Filozofia przyrody Platona

i platonizm w filozofii przyrody

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Platon (427

Platon (427

–

–

347 p.n.e.)

347 p.n.e.)

z

z

filozofia przyrody Platona

filozofia przyrody Platona

-

-

dialog

dialog

Timajos

Timajos

(pierwotny tytuł:

(pierwotny tytuł:

Timajos

Timajos

pitagorejski

pitagorejski

)

)

z

z

wpływ pitagorejskiej metafizyki liczb

wpływ pitagorejskiej metafizyki liczb

z

z

filozoficzny mit o „stworzeniu świata”

filozoficzny mit o „stworzeniu świata”

z

świat jest jeden, powstał w czasie,

teleologicznym ustrojem przypomina

raczej organizm niż mechanizm

z

problem: filozofia przyrody Platona –

atomizm (geometryczny) czy

przeciwieństwo atomizmu

Problem:

zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej

z

„Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy:

czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się

zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko

intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie,

druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym

poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy

realnie. Ponadto, wszystko, co się rodzi, rodzi się z konieczności

pod wpływem jakiejś przyczyny, bo jest niemożliwe, by się coś

rodziło bez przyczyny” (

Platon,

Platon,

Timajos

Timajos

, 28 a).

, 28 a).

Esencjalizm:

istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa

z

„Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w
najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku
geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na
przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w
dziedzinie materii można znaleźć tylko «podobieństwa kul», a nie
«kule idealne», o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule
geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa prawa ich
istnienia. Tu ma swe źródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli
form” (M. Heller, Filozofia świata,

s. 20

s. 20

-

-

21).

21).

z

Platon w poznaniu wyróżnia:
1) nazwę przedmiotu (np. „koło”)
2) definicję
3) obraz
4) umysłową wiedzę o przedmiocie
5) ideę

z

„Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na

których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym

jest właśnie ona — owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego

należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i

rzeczywistą istnością” (

Platon,

Platon,

List VII

List VII

, 342 a)

, 342 a)

świat obiektów idealnych a świat przyrody

z

z

metafora jaskini

metafora jaskini

–

–

Platon,

Platon,

Państwo

Państwo

, ks. VII

, ks. VII

z

z

wiedza pewna

wiedza pewna

–

–

świat niezmiennych istot

świat niezmiennych istot

z

z

wiedza prawdopodobna

wiedza prawdopodobna

–

–

świat przyrody

świat przyrody

z

„Zwolennicy Platona i Demokryta przyjmowali, że tylko przedmioty

noetyczne są prawdziwe, lecz Demokryt [mówił tak] dlatego, iż nie

istnieje z natury żaden przedmiot zmysłowy, ponieważ atomy, z

których składa się wszystko, mają naturę pozbawioną wszelkiej

jakości zmysłowej, Platon zaś dlatego, że przedmioty zmysłowe

zawsze się stają, ale nigdy nie są, mając naturę płynną na kształt

rzeki, taką, iż nie pozostaje ta sama w dwóch choćby najkrótszych

momentach czasu” (

Sekstus

Sekstus

Empiryk,

Empiryk,

Przeciw logikom

Przeciw logikom

, II, 67).

, II, 67).

„Jeśli ten świat jest piękny, a jego konstruktor jest dobry, jasno

stąd wynika, że patrzył na model wieczny. W przeciwnym

bowiem razie —

tego nawet przypuścić nie można —

patrzyłby

był na model zrodzony. Świat jest bowiem rzeczą najpiękniejszą

spośród zrodzonych, a jego budowniczy jest najdoskonalszą z

przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach

został stworzony według modelu, który jest przedmiotem

rozumu i myśli […]. Jeżeli tak się rzeczy mają, jest absolutnie

konieczne, aby ten świat był obrazem jakiegoś innego świata”

(Platon,

Timajos

, 29 a–29 b).

„A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna

„A przede wszystkim, gdy to, co teraz nazwaliśmy wodą, zaczyna

marznąć, widzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i

marznąć, widzimy, jak się nam zdaje, że staje się kamieniem i

ziemią; gdy się ulatnia i rozpuszcza, staje się wiatrem i powiet

ziemią; gdy się ulatnia i rozpuszcza, staje się wiatrem i powiet

rzem;

rzem;

gdy powietrze się spala, staje się ogniem i, przeciwnie, z kolei

gdy powietrze się spala, staje się ogniem i, przeciwnie, z kolei

ogień

ogień

ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy powietrza, a

ściśnięty i zgaszony wraca na powrót do formy powietrza, a

powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z ni

powietrze ściśnięte i zgęszczone staje się chmurą i mgłą, a z ni

ch

ch

obu, jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody

obu, jeszcze bardziej ściśniętych, cieknie woda, wreszcie z wody

rodzą się na nowo ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają

rodzą się na nowo ziemia i kamienie. W ten sposób te ciała zdają

się

się

jakby w koło jedne rodzić drugie. Konsekwentnie, ponieważ żaden

jakby w koło jedne rodzić drugie. Konsekwentnie, ponieważ żaden

z

z

tych elementów nie zjawia się stale pod tą samą postacią, o któr

tych elementów nie zjawia się stale pod tą samą postacią, o któr

ych

ych

z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzymywać, że jest

z nich można by z przekonaniem i bez wstydu utrzymywać, że jest

tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich” (

tą, a nie inną rzeczą? Zapewne o żadnym z nich” (Platon,

Timajos

,

49 c–49d)

.

.

z

„wszystkie gatunki ciał […] powstają z brył elementarnych, ich

kombinacji i wzajemnych przemian” (

Platon,

Platon,

Timajos

Timajos

, 61 c).

, 61 c).

z

z

„Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są

„Dla każdego jest jasne, że ogień, ziemia, woda i powietrze są

ciałami. Lecz ciało posiada z natury także grubość, a każda grub

ciałami. Lecz ciało posiada z natury także grubość, a każda grub

ość

ość

obejmuje z konieczności powierzchnię; każda zaś powierzchnia

obejmuje z konieczności powierzchnię; każda zaś powierzchnia

prostolinijna składa się z trójkątów” (Platon,

prostolinijna składa się z trójkątów” (Platon,

Timajos

Timajos

, 54d).

, 54d).

geometryczna koncepcja przyrody

geometryczna koncepcja przyrody

elementy matematyczne żywiołów

elementy matematyczne żywiołów

x

3

z

z

przyroda jest matematyczna

przyroda jest matematyczna

—

—

istotnie własności żywiołów

istotnie własności żywiołów

sprowadzają się do

sprowadzają się do

odpowiednich symetrii figur

odpowiednich symetrii figur

geometrycznych, które

geometrycznych, które

determinują własności ciał

determinują własności ciał

postrzeganych zmysłami.

postrzeganych zmysłami.

x

2

x

2

x

x

x

Elementy matematyczne żywiołów

Elementy matematyczne żywiołów

BRYŁY PLATOŃSKIE

BRYŁY PLATOŃSKIE

z

„Spośród wszystkich tych figur ta, która posiada najmniejsze

podstawy, ma z konieczności naturę najruchliwszą; ma największą

ze wszystkich zdolność krojenia, jest najostrzejsza, ponadto jest

najlżejsza, ponieważ składa się z najmniejszej ilości identycznych

części” (

Platon,

Platon,

Timajos

Timajos

, 56 a).

, 56 a).

z

„Spośród czterech gatunków bowiem najtrudniej poruszyć ziemię i z

wszystkich ciał jest ona najwytrzymalsza. Jest zatem w najwyższej

mierze konieczne, aby to, co posiada takie właściwości z urodzenia,

miało najsolidniejsze podstawy” (

Platon,

Platon,

Timajos

Timajos

, 55 e).

, 55 e).

z

„Załóżmy, że ktoś modeluje ze złota wszelkie możliwe figury i nigdy

nie przestaje zmieniać żadnej z nich w inną. Ktoś pokazuje artyście

jedną z nich i pyta: “Co to jest?” Gdy chodzi o prawdę, byłoby

daleko bezpieczniej odpowiedzieć: “To jest złoto”; bo gdy chodzi o

trójkąt i wszystkie inne figury, które mogły być utworzone z tego

złota, nie należałoby nigdy mówić, że są “bytami”, bo zmieniają się

w momencie, w którym są tworzone. Jeśli jednak chce się użyć

wyrażenia: “to, co jest takie”, można się tym zadowolić. To samo

rozumowanie można zastosować do natury, która obejmuje

wszystkie ciała” (

50 b).

50 b).

z

przykład: z cząsteczki powietrza (48 elementów matematycznych —

osiem ścian, z których każda zbudowana jest z sześciu trójkątów)

mogą powstać dwie cząsteczki ognia (2

× 4 × 6 = 48), dwie i pół

cząsteczki powietrza mogą złożyć się w jedną cząsteczkę wody (2

×

48 + 24 = 120) + cząsteczka ognia

z

„Wodę zmieszaną z ogniem, delikatną i płynną wskutek ruchu i

toczenia się po ziemi, nazwano cieczą; jest miękka, bo jej podstawy,

słabsze od podstaw ziemi, łatwo ustępują. Gdy ta woda oddzieliła

się od ognia i odosobniła od powietrza, staje się bardziej

jednorodna; kurczy się w sobie dlatego, że wyszły [z niej]

cząsteczki ognia. W ten sposób zgęszczona, szczególnie gdy

przyjmuje te cechy, będąc nad ziemią, otrzymuje nazwę gradu; jeśli

to dokonuje się na powierzchni ziemi, mówimy wtedy o lodzie. Jeśli

jest mniej gęsta, jeśli jest zagęszczona połowicznie, nosi miano

śniegu. Zagęszczenie, które tworzy się nad ziemią, i to, które

powstaje z rosy na powierzchni ziemi, zwie się szronem” (59e).

miejsce

(χώρα)

z

z

„

„

Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie

Jest wreszcie trzeci rodzaj, który istnieje zawsze, mianowicie

miejsce; jest ono niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszy

miejsce; jest ono niezniszczalne, ofiarowuje pobyt u siebie wszy

stkim

stkim

przedmiotom, które się rodzą, daje się dostrzec niezależnie od

przedmiotom, które się rodzą, daje się dostrzec niezależnie od

zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania złożonego; z trudnością

zmysłów przez pewien rodzaj rozumowania złożonego; z trudnością

weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju sennego

weń można uwierzyć; postrzegamy je jako coś w rodzaju sennego

marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewn

marzenia i mówimy, że każda rzecz istnieje z konieczności w pewn

ym

ym

miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się an

miejscu, zajmuje pewną przestrzeń, i że to, co nie mieści się an

i na

i na

Ziemi, ani gdzieś na Niebie, jest niczym” (52b).

Ziemi, ani gdzieś na Niebie, jest niczym” (52b).

czas

z

z

„

„

Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i

Toteż [Bóg] postanowił utworzyć pewien obraz ruchów wiecznych i

zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego,

zajęty tworzeniem nieba, utworzył wieczny obraz bytu wiecznego,

nieruchomego, jedynego, i sprawił, że postępuje on według praw

nieruchomego, jedynego, i sprawił, że postępuje on według praw

matematycznych

matematycznych

—

—

nazywamy go Czasem” (

nazywamy go Czasem” (37d–37e)

.

.

z

Czas “naśladuje” wieczność i “porusza się ruchem kołowym według

praw matematycznych”.

z

czas jest “obrazem” wieczności - ma charakter cykliczny, cykl czasu

“zamyka się, gdy wszystkie planety znajdą się ponownie w tych

samych położeniach” - “rok doskonały”

z

z

wieczny powrót

wieczny powrót

z

z

Pozytywna rola za

Pozytywna rola za

ł

ł

o

o

ż

ż

e

e

ń

ń

filozoficznych w pracy uczonych

filozoficznych w pracy uczonych

(heurystyczna i uzasadniaj

(heurystyczna i uzasadniaj

ą

ą

ca): Kopernik,

ca): Kopernik,

Kepler

Kepler

, Galileusz

, Galileusz

–

–

za

za

ł

ł

o

o

ż

ż

enie metafizyki pitagorejsko

enie metafizyki pitagorejsko

-

-

plato

plato

ń

ń

skiej

skiej

Problem matematyczności przyrody

Problem matematyczności przyrody

z

W jaki sposób istnieją obiekty matematyki?

z

Dlaczego przyroda jest matematyczna?

z

„Jak to możliwe aby matematyka, będąca przecież produktem

ludzkiego myślenia niezależnym od wszelkiego doświadczenia, tak

doskonale pasowała do przedmiotów rzeczywistości?” (A. Einstein,

Geometria a doświadczenie

)

platonizm w filozofii fizyki

z

„Struktura fundująca zjawiska dana jest nie

przez obiekty materialne, jak atomy

Demokryta, lecz przez formę, która obiekty

materialne określa. Idee są bardziej

fundamentalne niż obiekty. Ponieważ zaś

najmniejsze części materii mają być

obiektami, w których rozpoznawalna staje się

prostota świata i od których bliżej jest do

“Jednego” i “jednolitości” świata, idee mogą

być opisane matematycznie, są po prostu

formami matematycznymi”.

Werner

Heisenberg

platonizm w filozofii fizyki

z

z

Wprawdzie w czasach Platona nie było

Wprawdzie w czasach Platona nie było

teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon

teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon

mówi w

mówi w

Timajosie

Timajosie

, możemy traktować jako

, możemy traktować jako

odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej.

odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej.

Tak na przykład współczesna fizyka mówi o

Tak na przykład współczesna fizyka mówi o

atomie wodoru. Co się za tym atomem kryje?

atomie wodoru. Co się za tym atomem kryje?

Matematyczna forma, tak jak w przypadku

Matematyczna forma, tak jak w przypadku

okręgu

okręgu

-

-

Carl

Carl

F. von

F. von

Weizsäcker

Weizsäcker

platonizm w filozofii fizyki

z

z

„

„

Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich

Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich

używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze

używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze

określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach

określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach

falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z

falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z

mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu

mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu

świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejs

świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejs

ce

ce

zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie

zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie

wszechświata pozostają ukryte”.

wszechświata pozostają ukryte”.

-

-

Steven

Steven

Weinberg

Weinberg

platonizm w filozofii fizyki

z

z

„

„

Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego

Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego

nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej

nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej

rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym

rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym

bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i

bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i

pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa

pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa

fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych

fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych

pojęć”.

pojęć”.

-

-

Roger

Roger

Penrose

Penrose

Platońska struktura świata

z

z

„Załóżmy, że istnieje

„Załóżmy, że istnieje

—

—

w sensie Platońskim

w sensie Platońskim

—

—

pewna abstrakcyjna

pewna abstrakcyjna

struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu

struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu

poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne

poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne

struktury, które są „cieniami”, lub

struktury, które są „cieniami”, lub

—

—

używając mniej poetyckiego

używając mniej poetyckiego

języka

języka

—

—

reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury”.

reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury”.

-

-

Michał

Michał

Heller

Heller

z

z

„

„

Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało

Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało

odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […]

odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […]

Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym

Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym

świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym,

świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym,

jak

jak

tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek

tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek

uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki.

uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki.

[…]

[…]

Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby

Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby

wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa

wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa

świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz for

świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz for

my,

my,

to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego c

to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego c

zegoś;

zegoś;

to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci

to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci

matematyczno

matematyczno

-

-

empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest

empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest

czystą formą”.

czystą formą”.

-

-

Michał

Michał

Heller

Heller