy, podkreśla, że w przeszłości Ukraina znajdowała się w obrębie wpływów

kultury katolickiej, a także pod politycznym wpływem państwa polsko-litewskie-
go i habsburskiego

. Według Moldena we współczesnej Ukrainie renesans życia

kulturowego ma dokładnie określone proeuropejskie (…) akcenty

. W związku

z tym uważa on, że ujawniona naturalna grawitacja mentalności ukraińskiej jest wy-

starczającą podstawą przyłączenia się Ukrainy do wspólnoty europejskiej.

I rodzi się jeszcze jedno pytanie. Co spowodowało ów wystarczająco aktywny

proces anamnezy i aktywizacji archetypów ukraińskiej kolektywnej podświadomo-

ści? Wydaje się, że odpowiedź jest niemal oczywista. To postępująca zmiana sytua-

O. Molden, Die europäische Nation. Die neue supermacht vom Atlantic bis zur Ukraine,

Wien

1990, s. 116.

Zob. І. Пасько, Феномен козацтва і деякі питання генези українського етносу

(історіософські міркування), [w:] „Схід” 1999, nr 5 (29), s. 21–26.

O. Molden, Die europäische Nation, op. cit., s. 63.

Ibidem, s. 211.

Ukraina — walka o władzę czy zderzenie cywilizacji?

121

cji językowej w Ukrainie. Rozszerzenie systemu wartości europejskich całkowi-

cie nakłada się w czasie i przestrzeni z rozszerzeniem areału funkcjonowania odro-

dzonego języka ukraińskiego.

Fenomen „pomarańczowej rewolucji” dał odpowiedź na wiele palących pytań.

Czym była owa rewolucja? Czy było to powstanie milionerów przeciwko milione-
rom? Rewolucja drobnego i średniego biznesu przeciwko oligarchom? Czy może by-

ło to huntingtonowskie zderzenie cywilizacji? Należy uznać pierwsze i drugie. Jed-

nak analiza byłaby mało znacząca, gdybyśmy nie wzięli pod uwagę najważniejszego.
Pomarańczowa rewolucja pokazała niemożność dalszego zwyrodniałego chimerycz-

nego współistnienia trzech socjokulturowych paradygmatów. Po pierwsze odkryła,

że dyskurs rosyjski i komunistyczny są w rzeczywistości tylko różnymi postaciami
tego samego euroazjatyckiego dyskursu i praktyki. Po drugie pokazała, że naród ukra-

iński odrodził się na swych właściwych archetypowych oraz socjokulturowych fun-
damentach i już nie jest w stanie zrezygnować z całej pełni swego bytu, że dąży do

realizacji w ramach własnej cywilizacji — w państwie ukraińskim, a nie w państwie

euroazjatyckim pod nazwą Ukraina. Po trzecie potwierdziła, że rozłam cywilizacyj-
ny przebiega dziś nie wzdłuż Zbrucza i nawet nie Dniepru, a brzegami Sejmu i Doń-

ca Siewierskiego, ściślej wzdłuż granic Rzeczypospolitej sprzed powstania Chmielni-

ckiego.

Wilhelm von Humboldt, założyciel współczesnej filozofii języka, każdy język

analizował jako niepowtarzalny światopogląd. Od momentu rozpowszechnienia się

języka ukraińskiego mamy do czynienia z tworzeniem się dyskursu ukraińskiego.
Jak stwierdził Hans-Georg Gadamer, pośrednikiem między rzeczywistością spo-

łeczną i człowiekiem jest zawsze język

. Właśnie ten socjokulturowy kontekst, któ-

ry tworzy się we współczesnej Ukrainie, daje możliwość aktualizacji archetypu

ukraińskiej tradycji.

Współcześnie mamy w jednym państwie dwie Ukrainy — pierwszą, zoriento-

waną na wartości europejskie, wolność, człowieka, prywatną przestrzeń oraz drugą,

bazującą na wartościach innej cywilizacji, prymatu państwa i porządku zamiast wol-

ności, sprawiedliwości zamiast prawa. Posiadamy dwa z zasady kontrowersyjne dys-
kursy, dwa paradygmaty socjokulturowe, dwa kody mentalne. Ich konwergencja

jest niemożliwa, a współistnienie problematyczne.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Ola Kich-Masłej

Пасько І., Українa — боротьба за владу чи зіткнення цивілізацій?
У статті аналізується співвідношення системи політичної влади і різномані-
тних опозиційних груп в сучасній Україні. Зосереджена увага на дослідженні

мовно-лінгвістичних текстуальних структур з архетипами колективного несві-

домого. Звертається увага на деякі позитивні моменти, що прослідковуються
в останнє десятиріччя в процесах формування української політичної і грома-

дянської нації. Разом з тим розглядаються також деякі контроверсійні мо-
менти сучасного українського громадянського процесу.

К. Г. Гадамер, Истина и метод, Москва 1998, s. 510.

122

Ihor Paśko

Pasko I.,

Ukraine — Struggle for power or clash of civilizations?

The paper analyzes the correlations between the system of political power and the

various opposition groups in today’s Ukraine. The analysis is centered around the

study of language and linguistic structures with archetypes of the collective uncon-
scious. The author also focuses on some positive developments in the shaping of

the Ukrainian political and civil nation over the past ten years. At the same time,
the article discusses some controversial aspects of the current civil process in Ukra-

ine.

1–2/2009

YYYYYYYYYYYY

OCJOLOGIA

123

Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

Narodowy Uniwersytet im. Iwana Franki,

Lwów

Moralność ekonomiczna społeczeństwa

ukraińskiego w świetle Europejskiego

Sondażu Społecznego

Na podstawie danych Europejskiego Sondażu Społecznego Autorzy przeanali-
zowali wskaźniki moralności ekonomicznej respondentów z krajów uczestniczą-
cych w Sondażu. Wyodrębnili dwa zintegrowane wskaźniki moralności ekono-
micznej, z których jeden dotyczy orientacji w zakresie interakcji niesformalizo-
wanych, a drugi — interakcji z przedstawicielami instytucji państwa. Wskazali na
specyficzne cechy społeczno-demograficzne i regionalne wyróżniające społe-
czeństwo ukraińskie.

Moralność (…) to sposób, w jaki ludzie chcieliby, żeby świat funkcjonował, podczas

gdy ekonomia to sposób, w jaki rzeczywiście funkcjonuje.

(Steven Levitt and Stephen J. Dubner

Freaconomics: nietypowy ekonomista bada ukrytą stronę wszystkiego)

(…) prawa rynku funkcjonują wyłącznie wtedy, gdy istnieje moralny konsensus,

który je wspiera.

(Joseph Ratzinger

Kościół i gospodarka: odpowiedzialność za przyszłość gospodarki światowej)

Bez wątpienia umieszczonemu przez nas w tytule tej rozprawy pojęciu „moralności
ekonomicznej” można stawiać zarzuty dotyczące jego naukowości, głównie z powo-

du złożoności badań socjologicznych nad problematyką etyczną. W ramach dyskusji
nad naukowością pojęcia „moralności ekonomicznej” pojawiają się również inter-

pretacje uznające ten termin za próbę skonstruowania chimery przez „skojarzenie

konia z płochą sarną”.

Cytaty, wybrane przez nas jako sentencje, reprezentują stanowiska przeciw-

stawne pod względem stosunku obowiązującego w społeczeństwie systemu norm

S. D. Levitt, S. J. Dubner, Freaconomics: a rogue economist explore the hidden side of eve-

rything. HarperCollins Publishers, New York, NY, s. 242.

J. Ratzinger, Church and economy: responsibility for the future of the world economy, [w:]

„Communio” 1986, 13, Fall. s. 199–204, 200.

124 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

i wartości do jego efektywności ekonomicznej. Pierwsza z sentencji, cytat z pracy

„Freaconomics...”, jest znakomitym przykładem imperializmu gospodarczego rozu-

mianego jako zastosowanie modelowania i metod naukowych z dziedziny ekonomii
do innych, nietradycyjnych dla niej, przedmiotów badań. Według autorów wymie-

nionej pracy na zachowania ekonomiczne jednostek wpływają wyłącznie czynniki
dające się mierzyć i zmieniać przy pomocy instrumentarium nauk ekonomicznych.

Drugi z cytatów został przez nas zaczerpnięty z pochodzącej z 1986 r. pracy kar-

dynała Josepha Ratzingera (papieża Benedykta XVI), będącej jednym z tekstów,
które wpłynęły na kształt współczesnej społecznej doktryny Kościoła katolickiego.

Odstęp czasowy pomiędzy publikacją obu tekstów wynosi 20 lat, co dobrze od-

daje długotrwały i niedokończony charakter dyskusji. Z drugiej strony dyscypliny,
do których należą przywołane prace — ekonomia i teologia, są — w opinii każdej

z nich — we wzajemnej relacji wyznawanego systemu norm i wartości do zachowań
ekonomicznych, bardziej podobne do wołających na puszczy, którzy się wzajemnie

nie słyszą (może nawet przebywają w dwóch różnych puszczach), niż do dyskutan-

tów prowadzących realną dyskusję i reagują na argumenty oponenta.

Rolę płaszczyzny spotkania czy też mediatora w procesie interakcji tych „zaocz-

nych dyskutantów” może odegrać socjologia. Rzecz w tym, że od samego początku

konstytuowania się jako nauki, socjologia zawierała przynajmniej dwa składniki,
które — w pewnym stopniu — upodabniały ją do teorii ekonomii, z jednej strony

i do teologii, z drugiej. Podobieństwo to przejawia się w równoczesnym funkcjono-

waniu i konwergencji dwóch tradycji (normatywistycznej i pozytywistycznej). Umo-
żliwia ono również nawiązanie szerokiego interdyscyplinarnego dialogu, stawia-

jącego sobie za cel adekwatne poznanie rzeczywistości społecznej.

Współczesna rzeczywistość ukraińska stanowi urodzajny grunt dla opracowa-

nia problematyki normatywno-wartościujących reguł działalności gospodarczej.

Krach systemu socjalizmu państwowego i ustanowienie w krótkim czasie stosun-
ków kapitalistycznych i instytucji gospodarki kapitalistycznej uwypukliły dylematy

moralne, które w praktyce zwykle rozstrzyga się na korzyść interesu prywatnego,

a nie publicznego i dobra indywidualnego, a nie wspólnego. Publiczne dyskusje
i naukowe badania normatywnych aspektów działalności gospodarczej we współ-

czesnej Ukrainie dotyczą przeważnie kontrowersyjnej pod względem skutków spo-
łecznych transformacji postkomunistycznej i, z reguły, w ich opisach akcentuje się

dysfunkcyjne zjawiska społeczne i wzywa do przywrócenia moralności w działal-

ności gospodarczej.

Najbardziej spektakularny wydaje się być pod tym względem artykuł opubliko-

wany przez J. Sujimenkę, który w opisie dzisiejszego stanu gospodarki ukraińskiej

i zachowań ekonomicznych w społeczeństwie ukraińskim stosuje takie pojęcia, jak:
„kryminalna korupcja”, „szarostrefowa klanowość”, „oszustwo”, „wściekła drapież-

ność”, „krwawe porachunki”

W niniejszej rozprawie zamierzamy: po pierwsze przeprowadzić analizę wska-

źników moralności ekonomicznej pochodzących z Europejskiego Sondażu Społecz-

nego (European Social Survey, Round 2, 2004, dalej — ESS),

a także umiejscowić

społeczeństwo ukraińskie pod względem moralności ekonomicznej na tle innych

krajów uczestniczących w tym Sondażu; po drugie zweryfikować wyniki Sondażu

przez skonfrontowanie ich ze wskaźnikami stosowanymi przez innych autorów uży-
wających metod odmiennych od naszej. Wśród wskaźników zastosowanych przez

Є. Суїменко, В якій Україні ми живемо? Ще одна версія сутності „трансформації”,

[w:] „Соціологія: теорія, методи, маркетинг” 1998, nr 6, s. 176–194.

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 125

nas do weryfikacji „zewnętrznej” znajdą się również i takie, które, z punktu wi-

dzenia tradycyjnej teorii ekonomii, uważa się za „obiektywne”.

W niniejszej rozprawie interesuje nas skala rozpowszechnienia, a co za tym

idzie, również i akceptowalności praktyk społecznych świadczących o niskim po-

ziomie moralności ekonomicznej. W tym celu skonstruowano zintegrowane wskaź-
niki moralności ekonomicznej. Zgodnie z naszą interpretacją teoretyczną i dostęp-

nymi miernikami moralności ekonomicznej skonstruowaliśmy dwa zintegrowane

wskaźniki moralności ekonomicznej (dalej — ZWME), które różnią się istotnie pod
względem treści społecznej i, szczególnie, pod względem uczestników transakcji

społeczno-ekonomicznych.

Pierwszy ze skonstruowanych przez nas ZWME dotyczy transakcji społeczno-

-ekonomicznych o charakterze nieformalnym. Drugi z nich dotyczy tych transakcji

społeczno-ekonomicznych, w których jako jedna ze stron występują urzędnicy pań-
stwowi, czyli przedstawiciele formalnej instytucji państwa. Znaczenie społeczne

ZWME1 i ZWME2 oraz wskaźniki, które weszły w ich skład, zostały przedstawione

w tablicy 1.

Tablica 1. Znaczenie społeczne ZWME1 i ZWME2 oraz składające się na nie wskaź-

niki

Instrumentarium zastosowane przy konstruowaniu

wskaźników zintegrowanych

Jak często w ciągu ostatnich 5 lat zdarzyło się:

1 2 3 4 5

Zintegrowany
wskaźnik mo-

ralności eko-

nomicznej w

interakcjach

społeczno-eko-

nomicznych

Znaczenie

społeczne

wskaźnika

Nigdy

Jed

en raz

Dwu

krot

nie

3 lub 4

razy

5 razy lub

ponad 5

Instalatorzy, budowlańcy, mechanicy samochodowi

lub inni specjaliści stosowali zawyżone ceny lub wy-

konywali zbyteczną pracę?

Sprzedano Pani/ Panu artykuły spożywcze w taki

sposób, by ukryć zepsute części?

Sprzedano Pani/ Panu rzecz nienową (taką, która

była już wcześniej używana) i szybko się okazało, że

jest ona zepsuta?

ZWME1

Sto

pie

rozpowszech

ienia,

i, co za tym id

zie, akcep

cji

dla praktyk spo

łecz

nych w ni

formalnych interakcjach

ekono

znyc

Pozostawiła sobie Pani/ Pan wydaną przez sprze-

dawcę lub kelnera resztę, wiedząc, że mogli się oni

pomylić i wydać więcej niż należało?

Zwróćmy uwagę, że testy na wewnętrzną zgodność wskaźników zintegrowanych wykazały,

że po pierwsze pomiędzy wszystkimi wskaźnikami, z których korzystano przy konstruowaniu

ZWME, zachodzi prosta korelacja oraz, że po drugie alfa-Kronbacha (Cronbah Alpha reliabi-
lity test) dla ZWME1 i ZWME2 stanowi odpowiednio 0,4891 i 0,4931. Zwróćmy uwagę, że

w zachodniej tradycji komparatystycznej wskaźniki takie są uważane za zadowalające. Jedni

z wiodących współczesnych komparatystów, Ronald Inglehart i Pippa Morris, uważają skon-
struowany przez siebie wskaźnik religijności, dla którego alfa-Kronbacha wynosi 0,480, za

wystarczająco spójny wewnętrznie i wiarygodny. Zob. P. Norris, R. Inglehart, Islam and the
West: Testing the “Clash of Civilizations» Thesis. Dostępne na ksgnotes1. harvard.edu

/.../473e7df53e634fae85256ba300552edd/$FILE/Clash%20of%20Civilization%20%232%s-
gl.doc 12.03.07.

126 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

Sprzedała Pani/ Pan rzecz, która była już wcześniej

używana i ukryła Pani/ Pan wszystkie lub niektóre

z wad tej rzeczy?

Urzędnik poprosił Panią/ Pana o przysługę lub

łapówkę za wykonanie swej pracy?

ZWME2

Stopie

rozpows

zec

ien

ia,

i, co za tym id

zie, akcep

tacji

dla praktyk

spo

łecz

ych w

int

erakcja

ch z

przedst

awi-

cielami formalne

j instytucji pa

Oferował Pan/ Pani urzędnikom przysługę lub

łapówkę za wykonanie ich pracy?

Prezentując wyniki naszej rozprawy, przedstawimy po pierwsze rangowanie

krajów członkowskich według dwóch wymienionych ZWME. Po drugie przeprowa-

dzimy coś na kształt zewnętrznej weryfikacji tych wskaźników, porównując je ze
zintegrowanymi wskaźnikami skonstruowanymi przez innych autorów przy użyciu

metodologii odmiennych od naszej (indeks rozwoju ludzkiego, indeks akceptacji

korupcji, indeks wolności gospodarczej, indeks wolności politycznych i obywatel-
skich) i średnich na skali generalizowanego zaufania.

Zewnętrzna weryfikacja zintegrowanych wskaźników moralności ekonomicznej

w interakcjach społeczno-ekonomicznych została dokonana w oparciu o ich porów-
nanie z takimi wskaźnikami, jak: indeks rozwoju ludzkiego, średnia wg skali uogól-

nionego zaufania, indeks akceptacji dla korupcji, indeks wolności gospodarczej i in-
deks wolności politycznych i obywatelskich (political and civil liberties), bardziej

znany pod nazwą indeks demokracji Freedom House. Przedstawione w dalszej czę-

ści wyniki wewnętrznej weryfikacji skonstruowanych przez nas wskaźników prze-
konują, że istnieją wszelkie podstawy do uznania ZWME2 za wiarygodny wskaźnik

socjologiczny, odznaczający się wysokim poziomem korelacji ze wskaźnikami Obra-

zującymi poziom dobrobytu ekonomicznego i politycznego poszczególnych społe-
czeństw. Równocześnie ZWME1 prezentuje wysoki poziom korelacji jedynie z inde-

ksem rozwoju ludzkiego, co wymaga dalszej weryfikacji wskazanego wskaźnika zin-
tegrowanego.

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 127

Rys. 1. Rangowanie krajów uczestniczących w Europejskim Sondażu

Społecznym,

2004–2005

wg ZWME1:

1,366

1,365

1,321

1,315

1,308

1,294

1,29

1,283

1,282

1,274

1,273

1,269

1,26

1,258

1,255

1,248

1,213

1,2

1,196

1,191

1,188

1,129

1,121

1,1

1,2

1,3

1,4

Estonia

Słowacja

Ukraina

Luksemburg

Czechy

Polska

Austria

Węgry

Niemcy

Słowenia

Szwecja

Dania

Norwegia

Holandia

Islandia

Wielka Brytania

Belgia

Finlandia

Hiszpania

Francja

Irlandia

Szwajcaria

Grecja

Portugalia

128 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

Rys. 2. Rangowanie krajów uczestniczących w Europejskim Sondażu

Społecznym,

2004–2005 wg ZWME2:

1,223

1,115

1,1

1,085

1,071

1,063

1,035

1,031

1,025

1,023

1,022

1,02

1,016

1,014

1,013

1,012

1,011

1,009

1,008

1,007

1,005

1,1

1,2

1,3

1,4

Ukraina

Słowacja

Czechy

Polska

Grecja

Estonia

Austria

Węgry

Portugalia

Słowenia

Luksemburg

Hiszpania

Dania

Niemcy

Norwegia

Belgia

Szwecja

Francja

Irlandia

Holandia

Szwajcaria

Islandia

Wielka Brytania

Finlandia

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 129

Tablica 2. Zewnętrzna weryfikacja zintegrowanych wskaźników moralności ekono-

micznej

Korelacja z:

indeksem rozw

oju

ludzkie

śre

dnim

i wg s

kali

zaufania uogólnio-

nego

indeksem akcepta-

cji dla korupcji

inde

wolno

ści

gospodarczej

inde

wolno

ści

polit

ycznych i

oby-

watelskich

ZWME1

-,446*

brak

korelacji

brak

korelacji

brak

korelacji

brak

korelacji

ZWME2

-,892** -,503* -,815** -,599** -,881**

* Istotna na poziomie 0,05; ** Istotna na poziomie 0,01

Niewątpliwie istnienie korelacji między dwoma lub szeregiem zjawisk społecz-

nych czy też ich wskaźnikami nie stanowi wystarczającej podstawy do mówienia
o ukierunkowaniu związku przyczynowo-skutkowego. Równocześnie przedstawiona

wcześniej weryfikacja jest, naszym zdaniem, wystarczającym dowodem tego, że po-

ziom moralności ekonomicznej poszczególnych społeczeństw sam w sobie stanowi
komponent czegoś, co można by nazwać przyczynowością skumulowaną, za którą

uznajemy złożoną wzajemną relację zjawisk społecznych, w rezultacie której docho-
dzi do odtworzenia systemu dzięki funkcjom pełnionym przez jego części składowe.

Takimi wzajemnie powiązanymi zjawiskami są: poziom demokracji, wolność eko-

nomiczna i poziom ekonomicznego rozwoju społeczeństw.

Rezultatem praktycznej części naszej rozprawy są następujące wnioski: jak mo-

żna się było spodziewać, praktyki społeczne, wymagające naruszenia wysokiej mo-

ralności w interakcjach niesformalizowanych, są w znacznie większej mierze akcep-
towane w każdym z krajów uczestniczących w Europejskim Badaniu Społecznym

2004–2005, niż praktyki społeczne wiążące się z naruszeniem wysokiej moralności
w sformalizowanych transakcjach społeczno-ekonomicznych. Jest zrozumiałe, że

jednym z wyjaśnień tego stanu jest fakt, że w drugim przypadku chodzi o praktyki

społeczne karane przez prawo, podczas gdy w pierwszym jedyną karę stanowią nie-
formalne negatywne etykiety. Następny wniosek sprowadza się do tego, że w przy-

padku rangowania wg ZWME2 można ściśle prześledzić klasteryzację, w której tzw.

nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej (czyli głównie kraje postkomunistyczne
— Polska, Czechy, Słowacja), jak również Ukraina, wspólnie znalazły się „w ogonie”

rangowania, co świadczy o znacznych problemach ze sformalizowaną sferą w tych

Human development report. Zob.

http://en.wikipedia.org/wiki/Human_Development_Report.html 12.03.07.

Wskaźnik został obliczony w oparciu o dane ESS 2004–2005.

http://www.transparency.org/publications/gcr 12.03.07.

http://www.heritage.org/research/features/index/countries.cfm 12.03.07.

http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=275 12.03.07.

130 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

społeczeństwach i w szczególności potwierdza te interpretacje, które zostały wyra-

żone w pracach autorów odwołujących się w analizie transformacji postkomunisty-

cznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej

do teorii kapitału społecznego.

Ukraina zajmuje skrajne miejsce pod względem zintegrowanego wskaźnika mo-

ralności ekonomicznej w interakcjach ekonomicznych z przedstawicielami formal-
nej instytucji państwa, podczas gdy w rangowaniu pod względem moralności eko-

nomicznej w nieformalnych interakcjach ekonomicznych Ukraina zajmuje ostatnie

pozycje wraz z takimi krajami, jak Luksemburg, Słowacja i Estonia. Parafrazując
Bułhakowa, możemy powiedzieć, że Ukraina jest krajem europejskim, który jedynie

został zepsuty przez korupcję. Należy podkreślić, że poziom powszechności i, co za

tym idzie, akceptacji dla niemoralnych zachowań społecznych w sferze sformalizo-
wanych interakcji ekonomicznych jest dwukrotnie wyższy od wkaźnika dla następ-

nej w rangowaniu wg ZWME2, Słowacji.

Skłonni jesteśmy uznać skonstruowany przez nas zintegrowany wskaźnik mo-

ralności ekonomicznej za narzędzie możliwe do zaakceptowania nie tylko w socjo-

logicznej analizie porównawczej zagregowanych systemów społecznych, lecz rów-
nież za wiarygodny instrument badania społeczeństw jako tworów złożonych i róż-

norodnych. W końcowej części artykułu, korzystając z ZWME2, rozpatrzymy wza-

jemną relację, w jakiej pozostają wyobrażenia dotyczące konwencjonalności w inte-
rakcjach społeczno-ekonomicznych respondentów z poszczególnych regionów Ukra-

iny, grup społeczno-demograficznych i wyborców parlamentarnych partii politycz-

nych, które, zgodnie z nowymi zmianami instytucjonalnymi w ukraińskim systemie
politycznym, odgrywają coraz większą rolę w określeniu kierunku rozwoju społe-

czeństwa ukraińskiego. Rangowanie regionów Ukrainy według zintegrowanego wska-
źnika (ZWME2) przedstawiono na rysunku 3.

Rys. 3. Rangowanie regionów Ukrainy wg średnich wartości ZWME2

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

Zachodni

Wschodni

Południovy

Centralny

R. Rose, Uses of social capital in Russia: modern, pre-modern, and anti-modern, [w:]

„Post-soviet affairs” 2000, t. 16, nr 1, s. 33–57; M. Paldam, G. T. Svendsen, Missing social
capital and the transition in Eastern Europe, [w:] „Journal for Institutional Innovation.

Development and Transition” 2000, zob. http://www.hha.dk/nat/WPER/00-5_gts.pdf 02.-
06.2004

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 131

Wyżej przedstawiona relacja obowiązuje również w przypadku podstawowych

grup społeczno-demograficznych ludności poszczególnych regionów Ukrainy (Ry-

sunek 4 i 5).

Rys. 4. Średnie wartości ZWME 2 dla kobiet i mężczyzn według regionów Ukrainy

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

Zachodni

Wschodni Południovy

Centralny

Srednia wartosc ZWME2 dla mezczyzn

Srednia wartosc ZWME 2 dla kobiet

Rys. 5. Średnia wartość ZWME2 dla respondentów różnych grup wiekowych

w poszczególnych regionach Ukrainy

1,05

1,1

1,15

1,2

1,25

1,3

1,35

1,4

Zachodni

Wschodni

Południovy

Centralny

Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 60 років і старше
Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 30-59 років
Середнє значення ІПК2 для респондентів віком 18-29 років

Porównanie średnich wskaźników ZWME2 dla respondentów obu płci pozwala

na sformułowanie wniosku o mniejszej skłonności kobiet–respondentek do „niemo-
ralnych” zachowań społecznych. Sytuacja przedstawia się tak samo w każdym z re-

gionów Ukrainy. Takie rezultaty jesteśmy skłonni wyjaśniać faktem utrzymywania
się w społeczeństwie ukraińskim istotnej nierówności płci, przejawiającej się w wie-

132 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

lu dziedzinach, poczynając od sfery zatrudnienia aż do przedstawicielstwa w orga-

nach samorządu i instytucjach politycznych. Jednym ze skutków takiej sytuacji jest

mniejszy udział kobiet we wchodzeniu w interakcje społeczno-ekonomiczne, w któ-
rych występują analizowane tu zachowania społeczne. Po drugie sądzimy, że w żad-

nym wypadku nie należy lekceważyć czynników psychologicznych, które mogą po-
legać zwłaszcza na większym poziomie konformizmu u kobiet, co w tym wypadku

oznacza moralność i szacunek dla prawa. Obraz analizowanej przez nas sytuacji

dopełniają wskaźniki ZWME2 dla grup wiekowych.

Jak widzimy, największe problemy, w sensie moralności ekonomicznej w za-

chowaniach społeczno-ekonomicznych, wiążą się z grupą respondentów w wieku

18–29 lat ze wschodniego regionu Ukrainy. Są to osoby urodzone po 1975 roku,
których młodość nałożyła się na okres dzikiej prywatyzacji i pierwszych lat postra-

dzieckiej anomii. Co ciekawe, młodzież zachodniego regionu Ukrainy nie wyróżnia
się znacząco pod względem tego wskaźnika. Istotna różnica między wymienionymi

regionami polega na tym, że starsze pokolenie w zachodniej części Ukrainy istotnie

różni się od starszego pokolenia w części wschodniej. Fakt ten uważamy za po-
twierdzenie hipotezy sformułowanej w końcowej części naszej rozprawy. ZWME2

prezentuje wysoki poziom w przypadku ludności Ukrainy zachodniej w przedziale

wiekowym 60 lat i więcej. Najmniej natomiast skłonni do zachowań społecznych,
uznawanych przez prawo za niekonwencjonalne, są respondenci z Ukrainy central-

nej powyżej 60 roku życia. Interesujące, że w tym sensie postawy młodych respon-

dentów na zachodzie i wschodzie Ukrainy są sobie dość bliskie. Stąd wniosek, który
oczywiście musi być poddany weryfikacji (w tym również przy użyciu wysokiej jako-

ści metod socjologicznych), jest taki, że młode pokolenie skutecznie przyswoiło so-
bie wyobrażenie o granicy zachowania konwencjonalnego we współczesnym społe-

czeństwie ukraińskim. Skłonność i gotowość do wchodzenia w interakcje wiążące

się ze społecznymi praktykami przyjmowania i wręczania łapówek są postrzegane
jako jeden z elementów skutecznej adaptacji w przestrzeni społecznej osób doro-

słych.

Po przeanalizowaniu odpowiednich zintegrowanych wskaźników moralności

ekonomicznej dla podstawowych grup społeczno-ekonomicznych rozpatrzymy te

same wskaźniki dla respondentów, którzy pozycjonowali siebie na skali preferencji
ideologicznych. Instrumentarium ESS 2004–2005 zawierało 11-punktowe skale,

gdzie 0 oznaczało orientacje skrajnie lewicowe, a 10 — skrajnie prawicowe. Dla

całości ankietowanych w ramach ESS 2004–2005 charakterystyczna jest prosta ko-
relacja pomiędzy ZWME2 i odpowiedziami na wcześniej przedstawione pytanie

Oznacza to, że respondenci pozycjonujący siebie samych jako „prawicowych” są

bardziej skłonni do niekonwencjonalnych, z punktu widzenia prawa, praktyk spo-
łecznych w sferze gospodarczej

. Podobnie przedstawiają się również wyniki dla

r = 0,022 (istotna na poziomie 0.01).

Taki podział koresponduje w pewnym stopniu z treścią ideologii politycznych. Otóż, jeśli

skrajnie lewicowa część spektrum politycznego jest reprezentowana przez ideologię komuni-

styczną z jej troską o równość społeczną, to skrajnie prawicową część reprezentuje radykalny
liberalizm (libertarianizm) wraz z cechującą go absolutyzacją autonomiczności jednostki.

Wskazaną interpretację oczywiście trudno zastosować w ocenie dzisiejszego społeczeństwa

ukraińskiego z wielu powodów. Na przykład system ideologicznych współrzędnych jest dla
Ukrainy bardziej skomplikowany niż wcześniej stosowane spektrum lewica–prawica. Jak

nam się wydaje, dość istotną rolę odgrywa doniosły wpływ komponentu etno-kulturowego,
stanowiącego odrębną oś polaryzacji polityczno-ideologicznej współczesnego społeczeństwa

ukraińskiego. Poza tym oprzyrządowanie stosowane w ESS 2004–2005 nie bierze pod uwagę
kanonicznego w naukach politycznych założenia, że stanowiska skrajnie prawicowe i skrajnie

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 133

całego społeczeństwa ukraińskiego

. Wizualizacja wskazanej współzależności dla

społeczeństwa ukraińskiego przedstawia się w sposób następujący:

Rys. 6. Średnie znaczenie ZWME2 dla respondentów ukraińskich pozycjonujących

się na skali preferencji ideologicznych

1,02

1,04

1,06

1,08

"Lewica"

"Prawica"

Jak widzimy, zarysowuje się wyraźna współzależność: respondenci o lewico-

wych preferencjach politycznych deklarują swój mniejszy udział w niemoralnych

praktykach społecznych. Wyniki takie można uznać za oczekiwane: lewicowym pre-
ferencjom politycznym towarzyszy odrzucenie praktyk społeczno-ekonomicznych

związanych z nowymi instytucjami politycznymi (głównie z przedsiębiorstwem

prywatnym), a właśnie te instytucje stanowią strukturalny ośrodek niemoralnych
i bezprawnych praktyk społecznych. Z drugiej strony respondenci o prawicowych

preferencjach politycznych, co oczywiste, oceniają te instytucje lepiej, przejawiają

większą aktywność ekonomiczną i w większym stopniu uczestniczą w praktykach
prywatnego biznesu. Czynniki strukturalne, a nie moralno-etyczne okazują się być

predyktorami poziomu moralności ekonomicznej.

Należy zwrócić uwagę, że przedstawione przez nas wyniki pozwalają na po-

twierdzenie hipotezy o tym, że konflikty polityczno-ideologiczne występujące we

współczesnym społeczeństwie ukraińskim są efektem rozłamów etno-kulturowych

czy też rozłamów na tle rozpowszechnienia konkretnych typów świadomości histo-

rycznej, które pozostawały w przeszłości utajone, a dziś aktualizują się w związku

z konkurowaniem elit politycznych

. Natomiast konflikty te nie są w żaden sposób

uwarunkowane odmiennością europejskich pod względem wyznawanych wartości

społecznych, zachodniej i centralnej części Ukrainy z jednej strony, oraz euroazja-
tyckiego południa i części wschodniej Ukrainy, z drugiej.

lewicowe niejednokrotnie zbliżają się do siebie w konkretnych przekonaniach społecznych,
a — co za tym idzie — uzasadnione jest przedstawianie spektrum ideologicznego w formie

zamkniętego okręgu.

Korelacja w przypadku społeczeństwa ukraińskiego jest silniejsza niż w przypadku całości

ankietowanych: r = 0,104 (istotna na poziomie 0.01)

Zob. В. Середа, Конструювання образу іншого та історичної ідентичності в Укра-

їні і Польщі: порівняльно-текстуальний аналіз шкільних підручників з історії, [w:]

Методологія, теорія та практика соціологічного аналізу сучасного суспільства.
Збірник наукових праць, Харків 2003.

134 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

Opierając się na wyżej przez nas przedstawionych wynikach badań, jak rów-

nież na pewnych wynikach, które nie zostały zawarte w tym artykule, możemy skon-

struować idealny, można powiedzieć, socjotyp nośnika orientacji społecznych, w naj-
mniejszym stopniu zgodnych z bezprawnymi praktykami społecznymi w interak-

cjach społeczno-ekonomicznych. Takim idealnym socjotypem jest osoba płci żeń-
skiej, mieszkanka niewielkiej miejscowości w centralnej części Ukrainy, o niewyso-

kim poziomie wykształcenia, mająca więcej niż 34 lata, której preferencje wyborcze

skłaniają się ku lewej stronie sceny politycznej

Podobne wnioski potwierdza również użycie ZWME1, który, jak wcześniej

uznaliśmy, wymaga dalszej weryfikacji. Zbieżność wyników uzyskanych przy pomo-

cy ZWME1 i ZWME2 stanowi właśnie taki weryfikator. Co więcej, zarówno ZWME1,
jak i ZWME2 zasługują na uwagę jako narzędzia socjologicznego badania moral-

ności ekonomicznej.

Uwagi końcowe

Podsumujmy wyniki badania. Praktyki społeczne, wymagające naruszenia zasad
moralności w nieformalnych interakcjach ekonomicznych, są znacznie bardziej ak-

ceptowane we wszystkich krajach uczestniczących w ESS 2004–2005, niż praktyki

społeczne wiążące się z naruszaniem zasad moralności w interakcjach ekonomi-
cznych z przedstawicielami państwa jako instytucji formalnej. Jednym ze sposobów

wyjaśnienia tego zjawiska jest oczywiście to, że w drugim przypadku chodzi o prak-
tyki społeczne karane przez prawo, podczas gdy w pierwszym przypadku karę sta-

nowią często jedynie sankcje nieformalne. W rangowaniu według ZWME2 można

wyraźnie prześledzić klasteryzację, w której kraje postkomunistyczne znalazły się
obok siebie „w ogonie” rangowania (Ukraina sąsiaduje ze Słowacją i Estonią).

Wyniki naszego opracowania, w jego części odnoszącej się do ukraińskiego, we-

wnętrznego wymiaru moralności ekonomicznej, pozwalają na określenie w ogól-
nych zarysach „społecznego portretu” nosiciela orientacji, w aspekcie akceptacji lub

jej braku dla poszczególnych zachowań i praktyk społecznych w sferze ekonomicz-
nej, które byłyby najbardziej zbliżone do tzw. „moralności wysokiej”. Cechy meryto-

ryczne tego portretu to: osoba ponad 60-letnia, płci żeńskiej, zamieszkała w małej

miejscowości w centralnej części Ukrainy, sytuujuąca się na lewicowym krańcu
spektrum preferencji ideologicznych.

Wyniki naszego badania, dotyczące porównania regionów Ukrainy według zin-

tegrowanych wskaźników moralności ekonomicznej, niespodziewanie wskazują na
zbliżony poziom moralności ekonomicznej na zachodzie i wschodzie Ukrainy. Zary-

zykujmy wysunięcie hipotezy polegającej na zaproponowaniu wyjaśnienia tak du-

żego podobieństwa wymienionych regionów Ukrainy. Zgodnie z koncepcją porażki
organizacyjnej Richarda

Rosea, społeczeństwa postsowiecke stanowią środowisko

alienacji i braku zaufania do instytucji formalnych

Nie pozbawiona sensu wydaje nam się interpretacja, zgodnie z którą wspo-

mniane wyalienowanie z instytucji formalnych było na zachodzie i wschodzie Ukra-

iny głębsze niż w pozostałych regionach kraju. Przyczyny tego zjawiska są z pewno-
ścią różnorodne. Dla zachodniej części Ukrainy czynnikiem pogłębiającym stan wy-

alienowania mogło być traumatyczne doświadczenie inkorporowania do jednolitego

systemu politycznego i kulturowego Związku Radzieckiego i USSR, którego do-

Chodzi o to, że zamierzone znalezienie respondenta o takich cechach oznacza dla badacza

znalezienie respondenta, który z dużym prawdopodobieństwem będzie najmniej skłonny do

dopuszczenia się niedozwolonych przez prawo praktyk społecznych.

R. Rose, Uses of social capital in Russia, op. cit., s. 33–57.

Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego… 135

świadczyła ludność tego regionu, i na skutek którego alienacja od władzy polity-

cznej Ukrainy Radzieckiej przenosiła się na wszelkie instytucje formalne jako takie.

Natomiast dla wschodniej Ukrainy czynnikiem takim stały się przyspieszone proce-
sy urbanizacji i industrializacji, które, wraz z również przyspieszoną asymilacją róż-

nych grup etno-kulturowych, tworzyły nowego rodzaju rzeczywistość społeczną, za-
wierającą bardzo niewiele elementów poprzedniej organizacji społecznej. A co za

tym idzie, nie posiadała ona swego rodzaju podwójnego dna, składającego się z za-

czątków społeczeństwa obywatelskiego, była też pozbawiona żywotności i w warun-
kach późnoradzieckiej niewydolności instytucji formalnych stawała się zbyt wrażli-

wa na procesy dezintegracji społecznej.

Po ustaleniu poziomu moralności ekonomicznej ludności Ukrainy i zdiagnozo-

waniu problemów związanych z formalną bazą zachowań społecznych interesująco

przedstawia się analiza zmian zachodzących w ostatnich latach. W związku z tym,

że instrumentarium badania moralności ekonomicznej, zastosowane w Europej-

skim Sondażu Społecznym, należało do modułu zmiennego (rotating module), do-

konanie analizy trendów dynamiki moralności ekonomicznej z zastosowaniem bazy
danych Europejskiego Sondażu Społecznego nie jest możliwe. Dostępne dla bada-

cza są wskaźniki pośrednio związane z moralnością ekonomiczną lub jej skutkami,

takie jak indeks akceptacji korupcji (corruption perception index). Przedstawiona
dalej dynamika tego zintegrowanego wskaźnika wyraźnie odzwierciedla drogę, któ-

rą przebyło społeczeństwo Ukrainy w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Według sta-

nu z „porewolucyjnego” roku 2006 społeczeństwo ukraińskie pod względem po-
ziomu akceptacji korupcji niemalże powróciło do poziomu z roku 2001, po czym

rozpoczął się spadek pozycji kraju w tym zatrważającym rankingu.

Tablica 3. Miejsce i wskaźniki Ukrainy na podstawie indeksu akceptacji dla korup-

cji:

Rok

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Miejsce 83 85 106 122 107 99 118 134 146

Wskaźnik

2,1 2,4 2,3 2,2 2,6 2,8 2,7 2,5 2,2

Według stanu z roku 2009 Ukraina znajduje się wśród najbardziej skorumpo-

wanych społeczeństw świata i zajmuje 146. miejsce wśród 179 krajów, wraz z Kame-

runem, Ekwadorem, Kenią, Rosją, Sierra Leone i Zimbabwe. Możemy stwierdzić, że
wysoki poziom korupcji, wraz z najbardziej widoczną i publicznie dyskutowaną jej

częścią — korupcją polityczną, stanowi element składowy rozgałęzionego patogen-

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2001

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2002

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2003

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2004

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2005

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2006

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2008/cpi_2008_table

http://transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table

136 Ołeh Demkiw, Lidija Kondratyk

nego mechanizmu społecznego, który zakorzenił się w społeczeństwie ukraińskim,

oraz, że dzisiejszy stan społeczeństwa ukraińskiego i dynamika tego stanu nie dają

podstaw do formułowania optymistycznych prognoz na najbliższą przyszłość. Sys-
temowe reformy instytucjonalne, polityczna wola kierownictwa państwa, sprzyja-

jący kontekst polityczny i ekonomiczny, proces przywracania moralności w stosun-
kach gospodarczych i politycznych, to czynniki, które w perspektywie długookreso-

wej mogą skutkować pozytywną zmianą sytuacji.

Błędna i niebezpieczna droga rozwoju społecznego jest równocześnie dosyć

atrakcyjna dla znacznej części społeczeństwa — przezwyciężenie patologii społecz-

nych wiąże się z „rządami silnej ręki” — autorytarną władzą polityczną, stosującą

surową politykę karną, i z wzmocnieniem władzy państwowej. Wywołuje to szerokie
oczekiwania społeczne, które korespondują z nastrojami części elit politycznych

i taka właśnie droga rozwoju społecznego Ukrainy jest w perspektywie krótkookre-
sowej najbardziej prawdopodobna.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Bogdan Salej

Демків О., Кондратик Л., Економічна моральність українського су-
спільства у дзеркалі Європейського Соціального Дослідження
На підставі вторинного аналізу бази даних Європейського соціального дослі-
дження аналізуються показники економічної моральності респондентів кра-

їн–учасниць. Автори конструюють два інтегровані показники економічної

моральності, один із яких стосується орієнтацій щодо неформалізованих вза-
ємодій, а інший — взаємодій із представниками інституту держави. Здій-

снивши внутрішню та зовнішню верифікацію вказаних показників, автори

використовують їх у крос-національному порівнянні та у дослідженні со-
ціально-демографічних та регіональних особливостей українського суспіль-

ства у вказаному вимірі.

Demkiv O., Kondratyk L., Economic morality of contemporary Ukrai-
nian society in the context of the European Social Survey
The article studies economic morality indicators of the respondents from partici-

pating countries, on the basis of secondary analysis of the data of the European So-
cial Survey. The authors construct two integrated indicators of economic morality,

the first of which deals with attitudes towards non-formalized interactions, and the
second, with co-operation with state representatives. Having completed the in-

ternal and external verification of the indicators, the authors utilize the indicators

in comparing them cross-nationally and in researching the socio-demographic and
regional particularities of the Ukrainian society within the indicated scope.

Lilija Honiukowa

Narodowa Akademia Administracji przy Prezydencie Ukrainy,

Kijów

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet

i mężczyzn w rozwoju partii politycznych

w Ukrainie

Autorka uważa, że ukraińskie partie polityczne są niezdolne do integrowania
społeczeństwa. Przyczyny tego stanu rzeczy upatruje w nieprzestrzeganiu za-
sady równości kobiet i mężczyzn w polityce personalnej, twierdząc, że wzmoc-
nienie uczestnictwa kobiet w partiach politycznych wymaga wprowadzenia kwot
ilościowych dla kobiet. W artykule poddano analizie problemy związane z usta-
wowym uregulowaniem zasady parytetu płci i konstrukcją najbardziej odpowied-
niego dla Ukrainy systemu wyborczego.

Problem demokracji parytetowej (parity democracy) zyskał popularność w świecie
polityki, choć dla społeczeństwa nie jest aktualnie zagadnieniem istotnym. Rów-

ność kobiet i mężczyzn została zagwarantowana w 24. artykule Konstytucji Ukra-

iny, a mimo to mamy do czynienia z problemem nierówności płci (zagadnienie to
było dyskutowane podczas debaty parlamentarnej 21 listopada 2006 r.), polega-

jącym na nieproporcjonalnej reprezentacji kobiet i mężczyzn w różnych sferach

życia i na funkcjonowaniu utrwalonych, patriarchalnie nacechowanych stereotypów
dotyczących społecznych ról obu płci itp. Kampanie wyborcze przed wyborami do

parlamentu, zarówno w 2006 r., jak i w 2007 r., odmiennie niż w 2002 r., nie
sprzyjały szerokiemu omawianiu problematyki równości przez poszczególne ugru-

powania polityczne. Żadna ze zwycięskich partii, jak i zresztą żadna z partii biorą-

cych udział w wyborach, nie eksponowała w swoim programie problematyki równo-
ści płci.

Problematyka równości kobiet i mężczyzn, podobnie jak i inne aktualne zagad-

nienia, jest wykorzystywana przez partie polityczne do ściśle pragmatycznych ce-
lów. Z tego powodu działania partii politycznych są pozbawione cech działań wy-

przedzających i stanowią wyłącznie działania nastawione na nadrobienie zaległości.

Partie nie są zdolne do zaproponowania takiego programu rozwoju społecznego,

który byłby zdolny do zintegrowania społeczeństwa ukraińskiego. Jedną z przyczyn,

które doprowadziły ukraińskie partie polityczne do takiego stanu, są niedostatki ich
struktur organizacyjnych. Jak się wydaje, problem polega na wprowadzeniu zrów-

noważonych pod względem równości płci mechanizmów rozwoju partii politycz-

1–2/2009

YYYYYYYYYYYY

OCJOLOGIA

137

138

Lilija Honiukowa

nych i struktur partyjnych. Najbardziej efektywnym mechanizmem takiego roz-

woju, jak dowodzą doświadczenia światowe, jest wprowadzenie kwot dla kobiet

w strukturach partyjnych lub na partyjnych listach wyborczych.

Kwestia wprowadzenia kwot partyjnych dla reprezentacji kobiet i mężczyzn

w strukturach partyjnych i na listach wyborczych wiąże się z szeregiem zagadnień,
do których należą zarówno uregulowania ustawowe, jak i ustalenie najkorzystniej-

szego systemu wyborczego, a także uzasadnienie przyjętych kwot (kryteria kwoto-

wania) i kompleksowe rozwiązanie problemu (inne działania w celu wspierania
kwotowania, w szczególności motywacja finansowa).

W trakcie badania zagadnienia kwotowania udziału kobiet i mężczyzn wyko-

rzystane zostały materiały z monitoringu społeczeństwa ukraińskiego, prowadzone-
go przez Instytut Socjologii Narodowej Akademii Nauk, materiały międzynarodo-

wych seminariów naukowych Narodowego Uniwersytetu Akademia Kijowsko-
-Mohylańska, a także materiały z badań przeprowadzonych przez Tamarę Melnyk,

treści zaczerpnięte ze stron internetowych http://www.deputat.org.ua/; http://-

www.pdp.org.ua/ i dokumentów ukraińskich partii politycznych oraz inne.

Gender w programach partyjnych

W następstwie wyborów 2006 r. najwyższy wskaźnik procentowy reprezentacji
kobiet w parlamencie uzyskała Komunistyczna Partia Ukrainy (Комуністична

партія України). Spośród 21 deputowanych tej partii

w najwyższym organie wła-

dzy ustawodawczej znalazły się 3 kobiety, co stanowiło 14,3% i dorównywało śred-

nim wskaźnikom w świecie. Z Bloku Nasza Ukraina (Блок „Наша Україна") we-

szło 9 kobiet (11% ogólnej ilości). 7% wskaźnik uzyskała frakcja Partii Regionów. Po
6% — Blok Juliji Tymoszenko (Блок Юлії Тимошенко — 8 mandatów) i Socjali-

styczna Partia Ukrainy (Соціалістична партія України — 2 mandaty). Pod

względem wskaźników ilościowych za lidera w tych wyborach można uznać Partię
Regionów (Партія регіонів), która w swoim programie pomijała jednak wszelkie

możliwe tematy dotyczące problemu równości płci — w jej klubie parlamentarnym
znalazło się 14 kobiet.

W wyniku przedterminowych wyborów parlamentarnych w 2007 r. w parla-

mencie VI kadencji znalazło się 29 kobiet, co stanowi 6,4% ogólnej liczby deputo-
wanych Rady Najwyższej Ukrainy. Wśród reprezentowanych w parlamencie sił

politycznych największą liczbę mandatów uzyskała Partia Regionów — 175, wśród

których było 8 kobiet i 167 mężczyzn, co stanowiło odpowiednio — 4,6% i 93,4%.

W pierwszej dziesiątce znalazły się dwie kobiety — z numerem 2 Rajisa Bohaty-

riowa i z nr 4 Inna Bohosłowśka. Pozostałe kobiety zajęły miejsca poza pierwszą

dwudziestką.

Wskaźnik feminizacji pogorszył się również w Bloku Juliji Tymoszenko, chociaż

znacznie wzrosła ogólna liczba deputowanych BJuT w nowej Radzie Najwyższej
Ukrainy. W 2007 r. do parlamentu weszło 156 deputowanych BJuTu, wśród nich 9

kobiet i 147 mężczyzn. Wprawdzie pierwsze miejsce na liście zajmowała kobieta —

Julija Tymoszenko, jednak była ona również jedyną kobietą w pierwszej i drugiej
dziesiątce tej listy. Zatem w przedterminowych wyborach 2007 r. BJuT osiągnął

5,8% wskaźnik udziału kobiet w parlamencie.

W 2007 r. Nasza Ukraina – Ludowa Samoobrona (Наша Україна – Народна

Самооборона) wprowadziła do parlamentu 72 deputowanych, wśród nich 7 kobiet

(9,7%) i 65 mężczyzn. Dwie z tych kobiet znalazły się w pierwszej dziesiątce. Cho-
ciaż w poprzednich wyborach w 2006 r. właśnie Nasza Ukraina świadomie podkre-

ślała wagę problemów równości płci, a w jednym z haseł kampanii wyborczej znala-

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn… 139

zła się deklaracja Wiktora Juszczenki, że wiąże on „z ukraińskimi kobietami szcze-

gólne nadzieje” i „wierzy w nie”, to jednak należy stwierdzić, że liczebność repre-

zentacji kobiet w Naszej Ukrainie nieszczególnie odróżniała się od tej z 2006 r.

Stabilnymi wskaźnikami w dziedzinie równości płci może się pochwalić partia

komunistyczna. Na 27 mandatów uzyskanych w przedterminowych wyborach 2007 r.
4 należały do kobiet, co dawało 14,6% ogólnej liczby deputowanych komunistycz-

nych.

Ludowy Blok Wołodymyra Łytwyna (Народний блок Литвина) ewidentnie

odstawał pod względem przedstawicielstwa kobiet. Spośród 20 mandatów deputo-

wanych tego bloku uzyskanych w 2007 r. tylko jeden należał do kobiety, a i ten lo-

kował się dopiero w drugiej dziesiątce listy. Jeśli chodzi o Partię Regionów, to —
według Iryny Hrabowśkiej — jej komponent feministyczny na poziomie 4,6%

w pełni odpowiadał wewnętrznemu składowi tej siły politycznej. Bowiem wśród
oligarchów, zarówno w Ukrainie, jak i na całym świecie, w zasadzie nie ma kobiet.

Nieprzypadkowo właśnie ta partia jest przez wyborców ukraińskich postrzegana ja-

ko ucieleśnienie typowo męskiej dominacji w polityce i emanacja zdecydowanie
maskulinistycznych tendencji

Niezależnie od autorytetu i profesjonalizmu kobiet reprezentujących Partię Re-

gionów, a wśród nich Rajisy Bohatyriowej i Niny Karpaczowej, wybranej w 1998 r.
na Pełnomocnika Rady Najwyższej Ukrainy ds. Praw Człowieka (to właśnie ona sta-

nęła na czele komitetu organizacyjnego pierwszej parlamentarnej debaty w sprawie

przestrzegania przez Ukrainę Konwencji Narodów Zjednoczonych "O likwidacji wsze-
lkich form dyskryminacji kobiet"

), do przedwyborczego programu Partii Regionów

nie włączono kwestii wiążących się ze sprawą równości płci, a odbyta 21 listopada
2006 r. debata parlamentarna poświęcona zagadnieniu przemocy w stosunku do

kobiet i równości płci została przez tę partię zupełnie zignorowana.

Blok Juliji Tymoszenko przystąpił do wyborów, głosząc ideę solidarności. Wzy-

wał do odpowiedzialności władzy wobec narodu. Przedwyborczy program BJuTu,

zarówno w kampanii 2006, jak i 2007 r., nie odnosił się do zagadnienia równości

kobiet i mężczyzn.

W przedwyborczym programie Bloku Nasza Ukraina kwestia równości płci tak-

że nie została poruszona. Niektóre z programów partii wchodzących w skład tego
bloku zawierały pewne aspekty ochrony macierzyństwa, na przykład programy Lu-

dowego Związku „Nasza Ukraina” (Народний Союз „Наша Україна”) i Ludowego

Ruchu Ukrainy (Народний Рух України)

Program Partii Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy (Партія промис-

ловців і підприємців України) zawierał założenia, których spełnienie mogłoby

oznaczać rozwiązanie problemu równości płci i całego szeregu zagadnień społecz-
nych wiążących się z ochroną macierzyństwa. Chodzi między innymi o zapewnienie

równych praw konstytucyjnych i wolności wszystkich obywateli, niezależnie od
ich pochodzenia rasowego i etnicznego.

Kongres Ukraińskich Nacjonalistów (Конгрес Українських Націоналістів)

troszczy się o wzrost znaczenia kobiet w społeczeństwie: polityka społeczna Kon-
gresu opiera się na zasadach maksymalnej harmonii Jednostki i Społeczeństwa;

samorealizacji jednostki; stworzenia warunków dla zapewnienia stabilności spo-

łecznej; stymulowania twórczej i aktywnej pracy na rzecz społeczeństwa ukraiń-
skiego; (...) zapewnienia realnej ochrony macierzyństwa i wieku dziecięcego.

http://www.politikan.com.ua/new/druk.php?rej=1&idm=56806&idr1=1&idr2=0&idr3=0-

&kv_m2=0&aleng=1

http://www.deputat.org.ua/

140

Lilija Honiukowa

W programie Związku Chrześcijańsko-Demokratycznego (Християнсько-де-

мократичний союз) brakuje bezpośrednich odniesień do materialnego zabezpie-

czenia macierzyństwa oraz równości praw kobiet i mężczyzn.

Ukraińska Republikańska Partia „Sobor” (Українська республіканська пар-

тія "Собор") posiada w swoim programie może najlepsze zapisy w aspekcie starań
o zapewnienie równości płci: partia konsekwentnie sprzyja odrodzeniu trady-

cyjnie ważnej roli kobiety w społeczeństwie ukraińskim, likwidacji ukrytych i ot-

wartych form dyskryminacji kobiet, stworzeniu warunków do wzmocnienia roli
kobiety w życiu społecznym i zwiększeniu reprezentacji kobiet w organach władzy

(...) Ugruntowując równość kobiet i mężczyzn, partia wyznaje zasady sprawie-

dliwej równości płci i wcielenia zasad demokracji parytetowej w rozwiązywaniu
wszelkich społeczno-politycznych i socjalno-ekonomicznych problemów społe-

czeństwa ukraińskiego. Partia dostrzega potrzebę wprowadzenia kwot dla kobiet
na partyjnych listach wyborczych. Wśród 9 członków kierownictwa partii jest 1 ko-

bieta.

W przedwyborczych programach socjalistów podkreślano, że ich celem było

osiągnięcie sprawiedliwości społecznej i zapewnienie dobrobytu każdej rodzinie.

Jednak kwestia równości płci nie była omawiana. Dopiero w programie z 2007 r.

stwierdzono, co prawdopodobnie można interpretować jako konkretyzację sto-
sunku socjalistów do kobiecej części społeczeństwa, że państwo wraz z organiza-

cjami kobiecymi sprzyja powstaniu warunków zapewniających kobietom wolność

wyboru, co umożliwia samorealizację w rodzinie bez groźby dyskryminacji pod
względem materialnym, w działalności społecznej i w strukturach władz każdego

szczebla. Stosunek państwa do kobiety — źródła życia, dobrobytu i stabilności
społeczeństwa — stanowi kryterium demokratyczności i postępu społecznego.

Poza tym można w nim dostrzec wyraźne zainteresowanie socjalistów kwestią rów-

ności płci: polityka równości płci przewiduje likwidację dyskryminacji ze względu
na płeć, jest traktowana jako ważny komponent walki o uznanie i szacunek dla

praw człowieka i wzajemnego zrozumienia w społeczeństwie (...) Istotnym czyn-

nikiem w rozwiązaniu problemów równości płci będzie wprowadzenie zmian

w obowiązującym prawie, jak również usunięcie rozbieżności między deklaro-

wanymi przez Konstytucję Ukrainy prawami mężczyzn i kobiet a ich stanem fak-
tycznym. Wszystko to będzie wprowadzane z uwzględnieniem osiągnięć innych

krajów i doświadczeń międzynarodowego ruchu walki o przestrzeganie równości

płci

W przeddzień przystąpienia do międzynarodówki socjalistycznej socjaliści do-

konali zmian w programie partii (w trosce o możliwie najlepszy wizerunek i włącze-

nie się w nurt europejskiej lewicy, która programowo troszczy się o przestrzeganie
równości płci), ale w zasadzie nie wprowadzili tej problematyki do użytku we-

wnątrzpolitycznego i nie znalazła ona szerszego odzwierciedlenia w programie prze-
dwyborczym

Porównanie programów wyborczych partii z ich programami politycznymi wy-

raźnie ujawnia ich koniunkturalizm. W czasie wyborów partie polityczne w celu
przypodobania się społeczeństwu są bardziej skłonne do spekulowania na temat

nabrzmiałych problemów społecznych, niż do kształtowania opinii społecznej. Nie

mobilizują ludzi do realizacji programu rozwoju społecznego — nie dążą do konso-
lidacji społeczeństwa, lecz do jego rozpadu.

W 2007 r. socjaliści nie przekroczyli 3% progu wyborczego i nie weszli do parlamentu

(przyp. red.).

Zob. Політичні партії в Україні, red. Я. В. Давидович, Київ 2005.

http://www.deputat.org.ua/

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn… 141

Przedwyborczy program komunistów zawierał sformułowania odnoszące się

do ochrony macierzyństwa, nie wspominał jednak o zakładanej przez ideologię ko-

munistyczną równości płci: nasze priorytety i kierunki pracy po uzyskaniu po-
parcia w wyborach: (...) wprowadzenie państwowego wsparcia dla młodych ro-

dzin, matek i dzieci (...) Zbudujemy państwowy system preferencji i pomocy spo-
łecznej, który zagwarantuje godne warunki życia uboższych warstw społeczeń-

stwa, emerytów, inwalidów, osób samotnych, rodzin wielodzietnych, młodych ro-

dzin oraz sierot i wdów.

Przy sporządzaniu list wyborczych Partia Zielonych Ukrainy (Партія Зеле-

них України) zastosowała tzw. „zasadę zebry”. Na jej listach kobiety umieszczono

na przemian z mężczyznami, na co drugiej pozycji. W rzeczywistości zasadę tę za-
stosowano jedynie w stosunku do kandydatów zajmujących pierwsze dziesięć pozy-

cji na liście.

Na listach innych partii można zaobserwować jeszcze bardziej niepokojący

trend — w pierwszej dziesiątce znajduje się tylko jedna lub dwie kobiety, a pozo-

stałe dwie lub trzy na samym końcu listy.

Analiza składu list wyborczych partii i bloków politycznych zarejestrowanych

w Centralnej Komisji Wyborczej w przedterminowych wyborach w 2007 r. prowa-

dzi do wniosków niepokojących dla zwolenników równości płci. Ilość kobiet, które
znalazły się na listach partyjnych, nie uległa zwiększeniu. Żadna z potencjalnie

parlamentarnych sił politycznych nie przestrzegała zasady parytetowego sporzą-

dzania list. Utrwaliły się, a nawet pewnemu wzmocnieniu uległy negatywne tenden-
cje zaobserwowane już w wyborach 2006 r. — umieszczanie większości kobiet na

dalszych miejscach list i niski odsetek kobiecej reprezentacji w głównych partiach.
Najmniejszą liczbę kobiet na listach wyborczych notował BJuT (10% ogólnej ilości

kandydatów), Partia Regionów (10,5%) i Blok Łytwyna (11,6%), największą Postę-

powa Socjalistyczna Partia Ukrainy (Прогресивна соціалістична партія Ук-
раїни

— 38%), Blok Chrześcijański (Християнський блок

— 35,4%) i Wyborczy

Blok Partii Politycznych KUCZMA (Виборчий блок політичних партій „КУ-

ЧМА”

— 31%)

Czy taka praktyka polityczna jest zgodna z międzynarodowymi zobowiązaniami

Ukrainy i ustawodawstwem krajowym? Polityka równości płci prowadzona przez
partie polityczne stanowi rażący przykład stosowania podwójnych standardów w ży-

ciu społeczno-politycznym Ukrainy.

Istniejąca w Ukrainie nierówność płci, wraz z brakiem wyraźnej polityki pań-

stwa zmierzającej do jej przezwyciężenia, stanowi czynnik niosący zagrożenie dla

uznania naszego kraju za państwo respektujące system współczesnych wartości

europejskich. Problem zapewnienia równości kobiet i mężczyzn stał się ważnym
ogniwem w realizacji dokonanego przez społeczeństwo ukraińskie wyboru wyzna-

wanych wartości i geopolitycznej orientacji na rozwój demokratycznego modelu
społeczeństwa, zgodnego z europejskimi wzorami

Aspekt międzynarodowy

Udział w podejmowaniu decyzji politycznych wymaga dostępu do władzy, a ponie-

waż prawa kobiet były w tym zakresie tradycyjnie ograniczane, postrzegają one

Od 2002 r. poza parlamentem (przyp. red.).

W wyborach 2007 r. uzyskał 24595 głosów (tj. 0,1%) i nie wszedł do parlamentu (przyp.

red.).

W wyborach 2007 r. uzyskał 23668 głosów (0,1%) i nie wszedł do parlamentu (przyp. red.).

www.mch.ck.ua

142

Lilija Honiukowa

władzę jako narzędzie dominacji i przemocy. Aktywna działalność polityczna ko-

biet jest jak dotąd przyjmowana w sposób dość niejednoznaczny i pełny sprze-

czności. System patriarchalny panujący w świadomości społecznej stanowi impuls
do konkretnych działań (choć wyniki badań socjologicznych zdają się sobie wza-

jemnie przeczyć, na przykład wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut So-
cjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy świadczą o tym, że przychylny stosunek

do kobiet–szefów przejawia 70,3% ankietowanych, negatywnie odnosi się do nich

19,1%, a nie miało zdania 10,5%. Tymczasem realnym odbiciem rzeczywistości by-
łyby zupełnie inne wskaźniki

Przeważająca część społeczeństwa nadal uważa, że ukraińska kobieta wywal-

czyła sobie równe prawa. Taki sposób przedstawienia problemu jest dosyć niebez-
pieczny, a to z tego powodu, że może doprowadzić do pewnego regresu, którym

byłby powrót do równości „deklarowanej”, jaką pamiętamy z czasów władzy ra-
dzieckiej. Paradoks polega na tym, że w celu zmiany takiego przekonania kobiety

powinny zostać włączone w życie polityczne i społeczne, powinny też wraz z męż-

czyznami, na zasadzie parytetu, brać udział w podejmowaniu decyzji w sprawach
państwowych i społecznych. Z drugiej strony na przeszkodzie takiej partycypacji

stoi wspomniany już „szklany sufit” (utajona dyskryminacja), jak też, wynikający

z wielu obiektywnych i subiektywnych przyczyn, podświadomy lęk samych kobiet
przed wzięciem aktywnego udziału w procesie politycznym.

Problem nierówności płci i jego znaczenie w życiu politycznym nabrały w ostat-

nich latach szczególnej aktualności. Wskazuje na to wzrost liczby organizacji kobie-
cych i kobiecych partii politycznych. Jeśli chodzi o kobiece partie polityczne, to za

trafny uważam pogląd Iryny Syniwśkiej, który przedstawiła ona podczas posiedze-
nia okrągłego stołu w 2005 r. w Narodowym Uniwersytecie Akademia Kijowsko-

-Mohylańska, powołując się na Milenę Rudnyćką i Martę Bohaczevsky-Chomiak.

Kobiety w rzeczywistości nie są stałe w swych sympatiach politycznych. Mają
wspólne interesy społeczno-demograficzne, nie stanowią jednak jednolitej grupy

pod względem kierunku rozwoju społecznego. Nie mogą zatem powołać pełnowar-

tościowej partii, tak samo zresztą, jak i sami mężczyźni

Wobec istniejącej w polityce „nierówności płci” kwoty dla poszczególnych płci

wydają się być „na pierwszy rzut oka” rozsądnym wyjściem z sytuacji.

A jednak niektórzy badacze wprowadzenie kwot i ustalenie minimalnej normy

miejsc dla przedstawicieli płci odmiennej uważają za niecelowe dla ukraińskiego ży-

cia politycznego. Twierdzą, że jest do droga sztuczna, a więc problematyczna, poni-
żająca dla samych kobiet (ponieważ tworzy możliwość stosowania instrumentu

kwotowania do bezpodstawnego uzyskania stanowisk nie z powodu posiadania

kwalifikacji wymaganych od liderów, a jedynie dzięki kwotom dla kobiet). Praktyka
taka grozi kolejnym wzmocnieniem negatywnego stereotypu niższości intelektual-

nej kobiet

. Przecież Margaret Thatcher była dumna z powodu wywalczenia stano-

wiska premiera Wielkiej Brytanii (1979–1990) w wyniku równej konkurencji mię-

dzy kobietami i mężczyznami. Jak się wydaje, takie właśnie stanowiska są odzwie-

rciedleniem typowych stereotypów, które uniemożliwiają postęp w dziedzinie rów-
nych praw i równych szans.

Є. Головаха, Н. Паніна, Українське суспільство 1992–2008. Соціологічний моніто-

ринг, Київ 2008, s. 22.

Жінки в політиці: Міжнародний досвід для України, red. Я. Свердлюк, С. Оксамитнa,

[w:] За матеріалами міжнародного наукового семінару „Жінки в політиці: Міжна-

родний досвід для України”, Київ – НаУКМА, 7 жовтня 2005 року, Київ 2006, s. s. 37.

Badania lwowskiej filii Narodowego Instytutu Badań Strategicznych.

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn… 143

Problem nierówności w traktowaniu kobiet i mężczyzn jest w Ukrainie zagad-

nieniem aktualnym, a poszczególne jej przejawy potrzebują niezwłocznego rozwią-

zania. Dlatego, jak się wydaje, należałoby wprowadzić kwoty partyjne regulujące
udział kobiet i mężczyzn w kierowniczych organach partii politycznych.

Podczas debaty parlamentarnej poświęconej problemom równego statusu ko-

biet i mężczyzn zaproponowano ustawowe zagwarantowanie obowiązku kwotowa-

nia udziału kobiet i mężczyzn w ordynacji wyborczej w ustawach o partiach poli-

tycznych, o samorządzie terytorialnym i o służbie państwowej. Stosowanie zasady
równości płci w kształtowaniu ukraińskiego ustawodawstwa to problem sprawie-

dliwości społecznej. Jego rozwiązanie przy zastosowaniu najskuteczniejszych i naj-

efektywniejszych metod ingerencji państwa jest konieczne dla zapewnienia równo-
prawnego i stabilnego rozwoju obywateli.

Kwoty określające udział kobiet i mężczyzn stanowią polityczno-prawny sposób

łagodzenia skutków dyskryminacji ze względu na płeć we wszelkich sferach życia

społecznego poprzez udostępnienie legalnego forum artykulacji, prezentowania i re-

alizacji odpowiednich interesów społecznych

Standardy równego traktowania kobiet i mężczyzn stanowią część pierwotnego

i wtórnego prawa Unii Europejskiej. Zostały one zapisane w artykułach Traktatu

Amsterdamskiego z 1997 r. i są zawarte w Dyrektywach UE. Państwa członkowskie
UE zobowiązały się wprowadzić te przepisy do prawa krajowego.

Ukraina poczyniła już pewne kroki w tym kierunku. Przyjęto ustawę „O za-

gwarantowaniu kobietom i mężczyznom równych praw i równych szans”, a prezy-
dent podpisał dekret „O poprawie funkcjonowania centralnych i lokalnych organów

władzy wykonawczej w zakresie zapewnienia równych praw i równych szans kobie-
tom i mężczyznom”. Rząd przyjął „Państwowy Program ugruntowania równości płci

w społeczeństwie ukraińskim”. Plan działań Ukraina — UE zawiera pewne przepisy

dotyczące równości płci. Jednak nie rozwiązano problemu zapewnienia faktycznej
równowagi. Pożądane byłoby rozpoczęcie wprowadzania kwot od partii politycz-

nych, od których zależy kształt organów władz przedstawicielskich. Koncepcja taka

została zgłoszona również podczas debaty parlamentarnej 21 listopada 2006 r.

Istnieją cztery podstawowe mechanizmy prawne służące wprowadzaniu kwot.

W pewnych sytuacjach mogą się one ze sobą łączyć:
 Przepisy konstytucyjne — stosowanie zasady równości szans w wyłanianiu re-

prezentacji parlamentarnej i ustalenie proporcji (rezerwowanie miejsc w parla-

mencie) może zostać uregulowane w konstytucji (w czternastu krajach).

 Prawo wyborcze — reglamentacja stosowania zasady równości szans przez pod-

mioty biorące udział w procesie wyborczym, określenie normy równości płci

i ustanowienie sankcji za naruszanie tej zasady w ordynacji wyborczej lub

w prawie o partiach politycznych (w trzydziestu dwóch krajach).

 Odrębna ustawa o równouprawnieniu (równym statusie) płci. Poza tym zasada

równości szans może być w tym przypadku uregulowana przez przepisy ordy-

nacji wyborczej.

 Statuty partii politycznych.

Cztery wyżej przedstawione mechanizmy stosują trzy rodzaje kwotowania: par-

tyjne, elektoralne i statutowe. W różnych krajach może być stosowany tylko jeden

z nich lub kilka w różnych kombinacjach. Kwoty partyjne są stosowane w 61
krajach, elektoralne w 33, a rezerwowanie miejsc w parlamencie w 12 krajach

Основи теорії гендеру. Навчальний посібник, Київ 2004.

http://www.pdp.org.ua/

144

Lilija Honiukowa

Ukraiński parlament zrezygnował z wprowadzenia kwot zarówno w ustawie

„O zagwarantowaniu kobietom i mężczyznom równych praw i równych szans”, jak

i w proponowanych zmianach do ustaw „O wyborach deputowanych ludowych
Ukrainy”, „O partiach politycznych” i w innych.

Wewnątrzpartyjna dyskusja dotycząca kwotowania jest z reguły prowadzona

przed wyborami, gdy z różnych powodów pojawi się potrzeba umieszczenia tej czy

innej kobiety na listach wyborczych.

Następnym problemem jest wybór systemu wyborczego, który najlepiej nada-

wałby się do zastosowania mechanizmu kwotowania. Wielu ekspertów jest przeko-

nanych, że proporcjonalny system wyborczy najbardziej sprzyja wprowadzeniu

kwot. Solveig Bergman uważa, że jednym z powodów wysokiego poziomu repre-
zentacji kobiet w polityce krajów europejskich jest proporcjonalny system wyborczy

w połączeniu z otwartością procedury zgłaszania kandydatów. Pragnę szczególnie
zaakcentować otwartość procedur zgłaszania kandydatów i kształtowania list wy-

borczych. Niektórzy ukraińscy naukowcy są przekonani, że głosowanie na tzw. za-

mknięte listy partyjne zabezpiecza równouprawnienie w przypadku zastosowania
kwot partyjnych. Dobitnym zaprzeczeniem tej tezy były wyniki wyborów w 2006

i 2007 r. W parlamencie kobiety stanowią łącznie 8 proc., a Ukraina znalazła się na

104. miejscu wśród 150 parlamentów z udziałem kobiet (materiały okrągłego stołu
w dn. 5 grudnia 2006 r. w Narodowym Uniwersytecie Akademia Kijowsko-Mo-

hylańska). Poza tym w przypadku tzw. zamkniętych list wyborczych istotnemu og-

raniczeniu ulega demokratyczne prawo obywateli do dokonania wyboru, głosują
bowiem na „kota w worku”, nie mając wpływu na reprezentację sił politycznych

w parlamencie. Powstaje zatem problem łączenia procedur demokratycznych, gwa-
rantujących parytet równego udziału kobiet i mężczyzn, z proporcjonalną ordynacją

wyborczą. Wydaje się, że głosowanie na tzw. zamknięte listy jest przejawem ograni-

czenia praw wyborczych obywateli. Finlandii udało się zapewnić wysoką reprezen-
tację kobiet w parlamencie (4. miejsce w świecie) nawet przy większościowym sys-

temie wyborczym.

Należy zwrócić uwagę, że pod względem zapewnienia efektywności mechani-

zmów kwotowania wprowadzenie kwot nie we wszystkich krajach doprowadziło do

zwiększenia reprezentacji kobiet. Głównym czynnikiem warunkującym efektywność
stosowania ustawowych przepisów o kwotowaniu są szczegółowo opracowane

i obowiązkowe normy, jak również stosowanie sankcji wobec podmiotów uchylają-

cych się od ich przestrzegania (w Argentynie partie, które nie zastosowały kwot na

listach wyborczych, są wykluczane z kampanii). Niemałą rolę odgrywa również za-

chęta (finansowa) ze strony państwa do wprowadzenia kwot w partiach politycz-

nych — tak jest na przykład we Francji.

Demokratyczny ruch na Zachodzie, a szczególnie jego kobieca część, opowiada

się dzisiaj za parytetową, w proporcji 50/50, reprezentacją w organach władzy.
Socjologowie i znawcy problematyki społecznej doszli do wniosku, że 30-procen-

towy udział kobiet w rządzeniu w każdym państwie prowadzi do zmian jakościo-

wych w podejmowaniu decyzji doniosłych pod względem społecznym. Zatem 30%
to „masa krytyczna”, która nie tylko daje podstawy do deklarowania owych zmian,

lecz pozwala również realnie odczuć obecność kobiet w polityce i istotnie wpływać

na jej kształtowanie

Т. Мельник, Міжнародний досвід гендерних перетворень, Київ 2004, s. 77.

Mechanizmy równoważenia udziału kobiet i mężczyzn… 145

Wnioski

Jakie kryteria powinny zostać określone przez ukraińskie partie w procesie
podejmowania decyzji w sprawie kwotowania? Za podstawę można przyjąć udział

mężczyzn i kobiet w szeregach partii lub też wśród jej sympatyków. Poziom wy-
kształcenia i osobiste zdolności przywódcze również mogą stać się podstawą sys-

temu kryteriów służących określeniu norm obsadzania kobietami kierowniczych

stanowisk partyjnych. To właśnie partia przygotowuje przecież rezerwę kadrową dla
najwyższych stanowisk w państwie, a kwoty wprowadza się perspektywicznie, nie

tyle dla kobiet, co dla osób odmiennej płci. To samo życie wymaga ukształtowania

nowego typu lidera politycznego łączącego pozytywne cechy „kobiecego” i „męskie-
go” stylu zarządzania.

Analizując dane badań przeprowadzonych przez Międzynarodowy Instytut

Demokracji i Wspierania Wyborów (The International Institute for Democracy and

Electoral Assistance) i Uniwersytet Sztokholmski (Stockholm University) dotyczące

kwot przewidzianych przez polityczne partie, można dojść do wniosku, że wahają
się one od 15% w przypadku Indyjskiego Kongresu Narodowego (Indian National

Congress), 20% w Ruchu Socjalistycznym (Panhellenic Socialist Movement) w Gre-

cji, Demokratycznym Zebraniu Konstytucyjnym w Tunezji (Democratic Constitu-
tional Rally) i Socjalistycznym Związku Sił Ludowych USFP (Maroko), do 50%

w przypadku Partii Zielonych (Miljöpartiet de Gröna) w Szwecji, Szwedzkiej Ro-
botniczej Partii Socjal-Demokratycznej (Sveriges Socialdemokratiska Arbetare-

parti), Partii Lewicy (Vansterpartiet) w Szwecji, Partii Socjalistycznej (Parti Sociali-

ste) we Francji, Partii Działania Społecznego (Partido Acción Ciudadana) w Costa
Rica. Przy czym, w jednym kraju, w różnych partiach politycznych ustanawiane są

różne kwoty. Jedne partie wprowadzają kwoty dla list partyjnych, inne dla składu

przedstawicielstwa we wszystkich strukturach partyjnych

Przejściem do twardych kwot w partiach może się stać wprowadzenie „mięk-

kiego kwotowania" — obowiązkowego udziału i rozpatrywania w trakcie konkursów
na stanowiska kierownicze kandydatur osób zarówno z jednej, jak i z drugiej płci.

Niewątpliwie problem kwotowania w partiach politycznych powinien być roz-

patrywany kompleksowo wraz z opracowaniem ustawodawstwa wrażliwego na pro-
blematykę równości płci, wzrostem świadomości w społeczeństwie wśród członków

partii, deputowanych i innych grup społecznych, stworzeniem instytucjonalnych

mechanizmów wprowadzenia polityki równego udziału kobiet i mężczyzn, ułatwie-
niami w dostępie do procesu ustawodawczego dla organizacji społecznych działają-

cych na rzecz zapewnienia kobietom i mężczyznom równych szans.

Znaczącą rolę w rozwoju parytetu płci odgrywają organizacje kobiece przeja-

wiające w pewnym stopniu zainteresowanie społeczne przeprowadzeniem poszcze-

gólnych zmian. Wśród ukraińskich organizacji kobiecych mało jest niestety takich,
które dysponowałyby pełną znajomością problematyki równości płci, i na tyle ak-

tywnych, by mogły odgrywać rolę rzeczników demokracji parytetowej i ją rozwijać.

Tamara Melnyk, radca do spraw równych szans kobiet i mężczyzn ministra do
spraw rodziny, młodzieży i sportu (do 2010 r.), podkreśla, że kwoty w polityce rów-

ności są zjawiskiem tymczasowym i stanowią środek zapewnienia równych szans.

Mają one na celu likwidację nieprawidłowości w stosowaniu zasady równego udzia-
łu kobiet i mężczyzn we władzy i w społeczeństwie. Wraz z rozwojem kultury kobiet

i mężczyzn, z ugruntowaniem ich równych praw i możliwości w różnych sferach
życia potrzeba istnienia kwot stanie się obiektywnie nieaktualna nie tylko de iure,

ale i de facto. W dzisiejszych warunkach kwoty stanowią rodzaj pozytywnej dys-

Ibidem, s. 80–84.

146

Lilija Honiukowa

kryminacji, są systemem ułatwień, zachęt, zakazów i rekompensat mających na celu

podniesienie społecznego statusu kobiet

Ilościowe wskaźniki reprezentacji kobiet w najwyższych szeregach władzy od-

grywają doniosłą rolę w analizie społecznego, politycznego, ideologicznego, religij-

nego i kulturalnego życia kraju. W szczególności charakteryzują one system wybor-
czy i kulturę wyborów jako część składową kultury politycznej. Prawdziwa demo-

kracja jest możliwa wyłącznie w warunkach równoprawnego udziału mężczyzn i ko-

biet w procesach społecznych. Bez świadomego promowania idei demokracji pary-
tetowej w świecie ukraińskiej polityki, bez wprowadzenia efektywnych mechani-

zmów jej urzeczywistnienia długo jeszcze nie będzie ona budziła zainteresowania

w naszym społeczeństwie.

Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Bogdan Salej

Гонюкова Л., Механізми гендерного збалансування розвитку полі-

тичних партій в Україні
Українські партії виглядають недосконалими і неспроможними об’єднати на-
селення. Однією із причин такої ситуації є гендерно незбалансована кадрова

політика. Для активізації роботи жінок у політичних партіях необхідно ввести
гендерні квоти. У даній статті аналізуються проблеми пов’язані з законодав-

чо-правовим забезпеченням квот для рівного представництва жінок і чолові-

ків, проблеми, пов’язані з визначенням найбільш сприятливої виборчої си-
стеми. Також розглядаються критерії квотування з метою обґрунтування їх

введення.

Honiukova L., Mechanisms of gender balancing in the development of
political parties in Ukraine
Ukrainian political parties appear deficient and incapable of uniting the Ukrainian

people. One of the reasons for this predicament lies in their imbalanced gender
policy. In order for women to take an active role in political parties, it is necessary

to introduce gender quotas. In the present article, the author analyzes issues asso-

ciated with legal guarantees of quotas for equal representation of men and women.
Issues associated with determining an electoral system most conducive to such an

outcome are also discussed. The article also considers criteria of establishing quo-
tas for the purpose of substantiating their introduction.

Основи теорії гендеру, op. cit., s. 247.

1–2/2009

ECENZJE

YDARZENIA

147

Michał Pliszka

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II,

Kraków

Українське сакральне мистецтво з колекції ,,Студіон”

у збірці Національного Музею у Львові, частина ІІ, авторський

проект о. Севастіяна Дмитруха, вид. „Срібне Слово”,

Львів 2008, с. 159

[Ukraińska sztuka sakralna z kolekcji „ Studionu” w zbiorach Muzeum Naro-

dowego we Lwowie, część II, projekt autorski o. Sewastijana Dmytrucha,

wyd. „Sribne Słowo”, Lwów 2008, 159 s. ]

We Lwowie ukazał się drugi album z serii „Ukraińska sztuka sakralna z kolekcji Stu-
dionu”. Tym razem dotyczy eksponatów tej kolekcji znajdujących się w zbiorach
Muzeum Narodowego we Lwowie. Autorem albumu jest mnich studyta o. dr Sewa-

stijan Dmytruch. Jego osoba już od ponad dwudziestu lat wpisuje się w wielkie
dzieło odnowy Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, z czym nieodłącznie
wiąże się też ochrona i ratowanie całego dziedzictwa sztuki sakralnej tegoż Kościoła.

Jeszcze zanim został ihumenem ojców studytów, podjął się odnowy słynnej kolekcji
ikon mnichów studytów — „Studion”, której początek dał sam metropolita Andrij
Szeptyćkyj (Andrzej Szeptycki), a o dalszą protekcję i rozwój kolekcji troszczył się

brat metropolity — ihumen studytów o. Kłymentij (Kazimierz Maria Szeptycki).
Dzięki niestrudzonej pracy autora albumu udało się w styczniu 2008 r. otworzyć
Muzeum Sztuki Sakralnej Archidiecezji Lwowskiej. Brat Sewastijan jest jego twórcą

i dyrektorem, pełni także funkcję przewodniczącego komisji ds. sztuki sakralnej
Archidiecezji Lwowskiej Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego.

W prezentowanym albumie autor przedstawił część ikon z kolekcji „Studionu”,

pochodzącej z klasztoru studytów we Lwowie. W latach 20. XX w. metropolita An-
drij Szeptyćkyj zakupił prywatną kolekcję ikon Wiry Pyszczanśkiej, która stała się
fundamentem zbiorów Muzeum „Studion” mieszczącego się we Lwowie przy

klasztorze św. Josafata na ulicy Piotra Skargi. Wraz z początkiem prześladowań i
niszczenia Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego część tej kolekcji przekazano
do Muzeum Narodowego we Lwowie, które w 1905 r. założył metropolita Szep-
tyćkyj. Udało się je tam ocalić przed barbarzyńską ręką niszczycielskiego reżimu

sowieckiego i znajdują się one tam po dzień dzisiejszy.

Prezentowany album jest dziełem powstałym przy współudziale profesjonali-

stów (pracownicy naukowi i muzealnicy). Oprócz naukowych opracowań znajdują

148

Michał Pliszka

się w nim także cenne dokumenty. Na szczególną uwagę zasługuje ręcznie wyko-
nany spis ikon „Studionu”, przekazanych w 1945 r. w celu ich ocalenia do Muzeum
Narodowego we Lwowie. Na kolejnych stronicach albumu znajdują się fotografie

ikon. Autor sklasyfikował je w następujący sposób: ikony halickie i wołyńskie; ikony
greckie i włoskie; ikony rosyjskie; ikony staroobrzędowców; ikony ukraińskie
pierwszej połowy XX w. oraz malarstwo świeckie.

Ikony prezentowane w omawianym albumie są odzwierciedleniem duchowości

oraz głębokiej kultury religijnej narodu ukraińskiego. Powstały one, jak wszystkie
dzieła sztuki, w określonym kontekście historycznym. Na przykładach prezentowa-
nych ikon widać, że w ciągu już ponad tysiącletniej tradycji ukraińskiego malarstwa
religijnego wyklarowały się charakterystyczne tylko dla tego regionu oznaki odręb-
nego stylu. Czytelnik może zadać sobie pytanie: czy dzisiaj nadal słuszny jest po-
dział na dwie wielkie tradycje malarstwa ikonowego — bizantyńską i rosyjską? Czy

nie należałoby rozszerzyć tego podziału, chociażby o tradycję ukraińską?

W albumie, oprócz wątków ściśle artystycznych, możemy znaleźć także wiele

cennych informacji historycznych. Ocalenie części kolekcji na tle barbarzyńskich

działań Sowietów można wręcz rozpatrywać w kategoriach cudu. Zgromadzone
w Muzeum Narodowym we Lwowie skarby ukraińskiej sztuki sakralnej znalazły
w czasach okupacji swojego „anioła stróża”. Tym tajemniczym protektorem okazał

się mnich już „podziemnego” zakonu ojców studytów — Mychajło Pihel. Swoją wie-
dzę i umiejętności zdobywał jeszcze przed wojną w szkole pisania ikon przy klaszto-
rze studyckim. Natomiast po wojnie zatrudnił się w Muzeum Narodowym we Lwo-

wie, gdzie z wielką pieczołowitością i czujnością dbał, aby dzisiaj do rąk czytelników
mogły trafić albumy z ilustracjami unikalnych ikon. Oprócz działalności wyżej
wspomnianego mnicha w albumie znajdziemy osobny artykuł dotyczący roli du-
chowieństwa greckokatolickiego w ochronie sztuki sakralnej.

Dla polskiego czytelnika szczególnie interesujący może być fakt, że wśród pre-

zentowanych ikon znajdują się dzieła pochodzące z miejscowości będących obecnie
w granicach Polski, np. grupa ikon z łemkowskiej wsi Nowiny, a wśród nich dzieło

anonimowego twórcy z przełomu XVI i XVII w. Ikony tego artysty charakteryzują
się szczerą i naiwną bezpośredniością. Także z Nowin, i z tego samego okresu, po-
chodzi ikona „Zbawiciel w Chwale”. Jest ona przykładem prymitywizmu artystycz-

nego. Ikona charakteryzuje się oryginalnym przedstawieniem oblicza Chrystusa,
które dalekie jest od kanonów, w jakich było przedstawiane w tamtym czasie. Kolo-
ryt ikony natomiast ogranicza się do barw błękitno-szarych i odcieni brązu. Takie

przykłady mogą potwierdzać istnienie tradycji innej niż tylko rosyjska i bizantyń-
ska. W albumie znajdują się także ilustracje ikon pochodzących z innych łemkow-
skich wsi, np. z Bielanki czy Krempnej.

Prezentowany album jest przejawem profesjonalizmu i długoletniego doświad-

czenia autora, który całkowicie zaangażował się w ochronę dziedzictwa sztuki sa-
kralnej narodu ukraińskiego. Oprócz walorów estetycznych i artystycznych ma on

także swoją wartość historyczną i źródłową. Dzieło godne jest polecenia, a zaintere-
sowanym czytelnikom pozostaje tylko czekać na kolejną publikację ikon z kolekcji
„Studion”.

1–2/2009

ECENZJE

YDARZENIA

149

Wołodymyr Biłećkyj

Akademia Nauk Ekonomicznych Ukrainy,

Donieck

Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej Ukrainy

Analityczno-informacyjne czasopismo „Wschód” powstało w okresie kształtowania
się państwowości ukraińskiej w latach 90. Brakowało wówczas działaczy, których

sposób myślenia i działania odpowiadałby wielkości zadań stojących przed pań-
stwem, narodem, społeczeństwem. Brakowało i nadal brakuje liderów na różnych
płaszczyznach naszego życia społeczno-państwowego — od liderów na poziomie

ogólnonarodowym z cechami i cnotami właściwymi dla współczesnej światowej
społeczności: demokratyzmem, uczciwością, oddaniem ideałom otwartego społe-
czeństwa, umiejętnością podejmowania decyzji, zdolnością do łączenia interesów
państwa narodowego z interesem regionalnym — do wykształconych i uczciwych

działaczy na niższych szczeblach życia publicznego, w różnych gałęziach nauki

i praktyki zawodowej, władzy lokalnej, biznesu, polityki itd.

Czasopismo „Wschód” powstało w odpowiedzi na wyzwania i potrzeby czasu.

Ten świadomy wysiłek jego twórców sprzyjać ma formowaniu nowej elity ukraiń-
skiej (z koncepcji programowej czasopisma). Pismo jest przeznaczone dla teorety-
ków i praktyków, przede wszystkim dla ukraińskiego establishmentu. W rubrykach

„Polityka”, „Ekonomia”, „Filozofia”, „Historia”, „Ekologia”, „Socjologia”, „Kultura”

i innych przedstawia wieloplanowe aktualne problemy współczesnego społeczeń-
stwa ukraińskiego i świata, akcentując kwestie formułowania współczesnej idei na-

rodowej, ukraińskiego narodu politycznego, miejsca i roli społeczeństwa w pań-
stwie, roli struktur międzynarodowych, ekonomiki światowej i narodowej (zwłasz-
cza rozwoju wielkiego i średniego biznesu). Omawia problematykę reform rynko-

wych, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, formowania ukraińskiej sceny polity-
cznej, problemy w relacji regiony — centrum, modernizację przestarzałych regio-
nów przemysłowych, a także problemy młodzieży

Jak kształtowało się czasopismo, jakie rezultaty zostały osiągnięte i jaka ma być

jego przyszłość?

Po pierwsze „Wschód” — to jedyne fachowe, naukowe (według klasyfikacji

WAK Ukrainy) interdyscyplinarne ogólnopaństwowe wydawnictwo na Lewobrzeżu.

W Ukrainie rozpowszechniła się praktyka publikowania wyspecjalizowanych uni-
wersyteckich zbiorów artykułów, periodyków itp., ale niemal zupełnie brak ogólno-
państwowych interdyscyplinarnych czasopism naukowo-analitycznych.

150

Wołodymyr Biłećkyj

Po drugie redakcja „Wschodu” pozyskała do współpracy autorów znanych i je-

dnocześnie promuje oryginalne wyniki badań młodych naukowców. Opublikowano
rozprawy intelektualistów i polityków (z różnych obozów), dyplomatów, biznesme-

nów: Iwana Dziuby, Wiktora Juszczenki, Wiktora Janukowycza, Jurija Jechanu-
rowa, Bohdana Hawryłyszyna, Stevena Pfeiffera, Jarosława Jackiwa, Dmytra
Pawłyczki, Leonida Rudnyćkiego, Mykoły Riabczuka, Jewhena Marczuka, Mykoły

Żułynśkiego, Stepana Złupki, Wałentyna Ładnyka, Wołodymyra Rybaka, Iwana
Dracza, Mychajły Horynia, Anatolija Hrycenki, Ołeksandra Czałego; uczonych,
analityków — Mykoły Czumaczenki, Ołeksandra Amoszy, Ołeksandra Czeredni-
czenki, Ołeha Romaniwa, Jewhena Żerebyćkiego, Anatolija Karasia, Jurija Mako-
hona, Wasyla Pirki, Romana Liacha, Ihora Paśki, Witalija Zabłoćkiego, Wiktora
Czumaczenki, Wołodymyra Biłećkiego, Wołodymyra Petrowśkiego, Mykoły Ho-
łowki, Roman Kisia, Ołeksandra Szewczuka i innych. Geografia autorów obejmuje

wszystkie obwody Ukrainy, Polskę, Rosję, USA, Belgię, Szwajcarię, Kanadę,
Niemcy.

Po trzecie zorganizowana została sieć dystrybucji czasopisma. Dociera ono do

największych bibliotek w kraju, zwłaszcza do obwodowych i uczelnianych, a także
do bibliotek zagranicznych w USA, Polsce i Rosji. Dostęp do materiałów czasopisma
możliwy jest także za pośrednictwem internetu (www.vesna.org.ua, spis treści

i wybrane publikacje można znaleźć na portalu www.intellect.org.ua). Oprócz tego
od kilku lat czasopismo jest partnerem Ogólnoukraińskiej eksperckiej sieci (WEM)
www.experts.in.ua.

Krąg czytelników „Wschodu” składa się z naukowców, deputowanych do par-

lamentu, biznesmenów, bankowców, kierowników przedsiębiorstw państwowych

i firm prywatnych, doktorantów, a także studentów.

W skład kolegium redakcyjnego wchodzą znani w Ukrainie i za granicą na-

ukowcy reprezentujący różne dyscypliny naukowe, ekonomię, filozofię, historię

i inne: akademicy NAN Ukrainy Mykoła Czumaczenko (Kijów), Ołeksandr Amosza
(Donieck), Borys Bukrynśkyj (Odesa), Mykoła Iwanow (Donieck), Myrosław Popo-

wycz (Kijów), Petro Tryhub (Mykołajiw); profesor filozofii Ihor Paśko (Donieck),
doktorzy nauk filozoficznych: Wołodymyr Ryżko (Kijów), Ołeksandr Krywulja
(Charków), Mykoła Kyseliow (Kijów), Anatolij Jermołenko (Kijów), Nina Poliszczuk

(Kijów), Wałentyn Omelianczyk (Kijów); doktorzy nauk historycznych: Serhij Tym-
czenko, Fedir Turczenko (Zaporoże), Wasyl Pirko (Donieck), Serhij Liach (Zapo-
roże) i inni.

Na czele kolegium redakcyjnego stoi autor koncepcji czasopisma „Wschód”,

członek rzeczywisty Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki (NTSz) i przewodni-
czący jego Donieckiego Oddziału, akademik Akademii Nauk Ekonomicznych Ukra-

iny, profesor Wołodymyr Biłećkyj (Donieck).

W różnych okresach projekt analityczno-informacyjnego czasopisma „Wschód”

wspierany był przez Międzynarodową Fundację „Odrodzenie”, „Euroazję”, histo-

rycznie pierwszą ukraińską akademię „Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki”
(NTSz), a także przez organizacje społeczne i osoby prywatne.

Warto podkreślić jeszcze inną cechę charakterystyczną — o ile czasopismo było

założone w 1995 r. przez społeczną doniecką organizację badawczo-wydawniczą

Ukraińskie Centrum Kulturologiczne, o tyle w 2005 r. wydanie nabyło statusu aka-
demickiego i zostało przerejestrowane w następującym składzie założycielskim:
Ukraińskie Centrum Kulturologiczne (Donieck), Instytut Ekonomii Przemysłowej

NAN Ukrainy (Donieck), Instytut Filozofii im. Hryhorija Skoworody NAN Ukrainy
(Kijów), Zaporoski Uniwersytet Narodowy (Zaporoże). Partnerami czasopisma są

Czasopismo „Wschód” w przestrzeni informacyjnej Ukrainy

151

Centrum Edukacji Humanistycznej NAN Ukrainy, Akademia Nauk Ekonomicznych
Ukrainy oraz Doniecki Oddział NTSz.

Dorobek czasopisma jest znaczący — obejmuje niemal 90 numerów. Objętość

jednego zeszytu to 7–10 arkuszy drukarskich. Pismo ukazuje się w języku ukraiń-
skim.

Prawdziwym powodem do dumy redakcji są wydania specjalne czasopisma:

„Edukacja i nauka Donbasu” (1999), „Donbas i ukraińska diaspora” (2001 — z oka-
zji III Ogólnoświatowego Forum Ukraińców), „85 lat Uniwersytetu Tauryjskiego
im. W. Wernadśkiego (2003), specjalne wydanie kulturologiczne poświęcone du-
chowości Donbasu (2004) oraz wydanie specjalne „Miasto, region, państwo”
(2008).

Czasopismo otrzymało nagrody Komitetu Narodowego Telewizji i Radia Ukra-

iny (2002, 2005), nagrody Festiwalu Książki Słowiańskiej (2004), Międzynarodo-

wego Forum „Złoty Skif — 2000”. Jest również zwycięzcą i laureatem konkursów
„Prasa Donbasu” (1998, 1999, 2000, 2005). Zostało nagrodzone Dyplomem Mię-
dzynarodowego Festiwalu Słowa „Zdobycze Donbasu" (2006) i innymi. W 2005 r.

podczas VI Międzynarodowego Kongresu Międzynarodowej Asocjacji Ukrainistów
znany akademik Iwan Dziuba w swoim wystąpieniu programowym podkreślił, że
czasopismo „Wschód” ma ogólnoukraińskie znaczenie.

W ten sposób, można skonstatować, czasopismo w ramach jego założeń pro-

gramowych wypełniło swoją misję i zajęło znaczące miejsce wśród współczesnych
fachowych publikacji periodycznych w Ukrainie. Co dalej?

W perspektywie mamy roczne wydania anglojęzyczne, a może także rosyjsko-,

polsko- i niemieckojęzyczne. Inny kierunek rozwoju czasopisma to wzmocnienie
współpracy z przewodnimi krajowymi instytutami akademickimi i uniwersytetami,
centrami analitycznymi (Think Tanks) w Ukrainie i za granicą, z redakcjami anali-
tycznych czasopism ukazujących się w państwach partnerskich Ukrainy.

Oprócz tego w ciągu kilkunastu lat redakcja zebrała szereg zbiorów artykułów

swoich stałych autorów, które zachowują aktualność i mogą ujrzeć światło dzienne

w postaci książek z cyklu Biblioteka Czasopisma „Wschód”. Coraz bardziej odczu-
wamy konieczność publikowania konceptualnych i specjalnych zeszytów. Celowe
może też być włączenie czasopisma „Wschód” do struktury Instytutu Badań Syste-

mowych, którego koncepcja została wypracowana przy udziale naszej redakcji.

Document Outline

00_nu_1_2_2009
01_Spis_tresci
02_Od_redakcji
- Od redakcji
  - Jarosław Moklak
03_Krokosz
04_Ford
05_Pawlikowski
06_Kochan
07_Studenna
08_Lubecki_Dummont
09_Kuc
10_Pasko
11_Demkiw
- Moralność ekonomiczna społeczeństwa ukraińskiego w świetle Europejskiego Sondażu Społecznego
12_Honiukowa
- Mechanizmy równoważenia udziału kobieti mężczyzn w rozwoju partii politycznychw Ukrainie
13_Pliszka
14_Bileckyj

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Budujemy Dom nr 07,08 2009 spis treści
2009 07 08 FreeBSD – chwila dla admina, cz 1 [Poczatkujacy]
2009 07 08 Bezpieczne gry komputerowe
2009 07 08 Clickjacking – groźny link
2009 07 08 Conficker o botnetach słów kilka
2009 07 08 Bezpieczna platforma multimedialna
2009 07 08 Projektowanie interfejsów użytecznych
2009 07 08 Tak robią to prawdziwi hakerzy cz 2
ankieta 07 08
ei 2005 07 08 s085 id 154185 Nieznany
fiszki 01 07 i 08
chemia lato 12 07 08 id 112433 Nieznany
07 08 PAME O przekroczeniu progu
Psychologia społeczna 07.03.2009, Uczelnia, Psychologia społeczna
07 05 2009
podst chemii 07 07 08
ei 2005 07 08 s033 id 154176 Nieznany
Mechanika gruntow W 07 08

więcej podobnych podstron

nu 07 08 2009 (2)

Document Outline