1

ZYGMUNT KRASIŃSKI NIE-BOSKA KOMEDIA (BN) wstęp Maria Janion

Zygmunt Krasiński (19.02.1812 – 23.02.1859)

Krasiński wśród romantyków

- poeta silnie związany z ideologią arystokracji

silnie wpłynęła na tę formację Wielka Rewolucja Francuska

poczucie zagrożenia dawnych wartości

ś

wiadomość przejściowości epoki

poszukiwanie możliwości odrodzenia w przyszłości, odbudowania tradycyjnych wartości
ś

wiata chrześcijańskiego (ale zarazem urzeczenie nowatorskimi koncepcjami fil. XIX w.)

tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu
historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji

- Krasiński (w przeciwieństwie do większości polskich romantyków) miał konserwatywne poglądy
- wspólny wszystkim romantykom był patriotyzm oraz zainteresowanie dla fil. historii
- Krasiński był przekonany, że rewolucja jest koniecznością, ale nie może być permanentna

Preliminaria

- rkps Nie-Boskiej...: Zaczęte w Wiedniu na wiosnę, skończone w Wenecji w jesieni 1833 r.,
publikacja: 1835 r.
- trzy ciągi interpretacyjne:
1. elementy biografii i twórczości Krasińskiego
2. historiozofia francuska
3. niemieckie teorie tragizmu

„Droga Polska i drogi Ojciec”

- wpływ generała Wincentego Krasińskiego na syna był ogromny (m.in. narzucenie oceny
powstania listopadowego)
- generał dążył do podniesienia i ugruntowania świetności własnego rodu i chciał, by syn to dzieło
kontynuował
- poglądy generała Wincentego:

kariera wojskowa i polityczna osiągana w służbie tronowi, na drodze wierności monarsze

po upadku Napoleona zaprzedał się polityce cara Aleksandra, a potem Mikołaja

jego karierowiczostwo napotkało opór opinii publicznej

patriotyzm feudalny (związek z suwerenem i bezwzględna wierność)

- 1828: na Sądzie Sejmowym (powołanym przez cara Mikołaja) poparł roszczenia cara, iż należy
ukarać śmiercią przywódców Narodowego Towarzystwa Patriotycznego zamieszanych w spisek
dekabrystów
- rozwijał się patriotyzm nowożytny: ojczyzna to wspólnota kraju, języka i tradycji, dziedzictwo
wszystkich Polaków i ich dobro nienaruszalne, którego trzeba bronić
- Krasiński musiał wybierać między ojcem a ojczyzną, zawsze wybierał ojca
- postawa wobec powstania listopadowego:

generał uciekł do Petersburga

syn chciał walczyć, ale uległ woli ojca

2

Jakobińska rewolucja przeciw arystokracji

- poglądy Krasińskiego na powstanie listopadowe:

początkowo sprzeciwiał się negatywnej ocenie ojca

frazeologia romantyczna: walka słabych przeciw olbrzymom, naród polski musi cierpieć dla
dzieła zbawienia ludzkości

decyzja powstrzymania się od udziału w powstaniu pociągnęła konieczność uspraw.

feudalne idee: pisał o okropnościach popełnianych przez kluby rewolucyjne – przyczynę
klęski

powstanie to jakobińska rewolucja przeciw arystokracji

Poza arystokracją nie ma nic w Polsce, ani talentów, ani oświaty, ani poświęcenia. Nasz stan trzeci
[mieszczaństwo] – to błazeństwo, nasi chłopi – to maszyny. Tylko mu jesteśmy Polską.

„Człowiek przyszłości”

- 1831: odwiedził go w Genewie Leon Łubieński, dawny kolega z Uniwersytetu Warszawskiego,
który zdarł mu dystynkcje akademickie z munduru, gdy Krasiński odmówił wzięcia udziału w
studenckiej manifestacji patriotycznej (po czym ojciec wysłał go do Genewy)
- Łubieński w oczach Krasińskiego:

bardzo zdolny, ale pozbawiony skrupułów moralnych

zaprzeczenie jego własnej osobowości

człowiek przyszłości, nie potrafiący zrozumieć świętej przeszłości

barbarzyński produkt współczesnej cywilizacji, pozbawiony oparcia w tradycji, wychowany
w kulcie nowoczesnych wartości

posiada jednak swoistą siłę

~ Pankracy z Nie-Boskiej...

„Wojna na śmierć i życie między klasami wchodzącymi w skład narodu”

- nieuchronność starcia cywilizacji przeszłości i przyszłości
- wizja rewolucji, jaka ma nastąpić opierała się na modelu WRF
- wpływ powstania robotników w Lyonie (1831):

wzrost świadomości przeraźliwej nędzy materialnej proletariatu

antagonizm posiadających i nieposiadających, bogatych i biednych

proletariat może być tym barbarzyńcą, który zniszczy najpiękniejszy ze światów

- Krasiński wdał się kiedyś w rozmowę z dziewczynami-służącymi w gospodzie w Ferney (koło
Genewy) na temat powstania i przekonywał je, że należy poddać się ustanowionej przez Boga
nierówności społecznej, podczas gdy one upierały się przy słuszności powstania

„Nauczyłem się myśleć”

- 15.08.1832 – powrót Krasińskiego do Polski (większość warstwy rządzącej skompromitowała się
w powstaniu, otwierały się drogi kariery dla ludzi wiernych carowi)
- już w październiku wyjechał do Petersburga, czuł się źle, samotnie, dokuczały mu oczy

styczeń 1833: pierwsza wersja Irydiona

- Wielkanoc 1833 spędził w Warszawie, potem wyjechał przez Kraków do Wiednia i do Włoch
- zaczyna czuć coraz większą potrzebę tworzenia

Droga do „Nie-Boskiej Komedii”

- etap twórczości przez wyjazdem z Warszawy w 1829: romantyczne powieści historyczne

Grób rodziny Reichstalów, Sen Elżbiety Pileckiej, Wł. Herman i dwór jego

3

- etap genewski (1829-1832): surowa ocena dawnej twórczości

krytyka dawnego opinogórskiego gotycyzmu, frenetyzmu (tak też oceniał Mickiewicz)

liryczne fantazje historiozoficzne po fr., ujęte w kształt prozatorski

bohater pokolenia, człowiek współczesny i jego konflikty

 przez własne losy dociera do

problemów współczesności

ekspresja frenetyczna służy przekazaniu atmosfery katastrofizmu

proza poetycka - Agaj-Han: studia nad ginącym światem, próba zrozumienia konieczności
zagłady i wielkości człowieka w obliczu kataklizmu historycznego

Demaskacja poety „fałszywego”

- pierwotny tytuł Mąż: powiązanie 4 części utworu przez wieloznaczność słowa
- część I i II: poeta a uporządkowane i zorganizowane życie społeczeństwa (np. życie domowe)

gloryfikacja roli poety i doniosłości jego misji w społeczeństwie

potępienie poety fałszywego – (1) jego postawa moralna nie dorównuje pięknu jego dzieła,
(2) dzieło jest stworzone na marną rozkosz ludziom, (3) dzieło jego ma przemijającą
wartość, nie jest on wysłannikiem bożym i przewodnikiem ludu

poeta fałszywy jest sądzony na postawie konfrontacji swego powołania ze sposobem, w jaki
wywiązuje się z obowiązków społecznych – męża i ojca

możliwość przezwyciężenia niechęci do życia domowego przez miłość, ukorzenie się przed
prostymi cnotami dobroci, skromności, niewinności

wartości estetyczne muszą podporządkować się ideałowi moralnego, który jest
konformistyczny, respektuje wymogi świata

Majaki zbuntowanego romantyzmu

- pokusa 1: Dziewica

demaskacja ideału romantycznej kochanki

przewaga moralności zamkniętego kręgu rodzinnego

- pokusa 2: sława

główny motor działania Męża

przeciwko skrajnemu indywidualizmowi, wspartemu o feudalną mitologię honoru, dumy
rodowej, sławy przodków

przewaga wiecznej moralności ewangelicznej, mitu feudała-dobroczyńcy

- pokusa 3: Eden

Eden to natura w rozumieniu romantyków, czyli stan naturalnej szczęśliwości,
przeciwstawiony męce życia w warunkach cywilizacji, raj utracony

mit romantyzmu jest fałszywy, rozsadza ustalone i konieczne normy życia społecznego

- poza sferą życia domowego rozciąga się otchłań buntu i chaosu

Bóg i świat historyczny

- G. B. Vico (Włoch), Nowa nauka

koncepcja Opatrzności, prowidencjalizm – przekonanie o boskiej opiece nad światem

historia jest wynikiem wyroków boskich, pomyślności i klęski to nagrody i kary za
zgodność z wolą bożą lub sprzeciw wobec niej

Bóg stworzył ramy rozwoju świata i dam ludziom wolną wolę, pozwolił im względnie
samodzielnie tworzyć historię, do pewnych granic

człowiek poznać może tylko to, co sam stworzył: nie natura fizyczna (stworzona przez
Boga), ale historia jest przedmiotem, który człowiek może w pełni opanować intelektualnie

4

- J. G. Herder (Niemiec), Idee do filozofii ludzkości

idea wynikania wyższych stopni rozwoju z niższych – brak stałej ingerencji Boga

Bóg pozostał Stwórcą, Herder podziwiał harmonijny porządek boski w świecie

istnieje plan boski, palec boski wskazuje cel pochodu ludzkości, ale wiele spraw dokonuje
się w historii bez udziału Boga

trzeba odkryć prawa kierujące rozwojem ludzkości i postępować zgodnie z nimi ku celowi
zaplanowanemu przez Boga

optymistyczny progresywizm – postęp jest koniecznością

- J. Michelet (Francuz)

harmonijne i racjonalistyczne rozumienie postępu, który jest wyrazem woli bożej

romantyczny prowidencjalizm

- Krasiński

transcendencja boska i ingerencja Opatrzności w świat stworzony

ś

wiat historyczny posiada pewną autonomię

człowiek sam z siebie może rozwijać elementy świata historycznego, ale tylko w kierunku
nie-boskim

wszystko, co człowiek zdziała na planie historycznym ma charakter względny, można to
rozpatrywać z punktu widzenia arystokracji i ludu

 rozmowy Pankracego z Henrykiem w

3 części (Pankracy: wiara w postęp; Hrabia: obóz rewolucji to tylko stare zbrodnie w
nowych szatach)

potrzebna jest bezpośrednia ingerencja Boga, On nigdy nie traci kontroli nad światem

Antynomie tradycjonalizmu francuskiego

- J. de Maistre

rewolucja jest szatańska w swej istocie, ale boska w rezultatach

jest szatańska jako wyraz ludzkiego buntu i protestu, ale boska jako sprawiedliwy wyrok
karzącej Opatrzności

rewolucja to kara za grzech pierworodny, który jest nie do wymazania

niechęć do człowieka jako istoty z gruntu zepsutej i złej

- P. S. Ballanche

rewolucja to etap na drodze postępu (który jest związany z tradycją, przeszłością !)

progresywny tradycjonalizm

rozwój ludzkości dokonuje się poprzez cierpienia

- moment kiedy Bóg obejmie rządy nad światem to – albo katastrofa ludzkości – albo początek
Królestwa Niebieskiego

Nie-boska komedia
- oscylacja między optymizmem a katastrofizmem u Krasińskiego:

ludzkość zostanie zniszczona, by się odrodzić

zagłada własnej klasy to zagłada ludzkości, katastrofa świata

- poglądy poety:

prawa ludzkie nie gwarantują postępu, bo przyszłość jest w ręku Boga

ś

wiat historyczny, jako nie-boski, nie ma przyszłości

rewolucja jest nieunikniona, bo jest mechanizmem działania sił społecznych – od zbrodni
starych do zbrodni nowych, ale ona nic ludzkości nie daje, nie wiadomo, jakie będą skutki

rewolucja jest dziełem człowieka, nie szatana; szatan zajmuje się stosunkiem między
indywidualną duszą a Bogiem

niewiara w człowieka, w pozytywne wartości jego działania

ś

wiat historyczny jest domeną działania człowieka, ale człowiek nie jest zdolny ani do

postępu, ani do nadania dziejom trwałości; najważniejsza sprawa człowieka rozgrywa się
między jego duszą a Bogiem

5

- „boska komedia prawdy” wg Vico: ludzie, chcąc zupełnie czegoś innego, działają w końcu na
rzecz planu wyznaczonego przez Boga

 przebiegłość Boża (np. w rewolucji)

- rozumienie określenia „nie-boski”:

historia, jako dzieło ludzi, musi być nie-boska

komedia, która się tu rozgrywa wbrew Bogu i mimo Boga, jest jednocześnie koniecznym
elementem negacji w dialektycznie zakreślonym boskim planie świata

- trzy warianty zakończenia:
1. świat ma się rozwijać dalej; etap negacji był niezbędny, a nawet cenny
2. świat historyczny zostaje unicestwiony; konsekwentny katastrofizm; kara za winy
3. katastrofy powtarzają się, kładąc kres pewnym odcinkom historii, ale po nich dzieje rozpoczynają
się od nowa
- tak czy inaczej przyszłość świata zostaje w sferze woli bożej, dla człowieka niedocieczonej

„Rewolucja totalna”

- rewolucja ma rysy antyfeudalne (chłopi vs. panowie), ale i antykapitalistyczne (rzemieślnik z
fabryki jedwabiu)
- autentyczna wizja rewolucji

totalność protestu społecznego: przeciw Bogu, królom i panom

WRF = totalna rewolucja

jedynie burzące działanie rewolucji

- koncepcje saintsimonizmu:

prawo ewolucji i przekonanie, że ludzkość spragniona jest jedności i pokoju

oparcie wizji społeczeństwa na zasadzie industrializmu

podział na pracujących (przemysłowcy, robotnicy i właściciele) i próżniaków

celem rozwoju społecznego jest jak najszersze zaspokojenie potrzeb człowieka, zwłaszcza
klas najniższych, proletariatu (~ element potencjalnie socjalistyczny)

pierwiastek religijny: religia katolicka nie spełniła swego zadania, trzeba stworzyć nowy
chrystianizm, filozofię społ. przemysłowego, głoszącą idee doskonalenia się, miłości i
braterstwa ludu (wytworzyła się potem z tego sekta religijna)

- konsekwencje saintsimonizmu:

z prawicy wyłonił się pozytywizm Augusta Comte’a

z lewicy – marksizm

- Krasiński był niechętny wobec saintsimonistów, demonizował ich, ale zainteresowały go:

elementy religijne, poszukiwanie nowego „zbawiciela”

społeczne roszczenia, dążenie do ustalenia nowej władzy społecznej

teza o rozkładzie współczesnego społ.

- koncepcje chiliastyczne:

wiara w tysiącletnie królestwo szczęśliwości, które nadejdzie po straszliwej katastrofie

przygotowane przez średniowieczny joachimizm (mistyk XII wieku – Joachim z Fiore)

myślenie apokaliptyczne, eschatologiczne, koniec świata = wielki przewrót = rewolucja

Oblicze rewolucji

- rola złowroga i niszczycielska przypada śydom, którzy teraz zniszczą chrześcijaństwo, bo bronią
go już tylko panowie

antysemityzm Krasińskiego powstał pod wpływem ojca i nauczyciela

postacie nawróconych śydów, spiskujących przeciw chrześcijanom wywodzą się od
marrantów średniowiecznych (śydzi w Hiszpanii, zmuszeni do chrztu, podejrzewani o
spiski i prześladowani przez inkwizycję)

Krasiński był przekonany, że klubiści, którzy zgubili Polskę w powstaniu listopadowym
rekrutowali się głównie z śydów – przechrztów

6

- układ społeczny obozów:

arystokracja polska związana z narodem

ś

ydzi-demokraci (stylizowani na saintsimonistów, bo był to pierwszy ruch intelektualny, w

którym aktywnie uczestniczyli miejscowi śydzi)

- elementy ideologii wmieszane w wizję rewolucji:

ideologia oświecenia i państwowego kultu religijnego wprowadzonego przez WRF (hasła:
„ludzkość” i „postęp”)

obrzędy sekty saintsimonistycznej

stylizacja na sabat szatański (przewodzi Leonard)

- niszcząca wizja rewolucji:

para kapłańska stoi na rozwalinach starych kształtów, starego Boga

chcą wznieść nową świątynię

sztuka rewolucyjna, której motywem są skarykaturowane elementy ideologii buntu
(puginały, ucięte głowy, włosy zakrwawione)

zezwierzęcenie i zerwanie z tradycjami ludzkości

- Krasiński uzasadnia rewolucję przyczynowo, ale jej nie akceptuje

Wielowymiarowość klasowa dramatu

- Lukacs o dramacie nowożytnym:

mieszczaństwo zdobywa przez walkę uznanie dla swych klasowych wartości

zmaganie nie namiętności, ale ideologii, światopoglądów

- pojęcie walki klasowej F. Guizota:

wojna między klasami jest treścią dziejów Francji i dziejów nowożytnych w ogóle

walka klas ma wartości kulturotwórcze, pozwoliła na ukształtowanie się pełnego siły oblicza
burżuazji

- przeciwstawiano burżuazję arystokracji lub arystokrację ludowi
- zawsze był to dychotomiczny obraz struktury społecznej, tu:

bogaci i biedni – „oni”, obcy

ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują (chłopi pańszczyźniani vs. tyran – pan)

bogaci pracownicy nie należą do klasy wytwórców, ale wyzyskiwaczy

konkretyzacja, nie jest to opozycja schematyczna (ale dramat nie jest realistyczną panoramą)

- dla Krasińskiego walka klas nie miała roli kulturotwórczej, była post. nieszczęściem ludzkości

Filozoficzna teoria tragizmu

- Nie-Boska... to próba odrodzenia tragedii chrześcijańskiej
- tragizm jej ujawnia się w zderzeniu historyzmu z chrześcijaństwem
- dialektyka to rozwój przez sprzeczności – jest podstawą tragizmu

starcie dwóch przeciwieństw, z których każde posiada swoje racje, a nieuchronna zagłada
jednego z nich jest równoznaczna z zagładą pewnych wartości

Problem pojednania, ugody w konflikcie tragicznym

- końcowe pojednanie w Nie-Boskiej... to triumf racji uniwersalnej reprezentowanej przez
transcendentalnego Boga

Struktura tragizmu

- przekonanie o cząstkowości, niepełności, względności racji bohaterów, których katastrofa
pozwala na triumf prawdy uniwersalnej; obie strony mają słuszność (negacji) jedynie w proteście
- oba obozy reprezentują pewne racje moralne: cywilizacja (arystokracja), cierpienie (lud)

7

- przywódcy obu obozów reprezentują pewne wartości, bo inaczej ich upadek nie nosiłby znamion
tragizmu; ich upadek zaczyna się, gdy uświadomią sobie jednostronność własnych racji
- ostatnie chwile bohaterów są podobnie wystylizowane:

ś

miertelną trwogę wywołuje w nich gra sprzecznych i równie groźnych zjawisk: wieczne

ciemności i przerażające boskie światło

pewność potępienia połączona z poczuciem własnej małości

umierają samotni i potępieni za zbrodnie, po wypełnieniu swej misji w świecie hist.

reprezentują tę samą konieczność – zagładę racji cząstkowej w obliczu racji uniwersalnej

Oryginalność zakończenia

- dwie linie w Nie-Boskiej Komedii: (1) nowożytnego historyzmu, dramatu świata ludzkiego,
(2) transcendentalnego Boga, poza historią
- Bóg pojawia się na końcu, ale i na początku (walka dobra i zła o duszę Męża ~ moralitet)
- obie linie współistnieją ze sobą, co odzwierciedla finał; z tym, że Bóg posiada zawsze rację
wyższą, bo historia nie zawsze jest rozumna
- postać Chrystusa jest groźna i przerażająca

 chiliastyczne przekonania o końcu świata (po

Chrystusie bolesnym i litościwym nadejdzie Chrystus sprawiedliwy, zwycięski, karzący)

Moralitet średniowieczny i dramat świata historycznego

- próba zharmonizownia tych dwóch tradycji:

moralitet: Calderon, Dziady cz. III (walka Anioła Stróża o duszę)

dramat świata historycznego: Szekspir, Goethe

- mają one inne koncepcje czasu, które w dramacie Krasińskiego się przenikają:

moralitet: ahistoryczna próżnia, wieczna sprawa między człowiekiem na Bogiem

historyzm: epoki ze swoimi charakterystycznymi cechami

- podwójna jest motywacja zdarzeniowa:

moralitet: schemat wina-kara lub wina-sąd-nawrócenie (wina Męża to zdrada prostych
obowiązków etycznych, brak miłości bliźniego, pycha; kara to walka, śmierć i Orcio)

historyzm: stawienie czoła rewolucji to tragiczny heroizm

- wątek Orcia: jest on romantycznym poetą prawdziwym, ale nigdy nie będzie poetą dojrzałym,
jego śmierć wróży zagładę wszelkich wartości

Romantyczny dramat metafizyczny

to płaszczyzna integracji dla motywacji nadnaturalnej i naturalnej

- Faust Goethego, Manfred Byrona, Dziady cz. III Mickiewicza
- dramaty metafizyczne to dramaty o klęsce
- bohater dramaty metafizycznego:

wciela niedoskonałość i sprzeczność natury ludzkiej

buntuje się

sam siebie nie może zbawić

może odnaleźć sens życia, choć siły zła bardzo mu przeszkadzają (Faust)

może zagubić się w rozpaczliwym bezsensie ludzkiego przeznaczenia (Manfred)

- sens ziemskich doświadczeń jest przewartościowany, nabierają one symbolicznego charakteru
(hrabia Henryk to symboliczne wcielenie ginącej arystokracji)

8

Forma otwarta

- obecność wielu wyznaczników, poliperspektywiczny sposób widzenia świata
- przedstawia całość w wycinkach, a nie operuje wycinkiem jako całością
- parataksa, różnorodność, asymetryczna wielość akcji, przestrzeni, czasu
- brak związku przyczynowego między scenami
- brak ekspozycji, wątki biegną obok siebie, integruje je postać bohatera
- przeciwnikiem bohatera nie jest jakaś postać, ale świat, do którego ideałów, hierarchii i wartości
nie może się on przystosować (u Krasickiego występuje jeszcze Pankracy jako oponent, ale jego
samodzielność jest niewielka)

- konstrukcję romantyczną w Nie-Boskiej... burzy klarowność, niemal klasycystyczna

Proza poetycka

- cechy języka w dramacie:

w dialogach: proza konwersacyjna, sprzyjająca lakoniczności stylu dramatycznego (każdy
dłuższy monolog traktowany jest ironicznie, jako pozerstwo i deklamatorstwo)

brak indywidualizacji, ale z nadaniem postaciom wyrazistości i konkretności

brak zasadniczej różnicy leksyki czy składni między wypowiedziami postaci a narracją
odautorską

- ujednolicenie stylizacji językowej:

ekspresjonizm romantyczny: obrazy makabry, grozy, rewolucji

pieśni ludowe i ballady romantyczne: język chłopów

wzorcem stylizacyjnym dla wypowiedzi postaci są wstępy epickie poprzedzające
poszczególne części

Teatr epicki

- fragmenty epickie wprowadzają przedakcję, dają interpretację wydarzeń, które mają nastąpić
- interpretujące spojrzenie z boku, spojrzenie narratora-komentatora
- narrator to ktoś, kto ma wielkie perspektywy historiozoficzne; oscyluje on między spojrzeniem z
boku a zaangażowaniem uczuciowym (np. w stosunku do Orcia w 2 części)

Szansa wielkości Nie-Boskiej Komedii

- autor chciał być chrześcijaninem i historystą zarazem

historia ludzka rozwija się w sposób konieczny bez Boga tylko do pewnego momentu

moment ten to czas rozkładu i szaleństwa

wtedy musi przyjść Bóg i potępić racje cząstkowe

- autor powiedział „nie” arystokracji i demokracji i znalazł się w punkcie zerowym
- jest jeden punkt oparcia: zbuntowany, cierpiący człowiek, który szuka sensu swego bytu
- bunt ten jest zbrodniczy, ale tragiczny i konieczny
- szansa wielkości Nie-Boskiej... nie upadnie dopóty, dopóki istnieć będzie człowiek zbuntowany

** E.Z.**