Wydawca:

Pol.Tow.Psychologiczne

Wydanie: I Rok: 2008
ISBN: 0867-7980
Oprawa: miękka
Liczba stron: 88
Cena: 18.00 PLN

•

Studium osoby lub rodziny - inspiracje ideami systemowymi i narracyjnymi
Szymon Chrząstowski ... 5

•

Terapia motywująca i terapia poznawczo-behawioralna jako specyficzne interwencje
psychologiczne
Iga Jaraczewska, Joanna Rutkowska ... 27

•

Metody badań
Skala Pomiaru Prężności (SPP-25)
Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński ... 39 - 56

•

Metaanaliza - spojrzenie z lotu ptaka
Sylwia Bedyńska, Aneta Brzezicka ... 57

•

Psych-net - psychologia w Internecie. Autyzm dziecięcy
Adam Tarnowski ... 71

•

Recenzje
Charles R. Figley i William P. Nash (red.). Combat stress injury: Theory, research,
and management....
Maja Lis-Turlejska ... 77

•

Informacje o konferencjach i szkoleniach ... 79

•

Nowe książki ... 85

2

Nina Ogińska-Bulik, Zygfryd Juczyński

SKALA POMIARU PRĘŻNOŚCI – SPP-25

Wprowadzenie

Termin resilience (resiliency) został wprowadzony do literatury już w latach 50-tych

ubiegłego wieku (Block, Block, 1980) przy okazji długofalowych badań, mających na celu

ocenę osobowości młodzieży. Wyraźny wzrost zainteresowania tym konstruktem w ostatnich

dziesięciu latach wiąże się z wzrastającą popularnością nurtu psychologii pozytywnej,

nastawionej na poszukiwanie czynników i mechanizmów wspomagających zdrowie jednostki.

Konstrukt pozostaje w kręgu zainteresowań nie tylko psychologii, lecz również socjologii

i pedagogiki. Szczególne znaczenie zyskuje w odniesieniu do problematyki osobowości,

stresu i zdrowia. Pomimo niejasności i niejednoznaczności pojęcia, opracowano narzędzia do

jego pomiaru i przeprowadzono stosunkowo dużą ilość badań. Podejmowane są także

działania mające na celu rozwijanie i kształtowanie resilience.

Słowo resilience pochodzi od łacińskiego salire, oznaczającego sprężynować (ang.

spring, spring up) i resilire, tj. odbijać się, powracać do poprzedniego stanu (ang. spring

back). W literaturze używa się dwóch terminów, a mianowicie resilience i resiliency.

Pierwszy jest utożsamiany z procesem skutecznego przezwyciężania negatywnych zjawisk

i wydarzeń życiowych, drugi – oznacza właściwość osobowości lub względnie trwały zasób

jednostki. Pomimo, iż Nadolska i Sęk (2007) postulują, że ze względu na niejednoznaczność

terminu lepiej jest posługiwać się jego angielskim odpowiednikiem, uznaliśmy, że należy

przyjąć jego polski odpowiednik i za taki uznaliśmy pojęcie prężności.

Autorzy konstruktu (Block, Block 1980), prowadząc badania dotyczące samokontroli,

zaproponowali dwuwymiarowy model taksonomii typów osobowości obejmujący prężność

ego, inaczej odporność (ego-resiliency) oraz kontrolę (ego control). Kontrola ego obejmuje

tendencje do powstrzymywania (versus wyrażania)

impulsów emocjonalnych

i

motywacyjnych. Z kolei prężność ego oznacza dopasowanie typowego sposobu kontroli do

wymagań sytuacji, a więc równoważenie owej impulsywności i jej hamowanie (Oleś, Drat-

Ruszczak, 2008). Prężność ego odnosi się zatem do zdolności jednostki do elastycznego

reagowania na zmieniające się wymogi sytuacji, w tym stres, konflikt czy niepewność.

Większość badaczy, w tym twórcy pojęcia (Block, Block, 1980, Block, Kremen, 1996,

Letzring i in., 2005), traktują prężność jako względnie trwałą dyspozycję determinującą

proces elastycznej adaptacji do ciągle zmieniających się wymagań życiowych. Ujmują ją więc

jako cechę osobowościową (ego-resiliency) istotną w procesie zmagania się, zarówno

3

z wydarzeniami o charakterze traumatycznym, jak zdarzeniami występującymi w życiu

codziennym.

Zaproponowane przez Blocka ujęcie ego resilience wprowadził do literatury polskiej

Z. Uchnast (1997), posługując się terminem prężność ego. Autor wskazuje, że jest to ciągle

rozwijana i udoskonalana zdolność do zaradnego i adekwatnego radzenia sobie w realizacji

codziennych zadań w zmiennych i nierzadko stresujących warunkach. Termin odnosi się więc

do osoby zdolnej do przystosowywania się w sposób adekwatny, spójny i wytrwały do

zmieniających się warunków życiowych, zarówno poprzez odpowiednie dostrajanie własnych

zdolności i sprawności, jak i odpowiedniego wykorzystania czynników znajdujących się

w otoczeniu. Przeciwieństwem są osoby z tzw. „kruchą osobowością”, dla których

charakterystyczny jest niski próg frustracji. Osoby takie na nowe sytuacje reagują

sztywnością i niepokojem. Uchnast uznaje prężność za podstawową właściwość

osobowościowych procesów regulacyjnych i prężność ego, zwaną także prężnością osobową,

traktuje raczej w kategoriach typu niż cechy, wskazując na istnienie specyficznego układu

właściwości charakterologicznych. Rozumienie terminu prężność w kategoriach właściwości

osobowościowych prezentuje także B. Fredrickson (2001), wskazując, że jest to trwały zasób

jednostki, który najczęściej pojawia się w wyniku doświadczania przez osobę poważnych

trudności lub zagrożenia.

Prężność jest również ujmowana w kategoriach procesu. Luthar i in. (2000) zakładają,

iż prężność odnosi się do procesu dynamicznej i pozytywnej adaptacji w obliczu

pojawiających się przeciwności. Aktywowanie resilience wymaga więc doświadczenia

bezpośredniego zagrożenia lub sytuacji o charakterze traumatycznym oraz utrzymania

możliwości i kompetencji pozwalających na poradzenie sobie z nimi. Podobne rozumienie

prezentuje Charney (2004), traktując prężność jako konstrukt wielowymiarowy, obejmujący

istotne czynniki powiązane ze skuteczną adaptacją do stresujących wydarzeń. Wśród nich

wymienia czynniki genetyczne, temperament, cechy osobowości oraz czynniki poznawcze.

Waller (za: Heszen, Sęk, 2007) wskazuje, że prężność jest ujmowana jako

dynamicznie zmieniający się rezultat interakcji sił w kontekście ekosystemu, uwarunkowany

wieloma czynnikami. Nie jest to więc tylko zbiór właściwości osoby, lecz wynik wzajemnego

oddziaływania cech jednostki i środowiska. Jest to właściwość dynamiczna, zależna od

kontekstu życiowego, w związku z czym można ją rozwijać i kształtować. Z polskich autorów

podobne podejście prezentuje Ostaszewski (2005) wskazując, że „jest to wieloczynnikowy

proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniące kompensują lub redukują wpływ

czynników ryzyka” (s.2). Resilience nie jest więc ani cechą osobowości, ani indywidualną

właściwością jednostki, lecz dynamicznym procesem, w którym można wyróżnić dwa

zjawiska. Pierwsze wiążę się z narażeniem jednostki na negatywną sytuację życiową, która

4

wywołuje trudności w przystosowaniu się, drugie ujawnia oznaki pozytywnej adaptacji

jednostki do tej sytuacji, przejawiające się w postaci wzrostu kompetencji społecznych (np.

u dzieci może to być wzrost więzi z matką czy innym opiekunem, lepsze relacje z innymi),

realizacji zadań rozwojowych i braku zaburzeń emocjonalnych lub innych zaburzeń

zachowania.

Charakterystyka prężnej osoby

1

Jeanne i Jack Block (1980) dokonali charakterystyki osób prężnych wskazując, że są to

jednostki pewne siebie, produktywne, wytrwałe w działaniu, ceniące własną niezależność,

posiadające poczucie humoru, potrafiące zjednać sobie przychylność i akceptację innych.

Ponadto, są to osoby, które zdają sobie sprawę z motywów własnego działania, a podjęte

zadania doprowadzają do końca. Cechuje je serdeczność i zdolność do bliskich relacji

z innymi.

Inni autorzy (Fredrickson, 2001, Tugade, Fredrickson, 2004) wskazują jeszcze na takie

charakterystyczne cechy osób prężnych, jak wysoki poziom optymizmu i wewnętrznego

spokoju, większą energię życiową, ciekawość świata i otwartość na nowe doświadczenia.

Connor (2006) dodaje jeszcze, że przejawiają wyższe poczucie własnej wartości

i skuteczności oraz w większym stopniu angażują się w relacje z innymi ludźmi.

Semmer (2006), dokonując przeglądu badań dotyczących tego konstruktu wskazuje,

że prężna jednostka to osoba, która:

§ wykazuje tendencje do interpretowania otaczającego środowiska jako ogólnie

sprzyjającego i – podobnie jak optymista – oczekuje, że przydarzy się jej więcej rzeczy

pozytywnych niż negatywnych;

§ jest raczej ugodowa i nie wykazuje skłonności do szkodzenia innym;

§ spostrzega stresujące wydarzenia przede wszystkim w kategorii wyzwania;

§ akceptuje pogorszenie sytuacji i traktuje doświadczane niepowodzenia jako normalne

wydarzenia, które nie muszą wynikać z braku własnych kompetencji lub wskazywać na

istnienie wrogiego świata;

§ traktuje życie jako coś, na co ma wpływ, jako wynik własnej aktywności, siebie zaś jako

osobę zdolną do wpływania na nie;

§ charakteryzuje się stabilnością emocjonalną (a nie labilnością i skłonnością do

doświadczania negatywnych emocji);

§ napotkane trudności traktuje jako szansę na zdobywanie nowych doświadczeń i własnego

rozwoju.

1

Charakterystykę prężnej osoby przedstawiono także w książce Osobowość, stres a zdrowie, Ogińska-Bulik,

Juczyński, 2008.

5

Przedstawiona powyżej charakterystyka wskazuje, że prężność wiąże się z takimi

konstruktami osobowości, jak stabilność emocjonalna, otwartość na doświadczenia,

optymizm, poczucie koherencji (zwłaszcza poczucie sensowności), poczucie kontroli czy

własnej skuteczności. Nieodłącznym elementem prężności jest przeżywanie emocji

pozytywnych. Silny związek prężności z emocjami pozytywnymi i tendencją do skutecznego

radzenia sobie wskazuje także na pewne podobieństwa tego konstruktu do inteligencji

emocjonalnej. Bartone (2006) wskazuje, że zasadniczą właściwością osobowości, prowadzącą

do rozwoju resiliency, jest twardość.

W kontekście powyższych stwierdzeń, rodzi się pytanie: czym różni się prężność od

wymienionych właściwości osobowości? Otóż, wydaje się, że prężność jest pojęciem

szerszym i nadrzędnym. Traktowana jako mechanizm samoregulacji obejmuje zarówno

elementy poznawcze, charakterystyczne dla przekonań i oczekiwań, a dotyczące m. in.

spostrzegania rzeczywistości w kategoriach wyzwania, a także własnych kompetencji, jak

i emocjonalne, obejmujące afekt pozytywny i stabilność emocjonalną oraz behawioralne,

wyrażające się w poszukiwaniu nowych doświadczeń i podejmowaniu różnorodnych

i skutecznych strategii radzenia sobie z problemami. Zgodnie z ujęciem Block i Kremen

(1996), prężność stoi w opozycji, zarówno do braku kontroli (impulsywność), jak jej

nadmiaru (sztywność). Prężność wydaje się odwrotnością osobowości stresowej (typu D),

którą charakteryzuje spostrzeganie świata jako zagrożenia, przeżywanie emocji negatywnych

i radzenie sobie poprzez niewyrażanie emocji i powstrzymywanie się od kontaktów z innymi

ludźmi (Ogińska-Bulik, 2009).

Znaczenie prężności dla funkcjonowania człowieka

Prężność jest związana z doświadczeniem emocji pozytywnych, co dodatnio wpływa na

ocenę sytuacji stresujących (w kategoriach wyzwania), a także na wybór bardziej skutecznych

i dostosowanych do sytuacji strategii radzenia sobie. Prężność łączy się więc z większą

odpornością na sytuacje stresowe. Wagnild i Young (1993) podkreślają, że prężne jednostki

nie są w jakiś cudowny sposób uodpornione na stres, doświadczają go tyle samo co inni,

jednakże osoby te nauczyły się skutecznie radzić sobie z przeciwnościami losu. Wymienieni

autorzy zwracają uwagę, że bycie prężnym nie oznacza, że powraca się niejako

automatycznie do sytuacji sprzed kryzysu, ale że stwarza się możliwość odzyskania

równowagi, a nawet wzrostu czy rozwoju.

Prężność ma także istotne znaczenie dla zdrowia jednostki, szczególnie jego wymiaru

psychicznego (Ogińska-Bulik, w druku). Może chronić przed rozwojem objawów

nieprzystosowania, bądź zmniejszać ich nasilenie, a dotyczy to m in. objawów stresu

potraumatycznego (Connor 2006). Ochronną rolę prężności potwierdzają dane dostarczone

6

przez Charneya (2004), wskazujące na jej negatywny związek z różnymi miarami

nieprzystosowania, mierzonymi w okresie dzieciństwa, takimi jak zaburzenia lękowe, fobia

społeczna, depresja.

Szczególnie ważny wydaje się związek prężności z emocjami pozytywnymi. Emocje

pozytywne pośredniczą w procesie przezwyciężania emocji negatywnych. Dzięki temu osoby

doświadczone przykrymi wydarzeniami życiowymi (np. w wyniku poważnej choroby) mogą

zmienić sposób patrzenia na świat, zyskiwać nadzieję i znajdować inne sposoby rozwiązania

swojego problemu, a to sprzyja rozwinięciu spirali procesów korzystnych dla zdrowia

(Fredrickson, 2001). Fredrickson i Losada (2005) wskazują, że prężność jest związana z tzw.

rozkwitaniem (flourishing), oznaczającym optymalny dla jednostki zakres funkcjonowania,

przez co sprzyja zdrowiu psychicznemu.

Pomiar prężności

Do pomiaru prężności u osób dorosłych opracowano kilkanaście narzędzi. Jednym

z pierwszych jest Ego Resilience Scale, której autorami są Block i Kremen (1996). Dużą

popularnością cieszy się Resilient Scale (RS), skonstruowana przez Wagnilda i Young (1993),

stosowana także w badaniach młodzieży. Nowsze narzędzia, to: The Connor-Davidson

Resilience Scale (CD-RISC) (Connor, Davidson, 2003), Baruth Protective Factors Inventory

– BPFI (Ahern i in., 2006),

The Resilience Scale for Adults – RSA (Friborg i in., 2003), The

Brief-Resilient Coping Scale – BRCS (Sinclair, Wallston, 2004). Do oceny prężności,

traktowanej w kategoriach procesu, wykorzystuje się także narzędzia służące do oceny

posiadanych zasobów, m. in. poczucia koherencji, umiejscowienia kontroli, twardości,

poczucia własnej wartości czy skuteczności. Służą one jako pośrednie miary prężności.

Brak dostępnych w Polsce narzędzi do pomiaru tego konstruktu zdecydował

o podjęciu prac nad jego opracowaniem

2

. Zrezygnowano z adaptacji wersji obcojęzycznych

ze względu na wielość metod i brak wyraźnej preferencji określonego narzędzia.

Skonstruowana skala służy do pomiaru prężności traktowanej jako właściwość osobowości

istotna w procesie skutecznego radzenia sobie, zarówno z wydarzeniami o charakterze

traumatycznym, jak i stresem dnia codziennego.

Polska skala do pomiaru prężność – SPP-25

Przebieg prac nad konstrukcją narzędzia

Twierdzenia zawarte w skali pochodzą z dwóch źródeł, a mianowicie z przeglądu różnych

dostępnych narzędzi do pomiaru prężności, opracowanych przez autorów zagranicznych oraz

2

Narzędzie do pomiaru prężności opracowano także w Instytucie Psychologii UAM w Poznaniu, jednakże nie

jest ono dostępne, nieznane są także jego właściwości psychometryczne.

7

wyniku prac kilkuosobowego zespołu psychologów i studentów psychologii, którzy –

w oparciu o teoretyczne założenia konstruktu – utworzyli własny zestaw twierdzeń do jego

opisu. Po wyeliminowaniu twierdzeń sformułowanych niejednoznacznie, wstępna wersja

skali zawierała 50 twierdzeń.

Pierwsze badania przeprowadzono na 100 osobowej grupie osób dorosłych, kobiet

i mężczyzn, w wieku od 20 do 50 lat, reprezentujących różne poziomy wykształcenia. Na

postawie oceny mocy dyskryminacyjnej wyeliminowano kilkanaście pozycji, które najsłabiej

korelowały z ogólnym wynikiem (poniżej 0,35). Wyniki pozostawionych twierdzeń poddano

analizie czynnikowej celem ustalenia elementów składowych konstruktu. Po wyeliminowaniu

twierdzeń o słabych ładunkach czynnikowych (poniżej 0,40) i wchodzących w skład kilku

czynników, w ostatecznej wersji pozostawiono 25 twierdzeń.

Tak przygotowaną wersją skali przebadano grupę 500 osób dorosłych,

zróżnicowanych pod względem wykształcenia, wieku, reprezentowanych zawodów, jak

również stanu zdrowia i doświadczeń o charakterze traumatycznym. Wyniki 8 osób

odrzucono ze względu na niekompletność danych. Do dalszej analizy wykorzystano więc

wyniki 492 osób, w tym 263 mężczyzn (53,4%) i 229 kobiet (46,6%). Wiek badanych mieścił

się w zakresie 19-65 lat (M=39,2; SD=11,9).

Właściwości psychometryczne Skali Pomiaru Prężności – SPP-25

Rzetelność

Zgodność wewnętrzna, ustalona na podstawie alfa Cronbacha, wynosi 0,89 dla całej skali, zaś

błąd standardowy pomiaru dla wyniku ogólnego 3,81. Rzetelność wyodrębnionych 5 podskal

jest zbliżona i mieści się w granicach od 0,67 do 0,75. Ponieważ w skład każdej podskali

wchodzi zaledwie 5 twierdzeń, uzyskane wskaźniki należy uznać za zadowalające.

Skorygowane współczynniki korelacji poszczególnych twierdzeń z wynikiem podskal

zamieszczono w tab. 1.

Stabilność bezwzględna, mierzona za pomocą testu-retestu w odstępie czterech

tygodni, na 30 osobowej grupie mężczyzn i kobiet (M wieku=29,4; SD=8,21), wynosi 0,85.

Wskazuje to, że prężność, traktowana w kategoriach właściwości osobowości, wykazuje

wysoką stałość.

8

Tab. 1. Właściwości psychometryczne twierdzeń SPP-25

Nr twierdzenia i nazwa czynnika

M

SD

r

tt

Ładunek

czynnikowy

1. Wytrwałość i determinacja w działaniu

1.

2,94

0,79

0,45

0,51

6.

2,97

0,79

0,53

0,64

11.

2,79

0,88

0,50

0,58

16.

3,03

0,79

0,52

0,76

21.

2,60

0,96

0,41

0,59

alfa Cronbacha 0,72

% wyjaśnionej wariancji 29,1

2. Otwartość na nowe doświadczenia
i poczucie humoru

2.

2,98

0,81

0,44

0,64

7.

3,04

0,79

0,48

0,66

12.

2,82

0,88

0,46

0,70

17.

2,99

0,76

0,40

0,37

22.

3,25

0,84

0,41

0,46

alfa Cronbacha 0,68

% wyjaśnionej wariancji 6,5

3. Kompetencje osobiste do radzenia
sobie i tolerancja negatywnych emocji

3.

2,77

0,99

0,54

0,57

8.

2,63

0,93

0,49

0,69

13.

2,80

0,91

0,53

0,64

18.

2,66

0,84

0,53

0,60

23.

2,90

0,91

0,45

0,53

alfa Cronbacha 0,74

% wyjaśnionej wariancji 5,5

4. Tolerancja na niepowodzenia
i traktowanie życia jako wyzwania

4.

2,69

0,97

0,43

0,45

9.

2,90

0,98

0,45

0,49

14.

2,70

0,86

0,40

0,61

19.

3,02

0,80

0,46

0,77

24.

2,84

0,89

0,38

0,38

alfa Cronbacha 0,67

% wyjaśnionej wariancji 5,0

5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność
mobilizowania się w trudnych sytuacjach

5.

2,70

0,90

0,48

0,51

10.

2,80

0,85

0,46

0,41

15.

2,55

0,88

0,55

0,56

20.

2,62

0,96

0,57

0,63

25.

2,89

0,89

0,49

0,66

alfa Cronbacha 0,75

% wyjaśnionej wariancji 4,6

9

Struktura czynnikowa

Trafność teoretyczną oceniono poddając wyniki badania 492 osób dorosłych analizie

czynnikowej (składowych głównych, z zastosowaniem rotacji varimax). W oparciu o

kryterium Kaisera-Guttmana oraz test „osypiska” (ryc. 1) za optymalne uznano rozwiązanie

pięcioczynnikowe (tab. 1), wyjaśniające ogółem 51% wariancji całkowitej. Wszystkie

ładunki czynnikowe są wysokie (powyżej 0,50) poza dwoma twierdzeniami, wchodzącymi do

dwóch różnych czynników. Największy udział wnosi czynnik 1. Wytrwałość i determinacja

w działaniu (29,1%), pozostałe cztery czynniki wyjaśniają łącznie nieco ponad 20% wariancji

zmiennej prężność.

Strukturę czynnikową poddano również analizie konfirmacyjnej, celem potwierdzenia

słuszności przyjętego rozwiązania. Diagram ścieżkowy konfirmacyjnej analizy czynnikowej

dla SPP-25 przedstawia rycina 2. Na diagramie zaznaczono wartości standaryzowanych

współczynników regresji pomiędzy zmienną ukrytą (czynniki), a obserwowanymi zmiennymi

jawnymi

(poszczególne

twierdzenia).

Wartości

parametrów

oszacowano

metodą

uogólnionych najmniejszych kwadratów. Uzyskane wskaźniki dobroci dopasowania

(GFI=0,93; AGFI=0,91; RMSEA=0,06) potwierdzają przyjętą 5 czynnikową strukturę

konstruktu prężności.

Czynniki

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Wa

rto

śc

i

Rycina 1. Wykres wartości własnych

10

Pięcioczynnikową strukturę konstruktu uzyskano również w kilku zagranicznych

skalach (Wagnild, Young, 1993, Connor, Davidson, 2003). Ustalone dla polskiej skali

czynniki wykazują pewne podobieństwo do uzyskanych w The Connor-Davidson Resilience

Scale – CD-RISC (2005). Obejmują one: 1. Kompetencje osobiste, wysokie standardy oraz

nieustępliwość/wytrwałość (Personal competence, high standards, and tenacity), 2. Wiara we

własne instynkty, tolerancja negatywnego afektu i wzmacniające efekty stresu (Trust in ones’

instincts, tolerance of negative affect and strengthening effects of stress, 3. Akceptacja zmian

i bezpieczne relacje z innymi (Positive acceptance of change and secure relationship with

others), 4. Kontrola (control) oraz 5. Oddziaływania duchowości (Spiritual influences).

Z kolei w chińskiej adaptacji powyższej skali (Yu, Zhang, 2007) uzyskano strukturę

trójczynnikową, obejmującą 1. Nieustępliwość/wytrwałość (Tenacity), 2. Siłę (Strength) oraz

3. Optymizm (Optimism).

1.

.55

6.

.65

11.

.63

16.

.63

.54

4.

21.

.50

.55

9.

.53

14.

2.

.55

.60

19.

7.

.62

.48

24.

12.

.59

17.

.48

.57

5.

22.

.52

.54

10.

.65

15.

3.

.64

.69

20.

8.

.59

.60

25.

13.

.64

18.

.64

23.

.53

Rycina 2. Diagram ścieżkowy konfirmacyjnej analizy czynnikowej SPP-25

Oznaczenia:
Czynnik 1. Wytrwałość i determinacja w działaniu;
Czynnik 2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru;
Czynnik 3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji;
Czynnik 4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania;
Czynnik 5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych

sytuacjach.

Czynnik

1

Czynnik

2

Czynnik

3

Czynnik

5

Czynnik

4

11

Trafność

Trafność kryterialną ustalono korelując wyniki SPP-25 z innymi narzędziami, mierzącymi

zbliżone do prężności właściwości osobowości. Wykorzystano tu pomiar osobowości (NEO-

FFI, Zawadzki i in., 1998), inteligencji emocjonalnej (INTE, Jaworowska, Matczak, 2001),

pozytywnego i negatywnego afektu (PANAS

3

), preferowanych strategii radzenia sobie ze

stresem, traktowanych w kategoriach dyspozycji (Mini-COPE, Juczyński, Ogińska-Bulik,

2009), a także satysfakcji z życia (SWLS, Juczyński, 2001). Wyniki przedstawiono

w kolejnych tabelach 2 i 3.

Tab. 2. Współczynniki korelacji (r Pearsona) wyników SPP-25 z różnymi wymiarami
osobowości (N=100)

Czynniki

Wskaźnik

ogólny

1.

2.

3.

4.

5.

Wymiary Wielkiej Piątki:

Neurotyzm

-0,42

**

-0,30

*

-0,31

*

-0,34

**

-0,36

**

-0,34

**

Ekstrawersja

0,40

**

0,19

0,28

*

0,34

**

0,31

*

0,42

**

Otwartość

-0,01

0,01

0,13

-0,15

0,11

-0,12

Ugodowość

0,19

0,05

0,33

**

0,09

0,34

**

-0,04

Sumienność

0,41

**

0,44

**

0,22

0,29

*

0,35

**

0,36

**

Inteligencja emocjonalna

0,41

**

0,31

*

0,34

**

0,23

0,44

**

0,27

**

Satysfakcja z życia

0,34

**

0,27

*

0,26

*

0,32

**

0,24

*

0,26

**

Afekt:

pozytywny

0,37

**

0,30

*

0,33

**

0,36

**

0,09

0,36

**

negatywny

-0,33

**

-0,23

-0,28

**

-0,16

-0,37

**

-0,26

**

Oznaczenia:
* - poziom istotności <0,01
** <0,001

Tab. 3. Współczynniki korelacji (r Pearsona) wyników SPP-25 ze strategiami radzenia sobie
ze stresem (Mini-COPE) (N=100)

Czynniki

Strategie radzenia sobie

Wskaźnik

ogólny

1.

2.

3.

4.

5.

1. Aktywne radzenie sobie

0,39

**

0,28

*

0,31

*

0,25 0,39

**

0,25

2. Planowanie

0,27

*

0,19

0,19

0,27

*

0,25

0,19

3. Pozytywne przewartościowanie

0,37

**

0,30

*

0,22

0,27

*

0,38

**

0,29

*

4. Akceptacja

0,11

0,08

-0,01

0,05

0,10

0,13

5. Poczucie humoru

-0,10

-0,11

-0,19

0,02

-0,22

0,08

6. Zwrot ku religii

0,05

0,13

-0,18

0,16

-0,03

0,10

7. Poszukiwanie wsparcia emocj.

0,14

0,14

0,04

0,18

0,05

0,16

8. Poszukiwanie wsparcia instrum.

-0,01

0,00

-0,04

0,04

-0,02

0,02

9. Zajmowanie się czymś innym

0,12

0,10

0,15

-0,03

0,19

0,06

10. Zaprzeczanie

-0.19

-0,09

-0,25

-0,08 -0,28

*

-0,03

11. Wyładowanie

-0,08

-0,03

-0,11

-0,10

-0,14

0,01

12. Zażywanie substancji psychoakt. -0,27

**

-0,17

-0,25

-0,20 -0,32

**

-0,12

13. Zaprzestanie działań

-0,33

**

-0,26

*

-0,35

**

-0,19 -0,38

**

-0,14

14. Obwinianie siebie

Oznaczenia: jak w tab. 2

3

Własna adaptacja.

12

Prężność koreluje dodatnio z ekstrawersją, sumiennością (NEO-FFI), inteligencją

emocjonalną (INTE), satysfakcją z życia (SWLS), afektem pozytywnym (PANAS) oraz

przystosowawczymi strategiami radzenia sobie ze stresem (Mini-COPE), takimi jak aktywne

radzenie sobie, planowanie, pozytywne przewartościowanie. Negatywne zależności dotyczą

neurotyczności, afektu negatywnego i nieprzystosowawczych strategii radzenia sobie,

a przede wszystkim zażywania substancji psychoaktywnych i zaprzestania działań.

Uzyskane wyniki, dotyczące zależności między prężnością a wymiarami osobowości

modelu Wielkiej Piątki, są w znacznym stopniu zbieżne z rezultatami innych badań

(Campbell i in. 2005), w których prężność, mierzona za pomocą CD-RISC, silnie wiązała się

z neurotycznością (ujemnie) oraz z ekstrawersją i sumiennością (dodatnio). Nie korelowała

natomiast z ugodowością, a słabo (choć istotnie statystycznie) z otwartością na

doświadczenia.

Z kolei w innych badaniach (Yu, Zhang, 2007) uzyskano istotny związek prężności

(ocenianej także za pomocą CD-RISC) ze wszystkimi wymiarami osobowości modelu

Wielkiej Piątki (najsilniejszy dla sumienności – 0,64, dla pozostałych: -0,47 dla

neurotyczności, 0,43 – ekstrawersji, 0,27 – otwartości na doświadczenia, 0,36 – ugodowości)

oraz z satysfakcją z życia (0,48). Podobnie, jak w naszych badaniach, stwierdzono także

pozytywną zależność prężności ze strategiami skoncentrowanymi na zadaniu (mierzonymi za

pomocą the Coping Inventory for Stressful Situation – CISS ) i negatywną, ze strategiami

skoncentrowanymi na emocjach (Campbell i in. 2005).

Normalizacja

W kolejnym kroku analizy ustalono czy płeć, wiek oraz grupa badana różnicują nasilenie

prężności. Dane zawarte w tab. 4 wskazują, że płeć jest czynnikiem różnicującym nasilenie

badanego konstruktu. Mężczyźni uzyskali wyższy wynik w całej skali oraz wyższe wyniki

w zakresie trzech czynników. Wskazuje to, że w porównaniu z kobietami, przejawiają

większe kompetencje osobiste do radzenia sobie i wyższą tolerancję negatywnego afektu.

Mężczyźni wykazują także wyższą tolerancję na niepowodzenia, w większym stopniu traktują

życie jako wyzwanie oraz prezentują bardziej optymistyczne nastawienie do życia połączone

ze zdolnością mobilizowania się w trudnych sytuacjach.

13

Tab. 4. Średnie wyniki SPP-25 w zależności od płci

Mężczyźni

(N=263)

Kobiety

(N=229)

M

SD

M

SD

t

p

Prężność – wskaźnik ogólny

72,27 10,44 69,45 12,55 2,71

0,01

1. Wytrwałość i determinacja w działaniu

14,51 2,50

14,21 2,83 1,263

ni

2. Otwartość na nowe doświadczenia
i poczucie humoru

15,14 2,67

15,03 2,77 0,446

ni

3. Kompetencje osobiste do radzenia
sobie i tolerancja negatywnych emocji

14,20 2,82

13,27 3,43 3,280

0,01

4. Tolerancja na niepowodzenia
i traktowanie życia jako wyzwania

14,42 2,61

13,83 3,18 2,268

0,02

5. Optymistyczne nastawienie do życia
i zdolność mobilizowania się
w trudnych sytuacjach

13,99 2,86

13,08 3,40 3,205

0,01

Tab. 5 prezentuje zróżnicowanie prężności ze względu na wiek badanych, których

podzielono na młodszych (do 40 roku życia) i starszych (powyżej 40 lat). Okazało się, że

wiek nie różnicuje ogólnego nasilenia prężności. Ujawniono jednak pewne różnice odnoszące

się do trzech czynników. Osoby starsze, w porównaniu z młodszymi, ujawniają większą

wytrwałość i determinację w działaniu (cz. 1) oraz bardziej optymistyczne nastawienie do

życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach (cz. 5), ale niższą otwartość na

nowe doświadczenia i poczucie humoru (cz. 2).

Tab. 5. Średnie wyniki SPP-25 w zależności od wieku

Młodsi

(N=214)

Starsi

(N=278)

M

SD

M

SD

t

p

Prężność – wskaźnik ogólny

70,24 12,10 71,51 11,08 -1,210

ni

1. Wytrwałość i determinacja w działaniu

14,07 2,87 14,61 2,47 -2,251 0,02

2. Otwartość na nowe doświadczenia
i poczucie humoru

15,42 2,85 14,85 2,58 2,322 0,02

3. Kompetencje osobiste do radzenia
sobie i tolerancja negatywnych emocji

13,55 3,35 13,93 2,99 -1,318

ni

4. Tolerancja na niepowodzenia
i traktowanie życia jako wyzwania

14,07 2,80 14,21 2,98 -0,542

ni

5. Optymistyczne nastawienie do życia
i zdolność mobilizowania się
w trudnych sytuacjach

13,11 3,46 13,92 2,86 -2,826 0,005

14

Sprawdzono także występowanie różnic w odniesieniu do prężności między różnymi

badanymi grupami osób. Dane zamieszczono w tab. 6. Dane zamieszczone w tab. 6 wskazują

na niezbyt duże zróżnicowanie nasilenia prężności w badanych grupach. Najwyższe

prezentują strażacy, a dalszej kolejności: policjanci, diabetycy oraz osoby po stracie bliskiej

osoby. Najniższe nasilenie prężności zanotowano w grupie dorosłych – pracujących.

Przeprowadzona analiza wariancji potwierdziła zróżnicowanie wyników średnich SPP-25

między badanymi grupami (F(6, 485) = 4,64 p<0,001). Ogólny wskaźnik prężności różnicuje

statystycznie istotnie grupę strażaków (grupa 5) od osób dorosłych pracujących (grupa 1) i

studentów (grupa 2) (test Tukeya i Scheffe p<0,001). Badane grupy różnicują także nasilenie

poszczególnych czynników prężności. I tak strażacy uzyskali istotnie wyższe wyniki

w zakresie czynnika 5 w porównaniu z grupą osób dorosłych pracujących (p<0,03),

studentów (p<0,04), ratowników medycznych (p<00,5) oraz wyższe w czynniku 1, 2 i 4

w porównaniu z grupą osób dorosłych pracujących (p<0,05) oraz czynniku 3 w porównaniu z

grupą studentów (p<0,001).

Tab. 6. Średnie wyniki SPP-25 w różnych grupach badanych

Czynniki

Grupa

Wskaźnik

ogólny

1.

2.

3.

4.

5.

N

M

SD

M

SD

M

SD

M

SD

M

SD

M

SD

1. 160 68,56

12,37

13,62

3,31

14,45

2,88

13,78

3,24

13,38

3,32

13,34

3,28

2. 89 69,80

13,01

14,40

3,29

15,63

2,80

12,75

3,75

14,15

2,87

12,83

3,85

3. 88 71,35

11,04

14,66

2,32

15,30

2,72

13,52

3,11

14,42

2,79

13,33

3,03

4. 30 69,67

11,87

13,43

3,11

14,37

3,36

13,73

3,13

14,70

2,38

13,10

2,88

5. 58 77,10

6,45

15,24

1,75

15,95

1,86

15,17

1,56

15,29

1,97

15,45

1,76

6. 42 73,14

8,87

14,88

2,37

15,12

2,17

14,36

2,31

14,38

2,29

14,29

2,16

7. 25 72,75

9,75

15,36

1,78

15,44

1,92

13,96

3,25

14,40

2,81

13,48

2,68

492 70,96

11,54

14,32

2,90

15,09

2,71

13,77

3,15

14,15

2,90

13,57

3,16

Oznaczenie grup:
1 – Osoby dorosłe – pracujące
2 – Studenci
3 – Osoby po stracie kogoś bliskiego

4 – Ratownicy medyczni
5 – Strażacy
6 – Policjanci
7 – Diabetycy

15

Ponieważ ogólny wynik skali nie ujawnia zróżnicowania ze względu na wiek, zaś

niewielkie zróżnicowanie ze względu na płeć nie wpływa istotnie na zróżnicowanie rozkładu

wyników (test Kołmogorowa-Smirnowa), obliczono wspólne normy w skali stenowej (por.

tab. 7).

Tab. 7. Tymczasowe normy (N=492)

Wynik

Sten

– 43

1

44 – 51

2

52 – 59

3

60 – 65

4

66 – 71

5

72 – 77

6

78 – 81

7

82 – 85

8

86 – 89

9

90 –

10

Opis, sposób badania i interpretacja SPP-25

Opis skali i zastosowanie

Skala do pomiaru prężności – SPP-25 jest przeznaczona dla osób dorosłych, zarówno

zdrowych, jak i chorych. Zawiera 25 stwierdzeń dotyczących różnych właściwości

osobowości składających się na prężność, utożsamianą także z odpornością psychiczną.

Oceny dokonuje się na 5 stopniowej skali typu Likerta.

Oprócz wyniku ogólnego skala mierzy 5 następujących czynników:

1. Wytrwałość i determinacja w działaniu;

2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru;

3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych emocji;

4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania;

5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się w trudnych sytuacjach.

Prężność, traktowana jako mechanizm samoregulacji, ma charakter uniwersalny

i powinna chronić przed negatywnymi następstwami doświadczanych wydarzeń, zarówno

tych traumatycznych, jak i dnia codziennego. Skala może więc być stosowana do pomiaru

predyspozycji osobowościowych osób narażonych na stres, w tym o charakterze

traumatycznym. Może więc być wykorzystywana jako narzędzi selekcji do niektórych

zawodów, w których występuje wysokie ryzyko narażenia na stres, np. strażaka, policjanta

czy ratownika medycznego. Może służyć także do przewidywania reakcji na stres

o charakterze traumatycznym, w tym reakcji na nieuleczalną chorobę własną czy bliskich

osób.

16

W badaniach Connor (2006) wykazano predykcyjną rolę prężności (mierzonej za

pomocą CD-RISC) w powrocie do zdrowia osób cierpiących na zaburzenie po stresie

traumatycznym, jak i znaczenie tego konstruktu w zapobieganiu wystąpienia tego zespołu.

Z kolei Wagnild i Young (1993) oraz Arethart-Treichel (2005) podkreślają, że prężność nie

tylko służy powracaniu do zdrowia po doświadczonej traumie, lecz może być także

czynnikiem prowadzącym do wzrostu i rozwoju.

Warto byłoby więc w kolejnych badaniach ustalić czy prężność przyczynia się do

zmniejszenia

objawów

stresu

potraumatycznego

i

czy

jest

istotnie

związana

z potraumatycznym wzrostem u osób, które doświadczyły traumatycznych wydarzeń

4

.

Konieczne wydaje się także sprawdzenie związku prężności z zasobami osobistymi,

pełniącymi istotną rolę w procesie radzenia sobie ze stresem, w tym twardością, optymizmem

życiowym, poczuciem koherencji, kontroli czy własnej skuteczności, a także zasobami

społecznymi, w postaci wsparcia społecznego.

Sposób badania

SPP-25 jest narzędziem samopisu. Wypełnienie skali zajmuje ok. 10 minut. Badania można

prowadzić indywidualnie bądź grupowo. Zamieszczona na wstępie instrukcja informuje o

celu badania i sposobie odpowiadania. Osoba badana ustosunkowuje się do podanych

stwierdzeń, otaczając odpowiednią cyfrę, która oznacza:

0 – zdecydowanie nie

1 – raczej nie

2 – ani tak, a nie nie/trudno powiedzieć

3 – raczej tak

4 – zdecydowanie tak

Obliczanie i interpretacja wyników

W tab. 8 podano klucz diagnostyczny. Wyniki oblicza się zarówno dla całej skali, jak i dla

poszczególnych czynników. Im wyższa ilość punktów tym wyższe nasilenie prężności.

Ogólny wynik SPP-25 można wyrazić w skali stenowej, gdzie wyniki w zakresie 1-4

oznaczają niską, 5-6 – przeciętną, a 7-10 – wysoką prężność. W badanej grupie osób

dorosłych (N=492) niską prężność zanotowano u 28%, przeciętną u 41%, a wysoką u 31%

badanych.

4

Autorzy artykułu aktualnie prowadzą badania dotyczące polskiej adaptacji inwentarza do badania

potraumatycznego wzrostu – the Posttraumatic Growth Inventory, której autorami są Tedeschi i Calhoun i
związku tego konstruktu z prężnością.

17

Tab. 8. SPP-25 – klucz diagnostyczny

Nazwa skali

Twierdzenia

1. Wytrwałość i determinacja w działaniu

1, 6, 11, 16, 21

2. Otwartość na nowe doświadczenia i poczucie humoru

2, 7, 12, 17, 22

3. Kompetencje osobiste do radzenia sobie i tolerancja negatywnych
emocji

3, 8, 13, 18, 23

4. Tolerancja na niepowodzenia i traktowanie życia jako wyzwania

4, 9, 14, 19, 24

5. Optymistyczne nastawienie do życia i zdolność mobilizowania się
w trudnych sytuacjach

5, 10, 15, 20, 25

Literatura

Ahern, N., Kiehl, E., Lou Sole, M., Byers, J. (2006). A review of instruments measuring

resilience. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 29(2), 103-125.

Arehart-Treichel J. (2005). Resilience shown in youth protects against adult stress.

Psychiatric News, 40(17), 14-15.

Bartone, P. (2006). Resilience under military operational stress: Can leaders influence

hardiness? Military Psychology, 18(3), 131-148.

Block, J. H., Block, J. (1980). The role of ego-control and ego-resiliency in the origination of

behavior. W: W. A. Collings (red.), The Minnesota Symposia on Child Psychology
(39-101). NJ: Hillsdale, Erlbaum.

Block, J., Kremen, A. M. (1996). IQ and ego-resiliency: Conceptual and empirical

connections and separateness. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 349-
361.

Campbell-Sils, L., Cohan, S.L., Stein, M. B. (2005). Relationship of resilience to personality,

coping, and psychiatric symptoms in young adults. Behavior Research and Therapy,
44(4), 585-599.

Charney, D. S. (2004). Psychobiological mechanisms of resilience and vulnerability:

implications for successful adaptation to extreme stress. American Journal of
Psychiatry, 161, 195-216.

Connor, K. M. (2006). Assessment of resilience in the aftermath trauma. Journal of Clinical

Psychiatry, 67(2), 46-49.

Connor, K. M., Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor-

Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depression and Anxiety, 18, 76-82.

Fredrickson, B. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-

and build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 218- 226.

Friborg, O., Hjemdal, O., Rosenvinge, J. H., Martinussen, M. (2003). A new rating scale for

adult resilience: What are the central protective resources behind healthy adjustment?
International Journal of Methods in Psychiatric Research, 12, 65–76.

Heszen, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN.
Jaworowska, A., Matczak, A. (2001). Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE -

podręcznik. Warszawa: Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Juczyński, Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa:

Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N. (2009). Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze

stresem. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Letzring, T., Block, J., Funder, D. (2005). Ego-control and ego-resiliency: Generalization of a

self-report scales based on personality descriptions from acquaintances, clinicians and

self. Journal of Research in Personality, 39(4), 395-422.

Luthar, S., Cicchetti, D., Becker, B. (2000). The construct of resilience: critical evaluation and

guidelines for future work. Child Development, 71, 543-562.

18

Nadolska, K., Sęk, H. (2007). Społeczny kontekst odkrywania wiedzy o zasobach

odpornościowych, czyli czym jest resilience i jak ono funkcjonuje. W: Ł. Kaczmarek,
A. Słysz (red). Bliżej serca - zdrowie i emocje (13-37). Poznań: Wyd. UAM.

Oleś, P., Drat-Ruszczak, K. (2008). Osobowość. W: J. Strelau, D. Doliński (red.),

Psychologia, t. 1 (rozdz. 8, 651-764). Gdańsk: GWP.

Ogińska-Bulik, N. (2009). Osobowość typu D: teoria i badania. Łódź: Wyd. WSHE.
Ogińska-Bulik, N. Prężność jako właściwość osobowości sprzyjająca zdrowiu (w druku)
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Wyd.

Difin.

Ostaszewski, K. (2005). Druga strona ryzyka. Remedium, 2, 1-3.
Semmer, N. (2006). Personality, stress and coping. W: M. Vollrath (red.), Handbook of

Personality and Health (73-113). Chichester: Wiley.

Sinclair, V. G., Wallston, K. A. (2004). The development and psychometric evaluation of the

Brief Resilient Coping Scale. Assessment, 11, 94–101.

Tugade, M., Fredrickson, B. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce

back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social
Psychology, vol. 86(2), 320-333.

Uchnast, Z. (1997). Prężność osobowa: Empiryczna typologia i metoda pomiaru. Roczniki

Filozoficzne, XLV(4), 27-49.

Wagnild, G. M., Young, H. M. (1993). Development and psychometric evaluation of the

Resilience Scale. Journal of Nursing Measurement 1, s. 165-178.

Yu X., Zhang J. (2007). Factor analysis and psychometric evaluation of the Connor-Davidson

Resilience Scale (CD-RISC) with Chinese people. Social Behavior and Personality,
35(1), 19-30.

Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarz osobowości NEO-

FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.