Emocje i procesy emocjonalne



Ź

ródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając

otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci,
gniewa, cierpi.
To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami
i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem
a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczający nas świat,
natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne.

Cechy procesów emocjonalnych.

Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. Są nimi znak emocji,
intensywność procesów emocjonalnych i treść emocji.
Znak emocji. Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb
człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach, gdy
jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy
organizmem a środowiskiem. Człowiek na ogół dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma
tendencję do zbliżania się bodźców, które wywołują te emocje.
Emocje ujemne powstają wtedy gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom. Wszystko co
utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia
negatywne. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze
powodują wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie – mogą ułatwiać
mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak,
lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji
ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania
innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne,
a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu
nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od
skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mogą być napad wściekłości,
panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan śpiączki
czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się
w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także
wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa
wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywności ruchowej.
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się
ś

wiadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały

z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się
różnicować emocje w aspekcie treściowym.

Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany
emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze zmiana stopnia zawartości cukru
we krwi powodują emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem doświadczenia człowiek uczy
się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie
ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości, szacunku, władzy, sukcesu.

Procesy emocjonalne wpływają w zasadniczy sposób na aktywność człowieka. Czasami
mobilizują do działania, kiedy indziej działanie to utrudniają. Uczeni zajmujący się badaniami
procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodzące pod wpływem tych procesów
obejmują cały organizm.

Podłoże naurofizjologiczne procesów emocjonalnych.

Trzewiowa teoria emocji. Już w XIX wieku zaobserwowano współwystępowanie zmian
fizjologicznych i przeżyć emocjonalnych. Dwaj uczeni, William James i Carl Lange, są
twórcami tak zwanej trzewiowej teorii emocji. Sądzili oni, że zmiany fizjologiczne są
pierwotne w stosunku do przeżyć emocjonalnych. Emocje powstają, ich zdaniem nie pod
wpływem zmian fizjologicznych wywołanych przez te bodźce. James i Lange sformułowali
pozornie paradoksalne twierdzenie „ nie dlatego płaczemy, że jesteśmy smutni, lecz jesteśmy
smutni bo płaczemy”. Jako pierwotne występują zmiany w narządach, jako wtórne to
uświadomieni ich sobie i przeżycie emocji.
Teoria Jamesa i Langego wyrosła na gruncie psychologii introspekcyjnej. Dla jej twórców
uświadomienie sobie zmian organicznych równało się przeżywaniu emocji. Teoria ta został
skrytykowana przez W. B. Cannona, który słusznie zauważył, że te same zmiany organiczne
występują przy przeżywaniu różnych treściowo emocji, a także, że zmiany wywołane
eksperymentalnie nie prowadza do przeżywania stanów emocjonalnych.
Wzgórzowa teoria emocji. Cannon zwrócił uwagę na doniosłą role poniższych Pieter mózgu
dla powstawania reakcji emocjonalnych. Wspólnie z Ph. Bardem opracował wzgórzową
teorie uczuć, w której najważniejszą rolę w powstawaniu procesów emocjonalnych
przypisano ośrodkom podkorowym, mieszczącym się w pniu mózgu, zwłaszcza we wzgórzu.
Pobudzenie wywołane w receptorze przez bodziec przenosi się do wzgórza, gdzie nabiera
ładunku emocjonalnego. Jest to możliwe dlatego, że we wzgórzu mieszczą się wzory
specyficzne pobudzenia, jego aktywność jest hamowana przez korę. W momencie, gdy
pobudzenie nabiera ładunku emocjonalnego, informacja zostają przeniesiona do kory, która
przestaje wywierać hamujący wpływ na wzgórze. Wtedy od wzgórza biegną pobudzenia
dwoma drogami- jedna do narządów wykonawczych (naczynia, mięśnie), druga do
odpowiednich ośrodków w korze mózgowej.
Dla pełnego przeżycia emocjonalnego konieczne są zmiany w korze i zmiany naczyniowo-
mięśniowe. Aktywizującą rolę w wystąpieniu procesu emocjonalnego spełnia wzgórze.
Bardzo wiele elementów teorii Cannona-Barda zostało potwierdzonych przez współczesne
badania neurofizjologiczne.
Poglądy współczesne. Współcześnie uważa się, że różnym treściowo emocjom odpowiadają
różne obszary regulujące zachowania emocjonalne. Regulacja ta dokonuje się przez ośrodki
ułożone hierarchicznie w różnych piętrach mózgu. Dla wystąpienia procesu emocjonalnego
konieczne jest pobudzenie wszystkich pięter.
Koncepcja Konorskiego. Zdaniem Jerzego Konorskiego emocje różne po d względem treści
powstają w odrębnych strukturach uformowanych hierarchicznie, posiadających część
pobudzającą, odpowiedzialna za uruchomienie danej reakcji, i antagonistyczną część
hamującą, odpowiedzialna za zniesienie lub przytłumienie danej reakcji. Stwierdzono także,
ż

e znak emocji zależy od pobudzenia odrębnych organizacji mózgowych. W układzie

limbicznym i podwzgórzu istnieją obszary, których drażnienie jest źródłem odczuć
pozytywnych i inne, których drażnienie wywołuje emocje negatywne. Intensywność emocji
zależy również od stopnia aktywacji układu siatkowatego. Jest on jakby regulatorem dopływu
energii. Wielkość tej energii zależy od stopnia pobudzenia układu siatkowatego.
Rola kory mózgowej w powstawaniu emocji jest – zdaniem współczesnych badaczy – bardzo
złożona. Kora odgrywa rolę mechanizmu ułatwiającego powstanie reakcji emocjonalnej, jest

mechanizmem warunkującym precyzje i dobra organizacje reakcji oraz magazynem
wyuczonych sposobów zachowania, które aktualizują się w odpowiedzi na działanie bodźców
emocjonalnych. Człowiek jako jedyny przedstawiciel istoto żywych, przeżywa specyficzne
rodzaje emocji, których źródłem jest kora mózgowa.

Emocje pierwotne i emocje pośrednie

Procesy emocjonalne zwierząt i człowieka przebiegają na podobnym podłożu biologicznym.
Wspólny jest ich mechanizm neurofizjologiczny.
Emocje u zwierząt. Istnieją jednak między nimi zasadnicze różnice. Emocje zwierząt
powstają pod wpływem bodźców bezpośrednich, wiążą się z zaspokojeniem potrzeb
biologicznych, takich jak potrzeba pokarmowa, wody, tlenu, snu, seksualna i inne. Emocje
zwierząt istnieją tak długo, jak długo w polu zachowania istnieje przedmiot lub sytuacja,
która je pobudziła. Zaspokojenie potrzeby staje się źródłem emocji pozytywnej, niemożność
zaspokojenia wywołuje negatywna emocje.
Emocje pierwotne. Emocje zwierząt nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczną
ich cecha jest to, że zwierze nie uświadamia sobie swoich emocji i ich związku z przeżytą
sytuacja. Emocje pierwotne są aktywizowane głównie przez ośrodki podkorowe. Ośrodki te
z kolei aktywizują korę i przenoszą pobudzenie do narządów wykonawczych. Z doświadczeń
Barda wynika, że zwierzęta laboratoryjne pozbawione kory mózgowej charakteryzują się
wyraźnym spadkiem wrażliwości na bodźce emocjonalne. Trzeba, na przykład, użyć bardzo
silnych bodźców bólowych aby uzyskać stan słabego nie zadowolenia. Jeśli jednak usunie się
zwierzęciu odpowiednie ośrodki podkorowe, następuje wzmożenie reakcji emocjonalnej, jest
ona jednak mało precyzyjna.
Emocje u ludzi. Różnica między emocjami zwierząt i ludzi wiąże się z wzrastającą
u człowieka rolą kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory
mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka świadomości. Dzięki
ś

wiadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz

intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl
o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołująca emocje a przeżyciem
emocjonalnym.
Emocje pośrednie – uczucia. Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami
pośrednimi bądź uczuciami.
Uczucia aktywizowane są na ogół przez korę mózgową. Jest to możliwe w związku
z posiadaniem przez każdego człowieka doświadczenia indywidualnego. Fizjologicznym
podłożem odrębnego dla każdej jednostki doświadczenia są odpowiednie połączenia w korze
mózgowej. Pod wpływem bodźca, a na podstawie posiadanego doświadczenia, zostaje
dokonana w korze mózgowej ocena bodźca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona
pierwsze ogniwo procesu uczuciowego. W zależności od oceny bodźca, pobudzenie zostaje
przekazane do odpowiednich ośrodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywności,
przekazany następnie do narządów wykonawczych.
W takim ujęciu uczucia stanowią jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie
ich właściwie jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe powstają w oparciu
o bodźce o zabarwieniu społecznym i wiążą się z wcześniejszym doświadczeniem jednostki.
Małe dziecko dysponujące ubogim doświadczeniem społecznym, nie umiejące jeszcze
mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego,
umiejętności obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka
uczy się uświadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy
kocha, ale wie o tym. Potrafi ująć swe przeżycia w kategoriach słownych i włączyć je
w system informacji o sobie.

Panowanie nad emocjami. Potrafi także panować nad swymi emocjami i nie powodować się
nimi w toku działania. O dojrzałości jednostki świadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale
także umiejętność panowania nad emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego,
na przykład potrafimy obiektywnie ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas
sympatyczna, a także zachowań w sytuacjach trudnych.
Matka lub opiekunka zaskoczona przez burzę mimo leku przed nią nie okazuje wobec dzieci
będących z nią swego przerażenia. Przeciwnie, wykonuje szereg czynności, które zmierzają
do jak najlepszego zabezpieczenia dzieci i siebie przed skutkami nawałnicy.
Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczają się dużą trwałością
i są wyrazem ich ogólnego i świadomego stosunku do otaczającego świata.
Ograniczenia w uświadamianiu procesów emocjonalnych. Uświadamianie sobie własnych
procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek
nie uświadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy
połączyć doznań emocjonalnych z bodźcami, które je wywołały. Na zjawisko to zwracają
uwagę Z. Freud i jego kontynuatorzy. Uważają oni, że człowiek nie uświadamia sobie tych
stanów emocjonalnych, których doznawał we wczesnym dzieciństwie, a więc w okresie gdy
jego świadomość nie była dostatecznie rozwinięta. Przeżycia te tkwią w podświadomości
jednostki i wpływają na jej zachowanie.
Inni psychologowie uważają, że nie uświadamiane są te przeżycia emocjonalne, których
przezywanie łączy się z różnego rodzaju karami.
Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mogą zdaniem Janusza
Reykowskiego przybierać następujące formy:
a)

człowiek nie zdaje sobie sprawy z wystąpienia emocji (np.: nie zauważa swego niepokoju,
zaangażowania emocjonalnego)

b)

człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np.: określa swą urazę jako moralne
oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania)

c)

człowiek nieprawidłowo określa źródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu na
kogoś w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywistości gniew wywołany jest
brakiem szacunku lub lekceważeniem)

d)

człowiek może nieprawidłowo określać związek między emocją a postępowaniem (np.:
uważa, że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywistości czyni tak dla okazania
własnej przewagi)

Źródła procesów emocjonalnych

Warunkowanie emocji. Czynniki wpływające na zakłócenie albo też na przywrócenie
zakłóconej homeostazy nabierają znaczenia emocjonalnego. Dla małego dziecka
niezaspokojenie potrzeb biologicznych wywołuje stany organiczne, które z kolei są źródłem
procesów emocjonalnych. Wszystko to, co zakłóca zachowanie staje się źródłem emocji
negatywnych, natomiast to co przywraca równowagę i zapewnia optymalne warunki jest
ź

ródłem emocji pozytywnych. Szczególnie silne emocje wywoływane są przez bodźce

bólowe. Niezależnie od jakości bodźców zmiany w ich nasileniu mogą być źródłem procesów
emocjonalnych.
Jeśli występowaniu emocji pozytywnych czy też negatywnych towarzyszą jakieś bodźce
obojętne to po jakimś czasie, zgodnie z zasada warunkowania same one nabierają charakteru
bodźców emocjonalnych. Jeśli na przykład dziecko skojarzy widok pielęgniarki w białym
fartuchu z bolesnym zastrzykiem, będzie ono w chwili pojawiania się osób ubranych na biało
reagować różnego rodzaju emocjami lękowymi. Stwierdzono, że reakcje emocjonalne
powstałe we wczesnych stadiach ontogenezy charakteryzują się dużą trwałością.

Ocena słowna. Źródłem przeżyć emocjonalnych mogą także stać się słowa. Słowa są jakby
nośnikiem emocji. Na przykład człowiek chwalony stawiany innym za wzór doznaje
pozytywnych przeżyć emocjonalnych i odwrotnie, nagana słowna, krytyczna ocena
zachowania – mogą stawać się źródłem przeżyć przykrych.
Rekcje emocjonalne mogą być także wywoływane przez bodźce, które drogą warunkowania
nie nabrały zdolności do wywoływania emocji.

Ekspresja procesów emocjonalnych

Nieodłącznym składnikiem procesów emocjonalnych są różnego rodzaju ruchy wyrazowe.
Ekspresja emocjonalna pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach
wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione
rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione są od norm zachowania obowiązujących w danej
kulturze. Zachowań tych człowiek uczy się w miarę dorastania, Dlatego też zewnętrzne
przejawy uczuć są znacznie bardziej widoczne u małego dziecka niż u dorosłego człowieka.
Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależność do określonego kręgu
kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazują swoje przeżycia
emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniają swych przeżyć
emocjonalnych.
Ekspresja mimiczna. Pod wpływem emocji występują charakterystyczne zmiany w wyrazie
twarzy. Uczuciu radości towarzyszy uśmiech. W smutku głowa zwisa, na czole tworzą się
zmarszczki poziome, powieki kryją oczy. W gniewie tworzą się pionowe na czole, brwi
skierowane są ukośnie w górę, oczy błyszcza, usta tworzą wąska zaciśniętą linie. Uczuciu
strachu towarzyszy znieruchomienie twarzy, jakby zaokrąglenie oczu i rozchylenie ust.
Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli
ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mogą wiele powiedzieć o przeżywanych
stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega
zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec. Przez przeżywanie silnego wzruszenia
głos drży.
Zewnętrzne przejawy reakcji emocjonalnych uzależnione są od czynników wrodzonych oraz
od norm obowiązujących w danej kulturze.
Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze.

Emocje a percepcja świata. Na ogół procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów
poznawczych, nadając im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze
pozytywnym, otaczający nas świat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych.
Wszystko co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub
nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi.
Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie
pola spostrzegania. Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie
zauważyć pędzącego samochodu. Dziecko lękające się samotności, zostawione samo w domu,
może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekających złodziei czy tez groźne
zjawy.
Emocje a uczenie się. Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na
efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana
za dobry wynik, a z otrzymana nagrodą łączą się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie
lęk przed karą może wpływać dezorganizująco na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej
przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej
dezorganizujący wpływ na proces i efekty uczenia się.

Wpływ emocji na sprawność działania

Dezorganizacja działania. Do dziś nie można sformułować jednoznacznego twierdzenia na
temat wpływu emocji na sprawność działania. W zasadzie emocje o bardzo silnym natężeniu
dezorganizują działanie. Ten dezorganizujący wpływ nie jest uzależniony od znaku emocji.
Bardzo intensywne radosne przeżycie utrudnia działanie podobnie jak rozpacz.
Mobilizacja. W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływają dodatnio na przebieg
działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nastąpiła bezpośrednio po sukcesie
mobilizuje aktywność, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o średnim natężeniu działa
mobilizująco.
Treść emocji także wpływa na efektywność działania. Na przykład uczucie gniewu działa
mobilizująco, zaś smutek czy przygnębienie łączą się ze spadkiem aktywności, a nawet
całkowicie biernym zachowaniem.
Procesy emocjonalne oddziałują an kierunek działania. Na ogół dążymy do tych przedmiotów
i zjawisk, które są źródłem emocji dodatnich, unikamy zaś tych, które są źródłem przeżyć
przykrych.

Rodzaje procesów emocjonalnych

Biegunowość uczuć. Rodzaje procesów emocjonalnych wynikają z ich treści, znaku oraz
poziomu aktywacji. Uczucia maja charakter biegunowy. Na jednym biegunie znajdują się te
emocje i uczucia, które określamy jako dodatnie, a na drugim te, które określamy jako
ujemne. Zjawisko to nazywamy biegunowością uczuć.
Propulsja i repulsja. Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodźców wywołujących lek.
Zając ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar.
Podobnie zwierze i człowiek dążą w kierunku bodźców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje
się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek dąży do częstych, przynoszących mu
zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywność,
zbliżanie się do źródła, które je wywołało, ujemne zaś – repusywność: oddalanie się od
bodźców ocenianych negatywnie.
Wpływ uczuc wyzszych na zachowanie. Reakcje takie nie są regułą nawet w świecie
zwierząt, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy
o życie. Człowiek żyjąc wśród ludzi i kierując się ustalonymi przez społeczeństwo normami
zachowań często w imię wyższych racji rezygnuje z dążenia w kierunku bodźców
o zabarwieniu pozytywnym. Podobnie zdolny jest – dla dobra innych ludzi – dążyć
w kierunku bodźców wywołujących emocje negatywne. Wiele czynów bohaterskich,
dokonywanych tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, wiąże się z dążeniem do
wytyczonego celu, mimo iż osiągnięcie go oznacza przezwyciężenie leku przed zagrożeniem.
Uczucia steniczne i asteniczne. Podniecenie emocjonalne, będące wyrazem podwyższenia
poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych,
ale również do wzrostu aktywności wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału
procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne czyli steniczne
i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi,
podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew,
mobilizujący do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do
uczuć biernych.

To czy uczucia określamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia
i charakteru wywołujących je podniet. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje
wzrost podniecenia i aktywność skierowaną na cel, to znaczy na opanowanie wiadomości

potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek związany z przeżyciem zawodu uczuciowego
prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywności, niechęci do jakiegokolwiek działania.
Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek – astenicznym.

Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne. Lęk przed egzaminem może, jak wiemy
powodować aktywność skierowana na cel, może jednak paraliżować działanie, przyczyniać
się do wzrostu niepokoju, a jednocześnie sprzyjać powstawaniu przykrych wyobrażeń
związanych z sytuacją egzaminacyjną.
Terminów steniczny i asteniczny używa się w psychologii także dla określenia właściwych
dla danej jednostki czynnych lub biernych sposobów reagowania pod wpływem pobudzenia
emocjonalnego.
Siła i trwałość. Można także dokonać podziału uczuć ze względu na ich siłę i trwałość.
Wyróżniają się one swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne. Im
silniejszy jest dla człowieka bodziec wywołujący stan emocjonalny, tym wyższy poziom
aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Przez siłę procesu emocjonalnego będziemy
rozumieć nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji. Tendencji
takiej można przypisać tym większą siłę, im większe przeszkody muszą pojawić się, aby
powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnej.
Przeszkody wewnętrzne to zasady i normy wewnętrzne jednostki, przeszkody zewnętrzne to
różnego rodzaju kary, które mogą spotkać jednostkę w związku z jej zachowaniem.
Stwierdzono, że procesy emocjonalne o średniej sile oddziałują na przebieg działań
najbardziej korzystnie. Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływają na zachowanie
dezorganizujące. Mogą wywoływać stany niepokoju, chaos myśli, zwężenie pola
ś

wiadomości i niemożności skutecznego działania.

Charakterystyka procesów emocjonalnych według kryterium ich siły i trwałości:
a)

Nastroje – są to stany emocjonalne nie skierowane na jakiś określony przedmiot.
Wywołane są przez różne wydarzenia, które maja dla człowieka znaczenie dodatnie albo
ujemne. Źródłem ich może być także samopoczucie fizyczne. Czasem człowiek nie zdaje
sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swego nastroju. Niemniej jednak nastroje nadają
wszystkim innym przeżyciom człowieka określone zabarwienia. Nastrój jest przeżyciem
niezbyt silnym, a jednocześnie długotrwałym. Gdy jesteśmy w radosnym nastroju,
wszystko co nas otacza, wydaje się nam przyjemne i piękne. Nawet w deszczowy dzień
nie narzekamy na pogodę, a przeciwnie – w smutnym nastroju nie dostrzegamy piękna
krajobrazu i pięknej pogody.

b)

Afekty są to procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Charakterystycznym
objawem dal osób znajdujących się w stanie afektu jest utrata panowania nad sobą. Afekty
na ogół wyrażają się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch
gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w zaślepieniu. Nie słyszy żadnych wyjaśnień ani
napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do
przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć, że mógł się w podobny
sposób zachować.

c)

Namiętność są to uczucia długotrwałe i bardzo silne. Niekiedy wywierają one istotny
wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadzą do podporządkowania im całej
aktywności. Bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje
pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętność może prowadzić do zawężenia pola
ś

wiadomości, a zatem do zachowań przynoszących szkodę jednostce i jej otoczeniu.

Trwałośc emocji i uczuć. Określenie stopnia trwałości procesów emocjonalnych wydaje się
ważne ze względu an ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mogą być

krótkotrwałe, dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się – słabną
lub zanikają.

W zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego
wysiądzie i odetchnie świeżym powietrzem – złość mija.

Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów,
zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest
dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia.

Klasyfikacja uczuć człowieka.

Kierunki rozwoju uczuć. Małe dziecko przeżywa emocje radości, smutku, gniewu, lęku,
zadowolenia. Emocje te wywołane są przez proste bodźce, takie jak zachwianie równowagi,
hałas, łagodne kołysanie, głód. W miarę nabywania doświadczenia rozszerz się zakres
bodźców wywołujących doznania emocjonalne. Dziecko naśladując reakcje dorosłych, uczy
się wartościowania otaczającego go świata i przeżywania stosunku do ludzi, rzeczy, zjawisk
w sposób zbliżony do tego, jak przeżywa ten stosunek jego otoczenie. W miarę dojrzewania
człowiek uświadamia sobie swoje uczucia. Zaczyna rozumowo ujmować stosunek do
otaczającego go świata, a jego przeżycia emocjonalne stają się zróżnicowane.
Uczucia wyzsze. Wśród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka
wyodrębniamy uczucia społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne, estetyczne. Człowiek
ustosunkowując się do jakiejś sytuacji przeżywa na ogół różnego rodzaju uczucia. Ten sam
przedmiot może wywoływać uczucia zarówno poznawcze jak i estetyczne. Obcując z innymi
ludźmi doznajemy uczuć społecznych, a także poznawczych. Ta zdolność przeżywania
różnorodnych uczuć w stosunku do osoby, przedmiotu czy zjawiska świadczy o bogactwie
i złożoności procesów emocjonalnych człowieka.
Uczucia społeczno-moralne. Uczucia społeczno moralne są wyrazem przeżywania stosunku
do innych ludzi oraz do norm moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie. Uczucia
te przenikają całe życie osobiste jednostki. Źródłem ich są kontakty międzyludzkie, a także
ideały do których ludzie dążą, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania
innych czynności. To co sprzyja potrzebom społeczeństwa, przeżywane jest jako moralnie
słuszne. To co potrzebom społeczeństwa szkodzi, przeżywane jest jako niemoralne. Ludzie są
często zdolni do walki o zasady moralne kosztem własnego bezpieczeństwa.
Podstawa pozytywnych uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych
ludzi. Uczucie to rodzi się z zrozumienia i przyjęcia jako własnych stwierdzeń o równości
wszystkich ludzi i poszanowaniu godności ludzkiej. Uczucie braterstwa zakłada życzliwość
wobec bliźnich pewna wyrozumiałość w stosunku do wad drugiego człowieka, co umożliwia
nawiązanie z innymi ludźmi bliskich kontaktów emocjonalnych, takich jak przyjaźń lub
miłość.
Uczucia poznawcze. Uczucia poznawcze powstają w toku czynności poznawczych człowieka
i związane są z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawcza, z zadowoleniem
z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwiązanie zadania matematycznego przez
ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza. Uczucia poznawcze nie są
zawsze przeżyciami o zabarwieniu pozytywnym. Aktywności poznawczej towarzyszą także
wątpliwości i porażki, wywołujące takie uczucia, jak zniechęcenie czy rozczarowanie.
Uczucia praksyczne. Uczucia praksyczne łączą się z wykonywaniem przez człowieka
różnorodnych czynności i w dużej mierze wiążą się z wykonywaną przez człowieka pracą
zawodowa. Uczucia praksyczne wywołują tak treść czynności jak też umiejętność dobrej
organizacji działania. Jeśli treść czynności jest interesująca a człowiek potrafi zorganizować

tak swą działalność, że z powodzeniem wykonuje powierzone mu zadania – doznaje uczuć
praksycznych pozytywnych. W sytuacji przeciwnej, to znaczy, gdy treść czynności wydaje się
mało interesująca lub tez człowiek nie potrafi prawidłowo zorganizować swego działania –
występują uczucia praksyczne o charakterze negatywnym.
Uczucia estetyczne są to uczucia odzwierciedlające stosunek do przedmiotów, sytuacji
i procesów, których podstawową cecha i wartością jest piękno. Uczucia te towarzyszą
procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki. Uczucia estetyczne. Uczucia
estetyczne może wywołać piękno architektury, uroda człowieka, a także wiele przedmiotów
codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiają nam swą urodę.

Rola uczuć w życiu człowieka

Uczucia wywierają wpływ na zachowanie się człowieka. Jak wiemy, uczucia mobilizują
niekiedy do działania i ukierunkowują jego przebieg. W innych wypadkach przeżycia
emocjonalne mogą dezorganizować zachowanie się człowieka.
Racjonalizacja uczuć. Każdy z nas powinien uświadamiać sobie własne procesy
emocjonalne i znać bodźce, które je wywołują. Znajomość własnych uczuć oraz uczuć innych
ludzi pozwala an świadome kierowanie swym zachowaniem. Nie powinniśmy dopuszczać do
tego, aby naszym zachowaniem kierowały wyłącznie procesy emocjonalne. Niekiedy musimy
podporządkować swoje uczucia racjom rozumowym. Jest to konieczne zwłaszcza w tych
sytuacjach, gdy człowiek am świadomość zagrożenia wielkich wartości – utraty uczucia
bliskiej osoby, zagrożenie życia itp. Stosunek emocjonalny do składników środowiska musi
być oparty na podstawie rozumowej. Znaczy to, że niezależnie od reakcji emocjonalnej,
występującej w danej sytuacji, stosunek człowieka do niej powinien być oparty na jej
rozumieniu oraz na rozumieniu roli, jaką odgrywa ona w życiu jednostki.
Dojrzałośc emocjonalna. Uczucia podobnie jak i inne procesy psychiczne rozwijają się
w trakcie życia człowieka. Rozwój uczuć stopniowo doprowadza do osiągnięcia dojrzałości
emocjonalnej. Dojrzałość ta nie rozwija się samorzutnie. Osiągamy jaw toku rozwiązywania
zadań społecznych, w kontaktach z innymi ludźmi i pod wpływem środowiska, stawiającego
przed nami określone wzorce i normy zachowania. Dojrzałość emocjonalna to umiejętność
ś

wiadomego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania

się do środowiska społecznego.
Człowiek dojrzały emocjonalnie zna swoją wartość, ale nie przecenia jej. Jest zdolny do
darzenia innych ludzi uczuciami miłości i przyjaźni, potrafi działać dla dobra innych, potrafi
także znosić porażki i mimo nich podejmować dalsze, konstruktywne działania.

Kontrola możliwości modyfikacji procesów emocjonalnych

Zakłóceni kontroli. Potocznie uważa się, że pobudzenie emocjonalne wpływa na żywość
i efektywność reakcji. Pobudzenie to miałoby ukierunkować zachowanie. Emocje spełniałyby
funkcje motywujące działanie jednostki. Twierdzenie powyższe tylko częściowo jest słuszne,
jako że doznając silnych emocji człowiek nie kontroluje swych zachowań. Człowiek jako
istota ewolucyjnie najwyżej rozwinięta jest zarazem istotą najbardziej emocjonalną,
najbardziej zatem podatna na dostrzeganie rozbieżności między spostrzeganiem
a oczekiwaniem, co z kolei może wywoływać zaburzenia emocjonalne.
Kontrola emocji przez człowieka dorosłego. Mimo iż dorosły przezywa stosunek do świata
znacznie bardziej emocjonalnie, w znacznie mniejszym stopniu niż dziecko uzewnętrznia on
swoje emocje. Dorosły człowiek ma możność kontrolowania swych zachowań emocjonalnych
i uzewnętrzniania ich w sposób społecznie akceptowany. Współczesna cywilizacja
doprowadziła do tego,, że świat, w którym żyjemy jest światem względnie bezpiecznym.

Człowiek nie musi każdego dnia walczyć o życie, nie grozi mu śmierć głodowa, jest
zabezpieczony przed upałem i mrozem. Orientacja w otoczeniu pozwala na adekwatne
odbieranie bodźców ze świata zewnętrznego. Przystosowanie polega zatem także na
właściwej ocenie środowiska i kontroli własnych emocji. Ten sam dobrze przystosowany
człowiek, znajdujący się w sytuacji zagrożenia traci panowanie nad sobą. Przeżywanie klęsk
ż

ywiołowych i katastrof jest tego najlepszym dowodem.

Kształtowanie uczuć. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego człowiek jest
w stanie modyfikować swe nastawienie emocjonalne. To co znane przestaje być groźne.
Możemy wartościować niektóre elementy w taki sposób, w jaki ukazują to nam ludzie,
których cenimy i szanujemy – rodzice, nauczyciele. Rozwijamy, na przykład pod ich
wpływem uczucia przyjaźni w stosunku do innych ludzi, gdy do pewnego okresu życia
uważaliśmy ludzi za obojętnie a nawet wrogo do nas nastawionych. Można świadomie
oddziaływać na ustosunkowanie emocjonalne wychowanków do otoczenia. Niekiedy chodzi
o wykształcenie postaw altruistycznych, kiedy indziej o rozwinięcie uczuć poznawczych czy
estetycznych.
Modyfikacja procesów emocjonalnych jest bardzo trudna w stosunku do tych ludzi, którzy
przeżywają różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne. Tylko długotrwałe oddziaływanie
terapeutyczne może spowodować zmniejszenie poczucia wrogości w stosunku do ludzi czy
tez wzrost poczucia wartości i odzyskania wiary w możliwość sukcesu.