NAJWAŻNIEJSZE TREŚCI - WOS KLASA III

1. Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym w państwie. W dokumencie tym opisane są zasady określające ustrój danego kraju (np. trójpodział władzy). Z kolei na początku zamieszczono krótki, uroczysty wstęp, czyli preambułę, która nawiązuje do historii, a także mówi o wartościach gwarantujących rozwój społeczeństwa i państwa. Wszystkie pozostałe akty prawne (m.in. ustawy) muszą być zgodne z konstytucją. Z tego powodu nazywa się ją mianem ustawy zasadniczej. W konstytucji zawarte są również najważniejsze prawa obywateli, które podzielono na osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne. W akcie tym wymieniono także obowiązki obywateli. Należą do nich: wierność państwu polskiemu, przestrzeganie prawa, płacenie podatków, obrona ojczyzny oraz dbanie o stan środowiska naturalnego. Ustawa zasadnicza, która obecnie obowiązuje w Polsce, została uchwalona w 1997 r

TRÓJPODZIAŁ WŁADZY

władza ustawodawcza

władza wykonawcza

władza sądownicza

sejm i senat prezydent i rząd sądy i trybunał

2. Władza ustawodawcza w Polsce należy do dwuizbowego parlamentu, składającego się z sejmu i senatu. Obie izby uczestniczą w procesie stanowienia prawa. Obradują one osobno, jedynie w wyjątkowych. sytuacjach, opisanych w konstytucji, zbierają się wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe. W skład sejmu wchodzi 460 posłów, natomiast senat liczy 100 senatorów. UCHWALANIE USTAWY

Inicjatywa ustawodawcza Sejm Senat Prezydent Ustawa

• 100 tys. obywateli • ewentualne • ewentualne • podpisuje ustawę DZ. U

• 15 posłów poprawki poprawki • składa weto

• komisja sejmowa • kieruje ustawę

• rząd do Trybunału

• senat Konstytucyjnego

• prezydent

3. Władzę wykonawczą w Polsce sprawuje rząd oraz prezydent. Pracami Rady Ministrów kieruje premier, wyłaniany najczęściej z ugrupowania politycznego, które zwyciężyło w wyborach parlamentarnych. Premier wskazuje swoich współpracowników - ministrów. Prezydent wybierany jest przez społeczeństwo w wyborach powszechnych, a jego kadencja trwa pięć lat. Głowa państwa pełni funkcję zwierzchnika sił zbrojnych oraz reprezentuje Polskę na arenie międzynarodowej. Prezydenta nazywa się także „strażnikiem konstytucji”, może on bowiem skierować ustawę uchwaloną przez parlament do Trybunału Konstytucyjnego. Organ ten decyduje o odrzuceniu danego aktu prawnego, jeśli stwierdzi jego niezgodność z ustawą zasadniczą.

WŁADZA WYKONAWCZA

Rada Ministrów (premier)

prezydent

• głowa państwa • kieruje pracami ministerstw

• zwierzchnik sił zbrojnych • wprowadza w życie ustawy

• „strażnik konstytucji” • odpowiada za finanse państwa

4.
Władzę sądowniczą sprawują w Polsce niezależne sądy (powszechne, wojskowe, administracyjne) i trybunały - Trybunał Konstytucyjny oraz Trybunał Stanu. Sądy zorganizowane są według zasady dwuinstancyjności. Rozstrzygają one sprawy cywilne,

czyli rozwiązują spory między obywatelami, oraz zajmują się sprawami karnymi - karzą przestępców. Z kolei trybunały stoją na straży uchwalanego prawa (Trybunał Konstytucyjny) i przestrzegania go przez najważniejsze osoby w państwie (Trybunał Stanu).

5. Wybory służą wyłonieniu przedstawicieli społeczeństwa, którzy będą w imieniu obywateli podejmować decyzje dotyczące danej miejscowości, regionu lub całego kraju. Wybory w demokratycznym państwie muszą być równe, bezpośrednie, tajne i powszechne.

Zasady przeprowadzania demokratycznych wyborów określa ordynacja wyborcza. Zawiera ona m.in. informację na temat obowiązujących w Polsce sposobów przeliczania głosów. W Rzeczypospolitej Polskiej

stosuje się system proporcjonalny (wybory do sejmu) oraz większościowy (wybory do senatu i prezydenckie). Wybory parlamentarne (do sejmu i do senatu) oraz samorządowe (gminne, powiatowe i wojewódzkie) odbywają się co cztery lata, natomiast wybory prezydenckie przeprowadza się co pięć lat.

Czynne prawo wyborcze oznacza prawo oddania głosu na określonego kandydata. Z kolei bierne prawo wyborcze umożliwia kandydowanie w wyborach.

6. Partie polityczne to organizacje skupiające ludzi o podobnych poglądach politycznych, społecznych i gospodarczych. Ugrupowania te dążą do zdobycia poparcia obywateli i wygrania wyborów, aby móc realizować swoje założenia.

W Polsce funkcjonuje system wielopartyjny. Oznacza to, że o władzę w państwie rywalizuje wiele stronnictw. W niektórych krajach na scenie politycznej dominują dwa główne ugrupowania - mówimy wówczas. o systemie dwupartyjnym. W państwach totalitarnych istnieje system jednopartyjny - władzę sprawuje jedna partia, a działalność opozycji jest zabroniona.

Stronnictwa polityczne dzielimy na prawicowe, centrowe i lewicowe. W Polsce do ugrupowań prawicowych zalicza się Prawo i Sprawiedliwość oraz Platformę Obywatelską, do stronnictw centrowych- Polskie Stronnictwo Ludowe, zaś do lewicy - Sojusz Lewicy Demokratycznej.

PARTIE POLITYCZNE W POLSCE

Lewica Centrum Prawica

SLD - Sojusz Lewicy Demokratycznej PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe PiS - Prawo i Sprawiedliwość

Ruch Palikota PO - Platforma Obywatelska

7. Opinia publiczna to poglądy społeczeństwa na daną sprawę. Nierzadko pod jej wpływem politycy podejmują ważne decyzje. Istotną rolę w pośredniczeniu między rządzącymi a obywatelami odgrywają mass media - prasa, radio, telewizja oraz internet. Wpływają bowiem na kształtowanie przekonań mieszkańców kraju i dlatego nazywane są „czwartą władzą”.

Dla funkcjonowania mediów najważniejsza jest wolność słowa. Swoboda wyrażania własnych przekonań obowiązuje w państwach demokratycznych. Natomiast w krajach autorytarnych i totalitarnych istnieje cenzura. Oznacza to, że wszelkie publikacje prasowe, telewizyjne i radiowe są kontrolowane przez rządzących.

8. Aby państwo mogło sprawnie funkcjonować, musi

mieć administrację publiczną. Dzieli się ją na administrację rządową i samorządową. Pierwsza z nich działa w imieniu władz centralnych, czyli rządu. Natomiast administracja samorządowa zajmuje się sprawami podlegającymi władzom gmin, powiatów i województw.

Jako służbę cywilną określa się grupę urzędników

państwowych piastujących najwyższe stanowiska w administracji publicznej. Zobowiązują się oni m.in. do zachowania neutralności politycznej, dzięki czemu zapewniona zostaje ciągłość funkcjonowania najważniejszych urzędów - niezależnie od tego, jaka partia sprawuje władzę

9. Samorządem nazywa się organizację powołaną do wykonywania zadań związanych z funkcjonowaniem danej społeczności a także pełnienie określonych funkcji o charakterze administracyjnym przez grupę osób wybranych przez tę zbiorowość. Rozróżniamy m.in. samorządy terytorialne (gminny, powiatowy i wojewódzki), specjalne (np. samorząd zawodowy, gospodarczy) oraz inne (m.in. samorząd uczniowski czy studencki).

Samorząd terytorialny w obecnej postaci - z podziałem na gminy, powiaty i województwa - istnieje w Polsce od 1999 r. Podstawę jego funkcjonowania stanowią dwie zasady: decentralizacji oraz pomocniczości (subsydiarności). Zgodnie z pierwszą regułą duża część zadań wobec obywateli jest zarezerwowana dla organów samorządu. Z kolei zasada pomocniczości polega na tym, że organy centralne realizują tylko te sprawy, które wykraczają poza obszar działalności samorządów.

ZADANIA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

własne

• obejmują interesy lokalne i podlegają kompetencji władz samorządowych

zlecone

• mają zasięg ogólnopaństwowy, zostają jednak przekazane do realizacji danemu samorządowi

10. Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce. Rozróżniamy gminy wiejskie, miejskie oraz miejsko-wiejskie. Każda z nich ma swoje władze: w gminie wiejskiej są to - rada gminy i wójt a w gminie miejskiej oraz
miejsko-wiejskiej - rada miasta i burmistrz.

W miastach o statusie gminy, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców, władzę sprawują rada miasta i prezydent miasta. Rada gminy i rada miasta pełnią funkcję uchwałodawczą, natomiast wójt, burmistrz i prezydent tworzą władzę wykonawczą.

11. Powiat to jednostka administracyjna II stopnia, usytuowana między gminą a województwem. Wyróżnia się powiaty ziemskie oraz powiaty grodzkie.W powiecie ziemskim władzę uchwałodawczą sprawuje rada powiatu, natomiast władzę wykonawczą - zarząd powiatu ze starostą na czele. Członków rady wybierają obywatele w organizowanych co cztery lata wyborach samorządowych. W powiecie grodzkim organem uchwałodawczym jest rada miasta, a władza wykonawcza należy do prezydenta.

Do głównych zadań władz powiatowych zalicza się m.in.: finansowanie szkolnictwa ponadgimnazjalnego, zapewnienie funkcjonowania szpitali oraz przeciwdziałanie bezrobociu.

RODZAJE POWIATÓW

powiaty ziemskie powiaty grodzkie

• skupiają kilka lub kilkanaście gmin • obejmują jedno miasto, liczące ponad 100 tys. mieszkańców

12. Województwo to największa pod względem zajmowanego obszaru jednostka samorządu terytorialnego w Polsce. Obecnie w kraju istnieje 16 takich podmiotów - do 1999 r. ich liczba wynosiła 49. W skład województwa wchodzi od kilkunastu do kilkudziesięciu powiatów. Na terenie województwa funkcjonuje administracja samorządowa i rządowa.

Samorząd tworzą: sejmik województwa będący organem uchwałodawczym oraz zarząd województwa sprawujący władzę wykonawczą z marszałkiem województwa na czele. Funkcję reprezentanta rządu w województwie pełni wojewoda. Sejmik województwa wybierany jest co cztery lata w wyborach samorządowych, zaś marszałek i zarząd powoływani są z grona radnych.

13. Przed udaniem się do urzędu w celu załatwienia określonej sprawy warto sprawdzić na stronie internetowej danej instytucji, jakie dokumenty będą do tego potrzebne. Każdy urząd w Polsce ma bowiem obowiązek prowadzenia internetowego Biuletynu Informacji Publicznej, zawierającego wiadomości dotyczące działalności placówki i realizowanych przez nią spraw.

Urzędowe formularze należy wypełniać drukowanymi literami, unikając poprawek i skreśleń.

Informacje na temat danej kwestii znajdują się też w kartach opisu usługi, umieszczanych w każdym urzędzie - najczęściej obok pokoju, w którym załatwia się konkretną sprawę.

14. Każde państwo dąży do osiągnięcia określonych celów, czyli do realizacji własnej racji stanu. Aby wykonywać te zadania, współpracuje - a czasami rywalizuje - na arenie międzynarodowej z innymi krajami. Działania takie nazywa się polityką zagraniczną.

Do nadrzędnych celów polityki zagranicznej Polski należy umacnianie pozycji w Unii Europejskiej oraz w NATO, kontynuowanie współpracy z USA i ustabilizowanie stosunków z sąsiednimi państwami - przede wszystkim z Rosją.

Do realizowania założeń polskiej racji stanu poza granicami kraju powołano specjalne służby: dyplomatyczne i konsularne (odpowiednio z ambasadorem lub konsulem na czele). Mają one placówki w wielu krajach na całym świecie. Zajmują się sprawami wyznaczonymi przez władze Polski. Oznacza to, że m.in. reprezentują swoje państwo w oficjalnych kontaktach, organizują lokale wyborcze oraz pomagają obywatelom, którzy w danym kraju znaleźli się w trudnej sytuacji, np. zgubili dokumenty.

ORGANY PROWADZĄCE POLSKĄ POLITYKĘ ZAGRANICZNĄ

Organy zewnętrzne Organy wewnętrzne

• prezydent RP

• parlament

• premier i Rada Ministrów

15. Pierwszym etapem integracji Europy było utworzenie w latach 50. XX w. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej oraz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Państwa założycielskie - Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy oraz Włochy - zawarły unię gospodarczo-walutową. Zbliżeniu tych krajów sprzyjała m.in. podobna kultura i historia. W kolejnych latach dążono do ustanowienia wspólnej polityki wewnętrznej, zagranicznej i bezpieczeństwa, oraz do powołania jednego wymiaru sprawiedliwości.

Organami UE są m.in. Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska i Trybunał Sprawiedliwości. Polska przystąpiła do Unii 1 maja 2004 r. Od tego czasu polscy obywatele mogą swobodnie podróżować po obszarze całej UE oraz pracować w większości państw członkowskich bez żadnych formalności. Polska korzysta również z unijnych funduszy mających wyrównywać różnice gospodarcze pomiędzy krajami. Środki te przeznaczane są przede wszystkim na rozwój infrastruktury drogowej, rolnictwo i ochronę środowiska.

16. Polska na arenie międzynarodowej realizuje swoje interesy nie tylko poprzez prowadzenie polityki zagranicznej, lecz także poprzez członkostwo i udział w pracach organizacji międzynarodowych. Powoływanie takich zrzeszeń pozwala państwom na wspólne rozwiązywanie problemów o dużym zasięgu.

Polska należy m.in. do NATO (Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego) - międzynarodowej organizacji o charakterze militarnym, która powstała w połowie XX w. W razie zagrożenia militarnego państwa skupione w NATO mają zagwarantowaną pomoc
ze strony pozostałych krajów członkowskich.

Rzeczpospolita Polska uczestniczy również w działaniach OBWE, czyli Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, utworzonej w 1994 r. Stowarzyszenie to przede wszystkim zapobiega powstawaniu konfliktów w Europie i umacnia bezpieczeństwo kontynentu, a także czuwa nad przestrzeganiem praw człowieka. Polska była jednym z inicjatorów powołania OBWE.

17. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) powstała w 1945 r. Wśród państw założycielskich była m.in. Polska. Celem zrzeszenia jest utrzymanie pokoju na świecie. Najważniejsze instytucje tej organizacji to: Zgromadzenie Ogólne, w którym każde państwo członkowskie ma jednego przedstawiciela, oraz Rada Bezpieczeństwa decydująca o podejmowaniu przez ONZ akcji militarnych. ONZ, aby utrzymać pokój na świecie, organizuje misje pokojowe we wszystkich rejonach zagrożonych konfliktami.

ORGANIZACJE WYSPECJALIZOWANE ONZ

UNESCO UNICEF WHO FAO ILO

18. Do najważniejszych przyczyn konfliktów międzynarodowych zalicza się spory terytorialne, walki o zasoby naturalne, a także czynniki historyczne, etniczne i religijne. W ostatnich latach wybuchły wojny w byłej Jugosławii, Iraku, Afganistanie oraz Gruzji. Ponadto od kilkudziesięciu lat trwa konflikt izraelsko-palestyński.

Następstwem walk są masowe migracje ludności cywilnej. Osoby uciekające ze swojej ojczyzny przed skutkami wojen i prześladowaniami określa się jako uchodźców. Aby rozwiązywać ich problemy, ONZ powołało urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców.

Terroryzm to działanie naruszające prawo, polegające na użyciu przemocy wobec ludności cywilnej. Do najtragiczniejszego aktu terroryzmu doszło w 2001 r. w USA - był nim zamach na wieżowce World Trade Center w Nowym Jorku

19. We współczesnym świecie państwa rozwinięte gospodarczo zalicza się do tzw. bogatej Północy, w większości leżą one bowiem w północnej części globu ziemskiego. Z kolei kraje słabo rozwinięte gospodarczo znajdują się z reguły na południowej półkuli i tworzą tzw. biedne Południe. Borykają się one z licznymi trudnościami, takimi jak: przeludnienie, analfabetyzm, niedostatecznie rozwinięta opieka zdrowotna czy ograniczony dostęp do edukacji. Do problemów należą także: duże zadłużenie zagraniczne oraz niesprzyjające warunki klimatyczne, np. liczne klęski żywiołowe - huragany, powodzie i trzęsienia ziemi. Zamożniejsze państwa organizują na terytoriach dotkniętych kataklizmami pomoc humanitarną - dostarczają mieszkańcom żywność, środki czystości, wodę pitną oraz organizują opiekę medyczną.

Globalizacją nazywa się proces zacierania różnic kulturowych między narodami i zwiększania wymiany handlowej pomiędzy odległymi od siebie państwami. Zjawisku temu sprzyja m.in. gwałtowny rozwój telekomunikacji

NAJWIĘKSZE POLSKIE ORGANIZACJE NIOSĄCE POMOC HUMANITARNĄ

Polska Akcja Humanitarna

20. Prawa oraz obowiązki pracownika i pracodawcy określa w Polsce kodeks pracy. Do powinności pracodawcy należy m.in. opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne osoby zatrudnionej. Dzięki pierwszemu świadczeniu obywatele po osiągnięciu odpowiedniego wieku mają prawo do emerytury. Gdy natomiast nie mogą podjąć dalszej pracy z powodu wypadku lub utraty zdrowia, przyznawane są im środki finansowe w postaci renty. Z kolei ubezpieczenie zdrowotne zapewnia bezpłatną opiekę medyczną.

Zdarza się, że dana osoba jest prześladowana przez pracodawcę lub współpracowników. Zjawisko to określa się jako mobbing. Może on przybrać np. formę obwiniania pracownika o niepopełnione błędy. Aby bronić swoich praw, osoby zatrudnione zakładają związki zawodowe.

ORGANIZACJE BRONIĄCE PRAW PRACOWNICZYCH

Związki zawodowe Państwowa Inspekcja Pracy

• służba dyplomatyczna z ambasadorem na czele

• służba konsularna z konsulem na czele

Caritas Polska

Polski Czerwony Krzyż

Instytucja państwowa, która kontroluje warunki zatrudnienia w firmach i stara się zapobiegać niesprawiedliwym działaniom pracodawców wobec pracowników.

Dbają m.in. o przestrzeganie praw pracowników oraz negocjują dla nich z pracodawcą korzystne warunki zatrudnienia. Nie mają jednak prawnych możliwości ukarania pracodawcy łamiącego przepisy prawa pracy.

---