SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU „CIEKAWA BIOLOGIA”

DZIAŁ I – „ WIAT ZWIERZ T BEZKR GOWYCH”

Temat: Budowa i funkcja tkanek zwierz cych.

ZWIERZ TA – to najliczniejsze królestwo, cudzo ywne, ruchliwe, zwykle o budowie

tkankowej. Wi kszo z nich to bezkr gowce - 90%.

ORGANIZACJA BUDOWY ORGANIZMÓW:

KOMÓRKA

TKANKA

NARZ D (ORGAN)

UKŁAD NARZ DÓW

ORGANIZM

TKANKA – ZESPÓŁ KOMÓREK O PODOBNEJ BUDOWIE

WYSPECJALIZOWANYCH DO PEŁNIENIA OKRE LONYCH FUNKCJI W

ORGANIZMIE

TKANKI ZWIERZ CE:

A. Nabłonkowa

B. Mi niowa

• Gładka

• Poprzecznie pr kowana szkieletowa

• Poprzecznie pr kowana serca

C. Ł czna

Stała

• Chrz stna

• Kostna

• Tłuszczowa

Płynna

• Krew

• Limfa (chłonka)

D. Nerwowa

Tkanka nabłonkowa

Jedno- lub wielowarstwowa , komórki ci le przylegaj ce o ró nych kształtach
(płaskie, sze cienne, walcowate, pokryte niekiedy rz skami)

Rodzaj

Wyst powanie

Rola

Nabłonek pokrywaj co –
wy ciełaj cy

Tworzy zewn trzn
warstw skóry, wy ciela
narz dy wewn trzne np.
przewód pokarmowy ,
oddechowy

Oddziela rodowisko
zewn trzne od wn trza
ciała, chroni przed
wnikaniem
drobnoustrojów, urazami
mechanicznymi,
działaniem truj cych
zwi zków chemicznych,
utrat wody, jego
wytworami s paznokcie ,
włosy.

Nabłonek zmysłowy

Wchodzi w skład
receptorów zmysłowych

Uczestniczy w odbieraniu
zmian zachodz cych w

rodowisku zewn trznym

lub wewn trznym
organizmu

Nabłonek gruczołowy
(wydalniczo –
wydzielniczy)

Tworzy gruczoły
wydzielania zewn trznego
i wewn trznego

Wytwarza i usuwa ró ne
wydaliny i wydzieliny np.
pot, luz łój, wod ,
hormony, enzymy

Nabłonek rozrodczy

Wchodzi w skład
gruczołów rozrodczych
(j dra, jajniki)

Bierze udział w
wytwarzaniu gamet
(plemniki i komórki jajowe)

Rysunek:

Tkanka mi niowa – utworzona jest z komórek mi niowych (miocytów),
mog cych si kurzy i rozkurcza

Rodzaje

Wyst powanie/Rola

Charakterystyka

Mi niowa gładka

W cianach przewodu
pokarmowego, układu
krwiono nego,
limfatycznego, moczo –
płciowego i
oddechowego

Komórki wrzecionowate,
ostro zako czone,
jednoj drowe, j dro
poło one centralnie,
kurcz si wolno, wolno
si m cz , działaj
niezale nie od woli

Mi niowa poprzecznie
pr kowana
szkieletowa

Wraz ze szkieletem
stanowi układ ruchu,

Komórki walcowate
(cylindryczne), t po
zako czone,
wieloj drowe, j dra
poło one peryferyjnie,
wyst puj pr ki
poprzeczne, pracuje
szybko (cz sto
skurczów du a) i szybko
si m czy, praca
zale na od woli.

Mi niowa poprzecznie
pr kowana serca

Buduje mi sie sercowy

Komórki walcowate ,
rozgał zione,, wiele
j der uło onych
centralnie, skurcze
rytmiczne,
automatyczne,
niezale ne od woli.

Rysunki:

Tkanka ł czna

- stała- utworzona z ywych komórek i martwej substancji mi dzykomórkowej

- płynna - utworzona z ywych komórek rozproszonych w wieloskładnikowej
cieczy

Rola:

- wypełnia przestrzenie pomi dzy innymi tkankami, narz dami i układami

Zapewnia łaczno mi dzy nimi , podtrzymuje je i wzmacnia.

Rodzaje

Wyst powanie/Rola

Charakterystyka

Kostna

Buduje ko ci

Ma posta zwartej
struktury utworzonej z
uło onych wokół
kanałów Haversa blaszek
kostnych, tworz cych
podstawow jednostk
strukturaln ko ci –
osteon.

Chrz stna

Tworzy powierzchnie
stawowe ko ci,
przegrod nosa,
wi zadła, kr ki
mi dzykr gowe,
mał owin uszn , krta ,
koniuszek nosa

Zbudowana z komórek
chrz stnych i silnie
rozbudowanej substancji
mi dzykomórkowej,
zawieraj cej włókna
kolagenowe.

Krew

1. osocze – stanowi główn

mas krwi (ok.60%)

2.erytrocyty (krwinki

czerwone); komórki krwi

1. płyn, którego90%
stanowi woda, a reszt
głównie białka, tłuszcze,
hormony, enzymy,
witaminy, sole mineralne,
cukry, aminokwasy,
mocznik.

Osocze bez fibrynogenu
to surowica krwi.

zawieraj ce hemoglobin -

czerwony barwnik

uczestnicz cy w transporcie

tlenu i CO2;

3. leukocyty (krwinki

białe)- niszcz

drobnoustroje

chorobotwórcze i ciała obce

(antygeny)

4. trombocyty (płytki krwi)

– uczestnicz w procesie

krzepni cia krwi.

Osocze transportuje
składniki pokarmowe
głównie cukry i białka.

2. u ssaków bezj drowe, u

innych kr gowców

zawieraj j dro, jest ich 4-

5mln/mm3 krwi.

3. najwi ksze spo ród
wszystkich krwinek,
zawieraj j dro, maj
zdolno pełzakowatego
ruchu i wła ciwo ci

erne; jest ich 5-10 tys.

4. bezbarwne,
bezj drowe fragmenty
komórek, jest ich 150 –
400 tys.

Limfa (chłonka)

Naczynia limfatyczne i
w zły chłonne

Skład zbli ony do osocza
krwi, erytrocytów brak,
liczne leukocyty, ma
znaczny udział w
funkcjach obronnych
organizmu (niszczy
drobnoustroje
chorobotwórcze0,
transportuje substancje
od ywcze, głównie
tłuszcze.

Tkanka tłuszczowa - komórki tej tkanki gromadz tłuszcz, który mo e by
wykorzystywany przez organizm jako ródło energii. Tkanka ta wyst puje pod
skór , a tak e wokół serca i nerek. Jej głównym zadaniem jest zatrzymywanie
ciepła w organizmie. Szczególnie du o tkanki tłuszczowej maj ludzie otyli.

Rysunki:

Tkanka nerwowa

Utworzona z komórek nerwowych – neuronów, których cech jest posiadanie
wielu wypustek: krótkich – dendrytów i jednego aksonu ( neuryt). Zr bem
tkanki nerwowej jest tkanka glejowa, której zadaniem jest od ywianie
neuronów i uczestnictwo w ich regeneracji.

Za pomoc

dendrytów kontaktuj si z receptorami i od nich otrzymuj

informacje, przewodz impulsy do rodkowo.

Za pomoc

aksonu p[przewodz impulsy do efektorów np. mi ni. Przewodz

impulsy od rodkowo.

Rola:

Odbiera informacje ze rodowiska zewn trznego i wewn trznego organizmu,
przekazuje je do innych narz dów i układów ciała.

Dzi ki niej odbieramy subiektywne wra enia oraz wiadomie podejmujemy
decyzje o dalszym działaniu.

Rysunek:

Temat: Ró norodno organizmów zaliczanych do g bek i parzydełkowców.

Zwierz ta dzielimy zwyczajowo na bezkr gowce i kr gowce.

Bezkr gowce nie maj kr gosłupa, a kr gowce maj .

Typy bezkr gowców:

a. G bki

b. Parzydełkowce (jamochłony)

c. Płazi ce

d. Oble ce

e. Pier cienice

f. Stawonogi

g. Mi czaki

h. Szkarłupnie

G BKI

Wyst puj w wodach słodkich i słonych, wielokomórkowe, ale nie maj tkanek,
ciało dwuwarstwowe. Prowadz osiadły tryb ycia. Tworz kolonie.

W ciele liczne otwory, którymi pobieraj wod , odfiltrowuj z niej pokarm oraz
pobieraj tlen niezb dny do oddychania. Z wn trza ciała woda jest usuwana przez
otwór znajduj cy si w górnej cz ci ciała. Posiadaj szkielet krzemionkowy
(koronkowiec, nadecznik), wapienny lub z włókien sponginowych (g bka grecka).
Kształt ró ny(dzban, drzewkowaty, workowaty).

W Polsce w rzekach i jeziorach yje g bka zwana nadecznikiem tworz ce
kłaczkowate kolonie.

Organizmy, które tak jak g bki , które przepuszczaj przez swe wn trze wod i
odfiltrowuj z niej pokarm nazywamy

filtratorami.

G bki jako filtratory pobieraj szcz tki organiczne i oczyszczaj wod .

Zastosowanie

•

W redniowieczu g bki były u ywane w chirurgii, jako materiał szlifierski w

jubilerstwie oraz jako podkład pod zbroj rycersk .

•

Dla celów gospodarczych wydobywa si yj c w Morzu ródziemnym g bk

szlachetn .

•

G bka Tethya crypta, posiadaj ca szkielet krzemionkowy, stanowiła przedmiot bada

w leczeniu ludzi chorych na białaczk ze wzgl du na wła ciwo ci hamowania wzrostu

komórek ssaków.

•

Oczyszczone szkielety spongoinowe słu do celów higienicznych i tamowania krwi.

•

S bioindykatorami, czyli wska nikami czysto ci wody.

Typ: Parzydełkowce (Jamochłony)

Gromady: stułbiopławy, kr kopławy koralowce.

Cechy parzydełkowców:

1. jama chłon co – trawi ca, w której nast puje trawienie i wchłanianie strawionego pokarmu

2. parzydełka na czułkach i ramionach

3. tkanki

4. dwie warstwy ciała : zewn trzna – ektoderma i wewn trzna – entoderma, mi dzy nimi

bezpostaciowa substancja - mezoglea.

5. Symetria promienista (przez ciało mo na poprowadzi kilka osi symetrii tak, by jedna strona

była lustrzanym odbiciem drugiej)- daje to zwierz tom mo liwo zdobywania pokarmu i

obron oraz mo liwo odbierania i reagowania na bod ce.

6. Wyst puj w wodach słodkich i słonych

7. Wyst puj w postaci osiadłego

polipa i pływaj cej meduzy

8. S drapie nikami- ywi si drobnymi zwierz tami wodnymi np. Skorupiakami, larwami

owadów, małymi rybkami. Swoje ofiary chwytaj dzi ki komórkom parzydełkowym.

Niektóre komórki działaj jak strzały zatrute jadem – wystrzelone nici wbijaj si w ciało

ofiary i parali uj j toksyczn substancj . Inne wystrzelon ni przyklejaj do powierzchni

ciała ofiary, powoduj c jej unieruchomienie, ofiara zostaje wci gni ta przez otwór g bowy do

jamy chłon co – trawi cej.

9. Rozmna aj si bezpłciowo lub płciowo (przemiana pokole )

Stułbia – Budowa (rys.)

1) yje w wodach słodkich, przyczepiona do ro lin wodnych.

2) Osiadły tryb ycia.

3) Wielko 1-3 mm

4) Posta wydłu onego woreczka polipa.

5) Mo e porusza si na zasadzie koziołkowania.

6) Rozmna a si bezpłciowo przez p czkowanie i płciowo przez wytwarzanie gamet.

Wi kszo stułbiopławów to morskie organizmy yj ce w koloniach zło onych z bardzo wielu

poł czonych ze sob polipów.

Chełbia modra –wyst puje w Morzu Bałtyckim, nale y do kr kopławów, gdy
wyst puje u niej na przemian posta polipa i meduzy, przy czym posta meduzy jest
wi ksza i stanowi pokolenie dominuj ce(

przemiana pokole ).

Budowa (rys.)

Cykl rozwojowy chełbi modrej (rys.)- przemiana pokole .

W rozwoju wyst puje przemiana pokole czyli zjawisko naprzemiennego
wyst powania osobników rozmna aj cych si płciowo i bezpłciowo.

Koralowce: korale i ukwiały.

1) Wyst puj w wodach czystych, ciepłych i zasolonych.

2) Wył cznie posta polipa

3) Korale yj w koloniach a ukwiały pojedynczo.

4) Korale maj szkielet wewn trzny, który po obumarciu tworzy rafy koralowe-

jedno z najbogatszych w gatunki rodowisk ycia na Ziemi.

5) Ukwiały maj posta mi sistych polipów, wiele kolorowych ramion, swoim

wygl dem bardziej przypominaj kwiaty, ni zwierz ta.

Temat: Przystosowania płazi ców i oble ców do paso ytniczego trybu

ycia.

TYP: PŁAZI CE:

GROMADY:

A. WIRKI (wolno yj ce) np. wypławek biały

B. PRZYWRY (paso yty) np. motylica w trobowa

C. TASIEMCE (paso yty) np. uzbrojony, nieuzbrojony, b blowiec

Cechy płazi ców:

1. Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie oraz wyra nie widoczny przód i tył.

2. Dwuboczna symetria ciała (przez ciało mo na poprowadzi tylko jedn o

symetrii, tak , aby otrzyma dwie takie same cz ci.

3. Ciało pokryte worem skórno – mi niowym.

4. W przedniej cz ci skupione narz dy zmysłów i układ nerwowy.

5. Wi kszo płazi ców to paso yty (organizmy yj ce kosztem innych ywych

organizmów).

6. Wi kszo płazi ców (poza tasiemcami) ma lepo zako czony układ

pokarmowy tzn. rozpoczyna si otworem g bowym, ale brak otworu
odbytowego).

7. Cykle rozwojowe s skomplikowane, oprócz postaci dorosłej wyst puj larwy –

rozwój zło ony. Organizm, w którego ciele yje posta dorosła paso yta

nazywamy

ywicielem ostatecznym, a ten , w którego ciele yje larwa

ywicielem po rednim.

TASIEMCE:

1. Dorosłe osobniki yj w jelicie cienkim kr gowców, a larwy w innych

narz dach wewn trznych.

2. Długo ciała 2-12 metrów.

3. Budowa:

a) Główka z narz dami czepnymi – przyssawkami (uzbrojonego tak e

haczyki), którymi przyczepia si do ciany jelita.

b) Szyjka – wytwarza nowe człony

c) Człony, które w miar wzrostu i oddalania si od szyjki s coraz wi ksze i

starsze, te na ko cu odrywaj si i wraz z kałem s usuwane na
zewn trz.

4. Przystosowania do paso ytnictwa:

1) Płaskie ciało zajmuje mało miejsca w jelicie

2) Przyssawki (haczyki)- silne przytwierdzenie do jelita.

3) Ciało pokryte oskórkiem odpornym na działanie soków

trawiennych.

4) Brak przewodu pokarmowego, pokarm chłonie całym ciałem(

nie musi go trawi , gdy jest strawiony)

5) Oddycha beztlenowo (fermentacja), gdy w jelicie brak tlenu.

6) Jest obojnakiem (jeden tasiemiec ma narz dy rozrodcze e skie

i m skie), wyst puje u niego samozapłodnienie (jego plemniki
zapładniaj wytworzonego przez niego komórki jajowe). W
ka dym członie mo e by 120 tys. Jaj. Tak ogromna rozrodczo
zapewnia ci gło gatunku, stwarzaj c dla zwierz t i człowieka
ogromne ryzyko zaka enia.

7) Cykl rozwojowy tasiemca:

Rozwój zło ony – czyli wyst puj larwy zwane

w grami , yj w

ciele ywiciela po redniego – dla tasiemca uzbrojonego jest to

winia , a dla nieuzbrojonego krowa, ywicielem ostatecznym

jest człowiek, w jelicie którego yje posta dorosła tasiemca.

ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ ZJEDZENIE SUROWEGO LUB
NIEDOGOTOWANEGO MI SA WOŁOWEGO LUB WIEPRZOWEGO.

CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ TASIEMCA TO TASIEMCZYCA.

Zapobieganie – je mi so ugotowane , zbadane przez
weterynarza.

Ludzie najcz ciej zaka aj si nim, jedz c mi so wolowe
zawieraj ce w gry. W przewodzie pokarmowym człowieka
larwa przekształca si w dorosłego tasiemca, który w ka dym
swoim członie wytwarza ogromn liczb komórek rozrodczych.
Po samozapłodnieniu człony, wypełnione zapłodnionymi
komórkami jajowymi, odrywaj si i z kałem wydostaj na
zewn trz. Wraz z trawa lub wod zabrudzon ludzkimi
odchodami jaja zostaj zjedzone przez ywiciela po redniego –
krow . Z jaj rozwija si larwa, która wnika do mi ni. Gdy
człowiek zje mi so zawieraj ce w gry , cykl si powtarza.

CYKL ROZWOJOWY TASIEMCA NIEUZBROJONEGO:

MI SO ZAWIERAJ CE W GRY ZJADA CZŁOWIEK

CZŁOWIEK JEST YWICIELEM OSTATECZNYM – W JEGO

JELICIE ROZWIJA SI POSTA DOROSŁA TASIEMCA

DOJRZALY CZŁON WYPEŁNIONY JAJAMI ODRYWA SI I

WRAZ Z KAŁEM S USUWANE NA ZEWN TRZ (TRAWA)

JAJA LUB CAŁE CZŁONY ZJADA KROWA

W JEJ CIELE- W MI NIACH WYL GAJ SI LARWY –

W GRY (KROWA – YWICIEL PO REDNI)

ZARA ONE MI SO ZJADA CZŁOWIEK

Zrobi rysunek cykl rozwojowy i budowa tasiemca.

MOTYLICA:

1) Paso ytuje w w trobie kr gowców.

2) Kształt listkowaty.

3) 2 cm długo ci

4) Przyssawka g bowa i brzuszna.

5) Rozwój zło ony – ywicielem po rednim jest limak.

6) Z

ARA ENIE NAST PUJE PRZEZ NIE MYTE WARZYWA I OWOCE. Zapobieganie –

my warzywa i owoce oraz r ce.

7) Pozostałe cechy jak u tasiemca.

Rys.

WYPŁAWEK BIAŁY

1. Płaziniec wolno yj cy.

2. yje w czystych wodach.

3. Porusza si dzi ki rz skom pokrywaj cym brzuszn stron ciała.

4. Długo 1cm.

5. Zdolno regeneracji.

6. Wydziela soki trawienne na swoje ofiary, nast pnie za pomoc wysuwanej

gardzieli zasysa cz ciowo strawiony pokarm (trawienie poza organizmem).

7. Rozwój prosty – brak larwy.

8. Rys.

TYP: OBLE CE:

GROMADY:

A. WROTKI

B. NICIENIE

a) Glista ludzka

b) Włosie kr ty

c) Owsik

d) M twik buraczany(paso yt ro li rzepak, kapustne , buraki), powoduje

słaby wzrost ro lin, ółkni cie li ci, obni enie plonów.

Cechy nicieni:

1. Kształt ciała – wydłu ony a w przekroju poprzecznym okr głe (obłe)

2. Symetria dwuboczna.

3. Ciało pokryte mocnym oskórkiem b d cym wydzielin nabłonka.

4. Dro ny przewód pokarmowy – rozpoczynaj cy si otworem g bowym a

ko cz cy odbytem- co umo liwia sprawniejsze przetwarzanie pokarmu.

5. Cz

prowadzi paso ytniczy tryb ycia , a cz

jest wolno yj ca.

6. Wi kszo jest rozdzielnopłciowa, a samca i samic łatwo odró ni na

podstawie cech budowy zewn trznej –

dymorfizm płciowy.

GLISTA LUDZKA

1. Paso yt yj cy w jelicie cienkim człowieka.

2. Rozwój zło ony, ale tylko jeden ywiciel – człowiek.

3. Ciało obłe długo ci 20 -40 cm.

4. Rozdzielnopłciowe- samiec ró ni si od samicy –

dymorfizm płciowy, samica

dłu sza, grubsza a samiec krótszy, cie szy, haczykowato zako czone ciało.

5. Rys.

6. Cykl rozwojowy glisty ludzkiej:

ZARA ENIE NAST PUJE PRZEZ SPOZYCIE NIUMYTYCH WARZYW NAWO ONYCH
LUDZKIMI ODCHODAMI, PICIA WODY ZANIECZYSZCZONEJ GNOJOWIC , LUB
NIEPRZESTRZEGANIAPODSTAWOWYCH ZASAD HIGIENY OSOBISTEJ I YWIENIA.

CHOROBA WYWOŁANA PRZEZ GLIST TO GLISTNICA.

Zapobieganie glistnicy – my war.zywa i owoce, pi przegotowan wod ,
my r ce, produkty spo ywcze i naczynia

W jelicie cienkim osłonki jaj zostan rozpuszczone, a oswobodzone larwy
przebijaj cianki jelita, dostaj c si do naczy krwiono nych. Wraz z krwi
w druj do ró nych narz dów, trafiaj c w ko cu do płuc. Przenikaj do
wn trz p cherzyków płucnych, nast pnie przedostaj si kolejno do: oskrzeli,
tchawicy i gardła. Ponownie połkni te znów docieraj do jelita cienkiego, w
którym osi gaj dojrzało płciow . Samica glisty ludzkiej wytwarza około 200
jaj na dob . Po zapłodnieniu wewn trznym jaja wydostaj si na zewn trz
ciała człowieka wraz z kałem. W odpowiedniej temperaturze i wilgotno ci
oraz przy dost pie tlenu w jaju rozwija si larwa. Takie jajo nazywamy

jajem

inwazyjnym. Cykl si powtarza , gdy człowiek połknie jajo wraz z ywno ci .
Cykl rozwojowy trwa 2 -4 miesi ce.

CYKL ROZWOJOWY GLISTY-rys.

CZŁOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE (Z LARWAMI)ULEGA ZAKA ENIU

W JELICIE CIENKIM LARWY WYL GAJ SI Z JAJ I PRZEDOSTAJ DO KRWI

WRAZ Z KRWI W DRUJ DO RÓZNYCH NARZ DÓW (W TROBA, SERCE)

DOCIERAJ KOLEJNO DO PŁUS, OSKRZELI, TCHAWICY I GARDŁA

POŁKNI TE LARWY OSIADAJ W JELICIE CIENKIM, GDZIE OSI GAJ

DOJRZAŁO

PŁCIOW

ZAPŁODNIONE JAJA WRAZ Z KAŁEM CZŁOWIEKA WYDOSTAJ SI NA

ZEWN TRZ

CZLOWIEK SPO YWAJ C JAJA INWAZYJNE ULEGA ZAKA ENIU

WŁOSIE KR TY

1. Jeden z najgro niejszych paso ytów człowieka.

2. Wywołuje chorob wło nic .(trychinoza), która mo e ko czy si mierci .

3. Mo e wyst powa u ró nych gatunków mi so ernych lub wszystko ernych

(dzik, winia, lis, kot, nied wied , szczur)

4.

Zaka enie nast puje przez zjedzenie zaka onego mi sa wini lub dzika.

5.

Zapobieganie wło nicy – je mi so znanego pochodzenia i zbadane przez

lekarza.

6. Cykl rozwojowy

W oł dku człowieka, pod wpływem enzymów trawiennych, otorbione larwy (znajduj ce si

wcze niej w mi niach zwierz cia) wydostaj si z otoczek, a nast pnie przedostaj si do

jelita cienkiego. Tam w ci gu 48-72 godzin osi gaj dojrzało płciow i kopuluj . Po

kopulacji samce gin , a samice przedostaj si do w złów chłonnych. Samice rodz ywe

larwy, ka da samica około 1500. Z w złów chłonnych larwy dostaj si do krwi, a wraz z ni

do mi ni poprzecznie pr kowanych. Po wnikni ciu do włókna mi niowego zwijaj si

spiralnie i otorbiaj . Niektóre gin , inne zachowuj zdolno do zara ania nawet przez

kilkadziesi t lat. Te, które przetrwaj mog powodowa powa ne zaburzenia w organizmie.

OWSIK

1. Wielko 1-3 mm, barwy białawej.

2. Paso ytuje w jelicie grubym, wyrostku robaczkowym i ko cowym odcinku jelita

cienkiego.

3. Wywołuje chorob zwan owsic .

4. Objawy: sw dzenie, bezsenno , bóle brzucha, nudno ci, zaburzenia

wypró niania, zapalenie skóry, wysypka.

5. Zara enie nast puje poprzez bezpo redni kontakt chorych dzieci, spanie we

wspólnej po cieli, u ywanie wspólnych rodków higieny np. r cznika.
Zapobieganie – przestrzega zasad higieny.

WROTKI

Zwierz ta te zamieszkuj przede wszystkim wody słodkie, ale znane s te formy
słonowodne i l dowe, yj ce na wilgotnych mchach i w glebie.

Wrotki s rozdzielnopłciowe, wyst puje u nich dymorfizm płciowy. Samce maj

uwstecznione narz dy wewn trzne, u wi kszo ci gatunków przewód nasienny ko czy si

pr ciem. Jajniki mog by pojedyncze lub parzyste, jajowody otwieraj si do kloaki. Wrotki

maj zdolno do rozmna ania si w drodze partenogenezy przez kilka pokole .

Ciało wrotka podzielone jest na trzy odcinki: głow , tułów i nog . Maj najcz ciej
kształt wydłu ony z szerokim przednim ko cem, tzw. aparatem wrotnym. Aparat
wrotny lub rz skowy ma posta tarczy z rozmieszczonymi na niej rz skami. Tylny
koniec ciała zw a si tworz c krótsz lub dłu sz nog zako czon dwoma
palcami. Ciało pokryte jest cienk kutikul . Warstwa okrywaj ca ciało jest na tyle
przejrzysta, e widoczne s przez ni narz dy wewn trzne wrotk

TEMAT: CECHY PIER CIENIC NA PRZYKLADZIE D D OWNICY.

TYP: PIER CIENICE:

GROMADY:

A. SK POSZCZETY np. d d ownicaA- gleba, rureczniki yj ce w mi kkim mule,

wazonkowce – w glebie-1cm, białe

B. PIJAWKI

C. WIELOSZCZETY NP. NEREIDA

Cechy pier cienic:

1. Zamieszkuj wody słodkie, słone i gleb .

2. Niektóre prowadz osiadły tryb ycia, inne swobodnie pływaj , jeszcze inne

yj zagrzebane w mule lub piasku dna zbiornika wodnego.

3. Podział ciała na pier cienie = segmenty = metamery.

4. Segmenty takie same, z wyj tkiem przednich i tylnych, wyra ny przód i tył

ciała, nieco wi ksze segmenty u d d ownicy tworz ce siodełko, które
wydziela luz chroni cy zapłodnione jaja.

5. Ciało wydłu one , obłe, pokryte worem skórno – mi niowym.

6. Rozpoczyna si proces cefalizacji, czyli wyodr bniania głowy.

7. Poruszaj si za pomoc szczecinek (parapodiów) – 4 pary w ka dym

segmencie.

8. Zamkni ty układ krwiono ny (krew kr y w naczyniach krwiono nych , nie

wylew si do jam ciała). Składa si z naczynia grzbietowego, brzusznego i
naczy okr nych.

9. Wymiana gazowa cał powierzchni ciała.

10. Układ wydalniczy składa si z nefrydiów i nazywany jest metanefrydialnym.

Ma metameryczn budow ciała.

11. Drabinkowy układ nerwowy – składa si ze zwoju nadprzełykowego,

podprzełykowego poł czone obr czk około przełykow .

12. D d ownice – brak oczu, wieloszczety posiadaj oczy.

13. S obojnakami, zapłodnienie krzy owe,rozwój prosty, wieloszczety

rozdzielnopłciowe, larwa trochofora.

Znaczenie d d ownic:

1. Dr

korytarze umacniane luzem, korytarzami do korzeni ro lin dostaj si

powietrze wraz z tlenem i woda.

2. Wci gaj w korytarze opadłe li cie, opadłe li cie gnij c poprawiaj yzno

gleby.

3. Mieszaj poszczególne warstwy gleby i spulchniaj j i poprawiaj jej struktur .

D d ownice s saprofitami, ywi si martwymi szcz tkami ro lin i zwierz t.

PIJAWKA

Pijawka lekarska ywi si krwi kr gowców. Jest półpaso ytem, gdy eruje na
swoich ywicielach czasowo. Ma przyssawki po obu ko cach ciała. Wydziela
substancj zapobiegaj c krzepni ciu krwi – hirudyn prze gruczoły przewodu
pokarmowego. Ma jelito z bocznymi kieszeniami, w których przechowuje krew i
dlatego długo mo e wytrzyma bez pobierania pokarmu (nawet 2 lata).

Niektóre pijawki s drapie nikami.

NEREIDA

Gatunek pier cienic, nale cy do gromady wieloszczetów , yj cy w Bałtyku.
Posiadaj oczy, s rozdzielnopłciowe.

TEMAT: RÓ NORODNO

ZWIERZ T ZALICZANYCH DO TYPU

MI CZAKÓW.

TYP: MI CZAKI

Gromady:

a. limaki

b. mał e

c. głowonogi

Cech mi czaków jest mi kkie ciało okryte muszl . Wyst puj w wodach słodkich,
słonych i na l dzie.

LIMAKI

1. Ciało składa si z głowy, nogi i worka trzewiowego, okrytego pojedyncz ,

spiralnie skr con muszl .

2. Muszla jest wytworem płaszcza okrywaj cego worek trzewiowy, w którym

znajduje si wi kszo narz dów wewn trznych.

3. Noga zbudowana jest z mi nia, słu y do poruszania si .

4. Spodnia powierzchnia nogi wydziela luz, który ułatwia poruszanie.

5. W głowie znajduje si mózg, a na Glowie jedna lub dwie pary czułków, na

dłu szych s wyra nie wyodr bnione oczy.

6. J zyk pokryty tark do cierania pokarmu ro linnego (u l dowych).

7. limaki l dowe: winniczek i wst yk oraz limaki nagie: pomrów bł kitny i wielki,

linik wielki i szary

8. limaki słonowodne oddychaj skrzelami, a l dowe i słodkowodne np.

błotniarka stawowa płucami.

9. limaki l dowe i słodkowodne s obojnakami , a słonowodne

rozdzielnopłciowe.

10. limaki morskie wyró niaj si barwami i niezwykłymi kształtami muszli. S

w ród nich niebezpieczni drapie cy np. sto ki i rozkolce- parali uj ofiary
jadowit wydzielin . Ich uk szenia mog by niebezpieczne nawet dla

człowieka. Jaskrawa barwa jest ostrze eniem dla drapie ników przed trucizn
zawart w ciele limaka.

MAŁ E

1. Zwierz ta wodne

a. Słodkowodne : szcze uja , skójka, racicznica

b. Słonowodne: ostrygi, perłopław, (sercówka, rogowiec, omułek,

małgiew- mał e Bałtyku)

2. Ciało mał a okrywa muszla składaj ca si z dwóch cz ci, poł czonych

wi zadłami.

3. Wielko 2mm – 140 cm. Jest to przydacznia nale ca do najwi kszych

bezkr gowców wiata i wa ca 400kg.

4. Prowadz osiadły tryb ycia, przytwierdzone do skał(ostrga) lub zakopane w

mule (szcze uja).

5. Składaj si z nogi i worka trzewiowego, wi kszo nie posiada oczu.

6. S filtratorami – pobieraj pokarm z wody za pomoc syfonu wpustowego,

syfon wypustowy do usuwania zb dnej wody.

7. Oddychaj skrzelami.

8. Niektóre mał e jak racicznice i perłopław wydzielaj substancj , która

krzepn c tworzy nici – tzw. Bisior, słu cy do zakotwiczania si w twardym
podło u.

9. Powstawanie perły:

Perły powstaj z wydzieliny słu cej do ochrony organizmu przed drobnymi ,
obcymi ciałami wnikaj cymi do wn trza muszli. Wi kszo gatunków mał y
mo e wytworzy perł , lecz tylko te, które s tworzone przez yj ce w
tropikach perłopławy maj czyst barw i połysk.

• Drogocenna perła powstaje , gdy do wn trza muszli dostanie si obce

ciało np. ziarenko piasku.

• Mał broni si odkładaj c wokół niego kolejne cieniutkie warstwy masy

perłowej, któr wy cielona jest od wewn trz muszla.

• Po kilku latach we wn trzu muszli powstaje l ni ca perła. Za

najcenniejsze uwa a si niezwykle rzadkie, czarne perły.

10. Rola mał y:

- pokarm dla zwierz t i ludzi

- oczyszczaj wod .

GŁOWONOGI

1. Wyst puj w wodach słonych.

2. Nale tu kałamarnice (kalmary), o miornice, m twy, lodziki.

3. Ciało zbudowane z głowy i worka trzewiowego.

4. Maj wieniec ramion wokół otworu g bowego, które s pokryte komórkami

odbieraj cymi bod ce dotykowe i smakowe. Ramiona słu do chwytania
zdobyczy i pomagaj w pływaniu.

5. Prowadz bardzo aktywny tryb ycia.

6. Przy poruszaniu si wykorzystuj sił odrzutu wody, wyrzucanej przez tzw. Lejek

znajduj cy si poni ej otworu g bowego.

7. Podczas ucieczki uwalniaj z gruczołu czernidłowego ciemn substancj , co

chroni je przed wrogiem.

8. Maj zdolno zmiany kolorów ciała, co słu y im do maskowania lub

ostrzegania przed niebezpiecze stwem np. rozdra niona kałamarnica –
czerwona, zaniepokojona – niebieska.

9. Układ krwiono ny otwarty.

10. S drapie nikami, ywi si rybami, limakami, krabami.

11. Doskonały wzrok i dobrze rozwini ty układ nerwowy, widz kształty i barwy.

12. Inteligentne, łatwo si ucz .

13. Muszla kalmarów uległa redukcji, pozostała im jedynie wewn trzna płytka w

kształcie li cia.

TEMAT: RODOWISKO YCIA A CECHY BYDOWY I CZYNNO CI YCIWYCH

SKORUPIAKÓW I PAJ CZAKÓW.

TYP: STAWONOGI

GROMADY:

A. SKORUPIAKI

B. PAJ CZAKI

C. OWADY

Cechy stawonogów:

1. yj we wszystkich rodowiskach (woda, l d, gleba, powietrze, a nawet jako

paso yty – powierzchni oraz wn trze innych organizmów).

2. Pochodz od pier cienic.

3. Ciało pokryte chitynowym oskórkiem.

4. Maj zdolno linienia ( zrzucania pancerza) przez całe ycie tylko owady w

fazie larwy i poczwarki.

5. Oskórek ten stanowi zewn trzny szkielet, do którego s przytwierdzone mi nie

umo liwiaj ce poruszanie.

6. Oskórek stawonogów l dowych chroni je przed utrat wody przez parowanie.

7. W ciele mo na zaobserwowa podział ciała na pier cienie, cho u wi kszo ci

stawonogów ł cz si one w wi ksze odcinki ciała.

8. Otwarty układ kr enia (krew wylewa si z naczy krwiono nych do jam

ciała).

9. Nazwa stawonogi pochodzi od charakterystycznej cechy przedstawicieli tego

typu zwierz t – maj one odnó a zło one z kilki cz ci poł czonych ze sob
ruchomo za pomoc stawów.

10. Niektóre odnó a słu do chodzenia lub pływania, inne s przekształcone w

czułki lub narz dy g bowe.

SKORUPIAKI:

1. yj w wodzie słodkiej (rak, oczlik rozwielitka-dafnia), słonej (krab, krewetka,

homar, langusta) i nieliczne na l dzie (stonoga, prosionek).Planktonowe to
rozwielitka, dafnia, p kle (osiadłe, wytwarzaj ce ochronne, sto kowate
skorupki wapienne, wygl dem przypominaj ce wulkany)

2. Pokryte stwardniałym, chitynowym pancerzem, który m a zdolno linienia,

wtedy rosn – taki wzrost nazywamy skokowym.

3. Ciało składa si z głowotułowia i odwłoku.

4. Maj liczne zró nicowane pod wzgl dem budowy i funkcji odnó a(g bowe –

3 p. –para uwaczek i dwie pary szcz k, czułki- 2p-narz dy dotyki i smaku,
kroczne-

5p., odwłokowe, wachlarz).

5. Oczy osadzone na słupkach, dzi ki czemu obserwuj teren wokół siebie.

6. Pierwsza para odnó y krocznych to szczypce, które słu do chwytania i

przytrzymywania pokarmu.

7. Odwłok podzielony jest na segmenty, na nim s odnó a odwłokowe – do

przenoszenia jaj i młodych raków oraz do pływania, ostatni to wachlarz.

8. Oddychaj skrzelami.

9. S rozdzielnopłciowe, młode pozostaj przez pewien czas pod opiek matki,

przechodz c kolejne wylinki upodabniaj si do osobników dorosłych.

10. Układ wydalniczy – gruczoły zielone (metanefrydia) u podstawy drugiej pary

czułków.

11. Ciekawostki:

a. Rak zagro ony podwija gwałtownie odwłok pod tułów i na zasadzie

odruchu płynie do tyłu;

b. Krab porusza si chodz c bokiem za pomoc pi ciu par odnó y;

c. Rozwielitka- 0,5 cm, przezroczysty pancerzyk, pływa uderzaj c silnie

rozgał zionymi czułkami;

d. Stonoga – skorupiak l dowy, yje pod kamieniami i w spróchniałym

drewnie, 1cm

PAJ CZAKI:

1. Wi kszo paj czaków yje na l dzie.

2. Nale do nich paj ki (krzy ak, topik – paj k wodny), kosarze, roztocza,

zaleszczotki, skorpiony.

a. Kleszcz- las, ł ka, pastwisko

b. Skorpion –rejony tropikalne i subtropikalne, liczny na pustyniach

c. Zaleszczotek –opadłe li cie, szczeliny w korze drzew, zakurzone ksi ki w

starych bibliotekach

d. wierzbowiec – paso yt, yje w naskórku ssaków

e. Kosarz – ł ki, pola, zagrody, domostwa,

f. Topik – wody stoj ce zbiorników słodkowodnych

3. Ciało składa si z głowotułowia i odwłoku.

4. 4 pary pojedynczych oczu.

5. Okryte chitynowym pancerzem.

6. 4 pary odnó y krocznych.

7. Narz dy g bowe to nogogłaszczki – do przytrzymywania zdobyczy oraz

szcz koczułki – do rozrywania pokarmu zaopatrzone w kolce jadowe.

8. Na odwłoku gruczoły prz dne, wydzielaj ciecz zastygaj c na powietrzu w

ni , z której za pomoc grzebyków na ko cu odnó y tkaj paj czyn .,
Składa si ona z nici okr nych – lepkich i promienistych – nielepkich , po
których si porusza.

9. Narz d oddechowy – płucotchawki do których prowadz otwory na

brzegach ciała – przetchlinki.

10. S drapie nikami, ywi si innymi stawonogami, ofiary chwytaj w sie ,

wstrzykuj im jad oraz owijaj prz dz . Trawienie poza organizmem – do ciała
ofiary wydzielaj soki trawienne, by po pewnym czasie wyssa strawiony
pokarm.

11. S rozdzielnopłciowe, rozwój Prost.

12. Wydalaj za pomoc cewek Malpighiego.

13. Ciekawostki:

a) Paj k krzy ak buduje sie codziennie rano.

b) Kosarze nie prz d paj czyny, s aktywne głównie w nocy, od ywiaj si

ywymi i martwymi ro linami oraz drobnymi zwierz tami.

c) Roztocza- niektóre mikroskopijne roztocza yj w rodowisku wodnym,

niewielkie roztocze l dowe cz sto wyst puje w naszych mieszkaniach, a
ich odchody gromadz ce si w kurzu s przyczyn alergii wielu osób. Do
roztoczy nale k

leszcze, które ywi si krwi zwierz t i ludzi. Przenosz

one

zapalenie opon mózgowych lub borelioz . Przenosz pierwotniaki,

które u psów wywołuj babeszjoz ko cz c si zazwyczaj mierci .
Innym rodzajem roztoczy jest

wierzbowiec wywołuj cy chorob skóry

zwan

wierzbem. Zarazi si mo na przez po ciel i ubrania, z których

korzystała chora osoba.

TEMAT: ZALE NO

MI DZY BUDOW , RODOWISKIEM YCIA I CZYNNO CIAMI

ZYCIOWYMI OWADÓW.

1. yj w rodowisku l dowo – powietrznym i w wodach słodkich, nieliczne

paso yty.

2. Jest to najliczniejsza w gatunki gromada zwierz t współcze nie yj cych.

3. Maj zdolno aktywnego lotu dzi ki skrzydłom, co pozwoliło im opanowa

ró ne rodowiska ycia.

4. Rz dy owadów:

a. Chrz szcze (stonka ziemniaczana, biedronka siedmiokropka,

chrab szcz majowy, pływak ółtobrze ek);

b. Motyle (niepylak Apollo, bielinek kapustnik, pa królowej, pa eglarz).

c. Błonkówki (osy, trzmiel, pszczoły, mrówki)

d. Muchówki (much, b ki, gzy).

5. Dziedzina nauki badaj ca owady to entomologia.

6. Ciało składa si z głowy, tułowia i odwłoku.

7. Pokryte chitynowym oskórkiem.

8. Na głowie:

a. Oczy zło one – owady maj zdolno rozpoznawania kolorów

nierozró nialnych dla człowieka, a ich oczy s wyczulone na
gwałtowny ruch.

b. Czułki – to główne narz dy zmysłów – dzi ki nim rozpoznaje kształt i

struktur napotkanych obiektów oraz zapach i smak

c. Ró ne typy aparatów g bowych np. motyl od ywiaj cy si nektarem

kwiatów ma aparat g bowy ss cy w postaci długiej rurki, mucha –
li cy, komar – kłuj co – ss cy.

9. Na tułowiu

a. Trzy pary odnó y – głównie do chodzenia (konik polny – dobrze

umi nione tylne odnó a – do skakania, turku podjadek, yj cy w
glebie i dr

cy w niej korytarze, ma przednie odnó a grzebne, a

pływak ółtobrze ek yj cy w wodzie ma przednie odnó a pływne)

b. Skrzydła – dwie pary błoniastych (wa ki, motyle), lub jedna para jest

przekształcona w twarde pokrywy (u chrz szczy), u muchówek – jedna
para skrzydeł, druga uległa redukcji, istniej te owady, które ze
wzgl du na paso ytniczy tryb ycia utraciły skrzydła np. wszy, pchły,
pluskwy.

10. Na odwłoku u samców wyst puje narz d kopulacyjny, a u samic pokładełko

– rurka słu ca do składania jaj. U niektórych owadów np. pszczół i os, na
odwłoku znajduje si dło, które jest broni przeciwko napastnikom.

11. Oddychaj tchawkami – cienkie rurki doprowadzaj ce tlen do wszystkich

Komorek ciała. Tlen nie jest rozprowadzany przez krew.

12. Układ krwiono ny otwarty.

13. Narz d wydalniczy – cewki Malpighiego.

14. Owady s rozdzielnopłciowe, zapłodnienie wewn trzne, rozwój zło ony z

przeobra eniem zupełnym lub niezupełnym.

Przeobra enie zupełne

Jajo----------------larwa-------------------poczwarka--------------------owad dorosły
(imago)

Larwy nie s podobne do postaci dorosłej. Ró ni si te budow i trybem

ycia np. p drak – larwa chrab szcza yj ca w glebie, czerw – larwa much,

pszczoły, g sienica – larwa motyla.

Poczwarka – powstaje z przekształconej larwy, nieruchoma, nie pobiera
pokarmu, otacza si osłon zwan kokonem. W kokonie nast puje
przeobra enie postaci larwalnej w posta dorosł .

Wyst puje u motyla, pszczoły, chrab szcza, biedronki.

Przeobra enie niezupełne

Jajo---------------------------larwa---------------------posta dorosła (imago)

Larwa podobna do postaci dorosłej, ale mniejsza, pozbawiona skrzydeł i
niedojrzała płciowo. Mo e te y w innym rodowisku, ni owad dojrzały.
Larwa ro nie, przechodzi kolejne linienia, z czasie przekształca si w zdolnego
do rozrodu dorosłego owada. Takie przeobra enie wyst puje u konika
polnego, wierszcza, termita, wszy, patyczaka.

15. Niektóre owady tworz społecze stwa. W społeczno ciach pszczół wyst puj

trzy wyspecjalizowane grupy osobników zwane kastami: królowe, trutnie i
robotnice.

Robotnice – buduj i naprawiaj gniazdo, opiekuj si królow i larwami,
przynosz pokarm

Trute zapładnia samic

Królowa – jest podczas lotu godowego zapładniana przez wielu samców raz
w yciu, co wystarcza jej na całe Zycie, dzi ki temu jest matk wszystkich
pszczół w gnie dzie.

Owady społeczne buduj gniazda. Owadami społecznymi SA mrówki i
termity.

16. Mimetyzm – jest d to zdolno upodabniania si niektórych zwierz t i ro lin

barw , kształtem do otoczenia lub innych zwierz t (ro lin). Jest to jeden z
mechanizmów obronnych zwierz t oraz jeden ze sposobów wabienia
owadów zapylaj cych przez ro liny.

17. Znaczenie owadów

1) Zapylaj wi kszo ro lin u ytkowych.(motyle)

2) Oczyszczaj gleb z martwych szcz tków organicznych,

poprawiaj struktur gleby.(mrówki, uk gnojowy)

3) Produkuj pewne surowce jak wosk, miód, jedwab.(pszczoła,

jedwabnik morwowy)

4) Niszcz lasy, uprawy polowe i ogrodowe.(osnuja gwia dzista,

korniki, bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana, mszyce –
wypijaj soki.)

5) Uszkadzaj i niszcz zapasy po ywienia, odzie (wołek zbo owy,

m cznik młynarek, mól odzie owy)

6) S roznosicielami ró nych chorób, jak zarod ców malarii – komar

widliszek, wesz głowowa – tyfus, mucha – zarazki duru
brzusznego.

WIJE

Wije (Myriapoda) - podtyp stawonogów charakteryzuj cych si obecno ci wyra nie

wyró nionej głowy i wydłu onego tułowia o wielu segmentach (od 10-180, chocia nazwa

"Myriapoda" znaczy "dziesi ciotysi conogie"). Na segmentach parzyste odnó a lokomocyjne,

czasem zró nicowane w zale no ci od poło enia segmentu. Ostatni segment - telson -

pozbawiony odnó y.

TEMAT: SZKARŁUPNIE

1. Zwierz ta morskie , yj w morzach ciepłych o du ym zasoleniu.

2. Nale tu rozgwiazdy, je owce, strzykwy, w owidła, liliowce.

3. Symetria promienista.

4. Posiadaj szkielet wewn trzny zbudowany ze zwi zków wapnia.

5. Maj układ wodny – system kanałów wypełnionych wod . Wypustki tego

układu, małe nó ki wychodz ce przez otworki na dolnej stronie ciała na
zewn trz, słu do poruszania si po dnie.

TEMAT: CHOROBY PASO YTNICZE

Paso yt – to organizm yj cy kosztem innego ywego organizmu

Paso yty gro ne dla ycia człowieka:

Włosie

Tasiemiec b blowcowy

Toksoplazmoza

Tasiemiec b blowcowy

To jeden z najniebezpieczniejszy w ród tasiemców dla człowieka, który wywołuje chorob zwan b blowic .. Dojrzała posta

tasiemca bytuje w jelicie cienkim u po redniego ywiciela z rodziny psów, jakim jest pies, lis, wilk, pies dingo, kojot, itp. Osi ga

niewielkie rozmiary, zaledwie od 2 do 5mm długo ci.

Cykl rozwojowy tasiemca b blowcowego w organizmie psa

Jaja tasiemca po dostaniu si do ywiciela po redniego, jakim jest zwykle pies zaka aj jego układ pokarmowy. Z jaj wyl gaj

si larwy - tzw. onkosfery, które naczyniami krwiono nymi dostaje si do narz dów wewn trznych ywiciela. Po okresie rozwoju

rozwój larw w stadium zwane b blowiec s one wydalane z kałem. Drog pokarmow dostaj si do ywiciela ostatecznego,

jakim jest bydło, kozy oraz człowiek.

Jak si zara amy?

Człowiek zara a si zwykle za po rednictwem psów. Typow przyczyn jest nierozwa na pieszczota ze zwierz ciem –

całowanie psa w pysk, co powoduje zbli enie ust do nosa, gdzie na okolicznych włosach mog by przyczepione jaja tasiemca,

czy przez lin . ródłem zaka enia mog by równie jaja tasiemca wydalone przez lisy na le ne owoce. Oczywi cie ryzyko

jest niewielkie – tote po zjedzeniu niemytych jagód w lesie nie powinni my od razu biec do lekarza podejrzewaj c b blowic .

Choroba nie rozwija si od razu, a wska nikowe badania krwi na obecno paso yta mog by wiarygodne dopiero po kilku

miesi cach od zaka enia.

Objawy b blowicy

Po przeniesieniu si do przewodu pokarmowego człowieka jaja tasiemca b blowcowego rozwijaj si w larwy. Larwy mog

usadawia si niemal w ka dym narz dzie ciała ludzkiego, gdzie si rozrastaj si wytwarzaj c torbiele. Objawy i przebieg

choroby zale od miejsca usadowienia torbieli larwalnych, ich ilo ci i wielko ci. Najcz ciej torbiele rozwijaj si w w trobie,

płucach i mózgu, ale mog tworzy si równie w nerkach, ledzionie, ko ciach i oku. Je eli torbiel usadawia si w w trobie,

mo e da objawy pobolewania w prawym pod ebrzu, ogólnego złego samopoczucia, a w przypadku ucisku na drogi ółciowe

równie ółtaczki. Larwy tasiemca mog wykazywa równie cechy nowotworu zło liwego daj c odległe przerzuty i prowadz c

szybko do wyniszczenia organizmu.

Leczenie b blowicy

Leczenie farmakologiczne polega na przyjmowaniu przez długi okres czasu leków niszcz cych tasiemca i jego larwy (np.

albendazol). Ponadto mo e by niezb dne chirurgiczne usuwanie zaatakowanych tkanek.

Niezb dna higiena

Unikajmy li ni i całowania swego domowego zwierz cia! Przed zbiorami czarnych jagód (jagód borówki czernicy) -

niezale nie od tego, jak realne jest to zagro enie – warto dokładnie umy zakurzone owoce, równie ze wzgl du na inne

zarazki.

Toksoplazmoza ) – paso ytnicza choroba ludzi i zwierz t spowodowana zara eniem pierwotniakiem Toxoplasma gondii

ywicielem ostatecznym s koty domowe i niektóre kotowate ywicielem po rednim za wszystkie ssaki ł cznie z człowiekiem oraz ptaki.

Mo na wyró ni kilka typów toksoplazmozy:

•

ze wzgl du na sposób zara enia: nabyt lub wrodzon

•

ze wzgl du na wyst puj ce objawy: objawow lub utajon .

Drogi zara enia: toksoplazmoza nabyta - spo ywanie surowego lub niedogotowanego mi sa, nieprzegotowanego mleka, niemytych owoców

z ogrodu, po którym chodz zara one zwierz ta; toksoplazmoza wrodzona - przej cie paso yta na płód przez ło ysko.

wie e zara enie u osoby z prawidłow odporno ci jest zazwyczaj bezobjawowe.

W postaci wrodzonej objawy zale od zaawansowania ci y w chwili zaka enia matki. Wynika st d ich zró nicowanie. Charakterystyczna

triada objawów tzw.

triada Sabina i Pinkertona, do której nale małogłowie i (lub) wodogłowie zapalenie siatkówki oraz naczyniówki, a

tak e zwapnienia ródmózgowe wyst puje w ok. 30% przypadków. Towarzyszy jej cz sto znacznego stopnia opó nienie rozwoju umysłowego.

Głównym ródłem zara enia kotów jest polowanie na drobne gryzonie (i oczywi cie ich zjadanie). Ograniczenie swobody kota poza domem

zapobiega przenoszeniu si infekcji z innych zwierz t, co znowu chroni nas przed infekcj .

W obecnym stanie bada wynika, e główn przyczyn (70%) jest surowe lub niedogotowane mi so. Wst pnie badaj cym od 10 lat udało si

ustali , e po zamro eniu go gł boko lub "gotowaniu" powy ej 20 minut w temp. 60 stopni Celsjusza pierwotniak zanika.

ZASADY PROFILAKTYKI CHORÓB PASO YTNICZYCH:

1. niejedzenie niemytych owoców, surowego, niedogotowanego lub niezbadanego przez

weterynarza mi sa

2. Unikanie picia nieprzygotowanej wody.

3. Korzystanie z wył cznie czystych r czników, własnej bielizny i po cieli.

4. Unikanie przez kobiety w ci y kontaktów z kotami.

Paso yt

Sposób zaka enia

Miejsce

bytowania

Objawy

Włosie

Zjedzenie niezbadanego

mi sa wieprzowego lub

mi sa z dzika

Najpierw jelito

cienki, pó niej

mi nie

Wysoka gor czka, ból

mi ni, ból brzucha,

obrz k twarzy

Glista ludzka Spo ycie wody, warzyw lub

owoców ska onych jajami

Jelito cienkie

Osłabienie, zawroty

głowy, kaszel,

nadmierna pobudliwo ,

obrz k twarzy

Owsiki

Zaka one jajami po ciel,

r cznik, deska sedesowa

Jelito grube

Sw dzenie odbytu,

utrata łaknienia,

nerwowo

Giardie

(lamblie)

Połkni cie cyst , które

znajduj si w

zanieczyszczonej fekaliami

wodzie.

Jelito cienkie

Bóle brzucha, nudno ci

Tasiemiec

b blowcowy

Kontakt z psami, brudne

owoce le ne

W troba, płuca,

mózg, nerki,

ledziona, ko ci,

oko

Zale od

zaatakowanego narz du,

ogólne złe

samopoczucie, bóle i in.

Tasiemiec

uzbrojony i

nieuzbrojony

Zjedzenie niezbadanego,

niedogotowanego mi sa

wieprzowego lub wołowego

Jelito cienkie

Osłabienie, chudni cie,

bóle brzucha, nudno ci,

wymioty, biegunka

Toksoplazma Zjedzenie surowego mi sa,

kontakt z odchodami

zara onego kota, zjedzenie

niemytych owoców,

przej cie paso yta przez

ło ysko do płodu

krew

Powi kszenie w złów

chłonnych, utrata

wzroku, słuchu,

upo ledzenie umysłowe

(u dzieci zara onych

przez matki)

Motylica

w trobowa

Zanieczyszczona woda,

niemyte warzywa i owoce

W troba

Bóle głowy, osłabienie,

nudno ci, pokrzywka,

brak łaknienia, gor czka

Pełzak czerwonki - drog pokarmow poprzez spo ycie cyst -…jelito grube -

zapalenie jelita poł czone z owrzodzeniem, krwawa biegunka, bóle brzucha, wymioty

rz sistek pochwowy – kontakty seksualne, wspólny r cznik, deska sedesowa – drogi

moczopłciowe – zapalenie pochwy, ółtozielona wydzielina, pieczenie sromu, u m czyzn

mleczny wyciek z cewki moczowej, cz ste parcie na mocz

kleszcz – spadaj z drzew –skóra – borelioza, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych

(przenosz bakterie, wirusy, pierwotniaki)

wierzbowiec – r czniki, po ciel – naskórek – ró owe korytarze wypełniaj ce si szaro –

czarnym kałem paso yta, wi d.

TEMAT: POWTÓRZENIE WIADOMO CI O BEZKR GOWCACH.

TEMAT: SPRAWDZIAN WIADOMO CI Z BEZKR GOWCÓW.

DZIAŁ II

WIAT ZWIERZ T KR GOWYCH

TEMAT: PRZYSTOSOWANIA RYB DO YCIA W WODZIE.

Cechy kr gowców:

1. Posiadaj szkielet osiowy zło ony z czaszki i kr gosłupa.

2. Cz ci ciała: głowa, tułów, ogon.

3. W głowie mózg i narz dy zmysłów: wzroku, słuchu, równowagi, w chu, smaku,

na ciele dotyku.

4. Tułów zawiera narz dy wewn trzne zaopatrzony w 2 pary ko czyn.

5. Ciało pokryte wielowarstwow skór .

6. Oddychaj skrzelami – wodne i płucami – l dowe.

7. Do kr gowców nale gromady: ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki.

8. Ryby, płazy, gady – zmiennocieplne.

9. Ptaki, ssaki – stałocieplne.

Zmiennocieplne, to takie, których temperatura ciała zmienia si wraz z
temperatur otoczenia.

Stałocieplne to takie, które utrzymuj stała temperatur ciała niezale nie od
temperatury otoczenia.

Porównanie budowy ciała bezkr gowców i kr gowców – rys.

Ichtiologia - to nauka o rybach

Cechy ryb:

1. Wyst powanie – wody słodkie : (karp, leszcz, lin, pło ,pstr g) i słone ( led ,

dorsz, makrela, łoso ).

2. Podział

a. Kostne (kostnoszkieletowe) –ich szkielet jest zbudowany z tkanki kostnej,

posiadaj p cherz pławny, który jest narz dem hydrostatycznym
umo liwiaj cym zmian gł boko ci zanurzenia, nale tu: dorsze, pstr gi,
karpie.

b. Chrz stne (chrz stnoszkieletowe)- ich szkielet zbudowany jest z tkanki

chrz stnej, brak p cherza pławnego, aby nie opa na dno nieustannie
pływaj . Nale tu rekiny i płaszczki.

3. S zmiennocieplne- tempo procesów biologicznych zale y od temperatury

otoczenia.

4. Budowa:

a. Opływowy kształt ciała

b. Pokryte łuskami uło onymi dachówkowato (jest mocne, elastyczne,

ułatwia poruszanie si ) i luzem

c. Cz ci ciała: głowa, tułów, ogon, brak szyi

d. Płetwy:

Parzyste: piersiowe i brzuszne – słu do utrzymania

równowagi, odgrywaj rol stateczników (zapewniaj
wła ciw pozycj ciała), do zmiany kierunku ruchu i
zatrzymania si w miejscu.

Nieparzyste: grzbietowa, odbytowa, ogonowa –

stateczniki, a ogonowa stanowi nap d ryby

Kształt płetw wiadczy o trybie ycia: długie w skie
płetwy piersiowe i ogonowa oraz gł boko wci te– szybki
pływak np. tu czyk, du e , szerokie płetwy – wolny pływak
np. sum, ciernik yj ce przy dnie.

e. Linia boczna – narz d zmysłu odbieraj cy drgania i zawirowania wody.

f. P cherz pławny – narz d hydrostatyczny reguluj cy gł boko

zanurzenia ryby w wodzie.

Rysunek:

5. Ró norodno barw i kształtów ma znaczenie maskuj ce(kamufla ) i

odstraszaj ce.

6. ywi si pokarmem ro linnym lub zwierz cym (du e, płaskie, szerokie z by –

pokarm ro linny, skorupiaki, korale; ostro zako czone tzn., e ofiara jest
rozszarpywana, szeroko otwieraj cy si otwór g bowy – jest połykana w
cało ci.

7. Oddychaj skrzelami, tlenem rozpuszczonym w wodzie. Wymiana gazowa u

wielu ryb odbywa si tak e przez skór .

Skrzela s umieszczone w komorach skrzelowych po bokach głowy. Z
zewn trz okrywaj je pokrywy skrzelowe. Wymiana gazowa odbywa si w
skrzelach . Tlen pochodzi z wody pobieranej przez otwór g bowy, przenika do
krwi i jest doprowadzany do wszystkich komórek ciała. Do wody oddawany
jest Co2, która pod pokrywami skrzelowymi wypływa na zewn trz.

8.

Ryby s jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), okres godowy ryb to

tarło, miejsce składania jaj – tarlisko. Na ogół nie opiekuj si potomstwem,
ale np. samce cierników buduj gniazda i opiekuj si narybkiem, piel gnice
przechowuj i chroni zapłodnion ikr i narybek w jamie g bowej, konik
morski nosi zapłodniona ikr w specjalnej komorze na brzusznej stronie ciała i
opiekuje si narybkiem. Iglicznia – samiec w komorze l gowej po brzusznej
stronie przechowuje ikr a potem mlode. Koniki potrafi porusza jednym i
drugim okiem niezale nie od siebie i zmienia kolor ciała jak kameleon.
Samce monogamiczna – maj jednego partnera.

W czasie tarła samice składaj jaja, zwane ikr , a samce polewaj je
nasieniem zawieraj cym plemniki. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie.
Istniej te gatunki yworodne np. rekiny, u których zapłodnienie jest
wewn trzne.

9. W drówki ryb – niektóre ryby , aby zło y ikr , odbywaj długie w drówki na

tarlisko np. łoso z morza płynie w gór rzeki, by tam w czystych i bogatych w
tlen wodach odby tarło, po czym ginie, w gorz za z rzek płynie do Morza
Sargassowego i tam składa ikr .

10. Układ krwiono ny zamkni ty, jeden obieg krwi , serce składa si z przedsionka i

komory , wyst puje zatoka ylna i sto ek t tniczy, wymiana gazowa odbywa
si w skrzelach i komórkach ciała.

Rysunek;

11. Wydalanie – nerki

12. Znaczenie- s wykorzystywane na całym wiecie w celach konsumpcyjnych,

przemysłowych (rybny, farmaceutyczny, nawozy, kleje)oraz rekreacyjno-
poznawczych(akwaria, w dkarstwo)

13. Ciekawostki: Ryby dwudyszne - zamieszkuj wody słodkie Australii, Afryki i

Ameryki Południowej, cho formy kopalne yły tak e w morzach (np. w
triasie). Charakteryzuj si cz ciow redukcj skrzeli i podczas okresów
suchych (suszy) zagrzebuj si w mule, otaczaj kokonem z zasychaj cego

luzu i zapadaj w odr twienie (kopalne nory dwudysznych znane od

dewonu); oddychaj wówczas tylko za pomoc przekształconego p cherza
pławnego, który pełni funkcj prymitywnych płuc poł czonych z przełykiem
(jest to rozwi zanie anatomiczne pierwotne dla kr gowców szcz kowych).
Dwudyszne ryby posiadaj tak e oddzielny krwiobieg płucny.

TEMAT: PŁAZY JAKO ZWIIERZ TA DWU RODOWISKOWE.

Herpetologia to – nauka o płazach i gadach.

1. Pochodzenie –przodkiem jest ichtiostega - forma rybio – płazia,

wyst powała około 375 lat temu, 1m długo ci, ciało kształtem
przypominało ryb , ale zamiast płetw mocne ko czyny do poruszania si
po l dzie .

2. yj cz ciowo w wodzie, cz ciowo na l dzie (aksolotl – salamandra

pochodz ca z Meksyku całe ycie sp dza w wodzie, a ropuchy na l dzie-
tylko na rozród wracaj do wody). yj w miejscach wilgotnych,
zacienionych, ich cykl yciowy jest ci le zwi zany ze rodowiskiem
wodnym.

3. Podział

Rz dy:

A. Ogoniaste: traszki (grzebieniasta, górska, karpacka, zwyczajna) i

salamandry (plamista), maja masywny szkielet i ogon przez całe

ycie

B. Bezogonowe: aby (wodna, moczarowa, jeziorkowa, trawna),

ropuchy (szara, paskówka, zielona), kumaki (górski, nizinny), rzekotki
(drzewna), doro li przedstawiciele nie maj ogonów, a ko ci ich
czaszki s bardzo lekkie.

C. Beznogie -marszczelce (pier cieniowaty)

4. Sposób poruszania – skacz , pływaj , wspinaj si , a niekiedy nawet

lataj wykorzystuj c umiej tno ci lotu lizgowego.

5. Dobrze rozwini te narz dy zmysłów: słuchu, w chu, dotyku.

6. S zmiennocieplne, na okres zimy zapadaj w odr twienie

zimowe(hibernacja).

7. Budowa:

A. Cz ci ciała: głowa, tułów, dwie pary ko czyn , brak szyi

B. Ciało pokryte cienk skór , w której s gruczoły luzowe

C. Oczy pokryte powiekami (nawil aj i chroni oczy na l dzie)

D. Nozdrza zamykane klapkami na górnej cz ci pyska

E. Długi, lepki, j zyk do chwytania owadów

F. Ko czyny przednie i tylne umo liwiaj ce sprawne poruszanie si na

l dzie i pływanie w wodzie.

8. Przystosowania płazów do ycia na l dzie:

Oddychanie płucami i przez skór (poło enie naczy krwiono nych
w nagiej , wilgotnej skórze)

Wilgotna skóra ( luz) zabezpiecza przed wysychaniem

Ko czyny tylne dłu sze od przednich umo liwiaj ce skakanie

Powieki nawil aj i chroni

Oczy pozwalaj obserwowa otoczenie

Długi, lepki j zyk do chwytania owadów

9. Przystosowania płazów do ycia w wodzie

Opływowy kształt ciała

luz pokrywaj cy ciało

Palce ko czyn tylnych spi te błon pławn (dzi ki nim pokonuj
opór wody podczas pływania)

Rozmna anie w wodzie

10. Oddychaj workowatymi płucami o małej powierzchni oddechowej i

przez skór .

11. Płazy s jajorodne, zapłodnienie zewn trzne (w wodzie), jaja – skrzek,

rozwój zło ony – larwa kijanka. Samica składa jaja w wodzie(s one
otoczone galaretowat osłon , wra liw na brak wody), samce polewaj
je nasieniem zawieraj cym plemniki , dochodzi do zapłodnienia w wodzie
– zapł. Zewn trzne, wyl ga si larwa – kijanka, która ma ogon, a nie ma
ko czyn. Stopniowo zanika jej ogon i pojawiaj si ko czyny, najpierw
tylne, pó niej przednie, zanikaj skrzela a pojawiaj si płuca.

Porównanie kijanki i aby

Kijanka aba

yje w wodzie , pływa na l dzie, skacze

Kształt –wydłu ony okr gły

Oddycha skrzelami płucami

Brak ko czyn ko czyny

Długi ogon brak

Linia boczna brak

Od ywia si drobnymi organizmami planktonowymi
drapie nik(owady, limaki)

12. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi: mały – płucny (zaopatruje

krew w tlen) i du y – obwodowy ((dostarcza pokarm i tlen do komórek
ciała a odprowadza produkty przemiany materii). Serce składa si z
dwóch przedsionków i jednej komory, co sprawia, e krew natlenowana i
odtlenowana w pewny stopniu si miesza.

13. W szkielecie brak klatki piersiowej, w oddychaniu pomaga dno jamy

g bowo – gardzielowej.

14. Czaszka poł czona z kr gosłupem za pomoc dwóch klykci potylicznych ,

co umo liwia ruch głowy w jednej płaszczy nie.

15. W Polsce wyst puje 17 gatunków płazów, wszystkie chronione.

16. Ropucha w skórze ma brodawki- gruczoły jadowe, a skóra aby jest

gładka.

17. Znaczenie – s sprzymierze cami człowieka w walce ze szkodnikami,

utrzymuj równowag biologiczn .

TEMAT: GADY JAKO ZWIERZ TA TYPOWO L DOWE.

1. Gady to zwierz ta typowo l dowe o czym zadecydowały nast puj ce

cechy: sucha , pokryta łuskami skóra chroni ca je przed nadmiern utrat
wody oraz składanie na l dzie jaj, zabezpieczonych przed wyschni ciem
błonami płodowymi i skórzast skorup , oddychaj płucami lepiej
rozwini tymi, ni u płazów – zabezpieczaj odpowiedni wymian gazow ,
wykształciły wyspecjalizowane ko czyny np. waranów do kopania, gekonów
– do wspinania si po gładkich powierzchniach.

2. Nale tu 4 rz dy: 1.łuskoskóre to jaszczurki (zielona, zwinka yworodna,

padalec)i w e (zaskroniec, mija zygzakowata, w Eskulapa, gniewosz –
miedzianka), 2. ółwie (błotny), 3.krokodyle(nilowy, aligator), 4.hatterie

3. S zmiennocieplne.

4. Ciało okrywa pancerz zło ony z łusek lub płytek kostnych chroni cych przed

nadmiernym wyparowywaniem wody.

5. Pancerz co pewien czas zostaje zrzucony – linienie i wtedy zwierz ro nie.

6. Jaszczurki w sytuacji zagro enia maja zdolno odrzucania ogona, a potem

jego regeneracji.

7. Ciało składa si z głowy, tułowia, ko czyn i ogona.

8. Gady to zwierz ta mi so erne , pokarmem s owady, pier cienice, mi czaki.

9. Oddychaj g bczastymi płucami o du ej powierzchni oddechowej, wymiana

gazowa przez skór nie jest mo liwa.

10. Wydalaj za pomoc nerek, ostatecznym produktem przemian azotowych

jest kwas moczowy.

11. Rozmna anie – jajorodne lub jajo yworodne(anakonda, mija zygzakowata),

zapłodnienie wewn trzne – w drogach rodnych samicy (w jajowodzie).
Rozwój prosty, brak larwy , młode podobne do dorosłych. Wi kszo nie
opiekuje si potomstwem, s wyj tki np. kobra, krokodyl rzeczny.

Składaj jaja na l dzie do wykopanych w piasku jam. Jaja s okryte cienk ,
delikatn osłon pergaminow . Rozwijaj cy si wewn trz zarodek otaczaj
błony płodowe, które tworz wokół niego wypełniony wod p cherz.
Dlatego cho jajo jest zło one na ladzie zarodek rozwija si w wodzie. Dzi ki
temu nie jest nara ony na wyschni cie ani na nagle zmiany temperatury.

12. Gady s owodniowcami , gdy wytwarzaj błony płodowe umo liwiaj ce

rozwój zarodka na l dzie:

a. Owodnia – tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami

płodowymi

b. Omocznia – tu odprowadzane s produkty przemiany materii zarodka

c. Kosmówka- zewn trzna błona osłaniaj ca ciało zarodka.

13. Układ krwiono ny zamkni ty, dwa obiegi krwi, Sece trójdzielne, ale w komorze

niepełna przegroda, co cz ciowo zapobiega mieszaniu si krwi, serce
krokodyla czterodzielne i nast piło całkowite oddzielenie krwi t tniczej od

ylnej.

14. Wszystkie gady w Polsce – 9 gatunków podlegaj całkowitej ochronie.

Ochrona jest konieczna, grozi im wygini cie ze wzgl du na

Przekształcanie, degradacj i zanieczyszczenie rodowiska

Rozwój komunikacji

Umy lne t pienie przez ludzi

Pozyskiwanie rzadkich gatunków dla celów hodowlanych.

15. Porównanie zaskro ca i mii zygzakowatej

Zaskroniec mija

Głowa owalna trójk tna

oczy skierowane ku rodkowi oczy skierowane po bokach głowy

ółte plamy za głow brak

niejadowity jadowita

SCENARIUSZE LEKCJI BIOLOGII DO CYKLU CIEKAWA BIOLOGOIA

TEMAT: PRZYSTOSOWANIA PTAKA DO LOTU.

Cechy ptaków:

1. Ptaki s jedynymi kr gowcami, które wyst puj w niemal wszystkich zak tkach kuli

ziemskiej. Jest to mo liwe dzi ki

zdolno ci lotu aktywnego i stałocieplno ci.

2. S stałocieplne, co wi e si ze zu yciem du ej ilo ci energii, dlatego ptaki musz

du o je .

3. Ciało składa si z głowy, tułowia i ogona.

4. Na głowi para oczu.

5. Wyst powanie skrzydeł, które powstały z przekształconych ko czyn przednich.

6. Ko czyny tylne słu do chodzenia.

7. Pokrycie ciała piórami, które pomagaj w lataniu, chroni przed utrat ciepła,

stanowi wa ny atrybut w okresie godowym, pełni funkcj maskuj c przed

drapie nikami.

8. Dziób słu y do chwytania i rozdrabniania pokarmu, czyszczenia piór oraz budowy

gniazda.

9. Maj zdolno lotu aktywnego, cho spotyka si te nieloty np. stru , kazuar, kiwi,

innym ko czyny słu do pływania.

10. S jajorodne.

11. Wi kszo buduje gniazda (na ziemi – sieweczka rzeczna, w ród trzcin- perkoz, w

norkach – jaskółki brzegówki, w ród gał zi – czapla siwa, na szczycie drzew lub

słupów - bocian, przy cianach, w dziuplach- kowalik)

Przystosowania ptaka do lotu

a. w budowie zewn trznej:

1. Skrzydła, które wraz z piórami tworz du powierzchni no n .

2. Mała i lekka głowa osadzona na gi tkiej szyi.

3. Dziób bez z bów.

4. Opływowy (aerodynamiczny ) kształt ciała.

b. w budowie wewn trznej:

1. ko ci pneumatyczne (wypełnione powietrzem)

2. grzebie na mostku do którego przymocowane s mi nie piersiowe

poruszaj ce skrzydłami;

3. sztywna klatka piersiowa dzi ki zro ni tym kr gom piersiowym;

4. brak z bów

5. brak p cherza moczowego i cz ste wydalanie moczu wraz z kałem (zmniejsza

ci ar)

6. układ oddechowy jest wyposa ony w 9 worków powietrznych, co umo liwia

im podwójne oddychanie, tzn. w czasie wdechu powietrze z tlenem dostaje si

do płuc a jego cz

do worków powietrznych, w czasie wydechu powietrze z

worków przechodzi przez płuca i w ten sposób zarówno w czasie wdechu jak i

wydechu do płuc dostaje si powietrze zawieraj ce tlen;

7. dobrze wykształcony wzrok i słuch,

8. gruczoł kuprowy do namaszczania piór.

Rz dy ptaków:

A. drapie ne – ostry zakrzywiony dziób, szpony, mocne skrzydła (puchacz, puszczyk,

orzeł),

B. brodz ce – długie, cienkie nogi(nie stawiaj oporu wodzie) i wydłu one dzioby, ywi

si pokarmem wyszukiwanym w płytkiej wodzie (czapla, bocian)

C. blaszkodziobe – ptaki pływaj ce, spłaszczone, szerokie dzioby, odcedzaj pokarm z

wody (kaczki, g si), błony pławne mi dzy palcami umo liwiaj ce pływanie.

D. kuraki – ptaki grzebi ce w ziemi w celu poszukiwania pokarmu (kury, kuropatwy,

ba anty),

E. ziarnojady wróbel) – krótki, ale mocny dziób słu y do wydziobywania nasion owoców

lub szyszek, ko czyny zako czone ostrymi pazurkami s pomocne do rozgarniania

podło a w poszukiwaniu pokarmu

F. i wiele innych

ROZMNA ANIE PTAKÓW:

Ptaki s jajorodne, jaja składaj na l dzie, wewn trz jaj znajduj si błony płodowe, dlatego

nale do owodniowców. Rozwój prosty, opiekuj si potomstwem. Okres składania jaj jest

poprzedzony zalotami (samce strosz pióra, wykonuj rytualne ta ce, wydaj niezwykłe

d wi ki) Szczególnie widowiskowe zaloty nazywamy tokami np. u cietrzewi, głuszców,

batalionów.

Budowa jaja – rysunek

A. skorupka – chroni rozwijaj ce si piskl i umo liwia wymian gazow

B. błona pergaminowa zewn trzna i wewn trzna – funkcja ochronna

C. komora powietrzna – stanowi zapas powietrza

D. tarczka zarodkowa – z niej rozwija si zarodek

E. ółtko – materiał od ywczy dla zarodka

F. białko – funkcja ochronna, materiał od ywczy

G. skr tki białkowe – utrzymuj zarodek w stałym poło eniu

ptaki

gniazdowniki

zagniazdowniki

Buduj misterne gniazda, które musz długo

słu y młodym

Rodz si nagie lepe, s niesamodzielne,

wymagaj opieki rodziców np. jaskółki,

sikory, wróble, bocian, sowa, puchacz

Niezbyt precyzyjna budowa, nie słu y zbyt

długo młodym

Rodz si pokryte puchem o maskuj cej

barwie, zdolne do samodzielnego ycia –

poruszania i zdobywania pokarmu np. g si,

kury, łab dzie, mewy

UKŁAD KRWIONO NY ZAMKNI TY – dwa obiegi krwi, serce czterodzielne, nast piło

całkowite oddzielenie krwi t tniczej od ylnej.

Budowa pióra

Rodzaje piór

Pióro puchowe

posiada cienk o , długie i mi kkie promienie, a promyki nie ł cz si ze sob .

Pióra pokrywowe (konturowe)

grupy piór przykrywaj ce inne grupy, np. lotki,

Lotki

du e i sztywne pióra umieszczone na tylnej kraw dzi skrzydeł tworz powierzchni

no n skrzydła

Sterówki

pióra wyrastaj ce na ogonie.

Najwi kszy ptak – stru (275cm, 160kg), najmniejszy – koliber (57 mm, 1,5g)

TEMAT: CHARAKTERYSTYCZNE CECHY SSAKÓW.

Cechy ssaków

1. Stałocieplne i dlatego zasiedliły niemal wszystkie rodowiska: nied wied polarny –

Arktyka, pod ziemi – krety, w powietrzu – nietoperze, w wodzie – walenie, foki.

2. Gruczoły potowe – bor udział w termoregulacji tzn. wraz z wod usuwany jest

nadmiar ciepła (ochładzanie)

3. Samice ssaków karmi swoje młode mlekiem wytworzonym przez gruczoły mlekowe.

4. S yworodne, zapłodnienie wewn trzne.

5. Ciało pokryte włosami – warstwa termoizolacyjna, chroni ca przed utrat ciepła.

6. Ko czyny ustawione podporowo, co ułatwia poruszanie na l dzie.

7. Zró nicowana wielko – najmniejsza ryjówka (kilka gramów), najwi kszy płetwal

bł kitny (26m, 120 ton).

8. Budowa zewn trzna jest ci le zwi zana z trybem ycia

a. kotowate (kot, tygrys, lew, ry ) – dobrze umi nione ciało, dobrze rozwini te

narz dy zmysłów wzrok i słuch, wibrysy – narz d dotyku, czyli włosy

otaczaj ce nos i pysk; ,pazury do wspinania po drzewach, poduszki – mi kkie

l dowanie po skoku

b. nietoperze – skrzydła – błona skórna tworz ca du powierzchni no n ,

zdolne do aktywnego lotu, dobrze rozwini ty słuch , gorzej w ch, zjawisko

echolokacji – wysyłane przez nietoperza ultrad wi ki , natrafiwszy na

przeszkod , powracaj do zwierz cia jako echo. Echo to informuje o blisko ci

i kształcie przeszkód.

Rz dy ssaków:

A. gryzonie (szczury, myszy, wiewiórki) – maj ostre, stale rosn ce siekacze – do odcinania

pokarmu, brak kłów, ro lino erne

B. parzystokopytne (antylopy, bawoły, bydło, kozy, owce) – wydłu ona czaszka z du ymi,

szerokimi z bami trzonowymi, w szcz ce górnej zamiast siekaczy wyrasta im twarda

płytka, na której siekacze szcz ki dolnej odcinaj pokarm, ro lino erne rzadziej

wszystko erne dwa wyra ne palce trzeci i czwarty zako czone racicami

C. nieparzystokopytne( ko , zebra) – silnie rozwini ty trzeci palec zako czony kopytem,

chwytne wargi, ro lino erne

D. drapie ne (pies, kot, lew, tygrys) – silnie umi nione szcz ki do chwytania ofiar, długie

ostre kły do rozszarpywania ciała ofiary, pazury, mi so erne

E. walenie (płetwal bł kitny) – ma z by tylko w okresie zarodkowym, dorosłe osobnik

odcedzaj pokarm z wody (kryl) za pomoc fiszbinów – wyrostków filtracyjnych, gruba

warstwa tłuszczu chroni ca przed utrat ciepła

PODZIAŁ SSAKÓW ZE WZGL DU NA SPOSÓB ROZMNA ANIA

a. ŁO YSKOWCE – ICH ZARODKI ROZWIJAJ SI WEWN RZ MACICY,

WYTWARZAJ ŁO YSKO poprze wro ni cie kosmówki w błon luzow macicy,

ło ysko matki poł czone jest p powin z zarodkiem, dostarcza zarodkowi pokarm i tlen,

a odprowadza produkty przemiany materii, nale y tu wi kszo ssaków

b. TORBACZE – kangur, koala, dydelf (przypominaj cy szczura), ci a trwa krótko, ich

młode rodz si we wczesnych stadiach rozwoju, dalszy rozwój przebiega w torbie

l gowej umieszczonej na brzuchu samicy, w torbie przytwierdzaj si do sutków matki i

od ywiaj jej mlekiem, wyst puj w Australii, Ameryce północnej i Południowej

c. STEKOWCE – dziobak, kolczatka, jajorodne, młode wykluwaj si po 10 dniach, s

nagie, całkowicie zale ne od matki, u samic brak sutków , młode zlizuj mleko z jej

brzucha.

TEMAT: POCHODZENIE CZŁOWIEKA

Antropologia – nauka zajmuj ca si badaniem biologii człowieka.\

Antropogeneza – rozwój rodowy człowieka jako gatunku biologicznego.

Naczelne (Primates) – rz d ssaków, silny rozwój mózgu, zwłaszcza kory mózgowej,

przynajmniej jedna para ko czyn chwytnych; ro lino – lub wszystko erne; obejmuj m.i.

takie rodziny jak: małpy człekokształtne (szympansy, goryle, orangutany), gibonowate

(gibony) oraz człowiekowate.

Charakterystyczne zmiany w rozwoju człowieka:

1. Przyj cie pionowej postawy ciała, dzi ki czemu ko czyny przednie mogły by

swobodnie u ywane do wykonywania wielu czynno ci, zmieniła si sylwetka,

nast piła zmiana budowy obr czy miednicznej i ko czyn dolnych, nast piła utrata

chwytno ci palców stopy.

2. Przej cie z ro lino erno ci na pokarm w du ej cz ci mi sny, co spowodowało

opanowanie zdolno ci łowieckich, nast piło zmniejszenie siekaczy i kłów oraz

pogrubienie szkliwa naz bnego.

3. Wytwarzanie narz dzi – ko czyny przednie przekształciły si w precyzyjne

narz dzie pracy.

Etapy ewolucji człowieka

1. Australopitek - charakteryzowały si masywn szcz k , mocnym uz bieniem, ale ju

krótkimi kłami - umo liwiało to poziomy ruch tr cy i wiadczy o przewadze twardego

pokarmu ro linnego w ich po ywieniu. Posiadały stopy o nieprzeciwstawnym paluchu

(jak u człowieka), były przystosowane do chodzenia w pozycji pionowej, czyli do

dwuno no

1. Człowiek zr czny (Homo habilis) –2mln lat temu, wzrost 110- 135cm, 45 kg,

pojemno mózgoczaszki do 750cm, twarzoczaszka wysuni ta do przodu, wały

nadoczodołowe, rozwini ta uchwa, niskie czoło, drobne uz bienie, wyrabiał

narz dzia kamienne

2. Człowiek wyprostowany (Homo erectus) =Pitekantrop – ok. 1,8 mln lat temu,

wyrabiał doskonałe narz dzia, rozniecał ogie , mózg 1000cm3, silnie pochylone

czoło, wały nadoczodołowe, słabo wykształcona mózgoczaszka.

3.

Neandertalczyk – 250 – 35 tys. lat temu, kr pa budowa, du y mózg, posługiwał si

mow , polował, kultywował obrz dowe pochówki zmarłych, opiekował si

niepełnosprawnymi członkami grupy, wytwarzał skomplikowane narz dzia (dzidy,

harpuny), dorównywał człowiekowi współczesnemu rozwojowi inteligencji

4. Kromanio czyk – 40 tys lat temu, pierwszy przedstawiciel gatunku człowiek

rozumny, wyrabiał ozdoby i narz dzia z ko ci, swobodnie posługiwał si mow ,

tworzył du e, silne i dobrze zorganizowane grupy społeczne

CECHY WSPÓLNE CZŁOWIEKA I ZWIERZ T

1. Pobieranie tlenu z powietrza za pomoc płuc.

2. Zró nicowane z by.

3. Karmienie młodych przez matk własnym mlekiem.

4. Wymiana substancji od ywczych i tlenu mi dzy zarodkiem a matk za pomoc

ło yska.

SWOISTE CECHY LUDZKIE (TYPOWE TYLKO DLA CZŁOWIEKA)

1. Najlepiej w ród istot ywych rozwini ty mózg.

2. Umiej tno abstrakcyjnego my lenia.

3. Umiej tno planowania i przewidywania.

4. Mowa.

5. ycie społeczne.

6. Kultura, na któr składa si całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzko ci,

gromadzonego, utrwalanego, wzbogaconego i przekazywanego z pokolenia na

pokolenie.

7. Pionowa postawa ciała.

8. Krótsze i chwytne r ce zdolne do wykonywania precyzyjnych czynno ci.

9. Wysklepiona stopa.

10. Nieprzeciwstawny paluch,

11. Esowato wygi ty kr gosłup.

12. Wystaj cy nos.

13. Czerwie wargowa.

RASY LUDZKIE

a. BIAŁA

b. ÓŁTA

c. CZARNA

Taka ró norodno jest zwi zana z działaniem doboru naturalnego, s wynikiem

przystosowania si organizmu do warunków klimatycznych.

Cech rasy białej:

•

skóra jasna ró nych odcieni,

•

oczy cz sto jasne,

•

włosy faliste lub proste cz sto jasne,

•

brak fałdy nak tnej,

•

ko ci trzewioczaszki wysuni te ku przodowi

•

nos w ski, wystaj cy,

•

silne owłosienie ciała.

Rasa biała powstała w klimacie w którym było mało promieni słonecznych, było cz sto

pochmurno i mglisto.

Cechy rasy czarnej

• Du e skupienie barwnika w skórze nadaj cej jej barw ciemnobr zow , nieraz prawie

czarn , stanowi u tych ludzi ochronn barier przed intensywnym promieniowaniem

słonecznym. Barwnik zawarty w skórze umo liwia wnikanie promieni do gł bszych

warstw organizmu. Dobrze ogrzane i wilgotne powietrze typowe dla klimatu

zwrotnikowego , nie musi by podgrzewane w jamie nosowej. St d mi dzy innymi u

rasy czarnej obserwuje si szeroki nos.

Rasa czarna przystosowana do bytowania w klimacie gor cym, bardzo wilgotnym.

Cechy rasy ółtej

• pigmentacja skóry od ółtawej po ciemnobr zow ,

• oczy czarne lub br zowe, o uko nej linii, utworzonej przez specyficzny fałd skórny

(tzw. fałd mongolsk ), ł cz cy si z kraw dzi górnej powieki,

• twarz płaska, z wystaj cymi ko mi policzkowymi,

• cz sto spotykany prognatyzm z bodołowy (tzn. wysuni cie ku przodowi ko ci twarzy

w odcinku od podstawy nosa do kraw dzi szcz ki górnej),

• włosy czarne, proste, grube.

Taka budowa jest wynikiem przystosowania do ycia w trudnym zimnym klimacie.

CZŁOWIK WŁDC ZIEMI

TAK – ma najlepiej rozwini ty mózg

NIE – jest zale ny od tlenu wytwarzanego przez ro liny

DZIAŁ III – FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA

SKÓRA

TEMAT: Budowa i funkcja skóry.

1. Budowa skóry – rysunek

a.

naskórek – zbudowany z kilku warstw komórek – ok. 0,5 mm, składa si z dwóch

warstw

- rogowej (zewn trznej), która składa si z kom. martwych, stale złuszczaj cych si , nie

przepuszcza wody

- rozrodczej – zbudowana z komórek ywych , jej zadaniem jest wytwarzanie nowych

komórek, wytwarza włosy, paznokcie, gruczoły łojowe, potowe i inne, wytwarza barwnik

melanin - która nadaje skórze barw i chroni przed szkodliwym działaniem promieni

słonecznych (ultrafioletowych). U niektórych ludzi brak barwnika – albinizm (bielactwo).

Komórki naskórka produkuj białko zwane keratyn , które nadaje skórze wytrzymało

mechaniczn , jest ono nierozpuszczalne w wodzie, dzi ki czemu skóra jest wodoszczelna.

Z keratyny zbudowane s włosy i paznokcie.

b.

skóra wła ciwa – 2mm grubo ci, zbudowana z włókien tkanki ł cznej zawieraj cej

białko kolagen zapewniaj ce jej rozci gliwo i wytrzymało , znajduj si tu naczynia

krwiono ne, limfatyczne, włókna nerwowe i miliony ich zako cze zwanych receptorami,

a tak e włosy i gruczoły

c.

warstwa podskórna – jest zbudowana z tkanki tłuszczowej oraz innych rodzajów

tkanki ł cznej, stanowi ochron przed urazami mechanicznymi i termoizolacyjn .

ROLA SKÓRY

1. Po redniczy w wymianie informacji mi dzy rodowiskiem zewn trznym i

wewn trznym (funkcja izolacyjna).

2. Bariera dla mikroorganizmów.

3. Chroni przed szkodliwymi czynnikami rodowiska i urazami mechanicznymi.

4. Bierze udział w termoregulacji – utrzymaniu stałej temperatury ciała.(gruczoły potowe

i naczynia krwiono ne – rozszerzanie i zw anie)

5. Reguluje gospodark wodn i mineraln organizmu.

6. Tworzy witamin D z prowitaminy D pod wpływem promieni słonecznych, wit D jest

niezb dna do prawidłowego rozwoju ko ci, poniewa wzmaga wchłanianie wapnia z

pobieranego pokarmu.

7. Jest narz dem czucia - odbiera wra enia dotyku, ucisku, ciepła, zimna, bólu.

(Najwi cej receptorów czuciowych jest w opuszkach palców.

Daktylogram – odcisk utrwalaj cy na papierze linie papilarne opuszki palca,

daktyloskopia – metoda pozwalaj ca ustali to samo osoby na podstawie

daktylogramów)

8. Uczestniczy w procesie wydalania i w wymianie gazowej.

9. Gruczoły łojowe wydzielaj łój, który uelastycznia skór i włosy, ma wła ciwo ci

bakteriobójcze, podobnie jak pot, zabezpiecza przed nadmiernym parowaniem.

Gruczoły potowe dzielimy je na dwie grupy:

•

gruczoły ekrynowe, uchodz ce bezpo rednio na powierzchni skóry, rozmieszczone s

wsz dzie prawie równomiernie (jest ich troch wi cej na dłoniach i podeszwach stóp).

•

gruczoły apokrynowe, uchodz ce do mieszków włosowych, wyst puj jedynie pod

pachami w okolicach narz dów płciowych i odbytu. Uaktywniaj si one w czasie

dojrzewania płciowego. Wydzielaj pot tylko pod wpływem bod ców emocjonalnych.

Wydzielina ich zawiera swoiste substancje wonne decyduj ce o zapachu

indywidualnym i rasowym.

Pot jest płynem o odczynie kwa nym, zło onym głównie z wody (98%); ponadto zawiera

on ok 0,8% roztworu fizjologicznego NaCl oraz niewielk ilo mocznika, kwasu

moczowego i amoniaku.

U kobiet na klatce piersiowej znajduj si gruczoły mlekowe powstałe z przekształconych

gruczołów potowych.

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY SKÓRY

Jak zadba o zdrowie skóry?

• Mycie całego ciała

• Staranne wycieranie skóry , bo paruj ca woda prowadzi do jej wysuszenia i

p kania

• Nie u ywa cudzych r czników, no yczek do paznokci, grzebienia

• Nosi odpowiednie ubranie i obuwie

• Przebywanie na sło cu

Dolegliwo ci skóry

1. Tr dzik pospolity, pojawia si , gdy gruczoły łojowe produkuj nadmiern ilo łoju,

który zatyka ich uj cia.

2. Łupie – nadmierne złuszczanie si naskórka.

3. Alergie skórne, czyli nadwra liwo skóry na niektóre substancje, na przykład

składniki kosmetyków. Objawy – sw dzenie, zaczerwienienie, wypryski.

Choroby skóry

1. Czyraki, czyli ropne zapalenie mieszka włosowego.

2. Grzybice – choroby powodowane przez grzyby.

3. Opryszczka – choroba wirusowa, rozwija si zwykle na wargach.

4. wierzb – wywołany przez roztocz (paj czak) wierzbowiec . Objawia si

zaczerwienieniem i sw dzeniem skóry.

5. Wszy – paso yty, niewielkie bezskrzydłe owady, ywi c si krwia., powoduj

uszkodzenie skóry i silne sw dzenie

OPARZENIA I ODMRO ENIA: str.194

Oparzenia - polega na uszkodzeniu skóry i tkanek pod ni le cych na skutek działania

wysokiej temperatury, substancji chemicznych, a tak e pr du elektrycznego i

promieniowania jonizuj cego.

Rodzaje:

• termiczne

• słoneczne

• chemiczne

• elektryczne

Objawy:

• zaczerwienienie skóry

• obrz k

• uczucie pieczenia

• p cherze

• ból

Post powanie

1. Oparzon cz

ciała schłodzi zimn , bie c wod

2. usun (rozci ) odzie i bi uteri

3. nie wolno stosowa ma ci ani kremów

4. zało y jałowy opatrunek lub hydro el

5. uda si do lekarza lub wezwa pogotowie

Odmro enie – to miejscowa zmiana w tkankach pod wpływem działania na nie niskiej

temperatury

Objawy:

• skóra blada, zimna

• mrowienie

• upo ledzenie ruchów i czucia

Post powanie:

1. stopniowo ogrzewa uszkodzon cz

ciała (np. dło mi, ciepł wod )

2. Usun mokr odzie

3. Nie masowa ani nie naciera niegiem

4. Zało y jałowy suchy opatrunek.

5. Okry poszkodowanego kocem.

6. Podawa ciepłe płyny do picia

SKALECZENIA (zranienia)

Ranami okre la si przede wszystkim zewn trzne skaleczenia, w których uszkodzeniu

ulega ci gło skóry i struktur podskórnych. Skaleczenie naczy krwiono nych powoduje

krwawienie. Małe ranki oraz krwawienia zdarzaj si cz sto, ale przewa nie goj si bez

problemu.

Powikłania

Drobnoustroje chorobotwórcze wnikaj przez zranion skór do tkanek. Mo e to wywoła

miejscow infekcj , a w ci kich przypadkach prowadzi do zaka enia krwi. Uszkodzenie

wi kszego naczynia krwiono nego mo e grozi wykrwawieniem si .

Post powanie

1. Oczy ci ran .(wod , p set – ciała obce)

2. Zatamowa krwotok.

3. U y rodków dezynfekuj cych (jodyna, jałowy opatrunek.

4. Zało y jałowy opatrunek.

5. W przypadku du ych ran uda si do lekarza.

TEMAT: BUDOWA I ROLA SZKIELETU CZŁOWIEKA.

Rola:

a. podporowa, pozwala utrzyma pionow postaw ciała

b. ochronna (chroni narz dy: mózg, rdze kr gowy, płuca, serce)

c. razem z mi niami stanowi układ ruchu

d. jest magazynem soli mineralnych.

Zbudowany z tkanki chrz stnej i kostnej, do 25 roku ycia podlega wzrostowi i kostnieniu.

Budowa szkieletu

A. osiowy: czaszka i kr gosłup, klatka piersiowa;

B. ko czyn: górnych i dolnych

C. pasów (obr czy) ko czyn: barkowy i miednicowy

CZASZKA:

a. MÓZGOCZASZKA: ko czołowa, 2 ciemieniowe. Potyliczna, 2 skroniowe, sitowa i

klinowa; rola – chroni mózg

b. TRZEWIOCZASZKA: k, nosowe, jarzmowe, szcz ka górna, uchwa (szcz ka dolna)-

ruchoma; rola – pobieranie i przetwarzanie pokarmu, ochrona narz dów zmysłu

KR GOSŁUP

• Kr gi szyjne -7

• Piersiowe-12

• L d wiowe 5

• Krzy owe -5

• Ogonowe(guziczne) – 4-5 ł cznie 33-34 kr gi

Rola – chroni rdze kr gowy, podpiera ciało i d wiga jego ci zar

Jest podwójnie esowato wygi ty, dzi ki tym krzywiznom jest on bardziej stabilny i

wytrzymały jako o i podpora ciała.

Mi dzy kr gami s kr ki mi dzykr gowe(dyski), które amortyzuj wstrz sy i

uniemo liwiaj wzajemne uszkadzanie si ko ci, poprawiaj zdolno zginania kr gosłupa i

jego wytrzymało mechaniczn .

Budowa kr gu – rysunek

Dwa pierwsze kr gi kr gosłupa maj odmienn budow : 1-szy to atlas (d wigacz) – brak

trzonu, 2 – i to obrotnik, ma z b na trzonie wchodz cy w miejsce trzonu d wigacza,

umo liwia to obrót głowy.

KLATKA PIERSIOWA:

ebra – 12 par poł czone z przodu z mostkiem a z tyły z kr gami piersiowymi.

Rodzaje eber:

a. prawdziwe – 7 par – ł cz si bezpo rednio z mostkiem,

b. rzekome – 3 pary – zrastaj si najpierw z sob a potem zrastaj z mostkiem

c. wolne – 2 pary – nie zrastaj si z mostkiem

Rola klatki piersiowej:

a. chroni płuca i serce

b. bierze udział w oddychaniu.

KO CZYNA GÓRNA

A. k. ramieniowa

B. k. przedramienia: łokciowa i promieniowa

C. k. nadgarstka

D. k. ródr cza

E. k. palców – paliczki, 4x3 paliczki, 1x2 paliczki (kciuk)

Rola: umo liwia wykonywanie precyzyjnych ruchów, ma zdolno ci chwytne

KO CZYNA DOLNA:

a. k. udowa

b. k. podudzia: piszczelowa (goleniowa) i strzałkowa

c. k. st pu

d. k. ródstopia

e. paliczki

Rola: umo liwia poruszanie si

PAS BARKOWY (OBR CZ BARKOWA)

a. łopatka

b. obojczyk

Rola: podtrzymuje ko czyn górn

PAS MIEDNICWY (OBR CZ MIEDNICZNA):

a. k. biodrowe

b. k. łonowe.

c. k. kulszowe

d. k. krzy owa

Rola: podtrzymuje ko czyn doln

RODZAJE KO CI:

A. długie: udowa, piszczelowa, strzałkowa

B. krótkie: k. nadgarstka, ródr cza

C. płaskie: łopatka, mostek, k. biodrowe

D. ró nokształtne: k. trzewioczaszki, kr gi

BUDOWA FIZYCZNA KO CI

Rysunek:

Pokryta jest okostn , w której przebiegaj nerwy oraz naczynia krwiono ne dostarczaj ce

pokarm i tlen. Zawiera komórki ko ciotwórcze, które odgrywaj wa na rol w procesie

wzrostu i regeneracji ko ci.

Nasady zbudowane s z istoty g bczastej, a ona z tkanki kostnej tworz cej wi zki zwane

beleczkami kostnymi. Pomi dzy nimi wyst puj du e przestrzenie co sprawia, e jest

wytrzymała na urazy i lekka, a trzon z istoty zbitej , która chroni jam szpikow . Istot zbita

zawiera du o fosforanu wapnia, dzi ki czemu ko jest sztywna i odporna na złamania.

W istocie g bczastej i zbitej ko ci znajduj si ywe komórki, dzi ki czemu ko ci mog

rosn wraz z organizmem i odtwarza si po uszkodzeniu.

Jama szpikowa wypełniona jest szpikiem ółtym, wytwarza komórki tłuszczowe.

Czerwony szpik kostny znajduje si w nasadach ko ci długich oraz w kr gach, mostku i

ebrach, wytwarza komórki krwi. U noworodków i niemowl t we wszystkich ko ciach

wyst puje szpik kostny czerwony.

Rurowata budowa trzonu zapewnia ko ci lekko , odporno na zgniatanie oraz rozci ganie.

SKŁAD CHEMICZNY KO CI

A.

zwi zek organiczny osseina (zawiera du o kolagenu) nadaj ca ko ci

elastyczno i gi tko ; do wiadczenie – spali ko ; obserwacja-ko jest

twarda i krucha jak pumeks, wniosek: z ko ci została wypalona osseina

nadaj ca elastyczno , pozostały w niej tylko sole mineralne nadaj ce ko ci

twardo

B.

zwi zki nieorganiczne – sole mineralne nadaj ce ko ci twardo i

wytrzymało ; do wiadczenie: umie ci ko w kwasie (ocet), obserwacja –

ko staje si gi tka, mi kka; wniosek - z ko ci zostały wypłukane sole

mineralne sole mineralne, została osseina

RODZAJE POŁ CZE KO CI

A. nieruchome np. szwy w czaszce

B. półruchome – chrz stkozrosty np. poł czenie eber z mostkiem, spojenie łonowe

C. ruchome – stawy

1. kuliste – umo liwiaj ruchy w wielu płaszczyznach i ruchy obrotowe np. staw

barkowy i biodrowy, wypukła powierzchnia ko ci tworzy główk , a wkl sła

panewk

2. zawiasowe – umo liwiaj ruch w jednej płaszczy nie np. staw łokciowy,

kolanowy

3. siodełkowe – ruch w dwóch płaszczyznach np. nadgarstkowo – ródr czy

kciuka

4. płaskie – płaskie powierzchnie ko ci wykonuj ruch lizgowy np. stawy

wyst puj ce mi dzy ko mi nadgarstka, a tak e w stopie.

BUDOWA STAWU

Rysunek

Staw jest zbudowany z zako cze ko ci pokrytych elastyczn chrz stk , otoczonych torebk

stawow . Wn trze torebki wypełnia płyn, zwany mazi stawow , który zmniejsz tarcie

powierzchni stawowych ko ci. W wi kszo ci stawów wyst puj te wi zadła stawowe,

wzmacniaj ce torebk stawow . Taka budowa sprawia, e stawy s wytrzymałe a ruchy w

stawie płynne.

TEMAT: URAZY UKŁADU RUCHU – PIERWSZA POMOC

ZŁAMANIE

Złamania polegaj na przerwaniu ci gło ci tkanki kostnej.

Złamania dzielimy na:

•

zamkni te, gdy skóra wokół złamanej ko ci jest nienaruszona

•

otwarte, gdy dochodzi do rozerwania skóry a ko mo e zosta nara ona na

zanieczyszczenia z zewn trz

Objawami złamania mog by :

•

ból, obrz k i zasinienie nasilaj ce si przy uci ni ciu lub próbie poruszenia ko czyn

•

trudno ci w poruszaniu uszkodzon ko czyn

•

deformacja kształtu ko czyny

•

w przypadku złama otwartych widoczne odłamy kostne

Pierwsza pomoc w przypadku złama polega na:

•

unieruchomieniu miejsca złamania wraz z przynajmniej dwoma s siednimi stawami

(poni ej i powy ej miejsca złamania)

•

zatamowaniu krwawienia w przypadku złama otwartych

ZWICHNI CIA

Zwichni cie jest to uszkodzenie stawu, w którym doszło do chwilowej b d trwałej utraty

kontaktu powierzchni stawowych. Zwichni ciu mo e towarzyszy uszkodzenie struktur

wewn trzstawowych (wi zadeł, chrz stki) oraz naci gni cie b d rozerwanie torebki

stawowej. Zwichni cia dzielimy na urazowe, nawykowe lub wrodzone.

Objawy:

-ból,

-obrz k oraz usztywnienie stawu.

Post powanie w razie zwichni cia.

Przede wszystkim nie dopuszczalne jest poruszanie stawem i jego nastawianie!. Nale y

niezwłocznie unieruchomi staw w po danym przez poszkodowanego miejscu tj. takim które

sprawia mu najmniejszy ból. Je li chory odczuwa dokuczliwy ból mo na poda mu rodki

przeciwbólowe. Mo na równie zastosowa zimne kompresy w celu złagodzenia bólu. Po

zapewnieniu dora nej pomocy nale y jak najszybciej przetransportowa chorego do szpitala

najlepiej w pozycji le cej).

SKR CENIA

Skr cenie jest to naderwanie wi zadła, czyli mocnego, elastycznego pasa tkanki wi

cej

staw.

Objawy

•

Ból w stawie.

•

Zaczerwienienie i obrz k.

•

Ograniczone ruchy lub niemo no poruszania wskutek bólu.

•

Przebarwienie.

•

W powa nych przypadkach zniekształcenie stawu.

Zastosuj leczenie, na które składaj si nast puj ce czynniki:

- Odpoczynek. Oszcz dzaj skr cony staw, staraj c si jak najmniej go u ywa .

- Lód. W celu zmniejszenia obrz ku zastosuj okłady z lodu, zwłaszcza tu po skr ceniu.

- Ucisk. Owi mocno staw banda em elastycznym.

- Uniesienie. Unie uszkodzony staw powy ej poziomu serca, aby zmniejszy ból i obrz k.

SKRZYWIENIA KR GOSŁUPA

A. KIFOZA (piersiowa, krzy owa) – kr gosłup wygi ty do tyłu (cz

krzy owa)

B. Lordoza – kr gosłup wygi ty do przodu (cz

szyjna, l d wiowa)

C. Skolioza – boczne skrzywienie kr gosłupa

Przyczyny patologicznych skrzywie kr gosłupa

- Plecak

Istotn przyczyn skrzywienia mo e by noszenie plecaka tylko na jednym ramieniu. Pomaga mo e rozło enie

siły napieraj cej na ramiona zamiast kumulowania go w jednym miejscu.

- Zła postawa przy siedzeniu

Kr gosłup mo e krzywi równie zgarbiona postawa przy np. odrabianiu lekcji czy graniu na komputerze.

- Praca i wiczenia jednostronne

wiczenia takie jak gra w tenisa i prace wykonywane jedn stron ciała równie s cz st przyczyn skrzywie .

- Noszenie ci arów

D wiganie du ych ci arów obci a nas i krzywi nam kr gosłup.

- Praca w pozycji pochylonej

Pracuj c w schyleniu wyginamy nasz kr gosłup i krzywimy go.

PŁASKOSTOPIE - zniekształcenie stopy polegaj ce na obni eniu si jej fizjologicznych

sklepie , w wyniku czego staje si ona płaska. Stopa o prawidłowej budowie nie dotyka

podło a cał powierzchni . Jej ko ci układaj si w łuk. Przy płaskostopiu prawie cała stopa

przylega do podło a. Ko ci w takiej stopie uło one s w linii prostej.

Przyczyny - noszenie niewła ciwego obuwia lub nadwaga.

Skutki - prowadzi do powstawania przewlekłych stanów zapalnych torebek i wi zadeł

stawowych stopy, jej obrz ku i bolesno ci utrudniaj cych, niekiedy nawet

uniemo liwiaj cych, stanie i chodzenie. Wynikiem płaskostopia poprzecznego cz sto jest

paluch ko lawy.

Leczenie - gimnastyka (np. chodzenie boso po piasku), wkładki korekcyjne i obuwie

ortopedyczne, w ci kich przypadkach wymagane jest leczenie operacyjne.

CHOROBY APARATU RUCHU

KRZYWICA – to choroba rozwijaj ca si najcz ciej u dzieci. Powoduje j zbyt mała ilo

Wit. D3 i soli mineralnych dostarczanych do organizmu.

Objawy:

- słabe i zniekształcone ko ci

- Ko czyny wykrzywiaj si (nogi szpotawe, lub ko lawe)

- ebra maj nieprawidłowy kształt, co utrudnia ruch klatki piersiowej podczas wymiany

gazowej

SPOSOBY ZAPOBIEGANIA

- przebywanie na sło cu

- spo ywanie produktów zawieraj cych du o wapnia oraz witaminy D3

OSTEOPOROZA – polega na stopniowym zanikaniu substancji mineralnych buduj cych

ko ci

Osteoporoza to choroba polegaj ca na osłabieniu układu kostnego człowieka, choroba ta nie

dotyczy tylko i wył cznie kobiet w okresie przekwitania, ale tak e m czyzn, a nawet

młodych ludzi. Schorzenie to charakteryzuje si nisk mas kostn , upo ledzon architektur

ko ci, a to z kolei prowadzi do ich osłabienia i wi kszej podatno ci na złamania.

CHOROBY REUMATYCZNE – s to ró nego typu schorzenia, powoduj cy zmiany w

stawach. Jedn z przyczyn tych chorób jest nieprawidłowy przebieg reakcji obronnych,

podczas których cze komórek organizmu atakuje własne tkanki ł czne. Wywołuje to stan

zapalny, którego objawami s mi dzy innymi obrz k, zaczerwienienie, ból i zniekształcenie

stawów.

Skutkiem s trudno ci w poruszaniu si .

Leczenie – rodki przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz wiczenia pozwalaj ce zachowa

sprawno ruchow .

TEMAT: BUDOWA, PODZIAŁ, DZIAŁANIE MI NI.

Rola mi ni:

1. Wprawiaj szkielet w ruch poprzez napr anie ci gien przyczepionych do

ko ci.

2. Buduj narz dy wewn trzne np. jelito, oł dek, serce.

3. Przepona – płaski mi sie oddzielaj cy klatk piersiow od jamy brzusznej

bierze udział w oddychaniu.

4. Mi nie mimiczne wyra aj nasze nastroje

Budowa|:

Mi sie składa si z brzu ca i ci gien. Gdy wi cej brzu ców, to mi sie dwugłowy,

trójgłowy. Brzusiec składa si z włókien mi niowych – miofibryli, a one z włókien

białkowych: aktyny i miozyny, które maj zdolno do kurczenia si .

Do ka dego włókna mi niowego docieraj zako czenia komórek nerwowych. To one

przekazuj impuls, pod wpływem którego rozpoczyna si skurcz mi nia.

Działanie

Mi nie mog si jedynie kurczy i ci gn przyczepion do nich ko . Nie mog jej

popycha . Dlatego

wyst puj zwykle w parach, jako mi nie antagonistyczne, czyli

działaj ce przeciwnie wzgl dem siebie.

Np. Mi sie dwugłowy kurcz c si , powoduje zgi cie r ki, natomiast trójgłowy kurcz c si

umo liwia jej prostowanie.

Wi kszo ruchów jest efektem współdziałania wielu mi ni. Zwykły spacer wymaga

zaanga owania ponad 200 rozmaitych mi ni.

Podział mi ni

• Ze wzgl du na budow

1. gładkie

2. poprzecznie pr kowane szkieletowe

3. poprzecznie pr kowane serca

• ze wzgl du na poło enie

1. mi nie głowy np. wacz(ruchy szcz ki), mimiczne, okr ny oka –

poruszaj oczami, j zykiem, uchw , odpowiadaj za mimik

2. szyi – pozwalaj na obracanie i pochylanie głowy

3. klatki piersiowej np. mi sie piersiowy wi kszy– bior udział w

ruchach oddechowych oraz poruszaniu r kami

4. brzucha np. sko ny i prosty brzucha – pracuj przy ruchach

oddechowych, pomagaj zachowa pionow postaw ciała

5. grzbietu np. najszerszy grzbietu – pracuj przy obracaniu ramion oraz

przy ruchach łopatek i eber, umo liwiaj zachowanie pionowej

postawy ciała

6. ko czyn dolnych np. mi sie trójgłowy i czworogłowy uda,

brzuchaty łydki, po ladkowe, uda (umo liwiaj utrzymanie pionowej

postawy ciała oraz przemieszczanie si )

7. ko czyn górnych np. naramienny, trójgłowy i dwugłowy ramienia.

• Ze wzgl du na funkcje

a. zginacze i prostowniki np. dwu i trójgłowy ramienia

b. przywodz ce i odwodz ce np. palców

c. zwieracze i rozwieracze np. odbytu, cewki moczowej

mi sie krawiecki –najdłu szy mi sie ciała człowieka, udo

UKŁAD POKARMOWY

TEMAT: SKŁADNIKI POKARMOWE I ICH ROLA W ORGANIZMIE.

SKŁADNIKI POKARMOWE

A. ORGANICZNE: BIAŁKA, CUKRY, TŁUSZCZE, WITAMINY

B. NIEORGNICZNE: WODA, SOLE MINERALNE

BIAŁKA

Zbudowane z aminokwasów – 20 ró nych, które mog tworzy długie ła cuchy składaj ce

si z setek a nawet tysi cy cz steczek.

Organizm człowieka rozkłada spo ywane białka na pojedyncze aminokwasy. Nast pnie

wykorzystuje je do wytwarzania własnych białek potrzebnych mu do prawidłowego

funkcjonowania.

Rola

A. główny budulec organizmu,

B. ródło energii w warunkach głodu, z 1grama białka – 17,2 kJ, czyli

4,1kcal energii

Inne:

• Wchodz w skład błon komórkowych

• Umo liwiaj poruszanie si

• Odpowiadaj za zwalczanie drobnoustrojów chorobotwórczych – przeciwciała.

• Jako enzymy, przyspieszaj przebieg reakcji chemicznych – s biokatalizatorami.

• Uczestnicz w transporcie niektórych substancji do ka dej komórki organizmu np.

hemoglobina – tlen

Podział białek

a. pełnowarto ciowe – zawieraj wszystkie aminokwasy, s pochodzenia zwierz cego

jak mleko, jaja, mi so

b. niepełnowarto ciowe – nie zawieraj wszystkich aminokwasów, s pochodzenia

c. ro linnego jak bób, fasola, soja, groch

Dzienne zapotrzebowanie – 10 -14 % masy po ywienia.

Skutki niedoboru:

- zahamowanie wzrostu i rozwoju organizmu

W GLOWODANY (CUKRY)

Podział:

a. proste: glukoza, fruktoza,

b. dwucukry: sacharoza, laktoza

c. wielocukry: skrobia, celuloza, glikogen, chityna

Rola:

1. ródło energii: z 1 grama – 4, 1 kcal (glukoza)

2. Materiał zapasowy (skrobia, glikogen)

3. Celuloza wzmaga ruchy robaczkowe (perystaltyczne ) przewodu pokarmowego,

ułatwia wydalanie kału

Dzienne zapotrzebowanie – 55 – 60 % masy po ywienia

Skutki niedoboru:

- brak energii, osłabienie, apatia

Nadmiar – odkłada si w w trobie w postaci glikogenu lub przekształca si w tłuszcz i

odkłada pod skór prowadz c do nadwagi.

Wyst powanie – owoce, warzywa, makarony, pieczywo, słodycze

Wykrywanie skrobi – za pomoc jodyny, jad zabarwia skrobi na niebiesko.

TŁUSZCZE (LIPIDY)

Budowa – glicerol i kwasy tłuszczowe

Rola:

1. ródło energii – z 1g 9, 3 kcal (38,9 kJ)

2. Składnik błon komórkowych.

3. Materiał zapasowy (wchodz w skład komórek tkanki tłuszczowej).

Podział

A. ro linne, zawieraj kwasy tłuszczowe nienasycone

B. zwierz ce, zawieraj kwasy tłuszczowe nasycone

Wyst powanie

A. Nasiona lnu, słonecznika, rzepaku, soja, orzechy, oliwa, olej

B. Masło, smalec, słonina

Dzienne zapotrzebowanie – 25- 30% masy po ywienia

Skutki niedoboru - choroby wywołane brakiem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach

Nadmiar – nie jest dla nas korzystny, gdy s trawione i wchłaniane o wiele dłu ej od

cukrów, gromadz si w ciele, prowadz do otyło ci.

Wykrywanie tłuszczów – rozgnie niewielk ilo pokarmu w papierowej serwetce lub

chusteczce higienicznej, gdy pojawi si tłusta plama – obecno tłuszczów.

WITAMINY

Zwi zki organiczne pobierane z pokarmem lub wod , nazw wprowadził polski uczony

Kazimierz Funk. Wytwarzane przez ro liny lub bakterie.

Rola:

Reguluj procesy zachodz ce w organizmie.

Podział

C. rozpuszczalne w tłuszczach – s magazynowane w organizmie, ich nadmiar

powoduje gro ne zatrucia i uszkodzenia w troby, s to

A, D, E, K

D. rozpuszczalne w wodzie – nie s magazynowane w organizmie, ich nadmiar

nie jest dla nas gro ny, s to

B, C, PP, H

Nadmiar lub niedobór witamin prowadzi do chorób zwanych awitaminozami.

Tabela

Witamina

Wyst powanie

Znaczenie

Skutki niedoboru

A

ółte owoce i warzywa

(marchew), masło, tran,

jaja, sery

Bierze udział w procesie

widzenia, prawidłowym

funkcjonowaniu skóry, zapewnia

wzrost i rozwój

Kurza lepota – złe widzenie

o zmroku, zahamowanie

wzrostu, choroby skóry

D

W troba, tran, ryby, masło,

jaj, mo e by wytwarzana

w organizmie człowieka

Reguluje ilo wapnia i fosforu

w organizmie, odpowiada za

prawidłow budow ko ci

Osteoporoza, krzywica

E

Mleko, mi so, jaja, oleje

jadalne, warzywa li ciaste

Zapewnia prawidłow prac

mi ni, układu nerwowego,

zapobiega starzeniu si , łagodzi

zm czenie

Osłabienie i zanik mi ni,

uszkodzenie krwinek

czerwonych, niedokrwisto

K

Zielone warzywa li ciaste,

w troba, mleko

Wspomaga krzepni cie krwi i

gojenie si złama ko ci

Skłonno do krwawie ,

zaburzenia krzepni cia krwi,

krwotoki

B1

Mi so, w troba, dro d e,

chleb razowy, ziarna zbó

Wpływa na przemiany

w glowodanów i tłuszczów,

warunkuje prawidłowe

funkcjonowanie tkanki

nerwowej, przewodu

pokarmowego, serca, na

utlenianie biologiczne

Choroba beri – beri

(zapalenie i degeneracja

nerwów, niewydolno serca,

zanik mi ni), brak łaknienia

B2

Jaja, ser, mi so, w troba,

dro d e, pszenica

Wpływa na przemian glukozy i

aminokwasów, pobudza wzrost i

ogóln odporno organizmu

Zajady (p kanie luzówki w

k cikach ust), łojotokowe

zapalenie skóry

B6

W troba, dro d e,

Uczestniczy w przemianie

Drgawki, nadmierna

pszenica, fasola, orzechy,

soja

białek, wpływa na odporno

organizmu

pobudliwo , choroby skory,

zaburzenia przemiany białek

B9-kwas

foliowy

Warzywa li ciaste, dro d e,

w troba

Pobudza wytwarzanie krwinek

czerwonych, wpływa na

funkcjonowanie układu

nerwowego

Niedokrwisto , czyli

anemia, wypadanie włosów,

zahamowanie wzrostu

B12

W troba, mi so, jajka,

mleko, ryby

Pobudza wytwarzanie krwinek

czerwonych

Niedokrwisto – anemia

zło liwa spowodowana

nieprawidłow produkcj

hemoglobiny, uszkodzenie

układu nerwowego

C

owoce cytrusowe,

pietruszka, porzeczka,

dzika ró a, surowe

warzywa

Zwi ksza odporno ,

przyspiesza gojenie si ran, ma

wła ciwo ci bakteriobójcze

Szkorbut: owrzodzenie

dzi seł, wypadanie z bów,

krwawienie z błon

luzowych, p kanie drobnych

naczy krwiono nych

Obni enie odporno ci

organizmu

H

W troba, dro d e, mleko,

ółtko jaja, warzywa

str czkowe, banany

Wpływa na zdrowie skóry i

włosów, bierze udział w

wytwarzaniu kwasów

tłuszczowych, przemianach

aminokwasów i cukrów

Zapalenie skóry i jelit, bóle

mi ni

PP

W troba, mi so, ryby, soja,

niewielkie ilo ci

wytwarzane s w

organizmie człowieka

Udział w oddychaniu

komórkowym, wpływa na

prawidłowe działanie przewodu

pokarmowego, układu

nerwowego

Pelagra – zapalenie skóry i

luzówki jamy ustnej,

kłopoty z pami ci ,

zaburzenia czynno ci

przewodu pokarmowego

SOLE MINERALNE stanowi 4% masy ciała

Rola:

5. S składnikiem budulcowym (ko ci, z by).

6. Reguluj procesy zachodz ce w organizmie.

Podział:

D.

MAKROELEMENTY – pierwiastki wyst puj ce w du ych ilo ciach, pełni

funkcj budulcow i reguluj prac narz dów wewn trznych, s to: C, H, O, N,

S, P, Ca,, Na, K, Cl, Mg

E.

MIKROELEMENTY –wyst puj małych ilo ciach, wchodz w skład

enzymów, które wpływaj na przebieg wielu reakcji chemicznych, s to Fe, J,

F, Zn, Cu, Mn, Co

TABELA

Pierwiastek

Wyst powanie

Znaczenie

Skutki niedoboru

MAKROELEMENTY

Fosfor

Wi kszo

produktów

spo ywczych

Składnik ko ci i

z bów

Krzywica, próchnica,

bóle mi ni

Wap

Mleko, sery, jaja

Składnik ko ci i

z bów, umo liwia

prawidłow prac

serca oraz mi ni

Próchnica z bów,

osłabienie ko ci,

zaburzenia pracy

serca

Magnez

Ro liny str czkowe,

pestki dyni, banany,

Wpływa na

przemian cukrów,

Zaburzenia pracy

serca, migreny

orzechy, kakao

witaminy C,

umo liwia prac

układu nerwowego i

serca

Chlor

Sól kuchenna

Wraz z jonami

wapnia i fosforu

wpływa na

równowag

osmotyczn

(wodnomineraln ),

ci nienie krwi

MIKROELEMENTY

elazo

Mi so, nasiona ro li

str czkowych

Składnik

hemoglobiny, która

umo liwia transport

tlenu

anemia

Jod

Ryby morskie

Bierze udział w

wytwarzaniu

hormonów

potrzebnych do

wzrostu człowieka,

rozwoju mózgu i

układu nerwowego

Zaburzenia wzrostu,

choroby układu

nerwowego

Fluor

Herbata, nasiona

ro lin str czkowych,

ryby morskie

Wzmacnia ko ci i

szkliwo z bów,

zapobiega próchnicy

Próchnica z bów

WODA – stanowi 60% masy dorosłego człowieka

Rola:

1. Jest rozpuszczalnikiem, rozpuszcza cukry, cz

witamin dzi ki czemu mo na

je transportowa do komórek.

2. Pomaga regulowa temperatur ciała – termoregulacja.

3. Umo liwia przebieg wszystkich reakcji chemicznych w organizmie.

4. Pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii.

Zapotrzebowanie organizmu człowieka na wod 2,5 – 3 litrów. Zale y od temperatury

otoczenia, wykonywanej pracy, zjedzonego pokarmu.

Wi kszo cze wody przyjmujemy w postaci płynów.

Woda wyst puje w du ych ilo ciach w wierzych warzywach, owocach, a tak e chlebie,

mi sie.

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU POKARMOWEGO.

Od ywianie – to dostarczanie składników pokarmowych do wszystkich komórek ciała.

Zadania układu pokarmowego:

1. rozdrabnianie i nawil anie pokarmu

2. trawienie, czyli rozkład chemiczny substancji od ywczych na zwi zki o

prostszej budowie pod wpływem enzymów

3. wchłanianie do krwi zwi zków otrzymanych w procesie trawienia

4. usuwanie niestrawionych resztek po ywienia w postaci kału.

Przewód pokarmowy tworz :

• jama ustna z j zykiem i z bami

• gardło

• przełyk

• oł dek

• jelito cienkie, jego pierwszy odcinek to dwunastnica

• jelito grube

W skład układu pokarmowego wchodz dodatkowo gruczoły trawienne:

• linianki

• w troba

• trzustka

JAMA USTNA

Rola – pobieranie, mechaniczne rozdrabnianie pokarmu (proces fizyczny, rozdrobniony

pokarm nie zmienia swoich wła ciwo ci), mieszanie go ze lin , wst pne trawienie cukrów

Z by

- 2 garnitury w ci gu ycia: mleczne -20 (brak przedtrzonowych) i stałe -32

-

rodzaje:

siekacze – 2( w jednej wiartce w sumie 8)- do odgryzania k sów

kły- 1(4)- do rozgryzania pokarmu

przedtrzonowe -2 (8) –do rozcierania i mia d enia pokarmu

trzonowe -- (12) – do rozcierania i mia d enia pokarmu

-

wzór z bowy

- budowa z ba

Rysunek

Miazga bierze udział w od ywianiu z ba i wytwarza szkliwo, które go pokrywa.

J zyk

- miesza pokarm ze lin

- umo liwia jego przesuwanie do gardła i przełyku

- zawiera kubki smakowe rozró niaj ce smaki: słodki, słony, kwa ny, gorzki

linianki

3 pary gruczołów: przyuszne, pod uchwowe, podj zykowe, wydzielaj lin

lina:

- nawil a k sy

- ułatwia przesuwanie pokarmu

- zawiera enzym amylaz linow (ptialin ), która rozpoczyna trawienie cukrów zło onych –

skrobi na cukry o prostszej budowie

- ma wła ciwo ci bakteriobójcze

GARDŁO

- wspólny odcinek przewodu pokarmowego i układu oddechowego, połykanie pokarmu,

ciany zbudowane z mi sni poprzecznie pr kowanych – połykanie zale ne od naszej woli.

PRZEŁYK

- umi niony przewód, którym porcja pokarmu jest transportowana z gardła do oł dka,

dzi ki ruchom perystaltycznym

OŁ DEK

- rozszerzenie w przewodzie- rozszerzenie w pokarmowym, gdzie pokarm jest gromadzony,

mieszany, trawione s białka, wylot z oł dka zamykany jest od wiernikiem

- wydziela

a. enzym pepsyn , która trawi białka

b. kwas solny, który zakwasza rodowisko, umo liwia działanie

pepsyny, niszy drobnoustroje chorobotwórcze

c. luz nawil a pokarm, chroni cian oł dka przed działaniem

kwasu

DWUNASTNICA

Pocz tkowy odcinek jelita cienkiego, w którym odbywa si intensywny proces trawienia

białek, tłuszczów i cukrów pod wpływem enzymów wydzielanych przez trzustk , wcze niej

tłuszcze s emulgowane przez ół z w troby na drobne kropelki

JELITO CIENKIE (4,5 -6 m dł)

- ko cowy etap trawienia białek, w glowodanów i tłuszczów

- wchłanianie mleczka pokarmowego do krwi, powierzchnia wchłaniania jest du a dzi ki

pofałdowanym cianom jelita tzw. Kosmkom jelitowym

JELITO GRUBE (okr nica, esica, odbytnica) – 1,5 m dł.

- ods czanie wody z niestrawionych resztek pokarmu i formowanie oraz wydalanie kału

- bakterie jelitowe zwane flor jelitow wytwarzaj witaminy głównie B i K, które organizm

wykorzystuje.

(dlatego podczas kuracji antybiotykowej nale y pi jogurty, albo połyka specjalne tabletki,

aby odtworzy flor bakteryjn )

Na granicy jelita cienkiego i grubego jest jelito lepe (wyrostek robaczkowy) – kila cm, je li

kawałki pokarmu zalegaj w nim przez dłu szy czas, mo e doj do zapalenia wyrostka

robaczkowego, co wymaga interwencji chirurgicznej.

TRZUSTKA

- wydziela sok trzustkowy zawieraj cy enzymy trawi ce cukry – amylaz trzustkow ,

tłuszcze - lipaz i białka – trypsyn

- wydziela hormony insulin i glukagon , które reguluj poziom cukru we krwi

W TROBA –laboratorium chemiczne organizmu (wa y 1,5 -2 kg)

- wydziela ół , która emulguje (rozbija)tłuszcze na drobne kropelki, ół jest magazynowana

w p cherzyku ółciowym

- odtruwa krew ze szkodliwych substancji np. alkoholu (rozkłada go)

- przekształca nadmiar glukozy w glikogen i magazynuje go, a nast pnie rozkłada do glukozy,

gdy zaczyna jej brakowa

- magazynuje elazo

TRAWIENIE POKARMU – to rozkładanie zło onego pokarmu na proste składniki pod

wpływem enzymów (proces chemiczny)

1.

jama ustna

cukry zło one…………………………………cukry o prostszej budowie

(skrobia) enzym amylaza linowa

(ptialina)

2.

oł dek

białka…………………………………………….peptydy

enzym pepsyna u dzieci podpuszczka

3.

dwunastnica

cukry zło one………………………………. cukry proste

amylaza trzustkowa

białka………………………………….. aminokwasy

trypsyna

tłuszcze ……………………………glicerol i kwasy tłuszczowe

lipaza

Jedna porcja po ywienia, od momentu połkni cia do wydalenia, przebywa w przewodzie

pokarmowym około 20 godzin.

wiczenie

Napisz, co dzieje si z kanapk zło on z pieczywa, masła i białego sera w kolejnych

odcinkach przewodu pokarmowego.

Narz d

Etapy trawienia kanapki

Jama ustna

Kanapka zostaje rozdrobniona, a powstałe drobiny mieszaj si ze lin ,

rozpoczyna si trawienie zawartej w pieczywie skrobi.

Przełyk

Dzi ki ruchom robaczkowym pokarm jest przesuwany do oł dka

oł dek

Białka zawarte w białym serze i ma le ulegaj cz ciowemu strawieniu

Dwunastnica

Wszystkie składniki bułki ulegaj trawieniu

Jelito cienkie

Produkty trawienia(cukry proste, aminokwasy, glicerol i kwasy

tłuszczowe) zostaj wchłoni te do krwi

Jelito grube

Z niestrawionych resztek pokarmu formowany jest kał

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU POKARMOWEGO

Wła ciwe od ywianie – to stosowanie odpowiedniej diety.

Dieta – to sposób od ywiania dostosowany do wieku i indywidualnych potrzeb,

wynikaj cych np. z trybu ycia, wła ciwa dieta zapewnia naszemu organizmowi

odpowiednich ilo ci ka dego składnika pokarmowego, aby dostarczy organizmowi

odpowiedniej ilo ci energii.

Powinni my si od ywia zgodnie z piramid zdrowego ywienia.

Rysunek:

Czynniki wpływaj ce na zapotrzebowanie energetyczne organizmu:

1. wiek – u dzieci szybko ro nie, najwi ksze w wieku dojrzewania, potem stopniowo

spada

2. płe – u m czyzn wi ksze, ni u kobiet

3. rodzaj pracy – wi ksze u osób pracuj cych fizycznie

4. pora roku – zim wi ksze, ni latem

5. klimat – wi ksze w chłodnym klimacie

6. stan zdrowia – chorzy wi cej witamin, a mniej cukrów i tłuszczów

Energia niezb dna do funkcjonowania organizmu pochodzi z rozkładu substancji

od ywczych (cukrów, tłuszczów)

Warto energetyczna-oznacza ilo energii, jak uzyskamy z okre lonego pokarmu.

Wyra amy j w d ulach lub kaloriach.

1cal=4,19J

1kcal=1000cal

Stanowi ona informacj ile energii mo na uzyska z utleniania 1grama pokarmu.

Warto energetyczn pokarmu oznacza si mierz c ilo ciepła powstał w wyniku jego

spalania i sprawdzaj c o ile wytworzona energia cieplna podnosi temperatur wody.

1 cal to ilo ciepła potrzebna do podniesienia temperatury 1 grama wody o 1stopie

Celsjusza.

Zaspokajanie potrzeb energetycznych organizmu zapewnia prawidłow mas ciała, któr

mo na wyznaczy stosuj c

współczynnik masy ciała –BMI (WMC)

BMI= masa ciała (kg)/wzrost

2

(m)

Poni ej18,5 – niedowaga

18,5 – 24,9 – norma

25 – 29,9 –nadwaga

Powy ej 30 otyło

Ci głe przejadanie si i niewła ciwa dieta obfita w w glowodany i tłuszcze prowadz do

nadwagi, która mo e by przyczyn ró nych chorób np. Nowotwory, nadci nienie,

mia d yca, cukrzyca, kamica ółciowa, choroby serca, stawów, wady kr gosłupa,

płaskostopie

Nadmierna liczba komórek tłuszczowych powstałych w dzieci stwie sprzyja otyło ci w

pó niejszym wieku.

Niedojadanie prowadzi do utraty masy ciała, w organizmie wyzwala si mniej energii , brak

ch ci do działania.

• Anoreksja (jadłowstr t psychiczny) –odmowa przyjmowania pokarmów

spowodowana nisk samoocen , choroba o podło u psychicznym , niezb dna pomoc

specjalistów psychologa i psychiatry

• Bulimia – osoba ni dotkni ta je du o, po czy w poczuciu winy zmusza si do torsji,

ma podło e psychiczne

Zdrowa ywno – to po ywienie wyprodukowane lub wyhodowane bez u ycia nawozów

sztucznych i innych rodków chemicznych.

Higiena od ywiania si

• mycie r k

• mycie z bów

• przechowywa ywno w odpowiednich warunkach (lodówka, zamra arka,

pasteryzacja, sterylizacja, konserwowanie)

• my produkty spo ywcze i naczynia

• sprawdza termin przydatno ci do spo ycia produktów spo ywczych

• posiłki spo ywa regularnie , bez po piechu , w odpowiedniej atmosferze

• je 5x w ci gu dnia: niadanie – 25 % dziennego zapotrzebowania organizmu na

energi , drugie niadanie - 10%. Obiad – 40%, podwieczorek – 10%, kolacja – 15%,

poi około 2 litrów płynu dziennie (woda mineralna, niesłodzone soki, zielona

herbata). W ka dym posiłku powinny znale si produkty zbo owe, warzywa,

owoce, produkty bogate w białko.

Choroby układu pokarmowego:

• paso yty (glistnica, tasiemczyca, wło nica)

• choroba wrzodowa oł dka wywołana przez chorobotwórcze bakterie Helicobacter

pylori, na t chorob zapadaj tak e osoby pal ce papierosy, nieprawidłowo

od ywiaj ce si , nerwowe

• zatrucia, czyli zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu objawiaj ce si wymiotami,

biegunkami, bólami brzuch, gor czk wywołane przez bakterie z rodzaju Salmonella

znajduj c si w mi sie, drobiu, jajach, zatrucia mog by te wywołane rodkami

ochrony ro lin, metale ci kie np. ołów, metale ci kie powoduj krzywic ,

uszkadzaj wzrok, słuch, układ nerwowy

• nadci nienie, choroby serca i udary mózgu spowodowane s zbyt du ym ci nieniem

krwi, do którego prowadzi spo ycie zbyt du ej ilo ci soli

• mia d yca t tnic polegaj ca na zw eniu wiatła t tnic przez odkładaj cy si na ich

wewn trznej stronie cholesterol, prowadzi do niedotlenienia i niedo ywienia

narz dów. Powstaje u ludzi spo ywaj cych mało tłuszczów ro linnych, ryb i

produktów bogatych w błonnik – ciemnego pieczywa, warzyw i owoców, oraz u tych

którzy s nara eni na długotrwały stres.

• Czerwonka bakteryjna- zaka na biegunka, wywołana przez pałeczki Shigella, jest

chorob brudnych r k

• Dur brzuszny – epidemiczna ostra choroba zaka na wywołana przez pałeczk duru

brzusznego SalmoneIla typhi. Zaka enie nast puje przez kontakt z chorym lub jego

wydalinami, przez zaka on wod i produkt

•

ółtaczka- ółtaczka jest chorob bardzo powa n , bowiem stan zapalny mo e

doprowadzi do powa nego i nieodwracalnego uszkodzenia tkanek w troby. Znamy

dwie postacie wirusowego zapalenia w troby: ółtaczk typu A i typu B. ółtaczka

typu A najcz ciej rozprzestrzenia si poprzez zaka one po ywienie i wod . ółtaczka

typu B przenosi si przez kontakty seksualne i krew.

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU ODDECHOWEGO.

Układ oddechowy umo liwia wymian gazow CO2 i O2.

Tworz go drogi oddechowe, którymi powietrze przedostaje si do organizmu oraz wła ciwe

narz dy wymiany gazowej, czyli płuca.

DROGI ODDECHOWE

Pokrywa nabłonek z rz skami (nabłonek migawkowy), na których zatrzymuj si

zanieczyszczenia a tak e luz, który nawil a powietrze. Wi ksza wilgotno ułatwia

przenikanie tlenu do krwi. W drogach oddechowych powietrze jest te ogrzewane, w czym

rol odgrywaj zatoki – przestrzenie w niektórych ko ciach czaszki.

1. Jama nosowa – oczyszczanie, nawil anie i ogrzewanie powietrza. Z jam nosow s

poł czone zatoki, czyli wypełnione powietrzem przestrzenie wewn trz ko ci. Mog

si tam gromadzi bakterie chorobotwórcze wywołuj c stany zapalne.

2. Gardło – wspólny odcinek dla dróg oddechowych i pokarmowych.

3. Krta – zbudowana z chrz stek, od góry zamkni ta nagło ni , co zapobiega dostaniu

si pokarmu do dróg oddechowych i zadławieniu. Jaj zadaniem jest oddzielenie

wdychanego i wydychanego powietrza od połykanego po ywienia. Krta jest

narz dem głosu – ta jej cz

to gło nia. Zawiera struny głosowe mi dzy którymi s

szpary. Powietrze , które mi dzy nimi przepływa wprawia je w drgania. W ten sposób

powstaje głos. Mo na go modyfikowa za pomoc j zyka, warg i z bów. Kiedy struny

si napinaj szpara gło ni zw a si , powietrze bardziej napiera na struny głosowe i

powstaj wy sze d wi ki.

4. Tchawica – elastyczna rura zbudowana z chrz stek w kształcie podkowy.

5. Oskrzela – prawe i lewe s rozgał zieniami tchawicy. Doprowadzaj powietrze do

płuc. Dziel si na mniejsze oskrzeliki na ko cach których s p cherzyki płucne.

Tworz drzewo oskrzelowo – oskrzelikowe.

PŁUCA

Pokryte s błon opłucna, która pełni funkcje ochronne. Prawe płuco składa si z trzech

płatów, a lewe z dwóch. Składaj si z wielu milionów (około 300 mln ka de) p cherzyków

płucnych oplecionych sieci włosowatych naczy krwiono nych , w nich odbywa si

wymiana gazowa.

Podczas wdechu człowiek pobiera przeci tnie 0,5 litra powietrza. Przy wydechu wewn trz

płuc znajduje si około 1,5 litra powietrza (powietrze zalegaj ce). Badanie spirometryczne

umo liwia okre lenie pojemno ci płuc.

Rysunek układu oddechowego

WYMIANA GAZOWA

Zadaniem układu oddechowego jest wymiana gazowa – proces dostarczania do organizmu

tlenu, a usuwanie z niego CO2. Nosi nazw

wentylacji płuc. Wła ciwa wymiana gazowa

zachodzi

w płucach – jest to wymiana gazowa zewn trzna; zachodzi mi dzy p cherzykami

a krwi ;

Krew z p cherzyka pobiera tlen, a oddaje dwutlenek w gla, który z wydechem jest usuwany

na zewn trz. Wymiana gazowa odbywa si przez cienkie ciany naczy krwiono nych i

p cherzyków płucnych na zasadzie dyfuzji, a jej kierunek okre la aktualne st enie gazów.

Tlen pobrany przez krew jest dostarczany do komórek.

Rysunek

Wymiana gazowa wewn trzna odbywa si w komórkach, mi dzy krwi a komórkami; do

komórek przenika tlen a do krwi oddawany jest CO2

W komórkach- w mitochondriach odbywa si utlenianie składników pokarmowych przy

udziale tlenu i uwalnianie energii niezb dnej do ycia (oddychanie wewn trzkomórkowe).

MECHANIZM WENTYLACJI PŁUC (MECHANIZM ODDYCHANIA)

Opiera si na wdechu i wydechu

WDECH

Mi nie mi dzy ebrowe kurcz si i unosz ebra do góry, nast puje skurcz, spłaszczenie i

obni enie przepony , zwi ksza si pojemno klatki piersiowej, spada ci nienie i nast puje

wci gni cie nowej porcji powietrza do płuc.

WYDECH

Rozkurcz mi ni mi dzy ebrowych i ich obni enia, rozkurcza si przepona, uwypukla i unosi

do góry, zmniejsza si pojemno klatki piersiowej, wzrasta ci nienie i nast puje wypchni cie

powietrza z płuc.

SKŁAD POWIETRZ WYCHANEGO I WYDYCHANEGO

Składnik

Zawarto w powietrzu w%

wdychanym

Zawarto w powietrz w %

wydychanym

Azot

78

78

TLEN

21

16

Dwutlenek w gla

0,03

4,5

woda

0,02

1

Inne

1

Około1

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO.

Jak chroni układ oddechowy?

1. Wdycha powietrze przez nos, wtedy b dzie odpowiednio ogrzane, nawil one i

oczyszczone z bakterii oraz pyłów.

2. Ubiera si stosownie do pogody, aby nie wyzi bi i nie przegrza organizmu.

3. Ograniczy kontakty z chorymi.

4. Unika w pomieszczeniach, gdzie jest du o dymu papierosowego lub pyłów.

CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO

Przyczyny:

1. mikroorganizmy chorobotwórcze

2. zanieczyszczenie rodowiska

3. wady genetyczne.

Choroby wywołane przez mikroorganizmy:

1. przezi bienie – katar, kaszel, podwy szona temperatura ciała

2. zapalenia płuc – stan zapalny p cherzyków płucnych, chory ma zmniejszon

pojemno płuc, odczuwa duszno , a tak e bóle w klatce piersiowej

3. angina – angina, dreszcze, powi kszone migdałki, silny ból gardła utrudniaj cy mow

i połykanie pokarmu, mo na si ni zarazi tak e przez zaka on ywno , nieleczona

prowadzi do ro nych powikła np. chorób serca.

4. gru lica – prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu, chory chudnie, ma

suchy kaszel, gor czk , jest stale zm czony i brakuje mu apetytu, pr tki gru licy

atakuj te ko ci, nerki mi układ pokarmowy, zarazi mo na si tak e poprzez

wypicie mleka pochodz cego od zara onej krowy.

5. nie yt nosa – wywołany przez wirusy, objawia si silnym katarem, mo e przekształci

si w zapalenie dróg oddechowych, któremu towarzysz bóle gardła, kaszel, katar i

gor czka.

6. grypa – choroba wirusowa, objawy: wysoka gor czka, ból gardła, katar, dreszcze, bóle

mi ni i stawów

KICHANIE – to gwałtowne usuni cie powietrza przez nos

KASZEL –to szybki wydech powietrza przez usta spowodowany skurczem przepony

W obu przypadkach powietrze usuwane jest z du szybko ci i pod du ym ci nieniem,

co pozwala na usuni cie zanieczyszcze z dróg oddechowych.

Ziewanie - odruch polegaj cy na wykonaniu gł bokiego wdechu i wydechu zwi zany ze

zm czeniem, brakiem pobudzenia lub potrzeb snu, jednak wyst puje tak e podczas

niedotlenienia oraz przy wybudzaniu si

Choroby wywołane zanieczyszczeniem powietrza (spaliny samochodowe, pyły);

1. alergia – uczulenie organizmu na nieszkodliwe substancje lub ciała obce np. pyłki

ro lin

2. katar sienny – spowodowany przez alergie, objawy jak przy przezi bieniu

3. astma - - stan zapalny w oskrzelach, s one skurczone, co utrudnia oddychanie

4. pylice – cz steczki pyłów osadzaj si w płucach i utrudniaj oddychanie np. u ludzi

pracuj cych w kopalniach , w kamieniołomach

5. rak płuc i inne nowotwory – wywołane mi dzy innymi paleniem papierosów.

Choroby spowodowane przez wady genetyczne:

- mukowiscydoza – wymiana gazowa jest utrudniona przez nadmiern produkcj luzu w

p cherzykach płucnych i oskrzelikach.

Zanieczyszczenia , które przedostan si do układu oddechowego, mog doprowadzi do

zatrzymania wentylacji płuc. Wówczas, aby uratowa chorego, nale y wykona

sztuczne

oddychanie. Na skutek zatrzymania oddechu dochodzi do zaniku skurczów serca. W

takiej sytuacji stosuje si

masa serca. (Str 119 – Nowa Era)

1. Połó osob poszkodowan na równej powierzchni, na plecach.

2. Ułó r ce w 2/3 długo ci mostka.

3. Wykonaj masa serca.

4. Odchyl głow poszkodowanego do tyłu.

5.Zaci nij nos poszkodowanego i wdmuchuj powietrze do ust.

6. Obserwuj ruchy klatki piersiowej.

TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE UKŁADU WYDALNICZEGO.

WYDALANIE – to to usuwanie na zewn trz organizmu niepotrzebnych i szkodliwych

substancji przemiany materii.

DROGI WYDALANIA:

układ wydalniczy

skóra

układ oddechowy

Droga wydalania

zb dnych substancji

Nerki

Gruczoły potowe w

skórze

Płuca

Sposób wydalania

zb dnych substancji

W moczu

W pocie

W wydychanym

powietrzu

Wydalane zwi zki

Mocznik, nadmiar

wody i soli

mineralnych,

substancje truj ce

Nadmiar wody i soli

mineralnych,

mocznik

Dwutlenek w gla,

woda

Uwaga!

Przez układ pokarmowy organizm pozbywa si niestrawionych resztek pokarmu. Nie s to

produkty przemian chemicznych zachodz cych w komórkach (przemiany materii),one do

komórek w ogóle nie dotarły, dlatego proces ich usuwania nazywamy

defekacj a nie

wydalaniem.

ROLA UKŁADY WYDALNICZEGO (NEREK):

1. Wydalanie zb dnych lub szkodliwych produktów przemiany materii i innych np. leki,

toksyny.

2. Regulacja gospodarki wodnej.

3. Regulacja wła ciwego st enia elektrolitów Na+, K+. Cl-.

4. Utrzymanie odpowiedniego ci nienia osmotycznego płynów ustrojowych (krew i

limfa)

5. Utrzymanie wła ciwego PH krwi poprzez wydalanie jonów H+.

UKŁAD WYDALNICZY UTRZYMUJE RÓWNOWAG WEWN TRZNEGO

RODOWISKA ORGANIZMU – HOMEOSTAZA.

BUDOWA UKŁADU WYDALNICZEGO:

NERKI

Le w tylnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach kr gosłupa, na wysoko ci jego cz ci

l d wiowej. Kształtem przypominaj ziarna fasoli. Ka da nerka posiada wgł bienie. Jest to

miejsce, w którym ł cz si z ni t tnice i yły. St d równie odchodz moczowody.

Długo 10-12 cm.

Składa si z warstwy zewn trznej-

kora nerki, oraz wewn trznej –rdze nerki oraz licznych

nefronów, a tak e miedniczki

Nefron

Składa si

z

ciałka nerkowego,a ono z kł buszka nerkowego czyli skupiska włosowatych naczy

krwiono nych i

torebki kł buszka (torbka Bowmnana) – znajduj si w warstwie

korowej nerki

kanalika nerkowego-odprowadza mocz z ciałka nerkowego, le ce obok siebie kanaliki

nerkowego uchodz do wi kszych

kanalików zbiorczych;

znajduj si w warstwie rdzeniowej nerki

miedniczka nerkowa – du a jama do której na krótki okres czasu trafia mocz

Drogi wyprowadzaj ce:

Moczowody – długie parzyste przewody uchodz ce z miedniczek nerkowych, składaj

si z mi ni gładkich, odprowadzaj mocz z nerek do p cherza moczowego

P cherz moczowy – gromadzi przez pewien okres czasu mocz, przy uj ciu znajduje si

mi sie zwieracz, dzi ki czemu kontrolujemy oddawanie moczu, pojemno 0,5 -0,8l

Cewka moczowa – przewód, którym mocz jest odprowadzany z p cherza a nast pnie

usuwany na zewn trz.

Mocznik powstaje w w trobie

Rysunek nerki i układu moczowego

POWSTAWANIE MOCZU

Naczynie doprowadzaj ce krew do kł buszka nerkowego jest szersze od wyprowadzaj cego.

Powoduje to zwi kszenie ci nienia krwi, co umo liwia przenikanie cz ci osocza do torebki

kł buszka. Proces ten nazywa si

filtracj . Powstaje mocz pierwotny, który zawiera

substancje szkodliwe takie jak mocznik, jak i potrzebne organizmowi: wod , sole mineralne,

aminokwasy, glukoz . Spływa on

do kanalików nerkowych , gdzie odbywa si zwrotne

wchłanianie do krwi potrzebnych substancji – aminokwasów, glukozy, cz ci wody i soli

mineralnych. Powstaje

mocz ostateczny, który zawiera mocznik, wod , sole mineralne,

spływa do miedniczki nerkowej, a nast pnie moczowodami do p cherza moczowego.

W ci gu doby powstaje 1-1,5 litra moczu ostatecznego.

ANALIZA WYNIKÓW BADANIA MOCZU

Mocz zdrowego człowieka nie powinien zawiera cukrów, ani białe, jego barwa powinna by

słomkowo ółta, odczyn kwa ny.

Obecno cukru w moczu wiadczy o cukrzycy, a białek o chorobach nerek.

\

DIALIZA

Gdy dojdzie do niewydolno ci nerek, krew nale y oczyszcza za pomoc dializy krwi.

Metoda ta polega na oczyszczaniu krwi pacjenta poza organizmem za pomoc urz dzenia

zwanego sztuczn nerk . Trwa około 10 godzin i musi by powtarzana 2-3X w tygodniu.

Ratunkiem dla najci ej chorych jest przeszczep nerki.

TEMAT: HIGIENA I CHOROBY UKŁADU WYDALNICZEGO.

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM UKŁADU WYDALNICZEGO

• Cz sto my ciało

• Codziennie zmienia bielizn

• Nale y ciepło si ubiera , aby nie dopu ci do wychłodzenia

• Regularne opró nianie p cherza moczowego, długie przetrzymywanie moczu

prowadzi do nagromadzenia bakterii chorobotwórczych

• Ograniczy spo ycie soli, która utrudnia wchłaniane wody w nefronach, powstaje

mniej moczu, wyst puj wówczas problemy z wydalaniem moczu

• Pi odpowiedni ilo płynów , około 2,5 litra dziennie, je li wody jest za mało, wtedy

mocz staje si g stszy, co mo e prowadzi do uszkodzenia nerki

CHOROBY UKŁADY WYDALNICZEGO

• NIEWYDOLNOI NEREK – dochodzi wtedy do uszkodzenia kł buszków

nerkowych, skutkiem tego szkodliwe zwi zki gromadz si w organizmie

• KŁ BUSZKOWE ZAPALENIE NEREK – wywołane prze bakterie lub truj ce

substancje, utrudniona jest filtracja krwi i chorzy oddaj małe ilo ci moczu, w

organizmie zostaje wi cej wody, która gromadzi si w innych narz dach, zakłócaj c

ich prac . W tej chorobie mog by wydalane substancje potrzebne organizmowi np.,.

aminokwasy, komórki krwi.

• ZAPALENIE P CHERZA MOCZOWEGO – wywołane przez bakterie, objawy: ból i

pieczenie podczas oddawania moczu.

• KAMICA NERKOWA –przyjmowanie małej ilo ci płynów lub przetrzymywanie

moczu, powoduje, e sole mineralne tworz kamienie nerkowe. Przemieszczaj si

one w układzie wydalniczym powoduj c silny ból. Uszkadzaj te ciany naczy

wyprowadzaj cych.. Wówczas mocz wydostaje si poza układ wydalniczy, wywołuj c

gro ne zatrucia innych narz dów

TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA KRWI.

KREW – to tkanka płynna, człowiek ma jej około 5 litrów, jednorazowo mo e odda około

0,5 l. Organizm uzupełnia brak w ci gu 2 – 3 tygodni.

Rola krwi:

1. Dostarcza do komórek organizmu tlen i substancje od ywcze.

2. Odprowadza z komórek CO2 i zb dne produkty przemiany materii.

3. Transportuje zwi zki wytworzone w komórkach

4. Zwalcza czynniki chorobotwórcze.

5. Reguluje temperatur ciała.(Woda zawarta w osoczu nagrzewa si , gdy krew

przepływa przez narz dy produkuj ce du o ciepła: w trob , mózg, mi nie i oddaje

ciepło w chłodniejszych cz ciach organizmu). W razie przegrzania ciała włosowate

naczynia krwiono ne skóry rozszerzaj si , dzi ki czemu krew zbli a si tu do jej

powierzchni, a to pozwala na szybkie wypromieniowanie ciepła z organizmu. Gdy

nast puje ozi bienie organizmu, naczynia krwiono ne zw aj si , wypychaj c krew

do gł biej poło onych tkanek, a to utrudnia wypromieniowanie ciepła z organizmu.

PRZYCZYNIA SI DO ZACHOWANIA RÓWNOWAGI ORGANIZMU –

HOMEOSTAZY. Jest ona zachowana , je li skład chemiczny płynów ustrojowych i

temperatura s stałe oraz gdy nie dochodzi do uszkodzenia i ataków z zewn trz. Zachowaniu

równowagi sprzyjaj :

• Transport substancji od ywczych, tlenu, hormonów

• Odprowadzanie dwutlenku w gla i szkodliwych produktów przemiany materii

• Woda zawarta w osoczu, która utrzymuje stał temperatur

• Leukocyty zwalczaj ce czynniki zaka ne

Skład krwi:

1. osocze - 55%

2. elementy morfotyczne - 45%

krwinki czerwone - erytrocyty

krwinki białe – leukocyty

płytki krwi – trombocyty

OSOCZE

90% to woda, 10% to inne składniki takie jak: sole mineralne, substancje od ywcze(glukoza,

aminokwasy), białka (albuminy, globuliny, fibrynogen), enzymy i hormony i gazy – CO2,

odprowadza produkty przemiany materii (mocznik).

Surowica – to osocze pozbawione włóknika.

ERYTROCYTY

- w 1 mm

3

3,5 – 5,5 mln (ilo zale y od płci, u kobiet mniej)

- kształt dwuwkl słego dysku

- u ssaków brak j der, co zwi ksza transport tlenu,

- zawieraj białko hemoglobin , czerwony barwnik krwi (zawieraj cy elazo) za

transportuj cy tlen, w sposób nietrwały ł czy si z tlenem tworz c oksyhemoglobin

- powstaj w szpiku kostnym kr gów, eber i ko ci długich ko czyn

- yj około 100 dni

- s rozkładane w w trobie oraz ledzionie

Tlenek w gla –CO, zwany

czadem, jest bezbarwnym, bezwonnym gazem. Powstaje podczas

niepełnego spalania zwi zków w gla. Hemoglobina ł czy si z czadem du o łatwiej, ni z

tlen i w sposób trwały, co bywa przyczyn mierci ludzi. Czad ulatnia si z piecyków

gazowych, a tak e podczas po arów.

LEUKOCYTY (limfocyty, granulocyty, monocyty, makrofagi)

- 5 – 10 tys. w 1 mm

3

- maj j dro komórkowe

- najwi ksza spo ród wszystkich krwinek

- posiadaj zdolno ruchu pełzakowatego, dzi ki czemu docieraj do ognisk infekcji

- ich zadaniem jest niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych (je li do organizmu dostan

si bakterie wchłaniaj je i trawi –

fagocytoza)

- cze leukocytów wytwarza specjalne białka, tak zwane przeciwciała, które maja zdolno

rozpoznawania czynników chorobotwórczych

- powstaj w ledzionie, w złach chłonnych, grasicy, szpiku kostnym.

TROMBOCYTY

- s fragmentami, strz pkami komórek,

- nie maj j dra komórkowego ani zdolno ci ruchu,

- w 1 mm

3

150 – 400 tys. płytek krwi,

- najmniejsze spo ród elementów morfotycznych

- bior udział w procesie krzepni cia krwi

KRZEPNI CIE KRWI

Do tego procesu niezb dne s : rozpuszczone w osoczu białko – fibryna, wap i witamina K

Etapy:

1. Płytki krwi przyklejaj si do brzegów rany, zmniejszaj c wielko uszkodzenia.

2. Płytki wydzielaj substancj , dzi ki której rozpuszczalne białko fibrynogen

przekształca si w nierozpuszczaln fibryn tworz c sie .

3. Sie włókien fibryny staje si g stsza, wyłapuje krwinki, szybko twardnieje tworz c

skrzep.

4. Po pewnym czasie skrzep oddziela si od ciany naczynia. Tak powstaje strup.

GRYPY KRWI

A, B, AB, 0

Wyodr bnia si je na podstawie obecno ci lub braku na powierzchni erytrocytów

specyficznych cz steczek białkowych – antygenów A i B.

Osoba, która ma antygen A, posiada grup krwi A, obecno antygenu B wskazuje na grup

krwi b. Je li na powierzchni erytrocytów wyst puj obydwa antygeny, to osoba ma grup

krwi AB, a je eli nie ma adnego to grup 0.

GRUPA KRWI

ANTYGEN

PRZECIWCIAŁA

A

A

Anty B

B

B

antyA

AB

AiB

brak

0

brak

antyA i antyB

Innym wa nym układem antygenów na erytrocytach jest tzw. Czynnik Rh (wykryto go po raz

pierwszy u małpy Rhesus). Gdy czynnik jest , to krew oznacza si jako Rh+, a je li nie

wyst puje Rh-.

We krwi znajduj si przeciwciała, które atakuj erytrocyty z obcym antygenem, powoduj

zlepianie si erytrocytów innej grupy krwi, ni własna. Tworzy si czop, który uniemo liwia

przepływ krwi i pacjent umiera.

Niezgodno czynnika Rh mi dzy rodzicami mo e doprowadzi do tzw. Konfliktu

serologicznego u rozwijaj cego si płodu. W organizmie matki o grupie krwi Rh- mog

powstawa przeciwciała atakuj ce erytrocyty płodu o grupie krwi Rh+ (gdy płód odziedziczy

je po ojcu)

Grupa krwi ma znaczenie przy transfuzji, czyli przetaczaniu krwi pobranej od innego

człowieka. Zabieg ten wykonuje si w przypadku utraty du ej ilo ci krwi (wypadek,

operacja).

Autotransfuzja to podanie własnej krwi pobranej wcze niej i zamro onej.

Zalety:

• Pozwala unikn ryzyka przeniesienia przez krew zarazków i czynników

chorobotwórczych

• Zapewnia absolutn zgodno wszystkich czynników krwi.

Ł CZENIE GRUP KRWI PODCZAS PRZETACZANIA

GRUPA KRWI DAWCY

0

A

B

AB

0

+

-

-

-

A

+

+

-

-

B

+

-

+

-

GRUPA

KRWI

BIORCY

AB

+

+

+

+

Osobie z czynnikiem Rh, czyli Rh + mo na przetoczy krew Rh -, ale osobie Rh – nie mo na

Rh+.

MORFOLOGICZNE BADANIA KRWI

WBC – liczba leukocytów

RBC – liczba erytrocytów

HG zawarto hemoglobiny(norma 11-17g)

Niedobór hemoglobiny, któremu cz sto towarzyszy spadek liczby krwinek czerwonych,

wywołuje niedokrwisto , czyli anemi objawiaj c si osłabieniem organizmu, skłonno ci

do szybkiego m czenia si , poniewa zbyt mała ilo tlenu nie zaspokaja potrzeb organizmu.

W stanach zapalnych i zaka eniach wzrasta liczba krwinek białych.

Podwy szona lub pomniejszona liczba płytek krwi powoduje zaburzenia w krzepliwo ci krwi.

TEMAT: BUDOWA I ROLA SERCA ORAZ NACZY KRWIONO NYCH

Rola serca – pompa pobudzaj ca krew do kr enia

Poło enie – w klatce piersiowej , pod mostkiem, koniuszkiem skierowane w lew stron

ciała.

Wielko – zaci ni tej pi ci

Budowa

ciany zbudowane z tkanki

mi niowej poprzecznie pr kowanej serca. Otacza go błona

zwana

osierdziem wypełniona płynem, która chroni przed urazami tarciem podczas pracy

serca.

Serce dzieli si na dwa przedsionki i dwie komory.

Rysunek

Praw i lew stron oddziela ciana z mi ni zwana przegrod , dzi ki czemu krew

natlenowana i odtlenowana nie miesza si . ciany komór s znacznie grubsze, ni ciany

przedsionków, dlatego komory kurcz si z wi ksz sił .

Krew płynie przez serce w jednym kierunku, z przedsionków do komór. Cofaniu si krwi

zapobiegaj zastawki przedsionkowo – komorowe (w prawej cz ci serca – trójdzielna, w

lewej – dwudzielna, gdy składa si z dwóch płatków) oraz na pograniczu komór i t tnic

(półksi ycowate).

Serce pokryte jest sieci naczy wie cowych odchodz cych od aorty, które zaopatruj serce

w pokarm i tlen.

Praca serca

Serce kurczy si niezale nie od naszej woli i bod ców zewn trznych. Rytm bicia serca nie

jest narzucony przez układ nerwowy. To zjawisko nazywa si

automatyzmem serca. Jego

prac reguluje tak zwany

rozrusznik serca, czyli grup specjalnych komórek mi nia

sercowego w tylnej cianie prawego przedsionka, które wytwarzaj impuls elektryczny,

pobudzaj mi sie sercowy do skurczu.

Fazy pracy serca:

1. Skurcz przedsionków krew przepływa wtedy do komór.

2. Skurcz komór, krew tłoczona jest do t tnic, którymi dopływa do narz dów.

3. Faza spoczynku, przedsionki i komory s rozkurczone, jednocze nie krew stopniowo

wypełnia przedsionki.

Podczas ka dego cyklu pracy serca powstaj impulsy elektryczne, które mo na rejestrowa za

pomoc specjalnego aparatu. Dzi ki niemu powstaje graficzny zapis pracy serca –

elektrokardiogram (EKG)

T TNO– LICZBA UDERZE SERCA NA MINUT

U dorosłego człowieka 70 - 80 uderze na minut , w trakcie du ego wysiłku mo e wzrosn

nawet do 200.

Podwy szona temperatura ciała, wysiłek fizyczny, bod ce emocjonalne zwi kszaj cz sto

uderze serca.

CI NIENIE KRWI – siła, jak krew wywiera na ciany naczy krwiono nych.

120/80 mmHg – to prawidłowe ci nienie krwi

120 – ci nienie skurczowe, powstałe podczas skurczu lewej komory

80 – ci nienie rozkurczowe, powstałe w czasie rozkurczu komór

NACZYNIA KRWIONO NE:

A. T TNICE

B. YLY

C. NACZYNIA WŁOSOWATE

ciany t tnic i ył składaj si z trzech warstw:

- zewn trznej – zapobiegaj cej nadmiernemu rozci ganiu si naczy

- rodkowej – zbudowanej z mi ni gładkich, dzi ki czemu naczynia mog zmienia rednic

- wewn trznej – ródbłonka

T tnice wyprowadzaj krew z serca, a yły doprowadzaj krew do serca.

Naczynia włosowate – ich ciany składaj si wył cznie z jednowarstwowego nabłonka ,

czyli ródbłonka. Odbywa si w nich wymiana substancji od ywczych, produktów przemiany

materii i gazów mi dzy krwi i komórkami. Przenikaj przez nie leukocyty, co ma du e

znaczenie przy zwalczaniu chorób. Wyró nia si naczynia włosowate t tnicze, którymi krew

płynie od serca i ylne, którymi krew płynie w kierunku serca.

Cecha

T tnice

yły

Naczynia włosowate

Grubo cian

Du a

Mała

Bardzo mała

Warstwa mi ni

gładkich

Gruba

Cienka

Brak

Zastawki

Brak

Wyst puj

Brak

Szybko przepływu

krwi

Du a

Mała

Mała

Ci nienie krwi

wewn trz naczy

Wysokie

Niskie

niskie

Rysunki:

TEMAT: KR

ENIE KRWI W OBIEGU DU YM I MAŁYM

Układ krwiono ny zamkni ty, krew płynie w naczyniach krwiono nych, nie wylewa si do

jam ciała. Dwa obiegi krwi: du y – obwodowy i mały – płucny.

MAŁY OBIEG KRWI – zaopatruje krew w tlen, oddaje w płucach dwutlenek w gla

DU Y OBIEG KRWI – rozprowadza pokarm i tlen po organizmie, odbiera produkty

przemiany materii

KR

ENIE WROTNE W TROBY

Kr enie wrotne to fragment krwiobiegu du ego odprowadzaj cy krew z substancjami

od ywczymi ył wrotn do w troby z jelita. W w trobie pozostawia składniki pokarmowe,

tu s magazynowane.. Krew odpływa z w troby ył w trobow do yły głównej.

TEMAT: CHOROBY I HIGIENA UKŁADU KRWIONO NEGO.

Choroby układu krwiono nego;

1. Mia d yca – nadmiar szkodliwych zwi zków odkłada si na cianach naczy

krwiono nych, tworz c skupienia zwane złogami, uniemo liwiaj c przepływ krwi,

powstaje na skutek mało aktywnego trybu ycia, palenia tytoniu, niewła ciwej diety.

2. Zawał serca – złogi blokuj t tnice wie cowe, wtedy cz

komórek mi nia

sercowego nie otrzymuje tlenu i ginie, dochodzi wówczas do obumierania fragmentu

serca. Prowadzi do zatrzymania pracy serca. Objawy – długotrwałe, silne bóle w

klatce piersiowej, czasem przebiega bezobjawowo, dlatego trudny do wykrycia.

3. Arytmia serca – skurcze serca zachodz w nieregularnych odst pach, za wolno lub za

szybko, obieg krwi w organizmie jest wtedy zbyt wolny lub nieregularny, narz dy nie

otrzymuj wtedy wystarczaj cej ilo ci tlenu, mo e to prowadzi do osłabienia lub

utraty przytomno ci. Przyczyny – nieprawidłowe od ywianie.

4. Nadci nienie – zbyt wysokie ci nienie krwi, gdy krew jest pompowana za szybko lub

na skutek powstałych złogów, musi przepływa przez zw one naczynie krwiono ne.

Prowadzi do uszkodzenia niektórych narz dów np. nerek, oczu. Przyczyny –

nieprawidłowe od ywianie i prowadzenie niezdrowego trybu ycia.

Jak dba o układ krwiono ny?

1. Odpowiednia dieta – niewielka ilo tłuszczów zwierz cych

2. Ograniczy picie alkoholu, nie pali papierosów.

3. Umiarkowany wysiłek fizyczny – zwi ksza sił skurczu serca

KRWAWIENIE

- powolny wypływ krwi z naczy włosowatych. Pomoc: ran zdezynfekowa wod utlenion ,

czyli usun z niej drobnoustroje chorobotwórcze. Zranione miejsce ucisn czyst chust lub

gaz . Przyklei plaster.

KRWOTOK

- szybki wypływ krwi z przerwanej t tnicy lub yły

a.

T tniczy- z rany wypływa jasnoczerwona krew (zawiera du o tlenu), wypływa pulsacyjnie

w rytm t tna pod du ym ci nieniem, prowadzi do szybkiej utraty du ej ilo ci krwi, spada

wtedy ci nienie, nast puj zaburzenia pracy serca i dochodzi do niedotlenienia narz dów

c.

ylny – krew wypływa jednostajnie i powoli, ma ciemnoczerwona barw , poniewa

zawiera mał ilo tlenu, mniej gro ny dla ycia.

d.

Zewn trzny – uszkodzone zostaje nie tylko naczynie krwiono ne, ale tak e skóra.

e.

Wewn trzny – krew nie wylewa si na zewn trz ciała, jest gro niejszy bo trudno go

wykry

f.

Krwotok z nosa – człowiek mo e wtedy połyka płyn c krew, co powoduje

wymioty, krwawi c osob nale y posadzi z głow lekko pochylon do przodu, tak ,

aby krew swobodnie wypływała, poło y zimny okład na nas, równocze nie uciskaj c

od góry jego mi kk cz

.

Post powanie:

- nale y wezwa pogotowie Ratunkowe,

- zało y opatrunek; w tym celu nale y:

- wło y gumowe r kawiczki

- je li jest to niewielka rana - zdezynfekowa j ,

- ucisn ran przy pomocy banda a uciskowego,

- unie ko czyn powy ej poziomu serca,

- po opanowaniu krwotoku nało y dodatkowy opatrunek

- uciskaj cy zranienie.

TEMAT: BUDOWA I FUNKCJA UKŁADU LIMFATYCZNEGO (CHŁONNEGO)

Składa si z naczy limfatycznych i w złów chłonnych. Narz dami nale cymi do tego

układu s tak e migdałki, grasica i ledziona.

Płynie w nim limfa (chłonka). Jest otwarty, gdy limfa wylewa si do przestrzeni

mi dzykomórkowych.

Rola układu limfatycznego:

1. pobieranie z komórek zb dnych substancji i nadmiaru wody

2. wymiana składników mi dzy płynem mi dzykomórkowym a osoczem – zapewnia

ci gło mi dzy tkankami ciała, utrzymuje równowag płynów ustrojowych

3. uczestniczy w zwalczaniu drobnoustrojów chorobotwórczy

4. wchłania lipidy 9tłiuszcze ) z przewodu pokarmowego i transportuje je.

Chłonka (limfa) – to przes cz osocza krwi do przestrzeni mi dzykomórkowych, jej skład jest

podobny do osocza krwi, składa si z wody, białek, soli mineralnych i tłuszczów, które nadaj

jej ółtaw barw .Zawiera du e ilo ci krwinek białych – limfocytów, brak krwinek

czerwonych.

W organizmie człowieka 15 litrów limfy.

Jest zbierana przez włosowate

naczynia limfatyczne, które ł cz si ze sob tworz c dwa

główne przewody:

1. przewód piersiowy zbiera limf z lewej górnej cz ci ciała i całej górnej.

2. przewód limfatyczny prawy przyjmuje limf z prawej górnej cz ci ciała.

Te naczynia transportuj limf do ył, w ten sposób układ krwiono ny i limfatyczny ł cz si .

Naczynia limfatyczne maj budow podobn do ył, tzn. cienkie ciany i zastawki

zapobiegaj ce cofaniu si limfy.

W zły chłonne – wyst puj w naturalnych zagł bieniach organizmu (okolicach pachowych,

pachwinowych, zausznych, podkolanowych. Wytwarzaj limfocyty, zatrzymuj i

odczyszczaj organizm z drobnoustrojów chorobotwórczych.

Czasami same ulegaj zatruciu toksynami bakterii, co objawia si ich obrz kiem i stanem

zapalnym.

Budowa w zła – rysunek

Migdałki – twory podobne do w złów chłonnych, znajduj si w jamie ustnej i gardle. Słu

do usuwania drobnoustrojów chorobotwórczych z powietrza i po ywienia.

ledziona mi dzy oł dkiem a lewa nerk , jest miejscem dojrzewania limfocytów. W jej

wn trzu s niszczone martwe lub uszkodzone krwinki czerwone.

Grasica – poło ona za mostkiem, tu rosn i dojrzewaj limfocyty. Około 20 roku ycia

przekształca si w narz d zbudowany z tkanki tłuszczowej, jej funkcje przejmuj inne

narz dy układu limfatycznego.

TEMAT: ODPORNO

ORGANIZMU

Człowiek ma

układ odporno ciowy, który zabezpiecza go przed wnikni ciem do organizmu

drobnoustrojów chorobotwórczych i szkodliwych substancji. W jego skład wchodz elementy

innych układów, np. w zły chłonne, grasica, ledziona, migdałki, błony luzowe i skóra.

Cz

jego komórek potrafi rozpoznawa i zniszczy obce ciała.

NAUKA ZAJMUJ CA SI ODPORNO CI ORGANIZMU – TOIMMUNOLOGIA.

ODPORNO

- oznacza zdolno do czynnej i biernej ochrony organizmu przed patogenami

ODPORNO

- zdolno obronna organizmu na działanie drobnoustrojów

chorobotwórczych lub ich jadów:

A. WRODZONA

B. NABYTA (czynna): naturalna i sztuczna

A. WRODZONA – to mechanizmy, które od urodzenia zapewniaj nam ochron przed

niektórymi szkodliwymi czynnikami.

Ułatwiaj j

bariery obronne – s to wszystkie elementy budowy organizmu, które

zapobiegaj wnikaniu obcych ciał, s to:

• skóra i błony luzowe wy ciełaj ce narz dy

• substancje o wła ciwo ciach bakteriobójczych takie jak: łój, łzy, lina, kwas solny w

oł dku

Gdy do organizmu przedostan si

antygeny, dochodzi do reakcji obronnej

ANTYGEN –CIAŁO OBCE, KTÓRE WNIKN ŁO DO ORGANIZMU NP. WIRUSY,

BAKTEIE GRZYBY, ZWI ZKI CHEMICZNE, A TAK E WŁASNE KOMÓRKI

ORGANIZMU , O ILE S ZARA ONE WIRUSAMI i jest rozpoznawane przez układ

odporno ciowy

REAKCJA OBRONNA (odporno ciowa)– wszelkie zmiany, które zachodz w naszym ciele

na skutek obecno ci czynników chorobotwórczych np. gor czka

W reakcji obronnej bierze udział kilka rodzajów leukocytów:

1.

Makrofagi –to krwinki białe o du ych rozmiarach, zdolne do pełzakowatego ruchu,

które maj zdolno wchłaniania i trawienia antygenów – fagocytoza.

2.

Limfocyty T – potrafi rozpozna komórki lub substancje szkodliwe dla organizmu,

ich zadaniem jest te przekazywanie informacji o zagro eniu innym krwinkom

białym, dziel si na

pomocnicze – kieruj ce cał reakcj odporno ciow ,

cytotoksyczne – zdolne do zabijania zaka onych lub nieprawidłowych komórek

organizmu,

supresorowe, których zadaniem jest wygaszanie reakcji odporno ciowej

po zlikwidowaniu czynnika zaka nego.

3.

Limfocyty B – maj zdolno do wytwarzania przeciwciał. S to specjalne białka,

które ł cz si z antygenem, unieszkodliwiaj c go.

PRZECIWCIAŁA – białka wytworzone przez limfocyty B niszcz ce ciała obce – antygeny.

Kształt przeciwciał dopasowany jest do kształtu konkretnych antygenów, ł cz si wtedy z

nimi unieszkodliwiaj c je.

Czasami wystarczy samo przył czenie, jednak zazwyczaj jest to sygnał dla komórek układu

odporno ciowego np. makrofagów, które po rozpoznaniu antygenu likwiduj je.

Rysunek

WALKA UKŁADU ODPORNO CIOWEGO

A. Z BAKTERIAMI – za pomoc przeciwciał oraz komórek fagocytuj cych

(gdy nie wnikaj do komórek, tylko niszcz je z zewn trz wytwarzaj c jady)

B. Z WIRUSAMI – za pomoc limfocytów T cytotoksycznych, które maj

zdolno do zabijania komórek organizmu zaka onych wirusami. Przeciwciała,

które powstaj w toku reakcji odporno ciowej, utrudniaj nowym cz stkom

wirusowym wnikanie do kolejnych komórek, a substancje zwane interferonami

wprowadzaj zdrowe komórki w stan podwy szonej gotowo ci

przeciwwirusowej.

C. Z PASO YTAMI WIELOKOMÓRKOWYMI –s oblepiane przez

przeciwciała, a nast pnie atakowane przez komórki, które maj zdolno

uszkadzania powierzchni ciała paso yta.

ODPORNO

NABYTA(czynna) – powstaje , kiedy organizm uczy si zwalcza antygeny, z

którymi nie miał wcze niej kontaktu

- po przebytej chorobie( czynna naturalna)

Powstaje , kiedy organizm pierwszy raz zostaje zaatakowany przez okre lone czynniki

chorobotwórcze. Wówczas limfocyty ucz si rozpoznawa nowe, szkodliwe antygeny.

Nabieraj te zdolno ci do wytwarzania przeciwciał, które zwalczaj dany mikroorganizm.

Je li limfocyty raz zetkn ł si z antygenem, rozpoznaj go ponownie nawet wtedy, gdy przez

wiele lat nie b d miały z nim kontaktu. W wyniku powtórnego kontaktu z tym samym

antygenem reakcja układu odporno ciowego jest szybsza, poniewa po poprzednim kontakcie

z tym samym antygenem pozostały w organizmie komórki pami ci.

Dzi ki

pami ci odporno ciowej tylko raz w yciu chorujemy na niektóre choroby np. osp

wietrzn , wink , odr .

- po s

zczepieniach - czynna sztuczna (pierwsz opracował Edward Jenner – przeciwko ospie

w XVIII w)

Polega ona na wprowadzeniu do organizmu martwych lub osłabionych drobnoustrojów

chorobotwórczych, które pobudzaj limfocyty do wytwarzania przeciwciał. Skutkiem jest

wytworzenie odporno ci na dany antygen. Celem podania szczepionki jest wytworzenie

odporno ci na wypadek pojawienia si antygenu w przyszło ci.

Podaje si j ludziom zdrowym.

- po podaniu

surowicy odporno ciowej – bierna sztuczna

Jest to surowica zawieraj ca gotowe przeciwciała zwalczaj ce dany mikroorganizm lub

truj c substancj np. przeciw jadowi mii, bakteriom t ca. Skutek – to zwalczanie antygenu

natychmiast po zaka eniu. Celem podania jest szybka likwidacja truj cych substancji lub

drobnoustrojów.

- bierna naturalna – w czasie ci y przez ło ysko, po urodzeniu wraz z mlekiem i siar matki

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE IMMUNOLOGII

1. Leczenie alergii (nadwra liwo ), których mechanizm polega na silnej reakcji

obronnej organizmu na nieszkodliwe antygeny np. niektóre zwi zki chemiczne

zawarte w pokarmach, pyłki ro lin, sier zwierz t czy odchody roztoczy w kurzu

domowym alergeny. Odczulanie polega na podawaniu niewielkich dawek

alergizuj cego antygenu w celu przyzwyczajenia układu odporno ciowego i

zmniejszenia nasilenia reakcji,

2. Przeszczepianie narz dów(w troba, nerki, serce) i szpiku kostnego.. Komórki ka dego

człowieka s oznakowane przez cz steczki zwane

antygenami głównego układu

zgodno ci tkankowej. Przeszczep nie zostanie odrzucony, kiedy zgodno b dzie jak

najwi ksza.

3. Układ odporno ciowy walczy z nowotworami. Mutacje powoduj , e z prawidłowej

komórki powstaje komórka nowotworowa, która zaczyna si dzieli w sposób

niekontrolowany. Limfocyty T cytotoksyczne nieustannie patroluj nasz organizm w

poszukiwaniu komórek zaka onych wirusami, lecz tak e w tych które zmieniły si w

nowotworowe.

AIDS – zespół nabytego braku odporno ci, wirus HIV atakuje i niszczy limfocyty typu T,

odpowiadaj ce za niszczenie obcych ciał. Układ odporno ciowy pozbawiony limfocytów T

nie jest w stanie podj reakcji obronnej, gdy nie rozpoznaje antygenów.

TEMAT: BUDOWA I ROLA UKŁADU NERWOWEGO

ROLA UKŁADU NERWOWEGO:

1. Odbiera , analizuje i reaguje na bod ce płyn ce z narz dów wewn trznych i

rodowiska zewn trznego.

2. Kontroluje i koordynuje prac wszystkich pozostałych układów.

Dzieje si to według nast puj cego ła cucha:

Bodziec docieraj cy do organizmu ----------------- receptor czyli odbiornik bod ca

znajduj cy si w narz dach zmysłów--------------------------układ nerwowy------------------------

----narz d wykonuj cy polecenie układu nerwowego – efektor (gruczoły, mi nie)--------------

reakcja organizmu

BUDOWA UKŁADU NERWOWEGO

- zbudowany jest z tkanki nerwowej i glejowej

NEURON (KOMÓRKA NERWOWA) – RYS.

Dendryty – odbieraj informacje z narz dów zmysłu lub od innych neuronów

Akson – przekazuje impulsy kolejnym komórkom nerwowym lub innym np. mi niowym

Komórka nerwowa wygl dem przypomina drzewo. Jej pniem jest pojedynczy długi akson

(neuryt), natomiast krótkie dendryty tworz koron . Wokół aksonów znajduje si osłonka

mielinowa, która zwi ksza szybko przewodzenia impulsów nerwowych.

Wi zki włókien nerwowych tworz

nerwy.

Kierunek przepływu impulsów nerwowych:

Komórka--------------------dendryt………………………….ciało komórki

nerwowej……………….akson…………….dendryty kolejnej komórki

(Impulsy nerwowe s odbierane przez dendryty od innych komórek i przekazuj do ciała

neuronu. Nast pnie impulsy biegn przez akson, sk d docieraj do kolejnej komórki.)

Miejsca poł cze komórek nerwowych to synapsy.

Nie stykaj si one bezpo rednio, pozostaje mi dzy nimi niewielka wolna przestrze –

szczelina synaptyczna. Impuls elektryczny docieraj cy do zako czenia kom powoduje

wydzielanie do przestrzeni substancji chemicznej zwanej neuroprzeka nikiem

(acetylocholina, noradrenalina), za pomoc której impuls zostaje przesłany do nast pnej

komórki.

Układ nerwowy zbudowany jest tak e z

tkanki glejowej.

Rola:

Wypełnia przestrzenie pomi dzy

neuronami , stanowi dla nich podpor

Pełni funkcje ochronne

Po redniczy w przekazywaniu tlenu i

substancji od ywczych z krwi do neuronów.

O rodkowy:

- mózgowie

- rdze kr gowy

Obwodowy

- nerwy czaszkowe

- nerwy rdzeniowe

Somatyczny

Autonomiczny

- współczulny

- przywspółczulny

Rola:

- pełni funkcje

centrum kontroli

całego organizmu

- zapewnia ł czno

ze rodowiskiem

zewn trznym

- steruje prac mi ni

pr kowanych

odpowiada za

procesy wiadome,

zale ne od naszej

woli

- kieruje

czynno ciami

narz dów

wewn trznych,

procesami przemiany

materii, prac mi ni

gładkich

- umo liwia kontakt

organizmu ze

rodowiskiem

zewn trznym – za

pomoc zmysłów

odbiera bod ce z

otoczenia oraz

steruje prac mi ni

szkieletowych

- jego działanie

zale y od naszej woli

- kieruje prac

narz dów

wewn trznych oraz

procesami przemiany

materii

- jego działanie nie

zale y od naszej woli

jednak jest

powi zany ze

wiadomymi

czynno ciami np.

pod wpływem stresu

serce zaczyna bi

szybciej p[od

wpływem układu

autonomicznego

UKŁAD AUTONOMICZNY

a.

WSPÓŁCZULNY- działa

pobudzaj co, zwi zany z aktywno ci człowieka, zwi ksza szybko pracy
serca i podnosi ci nienie krwi, przyspiesza przemian materii w komórkach,
rozszerza renic

b.

PRZYWSPÓŁCZULNY- działa

hamuj co, zwi zany z odpoczynkiem, zmniejsza szybko pracy narz dów i
spowalnia przemian materii np., zmniejsza ci nienie krwi i szybko pracy
serca, zw a renic , dzi ki temu łagodzi efekty pobudzenia organizmu przez
układ współczulny.

O RODKOWY UKŁAD NERWOWY

A.

MÓZGOWIE

B.

RDZE KR GOWY

MÓZGOWIE

Pokryte oponami mózgowymi: tward – przy ko ci, paj czynówk i mi kk -pokrywa mózg.

Składa si z dwóch warstw;

•

Istota szara – le y na

powierzchni, składa si z ciał komórek nerwowych, odbiera ona i analizuje
informacje płyn ce z narz dów

•

Istota biała – le y pod istot

szar , składa si z włókien nerwowych, przewodzi impulsy do mózgowia i z
mózgowia oraz pomi dzy ró nymi jego cz ciami.

Mózgowie składa si z trzech cz ci:

Mózgu

Mó d ku

Pnia mózgu

MÓZG

Rola:

- odpowiada za podejmowanie wiadomych decyzji i wykonywanie czynno ci

- za uczenie si , zapami tywanie, odczuwanie emocji

Budowa:

Składa si z dwóch półkul mózgowych prawej i lewej. Poł czone s

ciałem modzelowatym,

które przekazuje impulsy mi dzy półkulami mózgu i koordynuje ich prac . Pomi dzy nimi

jest te

wzgórze – odpowiedzialne za zapami tywanie i przypominanie sobie wiadomo ci

oraz przekazywanie informacji czuciowych. Prawa kontroluje lew cze ciała, a lewa praw .

( prawa odpowiada mi dzy innymi za orientacj przestrzenn , natomiast do nauki i analizy

informacji słu y lewa , podczas słuchania piosenki lewa półkula odpowiada za rozumienie

słów, a prawa za słyszenie melodii)

Pokryte s kor mózgow , która zbudowana jest z istoty szarej.

Kora mózgowa dzieli si na płaty:

Czołowy: o rodki mowy,

my lenia, emocji i ruchów

Ciemieniowy: o rodki

odczuwania dotyku, temperatury, poło enia ciała w przestrzeni

Skroniowy: o rodki słuchu

Potyliczny: o rodki wzroku i

rozumienia słów

UKŁAD NERWOWY C.D.

Do mózgu

Elektroencefalogram – zapis aktywno ci elektrycznej mózgu – EEG, badanie za pomoc

specjalnego urz dzenia pozwalaj ce stwierdzi , czy mózg pracuje prawidłowo.

MÓZD EK

Znajduje si w tylnej cz ci mózgowia. Składa si z dwóch półkul mó d kowych.

Rola:

• Utrzymanie równowagi i pionowej postawy ciała

• Wła ciwe napi cie mi ni

• Koordynacja ruchów

PIE MÓZGU (RDZE PRZEDŁU ONY)

Rola:

• Kieruje wieloma funkcjami organizmu, które nie zale od naszej woli takimi jak:

oddychanie, trawienie, regulacja pracy serca, oł dka, przemiany materii, połykanie,

kaszel, ci nienie krwi.

RDZE KR GOWY:

Mie ci si w kanale kr gowym. Pokryty oponami mózgowo – rdzeniowymi. Składa si z

istoty białej na zewn trz i szarej wewn trz w kształcie litery H.

Rola:

• Przewodzenie impulsów nerwowych z ró nych cz ci ciała do mózgowia i z

powrotem;

• Kierowanie niektórymi procesami zachodz cymi niezale nie od naszej woli

• S tu o rodki oddawania moczu i defekacji.

TEMAT: OBWODOWY UKŁAD NERWOWY. ODRUCHY.

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY

- to nerwy odchodz ce od mózgu i rdzenia kr gowego do wszystkich cz ci ciała

Wyró nia si nerwy czaszkowe i rdzeniowe.

NERWY CZASZKOWE(MÓZGOWE) – 12 PAR

- bior pocz tek w mózgowiu

Rola:

• Odbieranie bod ców z narz dów zmysłów i przekazywanie ich do mózgowia

• Pobudzanie do skurczu mi ni głowy i szyi, umo liwiaj ce poruszanie głow , oczami,

j zykiem, a tak e zmian wyrazu twarzy

NERWY RDZENIOWE – 31 PAR(8 nerwów szyjnych, 12 piersiowych, 5 l d wiowych, 5

krzy owych i jeden nerw guziczny)

Rola:

• Odbieranie bod ców płyn cych ze skóry na tułowiu i ko czynach

• Pobudzanie do skurczu mi ni tułowi i ko czyn

Najdłu szy nerw – kulszowy – 50cm

Wszystkie nerwy wyst puj w parach, w ich skład wchodz dwa rodzaje włókien:

• Włókna czuciowe – przewodz impulsy z ró nych narz dów i receptorów do układu

o rodkowego

• Włókna ruchowe – przewodz impulsy nerwowe z układu o rodkowego do mi ni i

gruczołów

ŁUK ODRUCHOWY - droga, któr pokonuje impuls nerwowy w organizmie

Rysunek:

Elementy:

• Receptor – narz d odbieraj cy bodziec (narz d zmysłu; oko, dotyk) – wytwarza

impuls nerwowy

• Neuron czuciowy (droga wst puj ca)

• neuron po rednicz cy b d cy cz ci o rodkowego układu nerwowego

• neuron ruchowy

• efektor – narz d reaguj cy na bodziec np. mi sie , gruczoł

ODRUCHY

ODRUCH – reakcja organizmu na bodziec zachodz ca za po rednictwem układu

nerwowego

a. bezwarunkowe –wrodzone, wykonywane bez udziału naszej wiadomo ci – kory

mózgowej, niezmienne, stałe, nie zanikaj podczas ycia, wykonywane

automatycznie np. wydzielanie liny podczas jedzenia, kichanie, cofni cie r ki od

gor cego elazka, kolanowy, zw anie renicy

b. warunkowe- nabyte, wyuczone, przy udziale kory mózgowej, zale od

okoliczno ci, w jakich powstaj , s podstaw uczenia si np. jazda na rowerze, gra

na instrumencie, czytanie, pisanie, wydzielanie liny na widok talerza, obsługa

programu komputerowego

TEMAT: CHORIBY I HIGIENA UKŁADU NERWOWEGO.

STRES – powstaje w wyniku działania zbyt wielu czynników jednocze nie na organizm

Objawy:

• szybsza praca serca

• wzrost ci nienia krwi

• wzrost szybko ci reakcji na bod ce

• wzrost cz stotliwo ci wymiany gazowej

STRES

A. POZYTYWNY – krótkotrwały, mobilizuj cy do nauki, pracy, osi ganie

lepszych wyników

B. NEGATYWNY – długotrwały, silny, szkodliwy dla organizmu, prowadzi do

zm czenia i rozwoju chorób układu nerwowego, powoduje dolegliwo ci

innych narz dów np. serca, oł dka

Obrona przed stresem:

• Sen(7-8 godzin) – zmniejsza si wtedy aktywno organizmu i ilo

docieraj cych do niego bod ców,

• Wypoczynek - czynny( jazda na rowerze, bieganie, gra w piłk )

- bierny (czytanie ksi ki, ogl danie telewizji, słuchanie

muzyki)

Choroby wynikaj ce z długotrwałego stresu:

1. nerwica – objawia si rozdra nieniem, trudno ciami z koncentracj i uczeniem si ,

bóle głowy, oł dka, wyst powanie natr ctwa , czyli ci głego wykonywania jakiej

czynno ci bez potrzeby np. zapinanie i rozpinanie guzików. Przyczyny – konflikty w

rodzinie, brak akceptacji w rodowisku, kłopoty w szkole, pracy.

2. depresja – stan silnego przygn bienia, ci głe poczucie winy, bezsenno , brak

apetytu, leczenie – rozmowy i sp dzanie czasu z innymi

3. schizofrenia – objawy: urojenia , czyli fałszywe przekonanie np. o istnieniu pewnych

ludzi, nie jest w pełni uleczalna, nie s znane przyczyny

4. autyzm – pojawia si we wczesnym okresie ycia dziecka, objawy: zamkni cie w

sobie, brak komunikacji z otoczeniem

Inne choroby układu nerwowego;

- wynikaj ce z zaatakowania przez drobnoustroje chorobotwórcze

• zapalenie opon mózgowych lub zapalenie mózgi – objawy podobne do grypy,

nast pnie uporczywe bóle głowy, trudno ci w poruszaniu si , utrata przytomno ci, nie

leczone powoduj trwałe uszkodzenie mózgu

-

b d ce skutkiem urazów, braku tlenu lub substancji od ywczych

• udar mózgu –spowodowany zbyt małym dopływem krwi do mózgu, objawy: bóle

głowy, kłopoty ze wzrokiem i słuchem, parali , mo e sko czy si mierci

• wylew – spowodowany przerwaniem jednego z naczy krwiono nych, niszczy

neurony, zapobieganie – dba o stan serca i naczy krwiono nych np. ograniczy ilo c

spo ywanych tłuszczów zwierz cych

• choroba Alzheimera – rozwija si u ludzi w podeszłym wieku, zakłócenia w

przewodzeniu impulsów nerwowych, obumieranie komórek nerwowych, powoduje to

zaniki pami ci i kłopoty w przyswajaniu nowych wiadomo ci

• czas padaczka – co pewien utrata kontroli nad swoi organizmem: przewracanie si ,

silne drgawki, napi cie mi ni, w czasie ataku osoba mo e zrobi sobie krzywd ,

nale y chorego uło y na mi kki podło u i uwa a , by nie uderzał ciałem o twarde

przedmioty.

TEMAT: BUDOWA I DZIAŁANIE NARZ DU WZROKU.

NARZ DY ZMYSŁÓW: WZROK, SŁUCH, W CH, SMAK, DOTYK- odbieraj

informacje docieraj ce z otoczenia, pozwalaj orientowa si w rodowisku, s zbudowane ze

specjalnych komórek tzw. receptorów.

OKO – słu y do odbioru bod ców wietlnych, dostarcza najwi cej informacji o otaczaj cym

wiecie.

APARAT OCHRONNY OKA;

• powieki – chroni oczy przed zbyt silnym wiatłem, uszkodzeniami

,mechanicznymi, zanieczyszczeniami

• rz sy – zatrzymuj kurz i pył

• gruczoły łzowe – wytwarzaj łzy – płyn zło ony głównie z wody i soli oraz

niewielkie ilo ci przeciwciał zwalczaj cych bakterie, łzy nawil aj powierzchni gałki

ocznej, usuwaj z niej zanieczyszczenia i drobnoustroje

• spojówka – cienka błona, która pokrywa fragment powieki przylegaj cy do gałki

ocznej, zawiera komórki luzowe produkuj ce luz, zapewniaj cy gałce ocznej stał

wilgotno , jej podra nienie powoduje, e powieki cz ciej przykrywaj oko,

rozprowadzaj c łzy po jego powierzchni

APARAT RUCHOWY OKA – to mi nie poruszaj ce gałk oczn

BUDOWA GAŁKI OCZNEJ

Rysunek:

Poło ona w

oczodole. Jej wn trze wypełnia ciało szkliste, maj ce posta galaretowatej masy,

reguluje ci nienie w gałce ocznej, nadaje kształt.

• Twardówka – błona zewn trzna, chroni gł biej poło one elementy oka przed

urazami, w przedniej cz ci ma posta przezroczystej

rogówki , która przepuszcza

wiatło, jest wra liwa na dotyk, pokrywa j spojówka;

• Naczyniówka – zawiera naczynia krwiono ne zaopatruj ce gałk oczn w pokarm i

tlen, w przedniej cz ci przechodzi w

t czówk , ma kształt pier cienia, znajduje si

wokół otworu zwanego

renic , przez który wiatło dostaje si do wn trza oka,

t czówka reguluje szeroko renicy, działa jak przesłona w aparacie fotograficznym

• Soczewka – przezroczysty twór w kształcie dysku, załamuje promienie wietlne

• Siatkówka – wła ciwa warstwa wiatłoczuła, uczestniczy w odbiorze bod ców

wietlnych, zawiera komórki wiatłoczułe: pr ciki i czopki

• Czopki 3 rodzaje– reaguj na barw wiatła (czerwon , zielon lub niebiesk ) – jest

ich około 6,5 mln

• Pr ciki – odpowiadaj za postrzeganie kształtów i ruchu, pozwalaj na widzenie przy

słabym o wietleniu np. o zmroku, w czopkach i pr cikach nast puje przetwarzanie

bod ców wietlnych na impulsy nerwowe, które SA przesyłane do mózgu nerwem

wzrokowym

• Plamka ółta – na siatkówce, na osi oka, miejsce najostrzejszego widzenia, gdy

zawiera najwi cej czopków

• Plamka lepa – poni ej plamki ółtej na siatkówce, pozbawiona komórek

wiatłoczułych, st d wychodzi nerw wzrokowy (tarcza nerwu wzrokowego)

Dwoje oczu – potrzebujemy do widzenia przestrzennego – trójwymiarowego.. Mózg nakłada

na siebie obrazy widziane przez ka de oko z osobna. Je li prawe i lewe oka patrzy na ten sam

obiekt, widzimy go przestrzennie. Je li przed ka dym z oczu umie cimy inny obraz,

b dziemy mieli do czynienia z obustronn rywalizacj .

POWSTAWANIE OBRAZU

Promienie wietlne przedostaj si przez rogówk i przez renic docieraj do soczewki, która

zmienia kierunek padania promieni, czyli załamuje wiatło. Na siatkówce powstaje obraz

dwuwymiarowy, odwrócony, pomniejszony, rzeczywisty. Nerwem jest przesyłany do mózgu,

który go analizuje, dzi ki temu widzimy ka dy przedmiot tak, jak wygl da w rzeczywisto ci.

Rysunek:

AKOMAODACJA OKA

Zmiana kształtu soczewki, pozwalaj ca na ostre widzenie przedmiotów znajduj cych Si w

ro nej odległo ci. Je li obiekt jest oddalony, soczewka spłaszcza si , wiatło jest wtedy słabo

załamywane. Gdy obiekt znajduje si blisko soczewka jest uwypuklona, wiatło jest

załamywane mocniej.

ADAPTACJA OKA

Zmiana szeroko ci renicy w zale no ci od o wietlenia, rozszerzanie przy słabym wietle,

zw anie przy ostrym.

WADY WZROKU

1. krótkowzroczno – załamywanie wiatła przed siatkówk spowodowane zbyt dług

gałk oczn , korekta za pomoc soczewek wkl słych (rozpraszaj cych)

2. dalekowzroczno - załamywanie wiatła za siatkówk spowodowane zbyt krótk

gałk oczn – korekta za pomoc soczewek wypukłych (skupiaj cych)

3. astygmatyzm (niezborno ) – zniekształcenie lub rozmycie obrazu, spowodowane

nierówn powierzchnia rogówki

4. daltonizm – nieodró nianie barw

5. zez – nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych

CHOROBY OCZU

1. jaskra – uszkodzenie nerwu wzrokowego , pogorszenie lub utrata wzroku, przyczyna:

zbyt wysokie ci nienie płynu w gałce ocznej

2. za ma – zm tnienie soczewki, prowadzi do pogorszenia lub utraty wzroku

3. zapalenie spojówek – spowodowane przez bakterie lub ciała obce, objawy: sw dzenie,

pieczenie, ból

4. j czmie – powoduje go bakteria, która atakuje gruczoł łojowy na brzegu jednej z

powiek, wówczas zaczyna ona bole , jest opuchni ta i zaczerwieniona

TEMAT: UCHO JAKO NARZ D SŁUCHU I RÓWNOWAGI.

ROLA UCHA:

• jest narz dem słuchu – rozpoznaje nat enie d wi ku i kierunek , im d wi k

gło niejszy , tym silniejsze drgania wywołuje, im wy szy, tym cz stsze drgania;

• jest narz dem równowagi, dzi ki niemu mo emy wyczuwa ruch, jego kierunek i

wszelkie zmiany poło enia naszego ciała w przestrzeni.

BUDOWA UCHA

• Ucho zewn trzne – słu y do wychwytywania fal d wi kowych

1. mał owina uszna – zbudowana z chrz stki pokrytej skór , pozwala na dobry

odbiór d wi ków

2. przewód słuchowy – wy cielony skór , poro ni ty włosami. Zatrzymuje

zanieczyszczenia, które mogłyby zatka ucho

3. błona b benkowa – zamyka przewód słuchowy, wzmacnia d wi ki

• Ucho rodkowe – przenosi fale d wi kowe w postaci drga

1. jama b benkowa, mie ci trzy kostki słuchowe:

1. młoteczek

2. kowadełko

3. strzemi czko, przylega do okienka owalnego na granicy

ucha rodkowego i wewn trznego, wszystkie kosteczki

poł czone za pomoc stawów i wi zadeł.

2. tr bka słuchowa – to przewód ł cz cy jam b benkow z gardłem, umo liwia

utrzymanie jednakowego ci nienia po obu stronach błony b benkowej.

• Ucho wewn trzne – to przestrze wewn trz ko ci czaszki zwana bł dnikiem

kostnym, w jego wn trzu mie ci si bł dnik błoniasty wypełniony płynem. Cz

bł dnika przylegaj ca do ucha rodkowego to przedsionek. Ł cz si z nim limak i

kanały półkoliste.

1. limak – s tu komórki rz sate b d ce wła ciwymi receptorami słuchu. To one

przetwarzaj fale d wi kowe na impulsy nerwowe. W mózgu s one

analizowane , dzi ki czemu wiemy, jaki d wi k słyszymy.

2. Kanały półkoliste – s narz dem równowagi, słu do rejestrowania zmian

poło enia ciała.

PROCES SŁYSZENIA (ODBIERANIE D WI KÓW)

Fala d wi kowa docieraj ca do ucha przedostaje si przez przewód słuchowy i wprawia w

drgania błon b benkow . Wówczas zaczyna rusza si poł czony z ni młoteczek. Przenosi

on drgania na kolejne kosteczki słuchowe: kowadełko i strzemi czko. Strzemi czko

przekazuje je za po rednictwem okienka owalnego do ucha wewn trznego. Wprawia ono w

ruch płyn, który wypełnia bł dnik błoniasty. W ten sposób drgania docieraj do komórek

rz satych wewn trz limaka. Pod wpływem ruchu płynu wytwarzaj one impulsy nerwowe,

które nerwem słuchowym docieraj do mózgu i s interpretowane.

Ucho pozwala okre li nie tylko rodzaj d wi ku, ale tak e jego kierunek, gdy d wi ki

docieraj do ucha w nieco innym czasie.

UCHO JAKO NARZ D RÓWNOWAGI

Narz dem równowagi s trzy kanały półkoliste ustawione wzgl dem siebie pod k tem

prostym ( w ró nych płaszczyznach). W ka dym z nich znajduje si rozszerzenie a w nim

komórki wyposa one w rz ski. Kanały wypełnia płyn, który przemieszcza si podczas

poruszania głow . Naciska wówczas na rz ski i wprawia je w ruch, co powoduje powstawanie

impulsów nerwowych, a do mózgu wysyłana jest informacja o zmianie poło enia ciała.

Podczas gwałtownych i cz stych zmian poło enia (karuzela, statek)kanały półkoliste wysyłaj

ogromn ilo impulsów. Układ nerwowy nie nad a wtedy z dostosowaniem organizmu do

nowej sytuacji. Skutkiem czego s zawroty głowy, mdło ci.

HIGIENA SŁUCHU

Hałas uszkadza narz d słuchu i równowagi, uszkadza błon b benkow , kosteczki słuchowe,

komórki rz sate w limaku. D wi k powy ej

130 decybeli powoduje silny ból ucha. Nale y

ograniczy czas przebywania w miejscach, gdzie jest gło no, nie słucha gło nej muzyki, nie

u ywa przez zbyt długi czas słuchawek.

Krótkotrwały hałas – to chwilowe zakłócenie słuchu, szum w uszach

Długotrwały hałas – to upo ledzenie słuch lub głuchota.

Zakres słyszalno ci 16 do 20000 Hz

TEMAT: ZMYSŁY POWONIENIA, SMAKU I DOTYKU.

Zmysł powonienia i smaku odbieraj bod ce chemiczne, pozostałe zmysły(wzrok, słuch) –

bod ce fizyczne

ZMYSŁ POWONIENIA – słu y do odbierania zapachów

- to opuszka w chowa w sklepieniu nosa składaj ca si z wielu milionów komórek

w chowych

- cz steczki zwi zków chemicznych unosz ce si w powietrzu wnikaj do nosa wraz z

wdychanym powietrzem i pobudzaj komórki w chowe do wysyłania impulsów nerwowych

do mózgu.

Znaczenie zmysłu powonienia:

- odgrywa wa n rol w ocenie pokarmu (smaczny, wie y, b d nie)

- ostrzega przed substancjami truj cymi, które znajduj si w powietrzu lub po ywieniu.

Zmysł w chu szybko przyzwyczaja si do zapachu – ma du zdolno

adaptacji, ju w

pierwsze sekundzie adaptuj si do niego w 50%, po kilku minutach nawet dra ni ce

substancje wydaj si bezwonne.

SMAK

- znajduje si na j zyku, s to kubki smakowe zawieraj ce komórki smakowe rozpoznaj ce 4

smaki:

• Słodki (przód j zyka)

• Słony(przód i boki j zyka)

• Kwa ny (z boku)

• Gorzki (z tyłu)

• Smak umami - mi sny

- substancje chemiczne, które s rozpuszczone w linie wnikaj do wn trza kubka i pobudzaj

receptory smakowe. Powstaj impulsy nerwowe, które odpowiednimi nerwami s

przekazywane do o rodków w korze mózgowej. Tu nast puje ich rozpoznawanie i

interpretowanie – powstaje wra enie smaku. Zmysł smaku współdziała ze zmysłem w chu,

czego dowodem jest słabe odczuwanie smaku zjadanych potraw, gdy zmysł w chu jest

zablokowany np. podczas kataru.

ZMYSŁ DOTYKU (czucia) – to tysi ce receptorów mieszcz ce si w skórze

- odbiera wra enia ciepła, zimna, bólu, ucisku

- dzi ki zmysłowi dotyku mo emy opisa ka dy przedmiot, który mamy w r kach(gładki –

szorstki, kształt, temperatura, twardo )

- najbardziej wra liwe na dotyk s opuszki palców, wargi i czubek nosa, najmniej skóra na

plecach

- niewidomi wykorzystuj zmysł w chu do czytania – alfabet Braille’a

TEMAT: HORMONY I UKŁAD WYDZIELANIA WEWN TRZNEGO

Układ

hormonalny, czyli dokrewny tworz narz dy zwane gruczołami dokrewnymi.

Nazywa si je tak , poniewa produkowane przez nie substancje-

hormony- wydzielane s do

krwi.

Układ hormonalny , podobnie jak nerwowy, wpływa na funkcjonowanie całego organizmu.

Jego działanie nie podlega naszej woli i działa w dłu szym okresie czasu.

Cecha

Układ nerwowy

Układ hormonalny

Budowa

Zbudowany z tkanki

nerwowej i glejowej,

wszystkie jego elementy

ł cz si ze sob

Kilka narz dów o odmiennej

budowie, brak poł cze

mi dzy narz dami

Szybko przekazywania

informacji

Du a, kilkadziesi t metrów

na sekund

Mała, taka jak pr dko krwi

w naczyniach

Szybko reakcji organizmu

Reakcja natychmiastowa

Reakcja zachodzi po

dłu szym czasie

Sposób przekazywania

informacji

Elektryczny – impulsy

nerwowe

Chemiczny – hormony

Działanie na organizm

Krótkotrwałe

długotrwałe

GRUCZOŁY – wytwarzane przez tkank nabłonkow

A. Wydzielania wewn trznego – dokrewne, zamkni te, swoje wydzieliny

– hormony kieruj do krwi.

B. Wydzielania zewn trznego – otwarte, maj przewody wyprowadzaj ce,

swoje wydzieliny kieruj na zewn trz organizmu lub do innych

narz dów np. potowe, łojowe, luzowe, linowe, mlekowe

HORMONY – to zwi zki chemiczne wytwarzane w gruczołach dokrewnych, reguluj prac

ka dego z narz dów wewn trznych, umo liwiaj utrzymanie stałych warunków rodowiska

wewn trznego – homeostazy, działaj w sposób swoisty tzn. , e pojedynczy hormon wpływa

na prac tylko niektórych narz dów w organizmie, gdy mo e przył cza si tylko do

okre lonego receptora, czyli specjalnego miejsca na powierzchni komórki.

Wiele hormonów wydzielanych jest zgodnie z rytmem dobowym. Dzi ki nim o stałych

porach chce nam si je lub spa .

Hormony wydzielane s w niewielkich ilo ciach, ale działaj bardzo silnie.

Równowaga hormonalna – to odpowiednia ilo hormonów we krwi zapewniaj ca wła ciwe

funkcjonowanie organizmu

Działanie hormonów – jeden hormon mo e wywoła tylko jeden rodzaj reakcji np.

Przyspieszy prac serca, czasami hormony wyst puj w parach i działaj antagonistycznie

np. insulina i glukagon – reguluj ce poziom cukru we krwi, insulina obni a a glukagon

podnosi.

REGULACJA NERWOWO – HORMONALNA

- to oddziaływanie na organizm układu nerwowego i hormonalnego, układy te s od siebie

zale ne i wpływaj na swoj prac

Układ nerwowy kontroluje prac gruczołów dokrewnych za po rednictwem

podwzgórza.

Narz d ten jest cz ci mózgowia. Podwzgórze wydziela substancje oddziałuj ce na

przysadk mózgow ,

która kontroluje prac kory nadnerczy , tarczycy, jajników oraz

j der za po rednictwem hormonów tropowych.

W ren sposób układ nerwowy wpływa na prac układu hormonalnego.

ROZMIESZCZENIE GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH – rysunek

Nadczynno – wydzielanie zbyt du ej ilo ci hormonów

Niedoczynno – wydzielanie zbyt małej liczby hormonów.

GRUCZOŁY WYDZIELANIA ZEWN TRZNEGO I WEWN TRZNEGO

1. TRZUSTKA - wydziela hormon insulin i glukagon do krwi a do dwunastnicy sok

trzustkowy zawieraj cy enzymy trawienne

2. JAJNIK- wydzielaj e skie hormony płciowe: estrogen i progesteron do krwi oraz

wytwarzaj komórki jajowe i uwalniaj do jajowodu

3. J DRA- wytwarzaj m ski hormon płciowy testosteron oraz plemniki

ROLA NIEKTÓRYCH GRUCZOŁÓW DOKREWNYCH W ORGANIZMIE

Nazwa gruczołu

Nazwa hormonu

Działanie

Nadczynno

Niedoczynno

Przysadka

mózgowa

(gruczoł

„dowódca”)

Zestaw wielu

hormonów

a w ród nich -

hormon wzrostu

- hormony tropowe

- oksytocyn

- wazopresyn

-

p cherzykowy i

luteinizuj cy

- odpowiada za wzrost

organizmu

- wpływaj na prac

innych gruczołów

dokrewnych

-wywołuje skurcze

macicy podczas

porodu i wydzielanie

mleka po porodzie

- powoduje

zag szczenie moczu

w nerkach

- reguluj cykl

miesi czkowy w

organizmie kobiety

- gigantyzm

- karłowato

Szyszynka

- melatonian

- reguluje biorytmu

ustroju , takie jak sen

i czuwanie,

prawdopodobnie ma

wpływ na

dojrzewanie płciowe

Tarczyca

Tyroksyna

Reguluje przemian

materii (rozkład

cukrów, tłuszczów i

białek) oraz wzrost

ciała w okresie

rozwoju

Choroba Basedowa

(wole na szyi,

wytrzeszcz gałek

ocznych,

nadpobudliwo )

Choroba –

kretynizm

(matołectwo), wole

na szyi

Przytarczyce

Parahormon

Reguluje gospodark

wapniowo –

fosforow

Nadmierne

uwalnianie wapnia z

ko ci do krwi

(odwapnienie ko ci),

kamica nerkowa

t yczka

(gwałtowne

drgawki, dr twienie

r k lub stóp,

niekontrolowane

skurcze mi ni, co

mo e prowadzi do

mierci przez

uduszenie)

Grasica

Jest gruczołem wieku

dzieci cego, potem

Tymozyna

si zmniejsza i pełni

funkcj ciała

odporno ciowego

Reguluje dojrzewanie

limfocytów T

Nadnercza – kora Kortykosteroidy

Wpływaj na ilo

wody i soli

mineralnych w

organizmie oraz na

szybko przemiany

materii

Nadci nienie, zarost

m ski u kobiet, u

dzieci przedwczesne

dojrzewanie płciowe

Choroba Addisona

(brunatne plamy na

skórze)

Nadnercza –

rdze

Adrenalina

Przyspiesza szybko

pracy serca i

wentylacji płuc,

podnosi ci nienie

krwi, sprawia, e

ludzie staj si zdolni

do nadzwyczajnego

wysiłku (gdy do

mi ni dociera wi cej

krwi nios cej pokarm

i tlen)

Przyspieszone bicie

serca, wzrost

napi cia mi ni

Zwolniona akcja

serca

Trzustka

- insulina

- glukagon

Zmniejsza st enie

cukru we krwi,

zwi ksza

magazynowanie

glikogenu w w trobie

i mi niach

- podwy sza poziom

cukru we krwi

(rozkład glikogenu do

glukozy i uwolnienie

z w troby)

Utrata przytomno ci,

drgawki, pi czka

cukrzyca

Jajniki

Estrogeny i

progesteron

Pobudzaj rozwój i

utrzymanie si

e skich cech

płciowych oraz

prawidłowy cykl

miesi czkowy

Przerost błony

luzowej macicy,

obfite i nieregularne

krwawienia

Narz dy płciowe i

cechy płciowe

pozostaj na

poziomie

dzieci cym

J dra

Testosteron

Pobudza rozwój i

utrzymanie m skich

cech płciowych

W młodym wieku –

przedwczesne

dojrzewanie płciowe,

w starszym wieku-

nadmierny rozwój

cech płciowych, silny

pop d płciowy

Niedorozwój

narz dów

płciowych, wygl d

kobiecy, zanik

pop du płciowego

DZIAŁ:

ROZMNA ANIE CZŁOWIEKA

TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA M SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH.

ROZRÓ NIANIE PŁCI – na podstawie pierwszo - , drugo – i trzeciorz dowych cech

płciowych.

PIEWSZORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – TO GONADY: J DRA I JAJNIKI

DRUGORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – to pozostałe narz dy płciowe

TRZECIORZ DOWE CECHY PŁCIOWE – w skie biodra, szerokie ramiona, zarost na

twarzy u m czyzn, szerokie biodra, biust u kobiet.

Rola m skich narz dów płciowych:

• Wytwarzaj gamety m skie, czyli plemniki

• Produkuj hormony płciowe

Budowa m skich narz dów płciowych:

1.

j dra - parzyste gruczoły znajduj ce si poza jam brzuszn w mosznie, zbudowane z

cienkich przewodów tzw. kanalików nasiennych, w nich wytwarzane s plemniki, Pomi dzy

kanalikami znajduje si tkanka, w której produkowany jest m ski hormon płciowy –

testosteron

2.

naj drza – tymczasowo magazynuj plemniki oraz wytwarzaj substancje od ywiaj ce je,

dzi ki czemu mog dojrzewa .

3.

nasieniowody – długie przewody transportuj ce plemniki z naj drzy do cewki moczowej

4.

p cherzyki nasienne i gruczoł krokowy czyli prostata – wytwarzaj wydzielin

zawieraj c wod , sole mineralne, substancje od ywcze oraz zwi zki pobudzaj ce ruchliwo

plemników; wydzielina +plemniki to sperma (nasienie)

5.

cewka moczowo – płciowa – wyprowadza plemniki na zewn trz

6.

pr cie (penis) – narz d kopulacyjny, składa si z ciał jamistych, które na skutek

podniecenia seksualnego napełniaj si krwi i wówczas nast puje wzwód pr cia (erekcja) i

powi kszenie jego rozmiarów

7.

moszna -chroni j dra, utrzymuje temperatur j der ni sz o około 2,5 -4C.

BUDOWA PLEMNIKA

- rysunek

• -główka – to wła ciwa gameta m ska, w której ie ci si j dro komórkowe

• Wstawka – zawiera liczne mitochondria wytwarzaj ce energi potrzebn do ruchu

plemnika

• Witka- jest wielokrotnie dłu sza od pozostałej cz ci komórek, słu y do poruszania si

TEMAT: BUDOWA I FIZJOLOGIA E SKICH NARZ DÓW PŁCIOWYCH.

Rola:

• Wytwarzaj gamety e skie – komórki jajowe

• Wytwarzaj e skie hormony płciowe

• Zapewnia odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju dziecka

Budowa:

1.

jajniki – parzyste narz dy w dolnej cz ci jamy brzusznej, po obu stronach macicy,

kształt owalny, wielko orzecha włoskiego, zawieraj p cherzyki jajnikowe

(p cherzyki Graaffa) wytwarzaj ce komórki jajowe . Gdy komórka dojrzeje p cherzyk

p ka i komórka wydostaje si do jajowodu –

jajeczkowanie (owulacja). Jajniki

wytwarzaj tak e e skie hormony płciowe:estrogen i progesteron.

2.

jajowody – cienkie przewody wyprowadzaj ce komórki jajowe z jajników do macicy,

miejsce zapłodnienia

3.

macica – ma kształt odwróconej i spłaszczonej gruszki, jest umi nionym,

rozci gliwym workiem znacznie powi kszaj cym swoje rozmiary w czasie ci y, tu

zagnie d a si i rozwija zapłodnione jajo

4.

pochwa – narz d kopulacyjny

ZEWN TRZNE NARZ DY PŁCIOWE

• wzgórek łonowy – zbudowany głównie z tkanki tłuszczowej

• wargi sromowe wi ksze – dwa du e fałdy skóry, które osłaniaj uj cie pochwy

• wargi sromowe mniejsze – utworzone z cienkiej nieowłosionej i pozbawionej

gruczołów potowych skóry

• łechtaczka – w której znajduj si liczne komórki czuciowe

BUDOWA KOMÓRKI JAJOWEJ

RYSUNEK STR.185 NOWA ERA

TEMAT: CYKL MIESI CZKOWY CZŁOWIEKA.

Cykl miesi czkowy to przemiany w układzie rozrodczym kobiety pod wpływem

zmieniaj cych si ilo ci hormonów we krwi i powtarzaj ce si cyklicznie.

Cykl miesi czkowy trwa 26 -34 dni. Kolejne cykle maj z reguły tak sam długo . Pod

wpływem choroby, stresu, zmiany klimatu mog ulec zmianie.

Fazy cyklu miesi czkowego:

• Krwawienie miesi czkowe (miesi czka) –trwa 3-7 dni –

usuwanie nie zapłodnionej komórki jajowej i złuszczonej błony

luzowej macicy wraz z odrobin krwi. Macica wykonuje w

tym czasie skurcze, czasami powoduj one ból. W tej fazie

poziom hormonów płciowych jest niewielki.

• Przysadka mózgowa wydziela hormon p cherzykowy, który

powoduje dojrzewanie komórki jajowej w p cherzyku

jajnikowym i wydzielanie przez ten p cherzyk hormonu

estrogenu

.(faza wzgl dnej niepłodno ci)

• Pod wpływem estrogenu błona luzowa macicy rozrasta si i

ulega przekrwieniu przygotowuj c si do ewentualnego

przyj cia zapłodnionej komórki jajowej.

• Wysoki poziom estrogenu powoduje wydzielanie nast pnego

hormonu – luteiny

• Wywołuje on uwolnienie komórki jajowej z p cherzyka

jajnikowego – owulacja (

faza płodno ci)9-18dzie cyklu

• Tu po jajeczkowaniu, pusty p cherzyk jajnikowy przekształca

si w ciałko ółte produkuj ce kolejny hormon progesteron,

który powoduje dalsze grubienie błony luzowej macicy

• Kiedy nie dochodzi do zapłodnienia ciałko ółte przestaje

wydziela progesteron i stopniowo zanika, a komórka jajowa

obumiera. (

faza niepłodno ci). Poziom hormonów jest niski, co

przyczynia si do zespołu napi cia przedmiesi czkowego, które

mo e objawia si bólem brzucha i obrzmieniem nóg,

dra liwo ci

• Pojawia si kolejna miesi czka i cykl si powtarza

• Je li dojdzie do zapłodnienia, ciałko ółte cały czas wydziela

progesteron, dzi ki temu nie dojrzewaj kolejne p cherzyki

jajnikowe, a błona luzowa nie złuszcza si . Zanik miesi czki.

TEMAT: ZAPŁODNIENIE ORAZ ROZWÓJ ZARODKOWY I PŁODOWY CZŁOWIEKA.

1. 1.ZAPŁODNIENIE – to poł czenie plemnika z komórk jajow w wyniku czego

powstaje zygota, zachodzi w jajowodzie

Tylko jeden plemnik, a wła ciwie jego główka mo e wnikn do komórki jajowej,

struktura osłonki jajowej ulega takim zmianom, e nie wpuszcza pozostałych plemników.

2

. Zygota przesuwa si w stron macicy, dzieli si i powstaje zarodek.

3. Po 7 dniach zarodek

zagnie d a si (implantacja) w cianie macicy, odt d od ywia si

substancjami dostarczanymi przez organizm matki/.

4. Od chwili zagnie d enia, komórki zarodka zaczynaj si

ró nicowa , czyli nabiera

odmiennych wła ciwo ci, powstaj zawi zki tkanek i narz dów.

5. Zarodek zmienia kształt, pocz tkowo jest kulisty, potem wydłu a si .

Zarodek potrzebuje odpowiednich warunków do rozwoju , dlatego wytwarza

błony płodowe:

Owodnia –tworzy p cherz wokół zarodka wypełniony wodami płodowymi, chroni

zarodek przed szkodliwymi warunkami zewn trznymi, pozwalaj na swobodne ruchy

i pomagaj w utrzymaniu stałej temperatury ciała

Omocznia – tu odprowadzany jest mocz zarodka, bierze udział w tworzeniu naczy

krwiono nych zarodka

Kosmówka – zaopatruje zarodek w tlen i substancje od ywcze

W tym samym czasie powstaje

ło ysko. Powstaje ono poprzez wro ni cie kosmówki w błon

luzow macicy. Dostarcza zarodkowi pokarm i tlen a odprowadza produkty przemiany

materii. Prze ło ysko do zarodka docieraj równie przeciwciała zapewniaj ce zarodkowi

odporno na niektóre choroby. Zarodek jest poł czony z ło yskiem matki p powin . Nie

zawiera ona nerwów, tylko naczynia krwiono ne. Krew matki i płodu nigdy si nie miesza.

6. Po 3 tygodniach wykształca si układ nerwowy, po 4 tygodniach zaczyna pracowa serce

zarodka, po 5 ma on te zawi zki r k i nóg.

Po 6 tygodniach u zarodka pojawiaj si oczy, wyodr bniaj si dłonie , stopy, rozwijaj

palce.

7.Po upływie 8(9) tygodni od zapłodnienia zarodek ma ju ludzkie kształty. Od tego

momentu nazywa si

płodem, natomiast zmiany , jakie w nim zachodz nazywamy

rozwojem płodowym. ( do tego momentu był rozwój zarodkowy)

8. W trzecim miesi cu płód ma wykształcone mi nie i układ nerwowy. Porusza głow .

Zaczyna funkcjonowa jego układ odporno ciowy. Osi ga 6 cm długo ci i wa y 20

gramów.

9. W szóstym miesi cu dziecko porusza ju r kami. Posiada wykształcone narz dy

zmysłów, umie odró ni głos matki od innych osób. Mierzy 25 cm długo ci i wa y 700

gramów.

10. Dziewi ciomiesi czny płód mruga powiekami i jest w stanie odró ni wiatło od

ciemno ci. Jego układy s gotowe do funkcjonowania poza organizmem matki. Dziecko

ma około 50 cm długo ci i wa y ponad 3 kg i nast puje poród.

OBJAWY CI

Y

Brak miesi czki

nudno ci

zwi kszenie cz stotliwo ci oddawania moczu

zmiany nastroju

rozdra nienie

HIGIENA CI

Y

lekka gimnastyka

spacery

unika wysiłku fizycznego, d wigania

spokojny tryb ycia

unika po piechu i stresu

regularnie i prawidłowo od ywia si – spo ywa wi cej białka, elaza, witamin

odpowiednia ilo snu – 8 – 10 godzin dziennie

nie pali papierosów ani nie pi alkoholu

ograniczy spo ycie kawy i herbaty

regularne wizyty kontrolne u lekarza

PORÓD

Etap pierwszy – trwa kilka do kilkunastu godzin

1. skurcze macicy

2. p ka p cherz płodowy

3. odpływaj wody płodowe

4. rozszerza si szyjka macicy

Etap drugi – wła ciwy poród – trwa 0,5 do 3 godzin

Gdy szyjka macicy ma rozwarcie na 10 cm płód zostaje wypchni ty przez pochw z

macicy na skutek jej skurczów. Skurcze staj si regularne i coraz cz stsze. Po urodzeniu

si dziecka zostaje przeci ta p powina, dziecko zaczyna samodzielnie oddycha .

Etap trzeci

- usuni cie ło yska i błon płodowych, nast puje to od 10 do 30 minut po urodzeniu

dziecka.

POŁÓG – regenerowanie organizmu kobiety po porodzie, trwa 6-8 tygodni. W tym czasie

macicy, która była powi kszona wraca do pierwotnych rozmiarów.

BLI NI TA

A. JEDNOJAJOWE – powstaj z jednej komórki jajowej, maj ten sam materiał

genetyczny, s tej samej płci, prawie nie ró ni si wygl dem

B. DWUJAJOWE – powstaj z dwóch komórek jajowych, maj dwa ło yska, mog by

ró nej płci, podobne do siebie, ale nie bardziej , ni inne rodze stwo.

TEMAT: ETAPY ZYCIA CZŁOWIEKA.

Rozwój osobniczy to rozwój od urodzenia do mierci.

Etapy:

1.

okres noworodkowy – do 4 tygodnia ycia; w tym czasie organizm przystosowuje si

do samodzielnego ycia: trawienia pokarmu, oddychania, wydalania produktów

przemiany materii, dziecko przesypia wi kszo cz

dnia do 16 godzin na dob , na

głowie wyst puje ciemi czko – mi kkie poł czenie mi dzy ko mi czaszki, które z

wiekiem ulegaj skostnieniu.

2.

okres niemowl cy – obejmuje pierwszy rok ycia, jest to czas najszybszego wzrostu

ciała, w drugim miesi cu podnosi główk , uczy si te ruchów skoordynowanych,

czyli celowych, pozwalaj cych mu najpierw siedzie i sta , a pó niej chodzi . Po

upływie pół roku dziecko gaworzy, czyli wydaje d wi ki przypominaj ce słowa.

Mi dzy 6 a 8 miesi cem ycia zaczynaj wyrasta z by mleczne (z bkowanie).

3.

okres poniemowl cy – 1 – 3 lata, uczy si wypowiadania słów, rozumie, co mówia)

do niego rodzice, interesuje si otoczeniem i ma wiadomo własnej odr bno ci,

posiada ju wszystkie z by mleczne.

4.

okres dzieci stwa – 3 - 9 lat, intensywnie rozwija si umysł, zadaje mnóstwo pyta ,

zdobywa podstawowe wiadomo ci o wiecie, rozpoczyna nauk w szkole, uczy si

zasad ycia w ród ludzi.

5.

dojrzewanie – u dziewcz t 9-18 rok ycia , u chłopców 11- 21 rok ycia, du e zmiany

w budowie ciała, intensywny rozwój układu rozrodczego, wzrasta ilo hormonów

płciowych, gruczoły zaczynaj produkowa gamety(plemniki i komórki jajowe),

zachodz tak e zmiany psychiczne: zmiana zainteresowa , zmienno nastrojów, w ty

okresie kształtuje si system zasad, którymi młody człowiek b dzie kierował si w

yciu, pojawia si zainteresowanie płci przeciwn .

Zmiany u chłopców – szerokie barki, w skie biodra, polucje (zmazy) nocne, owłosienie

narz dów płciowych ciała, mutacja głosu

Zmiana u dziewcz t – miesi czka, szerokie biodra, rozwój gruczołów piersiowych,

owłosienie łonowe i pod pachami.

6. Dorosło –to czas pracy i wychowania potomstwa

a)

Dojrzało biologiczna – narz dy rozrodcze s dobrze rozwini te a cykle

miesi czkowe u kobiet zachodz regularnie; na dojrzało biologiczn

wpływaj klimat, sposób od ywiania, uprawianie sportu.

b)

Dojrzało psychiczna – odpowiedzialno za siebie i innych oraz

umiej tno ycia w społecze stwie, umiej tno podejmowania

samodzielnych decyzji niezale nie od innych, umie sobie radzi w trudnych i

nieprzewidzianych sytuacjach; na jej rozwój wpływaj sposób sp dzania

wolnego czasu, nabywanie wiadomo ci, czytanie ksi ki, zainteresowania,

sposób wychowania przez rodzin , szkoła, ludzie.

c)

Dojrzało społeczna – potrafi post powa zgodnie z zasadami ycia

społecznego, wie, e innym ludziom nale y okazywa szacunek, umie wyra a

własne zdanie, tak, by nikogo nie urazi , wie, jak zachowywa si w pracy czy

miejscach publicznych

7. Przekwitanie i staro

A.

Przekwitanie (klimakterium) – u kobiet mi dzy 45a 55 rokiem

ycia, u m czyzn 50 a 60 , obni ony poziom hormonów płciowych,

dra liwo i przygn bienie, u kobiet bezsenno i kłopoty z

koncentracj , uczucie gor ca i nadmierne pocenie si , nie s

produkowane komórki jajowe, miesi czki staj si nieregularne a

potem ustaj , okres kilku lat od ostatniej miesi czki

to menopauza, u

m czyzn

andropauza, plemniki s wytwarzane, ale nast p uje

obni enie zdolno ci rozrodczych, ponadto zmarszczki, łysienie,

siwienie.

B.

Staro – nie pracuje si , czas wolny na spełnienie swoich marze

(podró e, hobby, spotkania ze znajomymi); organizm coraz słabszy,

ko ci kruche, stopniowo pogarsza si wzrok i słuch a człowiek

szybciej si m czy, skora jest pomarszczona, wzrost obni a si o

kilka centymetrów, słabn mi nie i zgina si kr gosłup.

DLACZEGO SI STARZEJEMY?

Du y wpływ na ten proces maj substancje zwane utleniaczami. Kiedy dostan si do

organizmu z po ywieniem niszcz białka i materiał genetyczny w komórkach. W miar jak

wzrasta liczba takich uszkodze organizm si starzeje. Mo emy opó ni ten proces usuwaj c

utleniacze. W tym celu nale y unika pokarmów z du ilo ci tłuszczów, a cz sto spo ywa

warzywa str czkowe i owoce, głównie pomara cze, jagody, winogrona.

TEMAT: HIGIENA UKŁADU ROZRODCZEGO. PLANOWANIE RODZINY.

CHOROBY UKŁADU ROZRODCZEGO – wywołane prze bakterie, wirusy, pierwotniaki

1. rze czka – wywołana przez bakterie, przenoszona drog płciow , objawy; bóle narz dów

płciowych i gor czka (po 10 dniach od zaka enia), mo e doj do uszkodzenia narz dów

płciowych, wywołuje bezpłodno u kobiet i m czyzn.

2. kiła – choroba bakteryjna, objaw: bezbolesny guzek na narz dach płciowych, znika bez

leczenia ale po kilku tygodniach na całym ciele pojawia si wysypka, towarzysz jej bóle

głowy, gor czka i osłabienie, nieleczona kiła mo e przyczyni si do chorób wielu narz dów,

na przykład ko ci, serca i mózgu, a nawet do mierci, bakterie kiły mog przej z organizmu

matki do płodu, co prowadzi do powstania wielu wad rozwojowych.

3.

rz sistkowica – wywołana przez pierwotniak – rz sistka pochwowego, objawia si bólem

narz dów rozrodczych, czasem nie powoduje adnych dolegliwo ci dlatego jest trudna do

wyleczenia

4.

AIDS- choroba wirusowa, wywołana przez wirus HIV, zaka enie: kontakty płciowe,

transfuzja krwi, brudne igły, których wcze niej u ywała osoba chora, powoduje obni enie

odporno ci organizmu, jest nieuleczalna, prowadzi do mierci, kobieta w ci y mo e

przenie wirus na dziecko.

5.

ółtaczka( wirusowe zapalenie w troby typu B)- mo na zarazi si przez kontakty

seksualne, mo e prowadzi do powstania marsko ci w troby a nawet nowotworów.

6.

toksoplazmoza – to choroba niebezpieczna dla dziecka rozwijaj cego si w łonie matki,

pierwotniak , który j wywołuje przyczynia si do uszkodzenia mózgu, a tak e wad wzroku i

słuchu.

DROGO ZAKA ENIA

1. KONTAKT Z PLYNAMI I WYDZIELINAMI CIAŁA

CHOREGO (KREW, NASIENIE, KAŁ)

2. igły, strzykawki

3. drog płciow

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM

dotrzymywanie wierno ci partnerowi

higiena osobista( mycie narz dów płciowych i czysta

bielizna)

regularne wizyty kobiet u ginekologa

prezerwatywy

PLANOWANIE RODZINY

Je eli kobieta lub m czyzna nie czuj si gotowi na pocz cie dziecka, powinni zapobiega

ci y, stosuj c naturalne lub sztuczne metody antykoncepcyjne.

Stosowanie metod naturalnych okre lane jest mianem

naturalnego planowania rodziny.

Zakładaj one rezygnacj ze współ ycia płciowego podczas dni płodnych. Kobieta poprzez

obserwacj swojego organizmu(pomiar temperatury)ustala moment owulacji – dni płodne.

S całkowicie bezpieczne dla organizmu kobiety, ale nie zawsze skuteczne.

Wykres pomiaru temp. (s.192)

Sztuczne metody antykoncepcyjne to prezerwatywy, pigułki hormonalne, kremy oraz inne

rodki, które zapobiegaj zapłodnieniu. S bardziej skuteczne od metod naturalnych, ale

czasami niekorzystnie wpływaj na zdrowie kobiety.

Metoda

antykoncepcji

Efekt stosowania

Zalety

Wady

Naturalne

Termiczna

Rozpoznanie dni

płodnych na

podstawie zmian

temperatury ciała

Owulacyjna

Ustalenie okresu

płodno ci na

podstawie wygl du

luzu wytwarzanego

przez szyjk macicy

Objawowo –

termiczna

Ustalenie dni

płodnych dzi ki

poł czeniu metod

owulacyjnej i

termicznej

Bezpieczna dla

zdrowia, brak

konieczno ci

stosowania rodków

chemicznych

Trudno ci w

ustaleniu dni

płodnych podczas

nieregularnego cyklu

miesi czkowego

Sztuczne

Chemiczna- rodki

plemnikobójcze np.

kremy lub pianki

Niszczenie

plemników na skutek

reakcji chemicznych

Niewielki wpływ na

funkcjonowanie

organizmu

Mog powodowa

uczulenia lub

podra nienia

Hormonalna –

pigułki zawieraj ce

hormony

Zahamowanie

rozwoju komórek

jajowych lub

zapobieganie

zagnie d eniu si

zarodka

Reguluje cykl

miesi czkowy,

wysoka skuteczno

U niektórych kobiet

mo e wywoływa

nadci nienie,

choroby serca oraz

uszkodzenie w troby

Mechaniczna –

prezerwatywy

Zapobieganie

przedostaniu si

plemników do dróg

rodnych kobiety

Brak wpływu na

funkcjonowanie

organizmu,

zapobiega zara eniu

niektórymi

Mog ulega

uszkodzeniu

chorobami

DZIAŁ: ZDROWIE A CYWILIZACJA

TEMAT: POJ CIE ZDROWIA I CHOROBY.

Zdrowie – to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego.

Równowag organizmu mo na podj dzi ki

profilaktyce, czyli działaniom maj cym

zapobiec chorobom.

Choroba – zakłócenie równowagi w organizmie, objawiaj ce si złym samopoczuciem

fizycznym, psychicznym i społecznym.

Na utrzymanie zdrowia wpływaj ;

1.

tryb ycia, czyli sposób od ywiania, aktywno fizyczna, czas pracy i wypoczynku

2.

rodowisko ycia , czyli czysto powietrza wody, gleby, a tak e warunki do nauki i

pracy

3.

czynniki dziedziczne, czyli wcze niejsze wyst powanie choroby w rodzinie

4. słu ba zdrowia

ZDROWIE FIZYCZNE – TO PRAWIDLOWA PRACA WSZYSTKICH NARZ DÓW

ORGANIZMU

Jego utrzymanie zapewni :

1. higiena osobista

2. Sposób od ywiania

3. aktywno fizyczna – uprawianie sportu i długie spacery

ZDROWIE PSYCHICZNE – zadowolenie z ycia i wykonywanej pracy

Jego utrzymanie zapewni :

1. unikanie stresów

2. brak kłopotów

3. nie zadr czanie si złymi wspomnieniami

4. odpowiedni rozkład zaj

ZDROWIE SPOŁECZNE – to dobre stosunki z innymi lud mi

Jego utrzymanie zapewni :

1. wsparcie rodziny

2. grono przyjaciół

3. rozmowa z kim bliskim jest najlepszym sposobem na przezwyci enie kłopotów i

walk ze stresem.

4. yczliwo wobec innych

W obecnych czasach utrzymanie zdrowia staje si coraz trudniejsze. Dlatego na całym

wiecie istniej organizacje zajmuj ce si ochron zdrowia.(str,210)

• WHO – wiatowa Organizacja zdrowia, podejmuje działania na rzecz ochrony

zdrowia i zwalczania epidemii chorób zaka nych

• UNICEF – Fundusz Narodów Zjednoczonych, organizuje dzieciom pomoc w

zakresie wy ywienia, ochrony zdrowia oraz rozwijania o wiaty

• Czerwony Krzy – zajmuje si ochron zdrowia i ycia ludzkiego

• FAO – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wy ywienia i

Rolnictwa – zajmuje si koordynowaniem polityki poszczególnych pa stw w

zakresie wy ywienia i rolnictwa oraz walki z głodem

• UNESCO – Organizacja narodów Zjednoczonych do spraw O wiaty, Nauki i

Kultury, podejmuje działania na rzecz współpracy mi dzynarodowej w

dziedzinie kultury i nauki

• Czerwony Półksi yc – te same zadania, co Czerwony Krzy , ale organizacja

zało ona przez kraje, w których dominuje islam.

TEMAT: CHOROBY CYWILIZACYJNE I ZAKA NE.

CHOROBY ZAK NE – to choroby przenoszone z jednego organizmu na inny, mo na si

zarazi od innego człowieka lub zwierz cia

Czynni chorobotwórczy

Przykłady chorób

Wirusy

Grypa, AIDS, w cieklizna, ospa wietrzna,

ró yczka, winka, opryszczka, kleszczowe

zapalenie mózgu, Heinego – Medina,

opryszczka, półpasiec, odra

Bakterie

Gru lica, cholera, błonica, krztusiec,

rze czka, kiła, zapalenie płuc, dur brzuszny,

zapalenie gardła, płuc, angina, czerwonka

bakteryjna, zatrucia pokarmowe, ró a, tr d

Grzyby

Grzybica stóp, łupie pstry

Pierwotniaki (protesty)

Toksoplazmoza, rz sistkowica

Paso yty (płazi ce, nicienie)

Wło nica, glistnica, tasiemczyca, owsica,

Priony

Choroba Creutzfeldta – Jacoba, choroba

w ciekłych krów9U zwierz t)

Priony – to zaka ne cz stki białka o budowie prostszej od wirusów, wywołuj choroby mózgu

ko cz ce si mierci ; aktywno prionów po wnikni ciu do układu nerwowego polega na

przekształceniu normalnych cz steczek białka w priony.

DROGI ZAKA ENIA

Droga przenoszenia choroby

ródła zaka enia

Sposoby na unikanie

zaka enia

Kropelkowa (wraz z

powietrzem przez układ

oddechowy) np. grypa,

zapalenie płuc

Kropelki luzu wydzielane

podczas kaszlu i kataru

Ograniczenie kontaktów z

chorymi

Pokarmowa, np. Heinego –

Medina, dur brzuszny

Zanieczyszczona woda,

brudne owoce i warzywa,

zaka one mi so

Staranne mycie owoców i

warzyw przed spo yciem,

picie wył cznie

przegotowanej wody, mycie

r k przed posiłkiem, jedzenie

mi sa zbadanego przez

weterynarza

Płciowa, np. kiła, AIDS

Kontakty płciowe

Wierno jednemu

partnerowi

Poprzez krew/poprzez rany

w skórze /uk szenie przez

zwierz ta np. t ec, AIDS,

wirusowe zapalenie w troby

typu B, w cieklizna,

borelioaz

Transfuzja zaka onej krwi,

uk szenie przez paso ytnicze

zwierz ta, np. wszy lub

kleszcze przenosz ce

drobnoustroje

chorobotwórcze,

zanieczyszczone strzykawki,

zaka one rany

Kontrola krwi przeznaczonej

do transfuzji, u ywanie

jednorazowych igieł i

strzykawek, odpowiedni

ubiór, stosowanie rodków

odstraszaj cych owady

Przez kontakt bezpo redni

Dotkni cie skóry chorego,

u ywanie wspólnych

przedmiotów, takich jak:

po ciel, r czniki, szczotki do

włosów czy no yczki

Codzienne mycie całego

ciała, stosowanie wył cznie

osobistych rodków higieny

CHOROBY CYWILIZACYJNE – pojawiły si wraz z rozwojem cywilizacji, choruje na nie

wiele osób, zwane równie społecznymi, wynikaj z niewła ciwego trybu ycia, braku ruchu i

niewła ciwego od ywiania, ska enia rodowiska

S to :

1.

choroby układu kr enia, takie jak mia d yca, nadci nienie, otyło

2.

wady kr gosłupa- rozwijaj si na skutek siedz cego trybu ycia

3.

alergie – choroba powoduj uruchomienie reakcji obronnej w sytuacji kontaktu z

substancjami niegro nymi dla zdrowia człowieka

4.

stres – przyczynia si do zm czenia organizm

5.

nerwice – choroby niszcz ce zdrowie psychiczne

6.

NOWOTWORY – to skupienia zmienionych komórek organizmu, które rosn i

dziel si w bardzo szybkim tempie, nasz organizm nie jest w stanie kontrolowa ani

zahamowa tego procesu, nowotwory zu ywaj du o energii i zabieraj pokarm

zdrowym komórkom , dlatego prowadz do wyniszczenia i mieci organizmu.

Przyczyny: substancje chemiczne zawarte we wdychanym powietrzu i spo ywanej

wodzie, palenie tytoniu, promieniowanie UV. Najcz ciej rozwijaj si nowotwory

płuc, jelita grubego, oł dka, u kobiet rak piersi, u m czyzn prostaty.

TEMAT: UZALE NIENIA- NIKOTYNIZM, ALKOHOLIZM, NARKOTYKI

U YWKI; ALKOHOL, PAPIEROSY, NARKOTYKI, KAWA, HERBATA

S to substancje , które nie maj warto ci od ywczej , lecz wywieraj siny wpływ na

organizm i prowadza do uzale nie .

Przyjmowanie coraz wi kszej liczby u ywek mo e przerodzi si w nałóg, czyli uzale nienie.

NIKOTYNIZM

Tyto jest rodkiem słu cym do wyrobu np. papierosów. Zawiera wiele niebezpiecznych

zwi zków:

• Tlenek w gla- utrudnia oddychanie, powoduje nowotwory i choroby serca

• Substancje smoliste – nowotwory

• Nikotyna- nowotwory, zw a naczynia krwiono ne, nadci nienie, powoduje

uzale nienie

Wszystkie te zwi zki obni aj sprawno fizyczn i umysłow . U kobiet w ci y zakłócaj

rozwój płodu.

Bierne palenie – wdychanie dymu przez osoby niepal ce, co nara a je na te same schorzenia ,

co palaczy.

ALKOHOLIZM –

Alkohol to napój , który posiada wła ciwo ci odurzaj ce. Powoduje uszkodzenia narz dów

wewn trznych, głównie marsko ci w troby – objawy –brak apetytu, mdło ci, silne bóle

w troby, układu nerwowego (kłopoty z utrzymaniem równowagi, poprawnym mówieniem i

prawidłowym widzeniem) i krwiono nego. Ponadto spo ywanie alkoholu znacznie osłabia

zdolno ci umysłowe (kłopoty z zapami tywaniem najprostszych rzeczy), zakłóca wzrost i

rozwój organizmu (szczególnie gro ny dla ludzi młodych).

Spo ywanie du ych ilo ci alkoholu mo e doprowadzi do uzale nienia zwanego

alkoholizmem. Człowiek przestaje wtedy kontrolowa swoje zachowanie, staje si

agresywny, krzywdzi innych. Zawarto alkoholu we krwi mierzy si w promilach, 4 promile

to dawka zagra aj ca yciu. Alkoholizm jest nieuleczalny.

NARKOMANIA

Narkotyki s zwi zkami chemicznymi wytwarzanymi przez człowieka bardzo silnie wpływaj

na układ nerwowy. Prowadz do szybkiego uzale nienia i uszkadzaj wiele narz dów,

głównie mózg, w trob , nerki, naczynia krwiono ne. Maj te bardzo zły wpływ na zdrowie

psychiczne, działaj pobudzaj co lub powoduj senno i ot pienie.

Kiedy mija działanie u ywki, człowiek ma poczucie samotno ci, odczuwa l k, cz sto zmienia

mu si nastrój, dlatego jest w stanie zrobi wszystko, by uzyska pieni dze na kolejn dawk

narkotyku.

MŁODZI LIUDZIE SI GAJ PO U YWKI, ABY POPRAWI SOBIE NASTRÓJ,

ZAIMPONOWA INNYM.

Aby unikn uzale nienia nigdy nie si gaj po u ywki, , stanowczo odmawiaj! Prowadz

one do przedwczesnej mierci.