I. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA

II.

1. Wspólnota pierwotna

2. Niewolnictwo ok. V w. n.e.

3. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VI-X w.

4. Feudalizm klasyczny X-XIII w.

5. Kryzys feudalizmu w Europie XIV-XVI w.

6. Kształtowanie się stosunków kapitalistycznych, XVI-poł. XVIII w.

7. Kapitalizm wolnokonkurencyjny poł. XVIII w.- ok. 1970r.

8. Kapitalizm monopolistyczny 1873 - 1918

9. Kryzys oraz wzrost interwencjonizmu państwowego w życie gospodarcze 1918-1939. Rozwój

gospodarki radzieckiej.

10. Druga wojna światowa 1939-1945

11. Okres odbudowy i przeobrażeń społeczno-gospodarczych w gospodarce światowej 1945-

1975. Przejście do kapitalizmu państwowo-monopolistycznego. Wzrost znaczenia Związku

Radzieckiego i ukształtowanie się krajów demokracji ludowej. Rozpad systemu kolonialnego i

rozwój gospodarczy państw Afryki i Azji. II rewolucja przemysłowa.

II. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI

1. Wspólnota pierwotna do VII w. n.e.

2. Feudalizm VII-XVIII w.

a. wczesny feudalizm VII-XII w.,

b. rozkwit feudalizmu. Gospodarka czynszowa XIII-poł. XV w.,

c. rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej od poł. XV do poł. XVII w.,

d. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i upadek gospodarczy Polski od poł. XVII

do XVIII w.

3. Kształtowanie się gospodarki kapitalistycznej od końca XVIII do poł. XIX w.

4. Kapitalizm poł. XIX w. - 1939r.

a. kapitalizm na ziemiach polskich od II poł. XIX w. do końca I wojny światowej,

b. kapitalizm w okresie gospodarki polskiej1918-1939

5. Gospodarka w okresie II wojny światowej.

6. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej 1945-1975.

a. kształtowanie się nowego systemu gospodarczego i odbudowa gospodarcza Polski 1945-

1949,

b. pierwsza faza industrializacji 1950-1970. Budowa podstaw przemysłu,

c. druga faza industrializacji i jej skutki w latach 1971-1975. Dysproporcje,

d. specyficzne cechy rozwoju gospodarczego Polski Ludowej.

III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FEUDALIZMU

1.Istota feudalizmu. Poglądy

a. marksistowski,

b. tradycyjny - historyków gospodarki,

c. tzw. feudalizm agrarny.

2. Ewolucja stosunków feudalnych: wczesny, rozwinięty, kryzys oraz jego różnorodność form

w różnych społeczeństwach.

3. Spory o konieczność występowania feudalizmu

1

a. feudalizm klasyczny,

b. feudalizm rozszerzony: powszechny, pierwotny, wtórny.

4. Typy własności ziemi i jej struktura

a. własność pełna: alodium, folwark,

b. własność podzielona: ziemia chłopska,

c. własność gminna. Serwituty

d. własność królewska, rycerska, kościelna

5. Formy zależności chłopów

a. zależność gruntowa i jej wyraz: renta gruntowa,

b. zależność osobista i jej główny wyraz: przywiązanie do ziemi,

c. zależność sądownicza i jej wyraz: prawo sądzenia poddanych przez pana.

IV. GOSPODARKA FEUDALNA W POLSCE VII - POŁ. XVIII W.

1. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VII-XII w.

2. Rozwój stosunków feudalnych w XII-poł. XV w.

a. kolonizacja na prawie niemieckim,

b. rozwój gospodarki czynszowej,

c. rozwój miast, rzemiosła i handlu.

3. Rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej od poł. XV w. do poł. XVII w.

a. istota systemu gospodarki folwarczno -pańszczyźnianej: wzrost obszaru ziemi folwarcznej i

produkcji rolnej, pańszczyzna głównym źródłem siły roboczej, poddaństwo chłopów i renta

odrobkowa, gospodarowanie oparte na zasadzie: jak najniższe wydatki na produkcję i

maksymalne wydatki na konsumpcję

b. osłabienie władzy królewskiej i wzrost wpływów szlachty,

c. czynniki rozwoju folwarku pańszczyźnianego: koniunktura na rynku zewnętrznym i

wewnętrznym, rozwój ludności, rozwój rzemiosła, handlu, miast, rewolucja cen w Europie.

4. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i jego przyczyny, poł. XVII - poł. XVIII w.

a. sprzeczność między wysokotowarowym gospodarstwem folwarku a naturalną gospodarką

chłopską

dominacja przy podziale dochodu folwarku wydatków na luksusową konsumpcję i

ograniczenie wydatków na inwestycje.

b. sprzeczność interesu szlachty i chłopów: ograniczenie praw użytkowych chłopa, mała

dbałość chłopa o własne gospodarstwo, ograniczony kontakt gospodarki chłopskiej z rynkiem,

miastem i rzemiosłem.

c. wzrost obszarów „pustych”, mała wydajność gleby, zły stan zabudowań wiejskich,

d. bierność i opór chłopa, zbiegostwo, walka klasowa chłopów,

e. wzrost kosztów produkcji folwarku: powiększenie personelu nadzorczego, dodatkowe

koszty uzupełniające,

f. czynniki zewnętrzne: rozwój intensywnego rolnictwa zachodnioeuropejskiego i spadek

koniunktury na zboże polskie, wzrost eksportu zboża przez Rosję, trudności wynikające z

wojen, zniszczenia, rekwizycje.

V. DUALIZM GOSPODARCZY W EUROPIE - POŁ. XV-XVII W.

1. Wzrost koniunktury gospodarczej w Europie zachodniej.

a. rozwój ludności oraz zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej,

b. ekspansja kolonialna Europy i jej znaczenie,

2

c. rozwój miast, handlu, rzemiosła,

d. rozwój systemu pieniężnego i rewolucja cen,

e. wzrost popytu i cen na artykuły rolne.

2. Różnicowanie się dróg rozwoju gospodarczego Europy zachodniej i wschodniej

a. odmienność kształtowania się stosunków w rolnictwie - dualizm agrarny,

b. odmienność zmian w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej,

c. odmienność struktury eksportu i importu.

3. Przyczyny dualizmu agrarnego

a. zmiany w rolnictwie zachodnioeuropejskim

- zmiany gospodarki czynszowej oraz renty pieniężnej jako głównej formy świadczeń

feudalnych,

- towarowy charakter produkcji rolnej oraz jej specjalizacja,

- rozwarstwienie wsi, powstanie gospodarstw dochodowych, upadek słabszych,

- kurczenie się ziem uprawianych przez feudała oraz rozwój systemu dzierżawy ziemi w

zamian za rentę pieniężną,

- rozszerzenie praw do własności ziemi użytkowanej przez chłopów,

- stopniowe zanikanie poddaństwa osobistego chłopów, np. prawo opuszczania wsi,

zależność od sądów powszechnych.

b. utrzymanie w przeobrażonej formie stosunków feudalnych w rolnictwie Europy wschodniej.

Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej,

-

powiększenie obszaru ziemi uprawianego przez feudała i produkcji rolnej,

- renta odrobkowa główną formą świadczeń feudalnych,

- poddaństwo osobiste: zakaz opuszczania wsi przez chłopa, prawo sądzenia chłopa przez

pana,

- gospodarowanie folwarku oparte na zasadzie: niskie wydatki na inwestycje a wysokie na

konsumpcję i aparat nadzoru,

- gospodarstwo chłopskie sprowadzone do funkcji działki wyżywieniowej, reprodukcji siły

roboczej i inwentarza.

4. Zmiany w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej

a. Europa Zachodnia

- wzrost produkcji rolnej, a szczególnie hodowlanej,

- wzrost popytu na zboże,

- powiększenie się udziału ludności miejskiej i pozarolniczej,

- rozwój zatrudnienia w rzemiośle, budownictwie, marynarce i handlu,

b. Europa Wschodnia

- dominacja produkcji zboża w folwarku pańszczyźnianym o charakterze ekstensywnym,

- wzrost nadwyżek zboża poprzez ograniczenie konsumpcji chłopa,

- struktura produkcji podporządkowana rynkowi zewnętrznemu i dużym miastom,

- ograniczenie władzy centralnej oraz wzrost wpływów szlachty: poddaństwo chłopów,

przywileje celne i handlowe, eliminowanie z handlu mieszczaństwa,

- naturalizacja dóbr szlacheckich: rozwój manufaktur szlacheckich,

5. Odmienność struktury eksportu i importu

a. Europa Zachodnia

- dominacja w eksporcie towarów przemysłowych, orientalnych, kolonialnych,

charakteryzujących się dużym nakładem pracy i kapitału. Import z Europy Wschodniej

towarów tanich i masowych,

3

b. Europa Zachodnia

- dominacja w eksporcie towarów żywnościowych i surowcowych charakteryzujących się

niskim stopniem przetworzenia i nakładów kapitałowych. Import z Europy zachodniej

towarów drogich i rzadkich,

c. nieekwiwalentność wymiany między Europą Wschodnią a Zachodnią - niekorzystne terms

of trade,

d. dodatni bilans handlowy Europy wschodniej. Rola kruszców w wyrównywaniu ujemnego

bilansu handlowego Europy zachodniej.

VI. KSZTAŁTOWANIE SIĘ STOSUNKÓW KAPITALI-STYCZNYCH W EUROPIE OD XVI DO

POŁ. XVIII W.

1. Ogólna charakterystyka przemian społeczeństwa w XV-XVI w.

a. zmiany w świadomości społecznej,

b. wzrost znaczenia pieniądza i jego funkcja w przemianach społecznych.

2. Warunki i etapy rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji

a. ożywiony rozwój handlu

- ekspansja kolonialna krajów zachodnioeuropejskich i wysokie zyski na rynku zewnętrznym,

- napływ kruszców i rewolucja cen,

- wzmożone obroty między Europą Wschodnią a Zachodnią,

- nowe formy organizacji handlu: gildie kupieckie, kompanie handlowe,

- zmiany głównych szlaków handlowych. Rozwój głównych miast handlowych w Europie,

b. proces akumulacji pierwotnej

- akumulacja pierwotna jako okres historyczny oraz jako proces ekonomiczny,

- źródła akumulacji pierwotnej w Europie: zmiany w strukturze agrarnej, handel z koloniami,

pożyczki, podatki,

- powstanie banków i ich funkcje,

- funkcje giełdy pieniężnej,

c. techniczno-ekonomiczne i organizacyjne stadia rozwoju przemysłu

- łączenie się kapitału handlowego z produkcją; skup, nakład,

- rozkład rzemiosła cechowego i rozwój produkcji pozacechowej,

- manufaktura scentralizowana i zdecentralizowana,

- rewolucja techniczna i powstanie fabryk,

- symbioza kapitału przemysłowego i bankowego.

VII. KAPITALIZM WOLNOKONKURENCYJNY OD POŁ. XVIII DO OK. 1870 R.

1. Cechy kapitalistycznego sposobu produkcji

a. prywatna własność środków produkcji,

b. powszechność produkcji towarowej i pieniądza,

c. podstawowym celem staje się zysk,

d. siła robocza staje się towarem. Przymus pozaekonomiczny zastąpiony zostaje przymusem

ekonomicznym,

2. Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego

a. przyśpieszenie rozwoju sił wytwórczych

- dynamiczny rozwój ludności i zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej,

- rewolucja przemysłowa w Anglii i na kontynencie europejskim,

- rewolucja agrarna,

4

- wzrost akumulacji i produkcji,

b. różnicowanie się społeczeństwa

- zmiana społeczeństwa stanowego w społeczeństwo klasowe,

c. dominacja zasad liberalnych

- wolność osobista jednostki,

- formalna równość praw,

- liberalizm gospodarczy i polityka wolnego handlu,

d. ekspansja kolonialna pod wpływem rozwoju przemysłu

- rozpad wcześniejszych systemów kolonialnych i zwycięstwo tendencji liberalnych,

- dominacja kolonializmu angielskiego,

e. wzrost znaczenia banków w życiu gospodarczym,

f. rozwój systemu pieniężnego

- złoto wyłącznym środkiem wypłat w stosunkach międzynarodowych.

3. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych do 1870

a. przyczyny i skutki wojny secesyjnej.

VIII. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA. PROCES INDUSTRIALIZACJI.

1. Pojęcie rewolucji przemysłowej i przewrotu technicznego, industrializacji, wzrostu

gospodarczego, rozwoju gospodarczego. Zakres występowania rewolucji przemysłowej

a. zmiany techniczne

- wielkość innowacji technicznych w przemyśle włókienniczym, hutniczym i metalowym, np.

maszyna parowa,

- konieczność systematycznej pracy robotnika w fabryce,

- komplementarność poszczególnych gałęzi przemysłu,

- etapowość przewrotu technicznego,

- rozwój infrastruktury ekonomicznej i społecznej,

b. zmiany ekonomiczne

- nowa organizacja produkcji. Zmiana funkcji przedsiębiorstwa i zasada kalkulacji,

- wzrost wydajności pracy, obniżka kosztów jednostkowych, masowość produkcji,

- przemysł źródłem akumulacji,

c. zmiany w strukturze społecznej

- zerwanie przez robotnika kontaktu z ziemią,

- urbanizacja, powstanie skupisk robotników wokół fabryk,

d. rozwój przemysłu w układzie przestrzennym
- terytorialna koncentracja produkcji,
- przesłanki lokalizacji przemysłu,

- zjawisko nierównomierności pod względem rozwoju przemysłu.

2. Warunki społeczno-ekonomiczne do uprzemysłowienia

a. przekształcenie struktury społecznej,

b. głębokie przemiany w rolnictwie,

c. akumulacja pierwotna,

d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego.

3. Typy procesów industrializacji

a. zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne),

b. wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie,

c. krajów rozwijających się (kolonialny),

5

d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje demokracji ludowej.

4. Charakterystyka warunków uprzemysłowienia w zachodnioeuropejskim typie

industrializacji

a. przekształcenie struktury społecznej

- zniesienie poddaństwa osobistego i odpływ ludności ze wsi. Proces grodzeń i jego skutki

społeczne.

- zniesienie monopolu cechu i przywilejów handlowych, wolny wybór zawodu,

- powstanie klasy robotniczej i wzrost jej mobilności,

- kształtowanie się burżuazji

b. przemiany w rolnictwie

- towarowy charakter gospodarki rolnej: specjalizacja,

- zmiany struktury agrarnej, grodzenia,

- system dzierżaw nową formą użytkowania ziemi,

- intensywność rolnictwa: spadek pracujących w rolnictwie i wzrost technicznego uzbrojenia

pracy,

c. proces akumulacji pierwotnej

d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego,

- rozszerzenie wpływów na rynkach kolonialnych,

- wzrost zapotrzebowania na towary przemysłowe na rynku wewnętrznym.

5. Charakterystyka warunków do uprzemysłowienia we wschodnioeuropejskim typie

a. przemiana struktury społecznej ograniczona,

- poddaństwo osobista, słaby rozwój miast i mieszczaństwa, symbioza burżuazji z panującym

ustrojem,

b. powolny rozwój rolnictwa

c. krótki okres akumulacji pierwotnej koniec XVIII do poł. XIX w.

- dominacja wewnętrznych źródeł,

d. wielosektorowość rynku

- rynek drobnotowarowy chłopski,

- rynek towarów przemysłowych,

- rynek zewnętrzny: dominacja eksportu towarów surowcowych i zboża,

e. wpływ państwa na tworzenie warunków do uprzemysłowienia w zakresie przemiany

struktury społecznej, zmiany w rolnictwie, wzrost akumulacji, rozszerzenie rynków zbytu i

rozwój infrastruktury.

6. Cechy industrializacji w poszczególnych krajach

a. typu zachodnioeuropejskiego

- dominacja innowacji technicznych własnych. Częściowo sprowadzanych, jak np. Francja,

USA,

- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,

- w okresie rewolucji przemysłowej wystąpiło względne zubożenie klasy robotniczej,

- kolejność przewrotu technicznego; najpierw w przemyśle lekkim, a następnie w ciężkim,

b. typu wschodnioeuropejskiego

- dominacja techniki naśladowanej - sprawdzanej,

- rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury,

- podniesienie się poziomu życia,

- kolejność przewrotu technicznego; najpierw przewrót w przemyśle ciężkim, a następnie w

lekkim bądź równocześnie.

6

IX. ROZWÓJ KAPITALISTYCZNEGO ROLNICTWA.REWOLUCJA AGRARNA XVIII-POŁ.

XIX

1. Istota rewolucji agrarnej

a. przewrót techniczny

- przejście od trójpolówki do płodozmianu (likwidacja ugorów),

- zastosowanie nowych narzędzi i maszyn (mechanizacja),

- intensywne nawożenie i zabiegi melioracyjne,

- doskonalenie gospodarki roślinnej (nowe uprawy, wydajniejsze odmiany roślin),

- doskonalenie hodowli, nowe odmiany i rasy, poprawa techniki żywienia zwierząt, system

oborowy hodowli,

- uprzemysłowienie rolnictwa

b. przeobrażenia społeczne rolnictwa

- ostateczny rozkład stosunków feudalnych (usamodzielnienie się drobnych wytwórców),

- spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa.

2. Dwie drogi rozwoju stosunków kapitalistycznych w rolnictwie

a. droga pruska (kraje Europy Wschodniej)

- stopniowe przekształcenie się folwarków w gospodarstwa kapitalistyczne,

- zmiany w rolnictwie pod wpływem zarządzeń odgórnych, połowiczność zmian,

b. droga amerykańska (Stany Zjednoczone, Francja)

- rozwój gospodarki farmerskiej i chłopskiej podstawą przejścia do gospodarki

kapitalistycznej,

- rewolucyjny charakter przemian,

3. Typy rolnictwa kapitalistycznego

a. intensywne rolnictwo mieszane roślinno-hodowlane (Holandia, Anglia)

- duże nakłady pracy i kapitału na jednostkę ziemi,

- duża wydajność z 1 ha ziemi,

- wysoka wartość ziemi,

b. ekstensywne rolnictwo towarowe (Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja)

- dominacja jednej uprawy lub hodowli,

- mała wydajność ziemi i wysoka wydajność pracy,

- wysoki stopień mechanizacji wobec małej liczebności siły roboczej,

- niskie nakłady na 1 ha,

- niska cena ziemi,

- taniość produkcji.

c. rolnictwo plantacyjne (Ameryka Środkowa i Południowa, niektóre azjatyckie i afrykańskie

kraje podzwrotnikowe),

- dominacja upraw przeznaczonych na eksport,

- rolnictwo wyspecjalizowane, monokulturowe,

- oparcie się o pracę przymusową lub nisko opłacaną.

X. KSZTAŁTOWANIE SIĘ GOSPODARKI KAPITALISTY- CZNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH

II POŁ. XVIII DO POŁ. XIX

1. Wpływ rozbiorów na rozwój gospodarczy

a. rozbicie jedności gospodarczej ziem polskich,

b. ograniczenie przepływu towarów, kapitału i siły roboczej między zaborami,

7

c. podporządkowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych ziem polskich celom polityki

gospodarczej państw zaborczych

- zmiana funkcji poszczególnych ziem polskich,

- odmienna polityka celna i inwestycyjna,

- zahamowanie rozwoju rynku narodowego,

- odrębność systemu transportowego, prawnego, walutowego, itp.,

- dysproporcje w rozwoju gospodarczym ziem polskich.

2. Wzrost zaludnienia ziem polskich.

3. Zmiany w strukturze społecznej

a. wzrost znaczenia mieszczaństwa i wyodrębnienie się burżuazji,

b. przełamanie szlacheckiego monopolu władania ziemią,

c. wzrost mobilności zawodowej ludności

- zniesienie poddaństwa osobistego w 1807 r.

- migracja ludności.

4. Proces akumulacji pierwotnej

a. wpływ państwa na tworzenie warunków do akumulacji,

b. krótki okres akumulacji,

c. dominacja wewnętrznych źródeł akumulacji

- kształtowanie się rynku światowego,

- rozwój rynku wewnętrznego: Rosja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Austro-Węgry,

c. nawrót do protekcjonizmu w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Neoprotekcjonizm

ostatnich 25 lat XIX w.: Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Japonia.

3. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji

a. koncentracja pionowa i pozioma,

b. spółki akcyjne,

c. porozumienia monopolowe; kartel, syndykat, koncern, trust,

4. Postęp techniczny w tzw. nowych gałęziach przemysłu. Wzrost produkcji

a. w hutnictwie system wytopu surówki żelaza Martina-Siemensa,

b. w przemyśle chemicznym: rozpoczęcie produkcji celulozy, nitrogliceryny, nawozów

sztucznych, związków syntetycznych - soda, kauczuk syntetyczny, barwniki,

c. w dziedzinie energii: silnik elektryczny, silnik benzynowy,

d. w procesie organizacji produkcji: system Fredricka Taylora, Henry Forda.

5. Kryzys jako organiczna część gospodarki kapitalistycznej

a. przyczyny ekonomiczne kryzysów,

b. cykliczność rozwoju gospodarczego. Od lat dwudziestych w Anglii, następnie 1837, 1846,

1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907,

c. kryzys światowy 1873 r i jego skutki. Monopolizacja.

6. Eksport kapitałów krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych

a. przyczyny: monopolizacja gospodarki, sprzeczność w akumulacji kapitału, tzn. nadmiar

kapitału w stosunku do możliwości lokalizacji w gospodarce, nierównomierność rozwoju

gospodarczego krajów,

b. formy eksportu kapitałów: w zależności od tego, kto jest właścicielem, w zależności od

lokaty kapitału, w zależności od tego, czy forma rzeczowa, czy pieniężna.

7. Zmiany w systemie bankowym i powstanie kapitału finansowego

a. koncentracja banków i kapitału bankowego,

8

b. zmiany funkcji emisyjnej i rozliczeniowej na funkcje: udzielanie kredytu długoterminowego,

finansowania inwestycji, kupowania i sprzedawania akcji wartościowych, gromadzenia

kapitałów,

c. łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego,

d. zmiany systemu rozliczeń opartego na bimetalizmie na system walutowy oparty na

monometalizmie złota, tzn. walucie wymienialnej na złoto.

8. Postęp techniczny i agrotechniczny w rolnictwie europejskim oraz kryzys agrarny 1873-1896.

XIV. GOSPODARKA KAPITALISTYCZNA NA ZIEMIACH POLSKICH II POŁ. XIX DO 1918

R.

1. Koniec feudalizmu i dominacja formacji kapitalistycznej

a. uwłaszczenie i jego skutki

- dominacja prywatnej własności ziemi,

- rozwarstwienie wsi i powstanie rynku pracy najemnej,

- rozwój produkcji towarowej i pieniądza,

b. rewolucja przemysłowa

- Śląsk 1850-1870,

- Królestwo Polskie 1876-1890,

- przejawy rewolucji technicznej w Galicji 1890-1914,

- wykształcenie się okręgów przemysłowych,

c. rozwój rynku wewnętrznego,

d. rozwój rolnictwa kapitalistycznego

- zmiany w strukturze agrarnej,

- wzrost produkcji roślinnej i hodowlanej,

- zmiany agrotechniczne.

2. Zmiany w strukturze gospodarczej ziem polskich.

Górny Śląsk

a. wzrost produkcji, postęp techniczny,

b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału

- wzrost produkcji i zatrudnienia oraz spadek liczby przedsiębiorstw,

- zmiany w strukturze własności: ograniczenie własności państwowej i dominacja własności

przemysłowców-magnatów,

- przekształcenie się magnackich przedsiębiorstw wielozakładowych w spółki akcyjne,

kartele, koncerny,

- dominacja porozumień monopolowych: trust Śląska, Spółka Akcyjna dla Górnictwa i

Hutnictwa cynku 1872 r., kartel Górnośląska Konwencja Węglowa 1898 r., koncern Zjednoczone

Huty Królewska i Laura,

- dyskryminacyjna polityka Niemiec wobec przemysłu śląskiego i spadek pozycji Górnego

Śląska w przemyśle niemieckim,

c. koncentracja banków i kapitału bankowego. Spółki akcyjne

- rozkwit kredytu długoterminowego, kupowanie i sprzedawanie akcji,

- łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego

powiązanego z bankami berlińskimi,

d. dominacja przemysłu Górnego Śląska nad przemysłem pozostałych ziem zaboru

pruskiego.

Królestwo Polskie

9

a. wzrost produkcji i postęp techniczny,

b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału

- spółki akcyjne w górnictwie węgla, hutnictwie i przemyśle włókienniczym: ogółem w końcu

XIX w. skupiały ok. połowę produkcji i zatrudnienia,

- porozumienia monopolowe: kartel cukrowniczy 1881, kartel przędzalniczy 1901, kartel

węglowy 1890, ogólnorosyjski syndykat „Prodameta”. Koncern przędzalniczy Scheiblera, trust

Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń Węgla Hut i Żelaza,

c. koncentracja kapitału bankowego. Spółki akcyjne

- łączenie się kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym. Bank Handlowy w Łodzi

związany z kapitałem Scheiblera; Bank Dyskontowy w Warszawie związany z Towarzystwem

Lilpopa, Rau i Löwenstein; Bank Handlowy w Warszawie z udziałem w przemyśle Rosji,

d. silny związek z kapitałem zachodnim oraz rynkiem rosyjskim.

3. Napływ kapitału obcego do przemysłu ziem polskich i Polski

a. etapy napływu

- od poł. XIX do ok. 1880 r.

- od 1880 do 1914 r.

- od 1918 do 1939

b. struktura kapitałów obcych 1900 r.,

- w Królestwie Polskim ok. 40% kapitału przemysłowego: głównie w górnictwie i hutnictwie,

- w kapitale obcym dominował kapitał francusko-belgijski ok. 68% oraz niemiecki 25%,

c. znaczenie kapitału obcego

- finansowanie uprzemysłowienia ziem polskich,

- opanowanie przemysłu nowoczesnego i wysoce rentownego,

- opanowanie największych przedsiębiorstw.

4. Rozwój handlu i transportu na ziemiach polskich.

5. Nierównomierność rozwoju gospodarczego ziem polskich i jej skutki

a. odmienność struktury gospodarczej

- dominacja przemysłu ciężkiego Górnego Śląska nad pozostałymi przemysłami zaboru

pruskiego,

- dominacja przemysłu lekkiego nad przemysłem ciężkim w Królestwie

b. dysproporcje w uprzemysłowieniu,

c. ekonomiczne przyczyny migracji ludności w poszczególnych zaborach i jej kierunki.

6. Gospodarka ziem polskich w czasie I wojny światowej.

XV. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ 1918-1939

1. Polityczne i społeczno-gospodarcze skutki I wojny światowej

a. powstanie nowych państw w Europie,

b. odbudowa gospodarcza,

c. spłaty zadłużenia i odszkodowań przez Niemcy oraz inne kraje Europy

- przejęcie zobowiązań po zaborach przez niektóre państwa środkowej Europy,

- spłata zadłużenia Rosji przez ZSRR. Konferencja W Hadze 1922 r.,

d. zmiana układu sił ekonomicznych na świecie

- spadek znaczenia Niemiec,

- spadek znaczenia Anglii: eksport Anglii zaledwie 50% wartości z 1913r.

- spadek znaczenia Francji: eksport Francji zmniejszył się do 24% wartości za 1913r.

- wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i Japonii.

10

2. Gospodarka w okresie przezwyciężania skutków wojny 1918-1923

a. wahania koniunktury gospodarczej okres sztucznego ożywienia gospodarczego wynikający

z produkcji wojennej 1918-1919,

- recesja gospodarcza 1920-1921: Anglia, Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia,

- okres ożywienia gospodarczego 1922-1923,

b. zmiany w stosunkach walutowych

- spadek wartości pieniądza i odejście od waluty złotej,

- inflacja w krajach południowych i wschodnich Europy. Skutki zmniejszania kosztów

produkcji wyrażonych w walucie stałej, aktywizacja eksportu poprzez premie eksportowe,

spekulacja przy wykupywaniu przedsiębiorstw w kraju i za granicą, rozstrój systemów

pieniężnych,

c. reformy rolne w krajach Europy południowej i wschodniej. Przyczyny:

- wadliwa struktura agrarna: koncentracja ziemi w gospodarstwach obszarniczych oraz wzrost

liczby gospodarstw małorolnych,

- przeludnienie wsi i jej radykalizacja. Problem „ludzi zbędnych”,

- zainteresowanie burżuazji zwiększeniem siły nabywczej na rynku drobno- i średniorolnego

chłopstwa,

likwidacja obszarnictwa obcego narodowościowo w niektórych krajach państwa bałtyckie,

Rumunia, Częściowo Czechosłowacja, Jugosławia,

- zakres i skuteczność reform rolnych. Zróżnicowanie wysokości odszkodowań za

rozparcelowane grunty.

3. Ożywienie i rozkwit gospodarki światowej 1924-1929

a. przejawy stabilizacji gospodarki

- stabilizacja waluty Anglii, Stanów Zjednoczonych, państw neutralnych oraz Francji i Włoch.

Reformy walutowe i równowaga budżetowa: Austria, Polska, Niemcy,

- stabilizacja i rozwój gospodarczy Niemiec: plan Charlesa Dawesa 1924 i Owena Younga 1929

dotyczący rozwiązania problemu spłaty odszkodowań przez Niemcy oraz finansowania przez

kapitał amerykański i angielski gospodarki niemieckiej,

b. wzrost produkcji i dochodu narodowego

- dynamiczny wzrost w krajach wysoko rozwiniętych i zmiany w strukturze Dn: wzrostu

udziału przemysłu i usług oraz spadek udziału rolnictwa,

- umiarkowany wzrost w krajach rolniczych słabo rozwiniętych i ograniczone zmiany w

strukturze Dn: dominacja udziału rolnictwa,

c. zmiany w strukturze przemysłu

- postęp techniczny w nowych gałęziach przemysłu samochodowego, lotniczego, radiowego,

kinematograficznego, chemicznego, automatyzacja produkcji,

- postęp technologiczno-ekonomiczny: naukowa organizacja produkcji, standaryzacja

elementów produkcji, system potokowy Forda,

- zmiany w strukturze produkcji: stabilizacja wydobycia węgla oraz kilkakrotny wzrost

wydobycia ropy naftowej, szybki rozwój górnictwa i hutnictwa metali kolorowych, cementu,

chemikaliów,

- dominujące znaczenie w postępie technicznym i ekonomicznym Stanów Zjednoczonych. W

1925 produkcja Stanów Zjednoczonych równała się łącznej produkcji Anglii, Francji i Niemiec,

- koncentracja i monopolizacja w nowych gałęziach przemysłu: powstanie monopoli

ponadnarodowych w wydobyciu ropy naftowej, przemyśle elektronicznym i chemicznym,

d. wzrost produkcji i zmiany w strukturze produkcji rolnej

11

- szybki wzrost surowcowej produkcji rolnej dla przemysłu (kauczuk, jedwab, bawełna, wełna,

cukier) oraz pszenicy i ryżu. Spadek dynamiki produkcji zbóż,

- spadek koniunktury na produkty rolne. Spadkowa tendencja cen pszenicy,

- przyczyny niskiej elastyczności produkcji rolnej: trudność zmiany struktury produkcji rolnej,

sposób wykorzystania majątku trwałego rolnictwa, mała mobilność siły roboczej, uzależnienie

od warunków przyrodniczych, reagowanie gospodarstw na spadek cen powiększaniem

podaży,

e. zmiany w strukturze handlu zagranicznego

- wzrost obrotów handlowych. W 1929 wielkość obrotów światowych w stosunku do 1914

podwoiła się,

- zmniejszył się udział Europy w handlu światowym do ok. 47% w eksporcie i 54% w

imporcie światowym. Wzrost udziałów Stanów Zjednoczonych i Japonii. Najwięksi eksporterzy

w 1929: Stany Zjednoczone 16,1%, Anglia 10,7%,

- w strukturze handlu światowego utrwalił się podział na eksporterów towarów

przemysłowych i eksporterów surowców i żywności: kraje eksporterów towarów

przemysłowych to: Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Japonia, Austria, Czechosłowacja,

Włochy; eksporterów żywności i surowców to: kraje Ameryki Południowej, Azji, Afryki,

Europy Południowej,

- ograniczenia w rozwoju handlu światowego; większość krajów słabo rozwiniętych

stosowało protekcję celną osłabiając własną gospodarkę oraz zmniejszało przywóz,

- ekspansja kapitałów Stanów Zjednoczonych, Anglii i innych krajów wyżej rozwiniętych:

główne kierunki - Niemcy, Europa środkowa, Ameryka Południowa i domina brytyjskie.

4. Wielki kryzys w gospodarce światowej 1929-1933

a. przyczyny kryzysu: dysproporcja między wzrostową tendencją produkcji a malejącą

tendencją popytu konsumpcyjnego ludności (John Keynes). W konsekwencji nastąpił spadek

produkcji, inwestycji, zatrudnienia, Dn oraz zubożenia szerokich warstw społecznych,

b. przejawy kryzysu: znaczne powiększenie się już w 1928 r. zapasów węgla, miedzi, bawełny,

cukru itd. Nadprodukcja artykułów rolnych, rozwarcie się nożyc cen na artykuły rolne i

przemysłowe 1925-1929 do proporcji 89:100, ograniczenia zakupu dóbr inwestycyjnych przez

producentów rolnych i kraje eksporterów żywności, wstrzymanie inwestycji przemysłowych,

wzrost bezrobocia i ograniczenie wydatków przez ludność. W X 1929 w Nowym Jorku

gwałtowny spadek akcji i lawina bankructw. Wskutek wielostronnych powiązań

gospodarczych w następnym roku kryzys ogarnął całą Europę,

c. cechy kryzysu: długotrwały, bo trwał w niektórych krajach do 1935, bardzo głęboki,

szczególnie w 1932, spadek aktywności gospodarczej. Produkcja świata

kapitalistycznego spadła do poziomu z 1908-1909, zakres oddziaływania na wszystkie działy

gospodarki objął wszystkie kraje kapitalistyczne,

d. kryzys przemysłowy: spadek produkcji światowej w stosunku do 1928 o 35%. W 1932

największy spadek wystąpił w Stanach Zjednoczonych, o 46%, Niemczech o 47%, w Polsce o

46%, w Kanadzie o 42%.Najmniejszy spadek wystąpił w Japonii, o 8%. Spośród gałęzi

przemysłowych największy spadek w tzw. nowych gałęziach, np. liczba wyprodukowanych

samochodów w Stanach Zjednoczonych zmniejszyła się o 75%. Silniejszy spadek w produkcji

dóbr inwestycyjnych niż w produkcji dóbr konsumpcyjnych

- tendencje do koncentracji produkcji przemysłowej oraz wzrost wpływów monopoli

ponadnarodowych,

12

- mechanizm wychodzenia z kryzysu: wprowadzenie nowych technik i technologii

obniżających koszty własne, modernizacja aparatu wytwórczego, szybszy wzrost dóbr

inwestycyjnych, wysoki poziom cen monopolowych,

- chroniczne bezrobocie: w Stanach Zjednoczonych 25% zatrudnionych, w Niemczech 43%

zatrudnionych,

e. kryzys rolny

- spadek dochodowości rolnictwa. Przyczyny: spadek popytu i cen na produkcję rolną ok.

64%, rozwieranie się nożyc cen na produkty rolne i przemysłowe - ceny na produkty rolne

kształtowane na wolnym rynku, natomiast na produkty przemysłowe kształtowane przez

politykę usztywniania cen monopolowych, reakcja rolnictwa kapitalistycznego na spadek

popytu i cen wzrostem produkcji rolnej - „błędne koło”,

- peuperyzacja ludności wiejskiej: spadek konsumpcji, podaż głodowa,

- ograniczenie wydatków inwestycyjnych w rolnictwie i uwstecznienie w agrotechnice:

zmniejszenie stosowania nawozów sztucznych, np. w 1929-1932 w rolnictwie światowym

zmniejszono zużycie superfosfatu o 50%, we Francji o 70%, w Niemczech o 90%, Włoszech o

60%. Zmniejszono wydatki na zakup maszyn rolniczych. W efekcie produkcja tych maszyn

spadła w okresie kryzysu o 50% w Danii, o 60% w Szwecji, w Australii o 60%, w Polsce nawet o

98%,

- zmiana w strukturze produkcji: zmniejszenie upraw przemysłowych, jak np. buraków, oraz

zwiększenie upraw spożywczych, jak np. kartofli,

f. ograniczenie wymiany międzynarodowej

- spadek wartości obrotów handlowych o 2/3,

- dominacja protekcjonizmu celnego: aktywizacja eksportu za pomocą cen dumpingowych -

niższych od cen światowych czy krajowych, tendencje autarkiczne i wprowadzanie wysokich

ceł ochronnych, zerwanie z zasadą liberalizmu w handlu. Stany Zjednoczone 1930 i Anglia 1931

wprowadziły wysokie cła wwozowe dochodzące do 1/3 wartości sprowadzanego dobra,

- pogorszenie się relacji terms of trade dla państw rolniczych i surowcowych. Korzyści

eksporterów artykułów przemysłowych,

g. załamanie systemów walutowych państw kapitalistycznych: zawieszenie wymienialności

pieniądza krajowego na złoto bądź obniżenie pokrycia pieniądza złotem, np. Anglia 1931,

Kanada 1931, Stany Zjednoczone 1933, Włochy 1935, Francja 1936.

5. Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa 1934-1939

a. rozwój przemysłu:

- osiągnięcie w 1937 poziomu produkcji przemysłowej z 1928 szczególnie dynamiczny wzrost

produkcji w Japonii, Szwecji, Danii, Norwegii oraz powolny i niższy od przedkryzysowego

wzrost w Stanach Zjednoczonych, Francji, Belgii,

- kontynuacja zmian strukturalnych w przemyśle z okresu przedkryzysowego. Szybki wzrost

tzw. nowych gałęzi - chemicznej, elektrotechnicznej, lotniczej, w Europie przemysłu

samochodowego. Wzrost wydobycia ropy naftowej i produkcji energii elektrycznej w

hydroelektrowniach,

- dalsza koncentracja i monopolizacja głównie w nowych gałęziach przemysłu związanych z

postępem naukowym i technicznym,

b. rozwój rolnictwa

- stopniowa poprawa koniunktury produkcji rolnej: wzrost i utrzymanie się nożyc cen,

przekroczenie poziomu produkcji przedkryzysowej podstawowych artykułów żywności i

13

hodowli. Struktura produkcji rolnej wg kontynentów- Europa 30%, Ameryka 25%, Azja 27%,

Afryka 4%, Australia i Oceania 3% ogólnej produkcji światowej,

- Europa importem żywności i surowców rolnych z Ameryki i dominiów brytyjskich,

c. ograniczony rozwój handlu międzynarodowego: wzrost obrotów nie osiągnął rozmiarów

sprzed kryzysu, w 1938 40% obrotów w stosunku do 1929. Przyczyny: wzrost projekcjonizmu i

spadek możliwości płatniczych krajów rolniczych

- supremacja w handlu światowym. Udział poszczególnych państw w obrocie światowym w

1938: Anglia 20%, drugie miejsce Stany Zjednoczone, a następne Niemcy, Francja, Japonia.

Wśród państw-eksporterów utrzymała się struktura sprzed kryzysu. Największy udział miały

Stany Zjednoczone, a następnie Anglia, Niemcy, Japonia i Kanada, Francja, Belgia,

- w strukturze handlu poszczególnych krajów kapitalistycznych utrzymała się następująca

struktura: w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii w eksporcie dominowały wyroby

gotowe i półfabrykaty, a w imporcie surowce,

d. zmiany na rynku kapitałów

- zmiana kierunku przepływów kapitałów; Stany Zjednoczone w 1939 zmieniły się z

wierzyciela w dłużnika Europy.

Przyczyny polityczne:

- wzrost ekspansji kapitałów na obce rynki. W inwestycjach zagranicznych dominacja Anglii,

- struktura eksportu kapitału za granice wg krajów: Anglia - głównie w krajach należących do

imperium, a tylko 18% w Europie, Stany Zjednoczone głównie w Ameryce, a w Europie 25%,

Francja w Afryce i Europie, Japonia głównie w Azji,

e. ogólna charakterystyka interwencjonizmu państwowego

- przejawy interwencjonizmu państwowego w okresach wcześniejszych: merkantylna

polityka państwa dla ochrony przemysłu przez politykę ceł i bezpośrednią działalność

gospodarczą, polityka neoprotekcjonizmu pod koniec XIX w. - Niemcy i Rosja. Wzmożenie

oddziaływania Niemiec i Francji na gospodarkę w czasie I wojny światowej,

- przyczyny interwencji państwa w życie gospodarcze: przekonanie, że liberalizm

ekonomiczny nie jest w stanie zapewnić samorzutnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej,

doświadczenia kryzysu i gospodarki radzieckiej planowego kierowania gospodarką,

zwycięstwo poglądu, że tylko rząd jest w stanie przeciwdziałać dysproporcji w gospodarce

między wielkością produkcji a możliwościami nabywczymi ludności, konieczność ingerencji

państwa w roli mediatora, jako siły trzeciej, w konflikty społeczne, np. między pracodawcami a

pracownikami, w niektórych państwach wynikało to z tendencji mocarstwowych i

nacjonalistycznych,

- teoretyczne założenia interwencji państwa w życie gospodarcze Johna Maynarda Keynesa

1892-1946: stała interwencja państwa w życie gospodarcze w formie pośredniej i bezpośredniej.

Interwencja pośrednia mająca na celu powiększenie popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego

poprzez interwencję celną, kredytową, bankową, kontrole cen niektórych towarów, zwalczanie

bezrobocia. Interwencja bezpośrednia - etatystyczna: wzrost inwestycji publicznych

nieprodukcyjnych w dziedzinie infrastruktury, powiększające się zatrudnienie, płace, popyt

konsumpcyjny,

- praktyka interwencjonizmu państwowego w Stanach Zjednoczonych, 1932, za prezydenta

F.D. Roosvelta. Nowy ład: dewaluacja dolara 1933, pomoc dla rolnictwa w formie wypłat

odszkodowań za ograniczenie obszaru upraw i żywego inwentarza, kredyty dla rolnictwa,

ustawa o uzdrowieniu przemysłu i podjęcie szerokiego frontu robót publicznych 1933, np.

14

zagospodarowanie rzeki Tennesse, korzystniejsze dla robotników umowy zbiorowe i

ubezpieczenia emerytalne,

- praktyka interwencjonizmu państwowego w państwach faszystowskich. Metoda - ogólne

nakręcanie koniunktury gospodarczej przez militaryzację.

Niemcy: likwidacja bezrobocia i podniesienie siły nabywczej społeczeństwa przez forsowanie

inwestycji w przemyśle zbrojeniowym - budowa autostrad, lotnisk itd Tendencje autarkiczne -

rozwój deficytowych w Niemczech produktów, jak benzyna syntetyczna. Aktywizacja rozwoju

rolnictwa dla osiągnięcia samowystarczalności - dofinansowanie rolnictwa, zlikwidowanie

związków zawodowych i utworzenie Arbeitsfrontu zrzeszającego robotników i kapitalistów.

Japonia: ekspansja Japonii w Azji - program „Wielkiej Azji”. Przyczyny: opanowanie rynków

zbytu i źródeł surowców Azji oraz spadek handlu zagranicznego. Państwo rozwijało

intensywnie przemysł zbrojeniowy, zwiększyło kontrole handlu i finansów, organizowało

eksploatację terenów podbitych. Racjonalizacja produkcji przez 5-letni plan gospodarczy.

Symbioza interesów państwa i monopoli. Włochy: daleko posunięta autarkia, ingerencja

państwa przez system korporacyjny. Rada korporacyjna, 1930, ograniczała swobodę kapitału i

pracy, wprowadzała obowiązkowe rozjemstwo, stworzono jedną organizację dla robotników i

pracodawców. Podstawowe zadanie - planowanie i kierowanie życiem gospodarczym. Polityka

etatystyczna. Militaryzacja gospodarki i podporządkowanie jej ekspansji zagranicznej, np.

Abisynia, Libia.

XVI. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI 1918-1939

1. Warunki rozwoju gospodarczego Polski

a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium Polski

- wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części zachodniej oraz

zacofanie gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej,

b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze Polski

uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach,

c. kształtowanie się systemu społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji

burżuazyjno-demokratycznej,

d. konieczność integracji

- społecznej: wg spisu ludności z 1921 ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże

zróżnicowanie pod względem majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych

klas i warstw społecznych,

- terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na Śląsku w 1921, na

wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923. Kształtowanie systemu

komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i podatkowego,

e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce

- wadliwa struktura agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią

oraz ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich

- nikłość kapitału rodzinnego i słabość banków „kapitalizm bez kapitału”

2. Odbudowa gospodarcza 1918-1923

a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna,

b. reforma rolna 1920

c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych

przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych,

15

rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów,

deficytowość przedsiębiorstw państwowych, np. kolei,

- polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu.

W 1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła działalność

inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach

zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był

większy niż wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek stanowił 3/4 wpływów

budżetowych, w tym 40% spadło na masy pracujące. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę

wymienialną były niskie, co dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import.

Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej, szczególnie w 1923 r.

3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925

a. stabilizacja w gospodarce kapitalistycznej na świecie

b. reforma skarbowa 1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty

polski” w relacji 1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe,

wprowadzenie progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach

szwajcarskich - „sięgnięcie do kieszeni kapitalistów”, interwencja giełdowa - wyprzedaż

dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi

budżetowej,

c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i amerykańskiego,

d. reforma rolna 1925r.

e. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej

i zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a

Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z

tytułu podatku majątkowego,

f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans

płatniczy, spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej.

4. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929

a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej

b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji

- przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich

konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu,

1926r.

- modernizacja przemysłu,

- budowa portu w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej

Górny Śląsk - Gdynia,

- wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów

mieszkalnych i administracyjnych,

- spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych,

c. napływ kapitałów obcych

d. proces koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele

kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do przyciągnięcia

kapitału zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe monopole w przemyśle

ciężkim. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern powstały z połączenia dawnej

Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura

skupiających 20% wydobycia węgla i 50% produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut

16

Żelaznych opanował 100% produkcji hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji

cementu, kartel cukrowniczy opanował 90% produkcji cukru,

e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej, korzystne ceny na produkty rolne i

wzrost dochodów gospodarstw wiejskich, zaciągnięcie kredytów inwestycyjnych i

powiększenie wydatków na zakup ziemi. Emigracja zarobkowa.

5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935

a. przyczyny kryzysu

b. kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi

zagranicznemu

- błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza.

Polityka deflacyjna zamiast łagodnej inflacji,

- wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi

b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych

państw spadek produkcji przemysłowej, Dn i zatrudnienia był najgłębszy, poprawa

koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935,

c. przejawy kryzysu

- w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o

38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. Najwyższy w przemyśle

maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o 97% i pługów o 80%,

-wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932 o 32%, produkcji materiałów

budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w 1935.

Zahamowanie postępu technicznego,

- skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi zmniejszył się

2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się rynek wiejski, ponieważ ok.

70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa,

- rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia produkcji

oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena cukru na rynku

wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł,

- polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu

zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz

powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych,

- odpływ kapitału zagranicznego

- ograniczenia płac i świadczeń socjalnych,

- spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie całkowite, zmniejszenie liczby dniówek -

bezrobocie częściowe,

- zmniejszenie obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki

ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój gospodarki.

Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w 1928 do 0,5% w 1932,

- kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen. W 1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za

sprzedaż tych samych produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną były kształtowane na

rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej. Spadkowi

cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej. Nożyce nr 2 obniżenie cen

produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i spekulacyjnego pośrednictwa handlowego

między rolnikiem a rynkiem. Spadek zapotrzebowania na produkty rolne ze strony przemysłu,

handlu zagranicznego i konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek dochodowości gospodarstw

rolnych: w latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód zmniejszył się z 214 zł do 22

17

zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne wsi - do 9% wydatków w

1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i innymi długami

wywołało zjawisko podaży głodowej,

d. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się

biernie. Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja

oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u

państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa

państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe

- nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu

przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla

państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji Wspólnoty Interesów, 75% akcji

Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na Górnym Śląsku i inne.

6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939

a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie

produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i

zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936,

b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%,

c. wzrost Dn w latach 1928-1939 o ok. 16%,

d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie w 1937 stanu a 1928.

Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w

1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy

realnej w przemyśle w latach 1929-1939 o 130%,

e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki

- główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju,

industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja

biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych,

- czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności

inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni,

inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych wydatków budżetowych i

pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny rósł udział inwestycji wojennych -

w 1939 wynosił 50%,

- kryteria lokalizacji COP: względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej,

obszar o ogromnym przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz

ziemny, siła wodna, surowce,

- 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942 rozwój potencjału obronnego, 1943-

1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie i

urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie dysproporcji między Polską A i B,

- etatyzacja,

- w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie

wymienialności waluty na złoto.

XVII. KAPITAŁY ZAGRANICZNE W GOSPODARCE POLSKI 1918-1939

1. Przyczyny napływu kapitału zagranicznego do Polski

a. przyczyny zewnętrzne

b. tradycje inwestowania niektórych grup kapitałowych na ziem

c. Słabość kapitału rodzimego. Polityka rządu opierania się na kapitale zagranicznym,

18

d. ze względu na polityczną sytuację Polski rząd widział w kapitale zagranicznym gwaranta

niepodległości Polski.

2. Formy napływu kapitału

a. najbardziej stosowaną i bezpośrednią formą było wykupywanie udziałów w spółkach

akcyjnych. Holdingi,

b. pożyczki zaciągane przez rząd,

c. zawoalowanie formy, np. bezpośrednie lokaty kapitałów w przemyśle poprzez kredytowy

zakup surowca czy maszyn,

3. Etapy napływu kapitału

a. 1919-1921: pożyczki rządowe na cele militarne i aprowizacyjne, głównie w formie

towarowej,

b. 1922-1923: trudności w uzyskaniu pożyczek. Na górny Śląsk napływa kapitał francuski

sprowadzany przez rząd w miejsce kapitału niemieckiego w formie udziału w spółkach

akcyjnych,

c. 1924-1926: pożyczki stabilizacyjne,

d. 1926-1929: okres największego napływu kapitału zagranicznego, głównie amerykańskiego.

Napływ kapitału także w formie bezpośrednich lokat w przemyśle,

e. 1929-1934: dominuje odpływ kapitału, odsetek i zysków,

f. 1935-1939: okres ten nie przynosi wzrostu lokat w Polsce. Zgodnie z konwencją genewską

1922, w 1937 minął okres wykupu niemieckich przedsiębiorstw, które połączyły się z kapitałem

francuskim bądź niemieckim.

4. Znaczenie kapitału zagranicznego w gospodarce polskiej

a. udział kapitału w spółkach akcyjnych - wg oficjalnych statystyk wynosił 33,3% w 1929, 40%

w 1937,

b. kapitały te opanowały kluczowe gałęzie przemysłu, w 1933 ich udział wynosił np. w

hutnictwie cynku 95%, hutnictwie żelaza 85%, górnictwie węgla 54%, przemyśle naftowym

85%, w gazowym i energetycznym 75%,

c. w poszczególnych gałęziach produkcji kapitały obce opanowały przedsiębiorstwa

największe i najbardziej dochodowe. W 1929 kapitały zagraniczne dysponowały 33,3% akcji, ale

ich udział w zyskach wynosił 50%.

5. Struktura kapitału zagranicznego wg krajów: w stosunku do całego zagranicznego kapitału,

udział kapitału francuskiego 25,8%, niemieckiego 25%, amerykańskiego 21,5%, belgijskiego -

9,4%, angielskiego - 4,9%,

a. charakterystyka kapitału francuskiego

- tradycje sprzed 1914

- utrata lokat kapitału w Rosji i szukanie rekompensaty w Polsce,

- umacnianie polsko-francuskiego sojuszu. Swobody wkraczania do przemysłu: tworzenie

francusko-polskich spółek akcyjnych w miejsce niemieckich przedsiębiorstw państwowych, np.

Skarboferm w górnictwie węglowym i Tarnoferm w przemyśle metali niezależnych. Ułatwienie

przez rząd polski kapitałowi francuskiemu przejmowania udziału w przedsiębiorstwach

niemieckich, które po 1937 miały być wykupione przymusowo,

b. kapitał amerykański: w latach 1926-1929 przyjął około 40% udziałów w przemyśle

górnośląskim. Rząd udzielał przywilejów kapitałowi amerykańskiemu. W 1926 koncern

Harrimana przejął 51% udziałów największego przedsiębiorstwa przemysłu cynkowego S.A.

Giesches Erben. W 1929 utworzono w Nowym Jorku holding jednoczący kapitał Harrimana,

19

Rockefelera i Dodge’a oraz kapitały niemieckie, kontrolowany przez koncern „Wspólnota

interesów” - ok. 20% produkcji węgla i 50% produkcji żelaza i stali,

c. kapitał niemiecki

- stan posiadania utrzymany został przez łączenie się w spółkach akcyjnych z innymi

kapitałami, np. kapitałem amerykańskim, z którym połączone zostały udziały S.A. Giersches

Erben.

6. Wpływ kapitałów obcych na gospodarkę polską

a. bezpośredni

- ujemny bilans ruchu kapitałów zagranicznych: napłynęło (pożyczki, udziały) 3 195 mln,

odpłynęło (procenty i dywidenty) 3 703 mln zł, spłata kapitałów 1,8 mln zł. Ujemne saldo

wynosiło 2 mld 308 mln zł,

- ujemny bilans płatniczy wskutek odpływu zysków, co zmuszało rząd do forsowania

eksportu za wszelką cenę przy pomocy premii eksportowych i cen dumpingowych,

- odpływ zysków za granicę osłabiał akumulację wewnętrzną. Odpływ przekraczał

kapitalizację wewnętrzną - wkłady prywatne w papierach wartościowych, przyrost majątku

spółek akcyjnych itp. Przekazane za granice zyski obcego kapitału sięgały 30-40% kapitalizacji

wewnętrznej,

b. pośrednie

- kapitały zagraniczne traktowały Polskę jako źródło wysokich zysków. Prowadziły

gospodarkę rabunkową - unikanie inwestycji, remontów, konserwacji maszyn i urządzeń.

Prowadziło to do dekapitalizacji majątku produkcyjnego,

- eksploatacja polskiego robotnika przez podwyższenie wydajności pracy, zmniejszenie załogi

przedsiębiorstw i minimalny wzrost płac. Koncern Harrimana wprowadził nowy system

organizacji pracy, w wyniku czego wydajność wzrosła o ok. 150%,

- przedsiębiorstwa opanowane przez kapitał obcy były kierowane przez obcy personel

kosztem polskich inżynierów i ekonomistów, np. w jednym z największych przedsiębiorstw

włókienniczych w Polsce, „Częstochowiance”, na 15 etatów kierowniczych tylko dwa

zajmowali Polacy, a resztę Francuzi,

- rosnące wpływy polityczne kapitału zagranicznego w Polsce. W ramach nadzorczych spółek

akcyjnych opanowanych przez kapitał zagraniczny zasiadali wyżsi urzędnicy, jak np.

wicemarszałek Sejmu Hipolit Gliwic i przewodniczący klubu poselskiego BBWR Janusz

Radziwił w radzie nadzorczej koncernu Wspólnota Interesów,

- Polska, jako miejsce lokat kapitału zagranicznego, zajmowała podrzędne miejsce. W

stosunku do ogółu inwestycji zagranicznych kapitału amerykańskiego na świecie udział Polski

wynosił 1,1% co planowało Polskę na 20 miejscu. Udział tego kapitału natomiast w kapitale

zagranicznym w Polsce wynosił 21,5%.

XVIII. STRUKTURA AGRARNA W POLSCE 1918-1939

1. Istota struktury agrarnej. Udział gospodarstw poszczególnych kategorii wielkości w ogólnej

powierzchni użytków rolnych. Struktura agrarna jest wyrazem społeczno-ekonomicznym

organizacji w rolnictwie: wskazuje możliwości produkcyjne, wydajność, możliwość

wykorzystania technicznego uzbrojenia pracy, form władania ziemią.

2. Zasadnicze typy zmian w strukturze agrarnej

a. koncentracja i dekoncentracja względna,

b. koncentracja i dekoncentracja bezwzględna,

3. Ewolucja struktury agrarnej na ziemiach polskich i w Polsce

20

a. od uwłaszczenia do przełomu XIX i XX w.,

b. okres do końca I wojny światowej

c. okres niepodległości Polski.

4. Zmiany w strukturze agrarnej 1918-1939

a. uwarunkowania zmian

- historyczne: powolne przeobrażenia w strukturze agrarnej w okresach poprzednich i

zróżnicowanie w poszczególnych zaborach,

- wynikające z czynników ekonomicznych: niski stopień uprzemysłowienia i mała chłonność

przemysłu na siłę roboczą. Płytki rynek zbytu na płody rolne i artykuły przemysłowe.

Konsumpcyjny charakter produkcji gospodarstw mało- i średniorolnych - celem produkcji

gospodarstwa było zaspokojenie w żywność rosnącej liczbowo rodziny oraz uzyskanie

nadwyżki na spłatę długów. Cena ziemi stale rosła,

- wynikające ze stosunków demograficznych: w okresie międzywojennym

ludność zwiększyła się o ok. 8 mln. Około 73% ludności mieszkało na wsi. W latach 1922-1938

odpływ ludności do miast wyniósł 1,6 mln. osób, co stanowiło tylko 25% przyrostu naturalnego

wsi. Wyemigrowało około 2 mln osób za granicę, równocześnie powróciło zza granicy 1 mln

osób. W związku z tym na wsi rosła liczba ludności rolniczej o 3,5 mln oraz ludność zbędna.

Ludność zbędna wg szacunków wynosiła 2,5 mln. 8 mln. osób,

- niskiego poziomu rozwoju gospodarczego: w okresie międzywojennym Dn w stosunku do

1914r pozostał na tym samym poziomie. Polska była krajem rolniczo-przemysłowym,

b. polityka agrarna w okresie międzywojennym

- reforma rolna 1920 r.

- reforma rolna 1925 r.

- program rozwoju rolnictwa 1937-1939.

5. Przejawy zmian struktury agrarnej 1920-1939

a. przesunięcia w strukturze posiadania ziemi

- zmniejszył się udział własności obszarniczej z 33% do 25,8% oraz państwowej i kościelnej z

17,7% do 16,2%. Własność chłopska powiększyła się o 14,5% do 58% ogółu użytków rolnych,

b. efekty reformy rolnej: objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 265 mln ha ziemi, co

stanowiło zaledwie 19% powierzchni ogólnej i 7% użytków rolnych należących do własności

obszarniczej. Zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw chłopskich, w tym szczególnie liczba

gospodarstw drobnotowarowych od 0-5 ha o 70%

XIX. ROZWÓJ GOSPODARCZY ZSRR 1917-1941

Etapy rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego żywności na zasadzie „kto nie pracuje,

ten nie je”,

a. 1917-pocz. 1918 - podstawowe reformy społeczno-gospodarcze: dekret o pokoju i o ziemi,

nacjonalizacja banków, transportu kolejowego, handlu zagranicznego, wielkich przedsiębiorstw

przemysłowych oraz zapoczątkowanie elektryfikacji kraju,

b. 1918-1920 - komunizm wojenny: podporządkowanie gospodarki potrzebom frontu -

gospodarka wojenna. Próba urzeczywistnienia marksowskiej idei regulowania produkcji:

ograniczenie produkcji towarowo-pieniężnej, przejmowanie nadwyżek produkcji przez

państwo, reglamentacja rozdziału c. charakter przeobrażeń: wzrost liczby gospodarstw

chłopskich ogółem był dwukrotnie większy od przyrostu ziemi. Ze względu na to, że źródłem

powiększania obszaru gospodarstw chłopskich była parcelacja ziemi obszarniczej, zmiany

21

własności chłopskiej przybrały charakter dekoncentracji względnej. Proces koncentracji w

rolnictwie w okresie międzywojennym dotyczył tylko gospodarstw obszarniczych.

c. 1921-1925 - Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP): normalizacja stosunków politycznych i

gospodarczych z sąsiadami, wprowadzenie mechanizmów rynkowych do produkcji i obrotu

towarowego, zniesienie obowiązkowych dostaw nadwyżek rolnych, tzw. „prodrazwiorstki”, na

rzecz podatku w naturze, dopuszczenie do współudziału kapitału zagranicznego. Reforma

walutowa 1924. Odbudowa kraju,

d. 1926-1932 - budowa podstaw gospodarki socjalistycznej

- spory wokół strategii przebudowy gospodarki radzieckiej. Poglądy Stalina, Trockiego,

Bucharina,

- industrializacja socjalistyczna ZSRR. Założenia - rozbudowa przemysłu ciężkiego w oparciu

o wewnętrzne zasoby. Realizacja według planów 1928-1932, 1933-1937 i 1938-1942, w których

przeznaczono większość nakładów inwestycyjnych na rozwój przemysłu ciężkiego. Efekty

industrializacji: powstanie nowych gałęzi przemysłu i okręgów przemysłowych, m.in.

kombinaty hutnicze - Magnitogorski, Kuźniecki, elektrownie w Dnieprze. W 1930 ostatecznie

zlikwidowano bezrobocie,

- przebudowa struktury agrarnej: likwidacja sektora drobnotowarowego w rolnictwie

radzieckim i przejście do kolektywnego rolnictwa 1930. Forsowana przy pomocy wszelkich

środków kolektywizacja w zasadzie została zakończona w 1935. Podstawowym czynnikiem

opóźniającym rozwój rolnictwa był niski stopień mechanizacji,

e. 1933-1941 - zakończenie budowy podstaw modelu gospodarki radzieckiej

- cele drugiej pięciolatki: zakończenie technicznej rekonstrukcji całej gospodarki i rozwój

przemysłu maszynowego. Rozwój współzawodnictwa pracy,

- cele drugiej pięciolatki: w związku z trudnościami z postępem technicznym w poprzednich

okresach rozwinięto bitwę o jakość,

- uznanie nadrzędności planu w gospodarce radzieckiej nad prawami ekonomicznymi, w tym

prawa wartości. Scentralizowany model zarządzania gospodarką,

- wysokie tempo wzrostu produkcji przemysłowej. Uprzywilejowanie szybszego wzrostu

wytwarzania w stosunku do produkcji środków konsumpcji.

2. Istota przeobrażeń gospodarki radzieckiej

a. własność państwowa i kołchozowa Srodk6w produkcji pod koniec drugiej pięcio1atki

wynosiła 96,7%,

b. uspołecznione działy gospodarki dawały 99,6% produkcji g1obalnej przemysłu , 96,6%

g1obalnej produkcji rolnej (włącznie z osobistymi gospodarstwami kołchoźników), obejmowały

100% obrotu towarowego,

c. zdecydowana większość, bo ok. 94% zatrudnionych w Gospodarce radzieckiej , pracowała

w działach gospodarki uspołecznionej,

d. industrializacja wyprowadziła kraj z zacofania na mocarstwo przemysłowe. Szczególnie

szybki rozwój nastąpił w republikach azjatyckich. w latach 1928-1940 liczba zatrudnionych w

gospodarce uspołecznionej zwiększyła się z 11 do 31 mln osób,

e. nastąpiła szybka urbanizacja kraju: w latach 1926-1939 ludność miast podwoiła się,

f. wysokie tempo wzrostu gospodarczego zrodziło dysproporcje między wzrostem ludności i

produkcji przemysłowej a rolnictwem, między produkcją środków produkcji a produkcją

towarów powszechnego użytku, napiętymi planami a możliwościami ich realizacji,

g. system gospodarczy oparty został na scentralizowanym zarządzaniu gospodarką,

22

h. tendencje do autarkii gospodarki radzieckiej. W 1949 udział ZSRR w handlu światowym

spadł do 0,6%,

i. reformy systemu finansowego i monetarnego.

XX. GOSPODARKA ŚWIATOWA W OKRESIE II WOJNY 1939-1945.

1. Przejawy przestawiania gospodarki na gospodarkę wojenną

a. maksymalny wzrost potencjału produkcyjnego i produkcji na potrzeby wojny,

- produkcja broni pancernej, lotnictwa, floty wojennej,

b. szybki postęp techniczny: kauczuk silikonowy, radar, bomba atomowa,

c. strategiczne znaczenie znaczenia wydobycia zasobów naturalnych,

d. mobilizacja siły roboczej na potrzeby gospodarki wojennej,

e. znaczny spadek produkcji dóbr bezpośredniego spożycia,

f. kontrola i stymulująca rola państwa w gospodarce wojennej.

2. Gospodarka wojenna Niemiec

a. kontrola państwa nad kierunkami inwestycji - plan 1936-1939. Ograniczenie prywatnego

dysponowania siłą roboczą, zamrożenie płac i cen, kontrola dewizowa,

b. w latach 1938-1944 nastąpił czterokrotny wzrost produkcji zbrojeniowej oraz poważny

spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych,

c. strategia wojny błyskawicznej, jako sposób zwiększenia zasobów surowcowych i

produkcyjnych. Rabunkowe wykorzystanie potencjałów krajów podbitych,

d. mobilizacja siły roboczej: przymusowa praca jeńców, więźniów oraz werbunek w krajach

podbitych. Mobilizowanie do pracy w przemyśle właścicieli drobnych zakładów pracy,

e. podporządkowanie gospodarek krajów satelickich - Rumunia, Węgry Bułgaria, Słowacja:

umowy clearingowe, jako system rozliczeń, sprzyjały Niemcom w imporcie surowców i

żywności po cenach niższych od cen towarów przemysłowych eksportowanych do tych krajów,

f. etapy rozwoju gospodarki wojennej

- ożywienie do przełomu 1942/1943,

- spadek ogólnej produkcji przemysłowej i zmniejszenie się potencjału wojennego szczególnie

od 1944,

g. polityka gospodarcza Niemiec w krajach okupowanych

- podporządkowanie potencjału gospodarczego (bezpośrednie w Europie Wschodniej i

pośrednie w Europie Zachodniej),

- wykorzystanie zapasów na potrzeby Rzeszy i armii.

3. Gospodarka wojenna krajów kapitalistycznych koalicji antyhitlerowskiej

a. przestawienie gospodarki na produkcję wojenną dopiero z chwilą wybuchu wojny

Anglia od maja 1940: rozpoczęcie forsownych zbrojeń i militaryzacja gospodarki. Od 1940-1943

produkcja wojenna wzrosła trzykrotnie, a w 1944 jej udział w Dn wzrósł do ok. 54%. Wzrost ten

osiągnięto głównie poprzez restrukturalizację gospodarki na potrzeby zbrojenia. Nieustanny

rozwój floty wojennej i handlowej - od 1943 produkcja była wyższa od Tendencje autarkiczne

szczególnie w dziedzinie rolnictwa - zmniejszenie importu zbóż o 60%. Mobilizacja siły roboczej

- źródła: przemysł: cywilny, kobiety, młodociani, przedłużenie czasu pracy. Ograniczenie

dostaw rynkowych artykułów konsumpcyjnych i przemysłowych. Tendencje inflacyjne. Pomoc

od Stanów Zjednoczonych,

- Stany Zjednoczone: wzrost produkcji zbrojeniowej wzrósł w latach 1940-1943

dwudziestokrotnie, a udział tej produkcji w 1944 w Dn powiększył się o 46%. Produkcja

zbrojeniowa wzrosła głównie w wyniku budowy nowych fabryk zbrojeniowych. Szczególnie

23

szybko rozwijała się budowa floty morskiej. Produkcja żywności powiększyła się o 30%.

Mobilizacja siły roboczej. Ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z 1941 tzw. Lend-Lease Act

o pomocy państwom sojuszniczym. Rozwój handlu zagranicznego,

b. skutki okresu gospodarki wojennej

- osłabienie pozycji gospodarczej Anglii: zniszczenia, zadłużenia, utrata rynków zbytu,

- Stany Zjednoczone objęły przodownictwo w interesie kapitalistycznym. Rozszerzyły

ekspansję na obszary dotychczasowych wpływów Anglii, Francji, Niemiec, Włoch, Japonii.

Eksport wzrósł trzykrotnie. Światowe centrum finansowe przesunęło się z Londynu do

Waszyngtonu. Ze względu na wzrost zapotrzebowania na surowce i żywność nastąpiło

przyśpieszenie rozwoju krajów leżących poza zasięgiem wojny: Kanada, Australia.

4. Gospodarka wojenna w Związku Radzieckim

a. gospodarka radziecka opierała się nadal na zasadach planowania dostosowanego do

potrzeb wojny,

b. okresy gospodarki wojennej

- okres pierwszy: od VI do XI 1941, w którym gospodarka radziecka poniosła ciężkie straty -

50% potencjału przemysłowego i 40% ludności, produkcja obniżyła się o 48%. Ewakuacja na

wschód zakładów przemysłowych i robotników. Ewakuacja objęła 1523 zakłady zlokalizowane

na Uralu, w republikach środkowoazjatyckich oraz na Syberii,

- okres drugi: w ciągu 1942, tj. Najgłębszej ekspansji Niemiec. Opracowano ogólny plan

przyśpieszonej rozbudowy potencjału obronnego. Zmiany podziału Dn na rzecz akumulacji i

wydatków na cele wojenne: nastąpił dynamiczny wzrost produkcji maszyn, wyrobów

metalurgicznych i wydobycia surowców do poziomu z 1940. Ograniczono do minimum

wydatki na produkcję środków konsumpcji: udział wydatków na tę produkcję wynosił tylko

36% Dn,

- okres trzeci: od 1943, kiedy to nastąpił największy wzrost produkcji przemysłu

zbrojeniowego. Ogólny wzrost produkcji przemysłowej osiągnął poziom z 1940. Szeroki zasięg

przybrała mobilizacja siły roboczej: powszechność pracy kobiet i młodocianych oraz osób

starszych. Dotkliwe braki żywności i niedostatki aprowizacyjne. Związek Radziecki utracił 38%

przedwojennej produkcji zbóż. Pomoc żywnościowa głównie z Kanady i Stanów

Zjednoczonych na podstawie podpisanego w 1942 przez ZSRR Lend-Lease Act.

5. Straty i zniszczenia wojenne

a. straty ludnościowe: ok. 50 mln, w tym ZSRR - 20 mln, Polska - 6 mln, Niemcy - 6 mln,

b. straty materialne: największe zniszczenia w ZSRR, Polsce, Jugosławii i na Węgrzech, poza

Europą: w Chinach.

XXI. STOSUNKI GOSPODARCZE NA ZIEMIACH POLSKICH W OKRESIE II WOJNY

ŚWIATOWEJ

1. Zmiany terytorialne w wyniku II wojny światowej

a. obszary na zachód od Bugu były okupowane przez Niemcy - 48% byłego

terytorium Polski i 63% ludności. Obszary zachodniej i środkowej Polski zostały włączone do

Rzeszy, z pozostałej utworzono Generalne Gubernatorstwo (X 1939),

b. obszary na wschód od Bugu zostały przyłączone do ZSRR (IX 1939) - 50% terytorium

przedwojennej Polski i 36% ludności,

c. ustanowienie dla tych terenów odrębnej administracji, przepisów celnych i dewizowych.

2. Plany niemiecki wobec ziem polskich

24

a. polityka ludnościowa: germanizacja, eksterminacja, wysiedlanie, masowe egzekucje i

wyniszczenie, eksploatacja siły roboczej,

b. eksploatacja majątku narodowego na potrzeby gospodarki wojennej,

c. grabież mienia i potencjału produkcyjno-usługowego,

d. zmiany stosunków własnościowych.

3. Polityka Niemiec wobec przemysłu ziem polskich

a. etapy polityki wobec przemysłu

- do rozpoczęcia wojny i napadu na ZSRR 1941: konfiskata i rabunkowy wywóz największych

fabryk i instalacji przemysłowych. W celu podniesienia produkcji na ziemiach włączonych

Niemcy prowadziły także działalność inwestycyjną na Śląsku i Pomorzu. Podobnie w COP-ie,

chociaż produkcja w Generalnym Gubernatorstwie spadła do 1/3 produkcji przemysłowej,

- od VI do 1943 traktowanie ziem polskich jako zaplecza dla frontu, stąd zmiana polityki

przemysłowej. Unikając nalotów alianckich zaczęto rozwijać na ziemiach polskich produkcję i

dostarczać tu surowce i urządzenia. Przemysł ciężki przekroczył poziom produkcji

przedwojennej,

- od klęski pod Stalingradem ustały dostawy surowców i urządzeń przemysłowych. Od

połowy 1944 zaczął się pośpieszny demontaż i ewakuacja fabryk o znaczeniu militarnym. Część

fabryk zniszczono.

4. Polityka rolna okupanta: popieranie wzrostu produkcji rolnej. Do 1943 dostarczano rolnikom

znaczne ilości nawozów sztucznych oraz ziarna selekcyjnego. Wprowadzenie przymusowych

kontyngentów. Zmiana własności: przejęcie przez Niemców dużych majątków, a na ziemiach

włączonych wszystkie gospodarstwa rolne należące do Polaków. Kolonizacja.

5. Stosunki handlowe i pieniężne

a. reglamentacja obrotu towarowego i polityka sztywnych cen. Rozwój „czarnego rynku” i

cen wolnorynkowych,

b. pod koniec 1942 Gubernia włączona została do niemieckiego obszaru celnego,

c. zlikwidowanie w 1942 Banku Polskiego. W 1940 powołany został Bank Emisyjny w Polsce,

który na miejsce złotego przedwojennego wprowadził złoty

okupacyjny, w stosunku do marki niemieckiej 2:1, a do złotego polskiego 1:1.

6. Skutki wojny

a. straty ludności: 6 mln osób, tj. Ok. 17% całej ludności, w tym ok. 3,6 mln zgładzonych, 644

tys. zabitych w działaniach wojennych,

b. skutki materialne: ok. 40% majątku narodowego, w tym zniszczenia ok. 20 tys. zakładów

przemysłowych, zniszczenie miast i osiadli, zniszczenia w rolnictwie i infrastrukturze.

XXII. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ 1945-1975

1. Przeobrażenia polityczne i społeczno-gospodarcze po drugiej wojnie światowej 1945-1949

a. nowy układ granic politycznych w Europie

- rozpad i okupacja Niemiec, okupacja 1945-1955 i niepodległość Austrii. Zmiany terytorialne

ZSRR, Polski, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier, Bułgarii, Jugosławii,

b. powstanie systemu państw demokracji ludowej

- bezpośrednio po wojnie 1944-1948 rewolucja ludowo-demokratyczna w Albanii,

Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii, Polsce, Rumunii i na Węgrzech. W 1949 powstała

Niemiecka Republika Demokratyczna, w Azji Demokratyczna Republika Wietnamu 1945 oraz

Koreańska Republika Demokratyczna 1948, Chińska Republika Ludowa 1949, zmiany

stosunków społeczno-gospodarczych i ustrojowych: kierowniczą siłą stają się partie robotnicze;

25

w większości krajów w 1945, a w CSR 1948 i w Rumunii 1949 przeprowadzono reformę rolną.

Nacjonalizacja przemysłu - najpóźniej w Czechosłowacji 1948, Rumunii - 1948 i na Węgrzech

1949. Przejęcie przez państwo handlu zagranicznego. W latach 1947-1949 zaczęto realizować

kompleksowe plany gospodarcze dwu- i trzyletnie. Likwidacja klasy burżuazyjnej i

obszarniczej,

c. powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych, a w jej ramach Rady Gospodarczej i

Społecznej IV 1945,

d. rozpad koalicji antyfaszystowskiej: sprzeczności między dwoma mocarstwami - Związkiem

Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi

- rozpad więzi gospodarczych, w tym umów o pożyczce i dzierżawie IX 1945,

- początek „zimnej wojny”: przemówienie sekretarza stanu USA Jamesa Byrnesa 1946,

zapowiadające odbudowę silnych Niemiec. Wstąpienie w Fulton, 1946, Winstona Churchila,

usztywnienie polityki ZSRR wobec Niemiec i konfliktu o Berlin 1948-1949. Wyścig zbrojeń;

ZSRR od 1949 drugim mocarstwem atomowym, utworzenie NATO. Powstanie dwóch państw

niemieckich 1949: RFN i NRD. Pełna suwerenność Japonii 1951,

- współzawodnictwo polityczne i gospodarcze: wzrost napięcia międzynarodowego i zbrojeń -

wojna koreańska 1950-1953, wojna w Wietnamie 1946-1954. Układ Warszawski 1955. Tendencje

odprężeniowe: zakończenie wojny koreańskiej i zakończenie działań w Wietnamie, idea

pokojowej koegzystencji po XX Zjeździe KPZR, nawiązanie stosunków dyplomatycznych ZSRR

i RFN 1955, traktat ZSRR z Austrią 1955. Wyścig zbrojeń i konflikty militarne: Zaangażowanie

się Stanów Zjednoczonych w wojnę w Wietnamie 1964, konflikt zbrojny na bliskim wschodzie

1967, konflikt karaibski 1962.Rozłam w światowym ruchu komunistycznym - antyradziecka

polityka Chin 1966. Odprężenie w stosunkach międzynarodowych - podpisanie przez 35

państw Europy i Ameryki w 1975 postanowień na rzecz bezpieczeństwa i współpracy.

2. Rozwój gospodarczy Europy w okresie odbudowy gospodarczej 1945-1949

a. odbudowa gospodarki radzieckiej wg planu 1946-1949: najwięcej nakładów przeznaczono

na kolej, przemysł ciężki i energetykę, już w 1948 poziom produkcji przemysłowej

przekroczony został o 18% produkcji przedwojennej. Zniesienie w 1947 wojennego systemu

kartkowego. Wolniejsza odbudowa rolnictwa; dopiero w 1950 produkcja rolna osiągnęła stan

przedwojenny,

b. odbudowa w państwach demokracji ludowej: w latach 1948-1949 we wszystkich krajach

poziom produkcji przemysłowej był wyższy od przedwojennego, natomiast odbudowa

rolnictwa postępowała wolniej - globalna produkcja rolna byłą niższa niż przed wojną,

- poziom rozwoju gospodarczego krajów demokracji ludowej był bardzo zróżnicowany:

przyjmując poziom Dn na 1 mieszkańca w Czechosłowacji w 1950 za 100 wynosił on w NRD

79,2, na Węgrzech - 68,1, w Polsce - 64,3, w ZSRR - 59,7, w Bułgarii 44,7, w Rumunii - 34,8,

- wzajemna współpraca krajów demokracji ludowej oraz pomoc ekonomiczna i techniczne

ZSRR. W 1949 powołano Radę Wzajemną Pomocy Gospodarczej w celu rozwijania wzajemnych

więzi gospodarczych,

- w odbudowie istotnej pomocy udzieliła UNRA - Administracja Narodów Zjednoczonych do

Spraw Pomocy i Odbudowy od 1943,

- tendencje autarkii gospodarczej, odrzucenie pomocy wg planu Marshalla,

c. odbudowa gospodarki krajów kapitalistycznych

- po zakończeniu wojny Stany Zjednoczone największym producentem, eksporterem i

bankierem świata,

26

- zniszczenia w gospodarce oraz zadłużenia Europy zachodniej wobec Stanów

Zjednoczonych,

- przejawy odbudowy gospodarczej. Pomoc Stanów Zjednoczonych: bezpośrednie formy

pomocy Europie zachodniej: sprzedaż po cenach zaniżonych lub bezpłatne rozdzielnictwo

zapasów, pomoc UNRA, pomoc społeczeństwa amerykańskiego. Pośrednie formy podniesienia

poziomu gospodarczego: wzrost eksportu towarów Stanów Zjednoczonych oraz dążenie do

liberalizacji handlu międzynarodowego - utworzenie w 1947 w Genewie Układu Ogólnego w

Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Do GATT z krajów demokracji ludowej przystąpiły

Czechosłowacja i Jugosławia, a od 1955 Polska. Utworzenie w 1945 Międzynarodowego Banku

Odbudowy i Rozwoju celem udzielenia członkom kredytu długoterminowego: kraje

socjalistyczne uczestniczyły krótko w jego działalności. W 1945 powołano celem stabilizacji

waluty i kursów walutowych Międzynarodowy Fundusz Walutowy - kraje socjalistyczne,

oprócz Jugosławii, wycofały się z udziału. Plan Marshalla 1947: przyśpieszenie odbudowy

gospodarczej Europy. Plan realizowano w latach 1948-1952, w wyniku czego kraje Europy

Zachodniej otrzymały w formie towarów i kredytów od Stanów Zjednoczonych ok. 17 mld

dolarów. W 1949 nastąpiła w tych krajach stabilizacja waluty. Związek Radziecki i kraje

demokracji ludowej nie skorzystały z tych kredytów,

- odbudowa gospodarki niemieckiej w części zachodniej: włączenie Niemiec zachodnich do

planu Marshalla i napływ kapitału amerykańskiego, zaprzestanie demontażu fabryk i

dekartelizacji, odbudowa i modernizacja przemysłu. Wzrost siły roboczej w wyniku napływu

przesiedleńców niemieckich z Polski i Czechosłowacji,

- zwiększona interwencja państwa w życie gospodarcze: staje się ona obok zabiegów

antykryzysowych trwałym elementem polityki gospodarczej. Wzrost tendencji etatystycznych

we Francji, Anglii i Włoszech,

- odbudowa produkcji przemysłowej Europy Zachodniej zakończona została w latach 1948-

1949, kiedy osiągnęła poziom przedwojenny,

3. Rozwój gospodarki światowej w latach 1959-1975

a. przyśpieszenie wzrostu gospodarczego

- dynamiczny wzrost przemysłu: w okresie międzywojennym produkcja przemysłowa

wzrosła 2-krotnie, natomiast w latach 1950-1975 wzrosła 6-krotnie,

- przyśpieszenie produkcji rolnej: „Zielona rewolucja”,

- wysoki wzrost obrotów handlu światowego. W latach 1938-1975 wzrosły 16 razy,

- przyczyny przyśpieszenia wzrostu gospodarki świata: regulowanie rozwoju gospodarczego

przez państwo - bezpośrednie w państwach socjalistycznych i pośrednie w kapitalistycznych,

postęp techniczny w wyniku drugiej rewolucji technicznej - energia atomowa, elektronika,

maszyny liczące itd., stałe powiększanie się chłonności rynku - upowszechnienie się popytu na

dobra trwałego użytku oraz tworzenie zintegrowanych rynków, intensywne wykorzystanie

zasobów siły roboczej i zasobów naturalnych oraz rosnącej akumulacji kapitału w krajach

uprzemysłowionych i surowcowych,

b. dynamiczny rozwój gospodarczy krajów socjalistycznych

- w latach 1950-1975 Dn powiększył się wielokrotnie: najbardziej w Rumunii: 12-krotnie, w

Bułgarii 10-krotnie, w ZSRR 8-krotnie, industrializacja. Cechy modelu industrializacji

socjalistycznej: wszystkie kraje w sposób planowy nadały priorytet szybkiemu rozwojowi

przemysłu; oparta została na wewnętrznych źródłach akumulacji - rosnący udział akumulacji w

podziale Dn i wyższy poziom cen dóbr przemysłowych od produktów rolnych; kolejność

rozwoju przemysłu: najpierw przemysł ciężki, co się wyraziło w szybszym wzroście produkcji

27

środków inwestycyjnych od produkcji środków konsumpcji; wzajemna współpraca i

uzupełnianie się nadwyżkami produkcji w ramach RWPG; kraje socjalistyczne naśladowały

model industrializacji radzieckiej,

- przejawy industrializacji: główny wysiłek inwestycyjny skierowany był na forsowny rozwój

przemysłu ciężkiego - udział akumulacji w większości krajów socjalistycznych wzrósł do ok. 1/3

Dn w 1975. Szczególnie szybko rozwijała się produkcja dóbr inwestycyjnych, która w latach

1951-1971 powiększyła się np. w Bułgarii 20-krotnie, w Rumunii 17-krotnie, w Polsce 10-krotnie,

w ZSRR 8,5-krotnie, a jej udział w ogólnej produkcji przemysłowej powiększył się np. w ZSRR

do 73,5%, w Rumunii i NRD do 70%, w Polsce 66%. Głównym dostawcą środków trwałych dla

przemysłu krajów RWPG był Związek Radziecki, jednym z przykładów czego jest rozwój

petrochemii, oparty na zbudowanym w latach 1960-1964 rurociągu „Przyjaźń”. Ekstensywny

charakter rozwoju przemysłu: wzrost produkcji następował głównie przez powiększenie

kapitału i zatrudnienia, w mniejszym stopniu wpływała wydajność pracy. Stąd w większości

krajów socjalistycznych po dynamicznym wzroście produkcji przemysłowej w początku lat

pięćdziesiątych, w następnych latach stale spadała,

- wpływ uprzemysłowienia na rozwój gospodarczy: kraje socjalistyczne stały się krajami

przemysłowo-rolniczymi - udział przemysłu w tworzeniu Dn w 1975 był dominujący, wśród

ogółu zatrudnionych przeważająca liczba pracowała w działach poza rolnictwem. Udział tych

krajów w produkcji światowej przemysłu powiększył się w latach 1951-1970/75 z ok. 17% do

33%. Szybki postęp urbanizacji. Umocnienie siły obronnej. Napięcia społeczne w wyniku zbyt

forsownej industrializacji i błędów w polityce gospodarczej - w 1956 na Węgrzech i w Polsce, w

1968 w Czechosłowacji,

- wzrost produkcji rolnej w latach 1950-1975 nie był wysoki zarówno pod względem produkcji

globalnej, jak i wydajności z ha. Wynikało to z niskich nakładów inwestycyjnych, małej

mechanizacji i chemizacji oraz zbyt szybkiego odpływu siły roboczej ze wsi. W maju 1948 Biuro

Informacyjne Partii Komunistycznych zaleciło wszystkim krajom demokracji ludowej

kolektywizację rolnictwa. W początkach lat sześćdziesiątych w większości krajów dominowała

uspołeczniona gospodarka rolna. Pomimo przyśpieszenia produkcji rolnej na przełomie lat

sześćdziesiątych i siedemdziesiątych kraje socjalistyczne miały rosnące niedobory żywnościowe

i musiały wyrównać je importem,

- różnicowanie się systemów gospodarowania: reforma gospodarki jugosłowiańskiej 1950-

1965 opierająca się na decentralizacji zarządzania, podejmowaniu inwestycji i ustalaniu cen.

Reforma w latach sześćdziesiątych na Węgrzech. Scentralizowany bądź mieszany system

zarządzania gospodarką w pozostałych krajach socjalistycznych,

- trudności rozwoju gospodarczego azjatyckich państw socjalistycznych, mocarstwowe

interesy Chin: zakończenie kolektywizacji i idea „wielkiego skoku gospodarczego” 1958

opartego na olbrzymich rezerwach ludzkich,

d. tendencje rozwoju gospodarczego krajów kapitalistycznych

- najwyższy w historii kapitalizmu wzrost gospodarczy rozwiniętych krajów

kapitalistycznych: Dn powiększał się średnio w każdym roku, w latach 1950-1970 o ok. 4,5%, w

Europie Zachodniej o 4,5%, w Stanach Zjednoczonych o 3,6%, w Japonii o 9,6%. Jeszcze szybciej

rosła produkcja przemysłowa, która w tych latach powiększała się rocznie o 5,2%: w Europie

Zachodniej o 5,8%, w Stanach Zjednoczonych o 4,1%, w Japonii o 14,8%,

- przyczyny wzrostu: bezpośrednie i pośrednie regulowanie życia gospodarczego przez

państwo - państwa kapitalistyczne planują długofalowe trendy rozwoju, wpływają na kierunki

inwestowania, np. stało się to głównym instrumentem postępu naukowo-technicznego, a

28

szczególnie badań podstawowych, łagodziło dysproporcje regionalne, rozwijało sektor

państwowy w produkcji i bankowości. Do przyczyn zaliczyć należy rewolucję naukowo-

techniczną szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie nakłady na badania naukowo-

techniczne sięgały 3% Dn - nowe źródła energii, elektronika, nowe dziedziny chemii,

kosmonautyka i inne. Między Stanami Zjednoczonymi a Europą Zachodnią i innymi krajami

wytworzyła się „luka technologiczna”. Pozostałe przyczyny: nakręcanie koniunktury przez

rozwój przemysłu zbrojeniowego, napływ taniej siły roboczej z krajów słabiej rozwiniętych,

procesy integracyjne zwiększające chłonność rynku,

- nierównomierność rozwoju krajów kapitalistycznych: tzw. „cud gospodarczy” w Japonii oraz

RFN i Włoszech: przejawy - produkcja przemysłowa w Japonii wzrosła w latach 1950-1974 20

razy, w RFN i Włoszech ok. 5 razy. Szczególnie szybko rozwijał się przemysł produkcji

środków konsumpcji trwałego

użytkowania. W strukturze produkcji przemysłowej dynamizującymi gałęziami były: przemysł

elektroniczny, precyzyjny, chemiczny, energetyka nuklearna, przemysł lotniczy. Przyczyny

rozwoju, które w okresie II wojny poniosły klęskę: rozbudowa przemysłu w oparciu o

najnowszą technologię, silna interwencja państwa, np. w Japonii udział akumulacji w 1970

sięgał 40% Dn; wykorzystanie zasobów taniej siły roboczej, np. w RFN napływ kwalifikowanej

siły roboczej z ziem zachodniej Polski, ale także z krajów słabo rozwiniętych; napływ

technologii i kapitału amerykańskiego; wysoka wydajność pracy. Słabsze tempo rozwoju

Stanów Zjednoczonych i Anglii,

- w strukturze rolnictwa: zmiana w strukturze produkcji - wzrost produkcji pszenicy do

przeciętnie 45q z ha oraz przemysłowych produktów rolnych. Kraje zachodniej Europy

Produkowały znacznie ponad własne potrzeby. Przyczyny: zmiany w strukturze agrarnej -

koncentracja ziemi w rękach farmerów, szczególnie we Francji i Stanach Zjednoczonych, postęp

agrotechniczny i hodowlany oraz chemizacja rolnictwa, uprzemysłowienie rolnictwa, niski

przyrost naturalny. Spadek rolnictwa w tworzeniu Dn, poniżej 10% w 1970, oraz odsetek

zatrudnionych w rolnictwie poniżej 7% w USA, Anglii i RFN oraz poniżej 16% w Japonii,

Francji i Włoszech w 1974. Dofinansowanie produkcji rolnej przez państwo,

- główne zmiany na kapitalistycznym rynku światowym: w latach 1950-1974 zwielokrotnione

zostały w handlu międzynarodowym obroty, które rocznie rosły o 9,4% tzn. blisko dwukrotnie

szybciej niż produkcji przemysłowej. Szybszy wzrost obrotu wyrobów przemysłowych, który

w latach 1938-1962 w eksporcie powiększył się trzykrotnie, żywności i surowców tylko o 66%;

Korzystne terms of trade wyrobów przemysłowych, w tym surowców syntetycznych: w latach

1950-1070 ceny na te wyroby wzrosły o 36%, natomiast na wyroby rolne i surowce spadły o 1%;

Zmiany kierunku eksportu krajów rozwiniętych: w latach 1955-1974 eksportowały swoje

wyroby głównie do krajów rozwiniętych - Francji, Anglii, Włoch i RFN. W 1974 od 68 do 75%

swojego eksportu: Stany Zjednoczone 62%, Japonia 47%. Zmiany w strukturze rzeczowej

eksportu: w latach 1900-1950 udział wyrobów przemysłowych w eksporcie światowym wynosił

ok. 41%, natomiast w 1970 powiększył się do 65%. Udział ten w eksporcie krajów rozwiniętych

powiększył się z 64% do 77%. Około połowę eksportu wyrobów przemysłowych krajów

rozwiniętych zaczęły stanowić maszyny i urządzenia, środki transportu i chemikalia. Wzrost

dominacji krajów rozwiniętych. Wpływ rozwiniętych krajów kapitalistycznych na handel

światowy: w latach 1950-1970 udział rozwiniętych krajów w eksporcie światowymzwiększył się

z 51% do 64%. Największy wpływ na handel zagraniczny miały Stany Zjednoczone, których

udział w 1970 wynosił ok. 14% światowego eksportu. W ciągu 1950-1970 nastąpiły istotne

zmiany w oddziaływaniu na handel światowy krajów rozwiniętych: o blisko połowę zmniejszył

29

się udział w światowym eksporcie Anglii, zmniejszył się także udział Stanów Zjednoczonych.

Jednocześnie nastąpiło znaczne zwiększenie udziału RFN - o około 2 razy oraz Japonii o 5 razy,

- istotne zmiany w eksporcie kapitału: w strukturze wg własności po II wojnie bardzo silnie

wzrósł udział w eksporcie kapitału państwowego - po realizacji planu Marshalla głównie do

krajów Trzeciego Świata. Zmienił się kierunek eksportu kapitału prywatnego - głównie do

krajów rozwiniętych, ze względu na kwalifikowaną siłę roboczą oraz chłonne rynki zbytu.

Dominacja w światowym eksporcie kapitału Stanów Zjednoczonych, chociaż bilans zaczął być

w latach siedemdziesiątych ujemny,

- stosunki walutowe: w latach 1944-1970 stosunki walutowe opierały się na zasadzie

sztywności kursów walutowych, przyjętych w Bretton Woods w 1944 i potwierdzone przez

Międzynarodowy Fundusz Walutowy. We wszystkich krajach kapitalistycznych wymieniano

złoto na dolary i odwrotnie, w relacji 35 dolarów za 1 uncję złota. Z początkiem lat

siedemdziesiątych kryzys tego systemu walutowego: w 1974 Stany Zjednoczone ogłosiły

oderwanie systemu walutowego od złota, a kruszec ten przestał ostatecznie pełnić funkcję

pieniądza światowego - cena złota i kurs dolara zaczęły kształtować się niezależnie. Dolar

pozostał pieniądzem rozliczeniowym w obrotach międzynarodowych, chociaż nastąpił znaczny

spadek jego kursu,

- przejawy integracji gospodarczej: warunkiem szybkiego wzrostu produkcji opartej na

postępie technicznym i ekonomicznym stał się chłonny rynek zbytu - to zależy od liczby

ludności i Dn na 1 mieszkańca. Żaden kraj kapitalistyczny nie miał rynku, którego chłonność

przekraczałaby 1/4 chłonności Stanów Zjednoczonych. W 1957 Belgia, Francja, Holandia,

Luksemburg, RFN, Włochy podpisały w Rzymie Traktat i utworzyły Europejską Wspólnotę

Gospodarczą. Na tej podstawie wprowadzona została unia celna, swobodny przepływ siły

roboczej, kapitału, ujednolicenie zewnętrznych barier celnych. Trudności integracji polityki

rolnej. W 1960 utworzono Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, tzw. EFTA, przez

Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. W 1971 Wielka

Brytania, Dania, Irlandia przystąpiły do EWG. Starania o przyjęcie do EWG Grecji, Hiszpanii,

- specyfika kryzysu gospodarczego 1974-1975. Przyczyny: wzrost cen surowców, a

szczególnie ropy naftowej, kryzys walutowy. Przejawy: „stragflacja” - inflacja i wzrost

bezrobocia, spadek produkcji. Tendencje protekcjonistyczne w handlu międzynarodowym,

d. kierunki rozwoju gospodarczego państw Trzeciego Świata

- rozpad systemu kolonialnego i dekolonizacja Afryki w latach sześćdziesiątych, - sytuacja

państw postkolonialnych: uzależnienie od polityki neokolonialnej państw kapitalistycznych

pod względem kapitału, technologii, żywności i innych form pomocy,

- niski poziom gospodarczy, słaby rozwój infrastruktury, przeludnienie,

- drogi rozwoju państw Trzeciego Świata: niekapitalistyczna droga rozwoju, wybór modelu

socjalistycznego, pozostawanie w orbicie wpływów państw kapitalistycznych.

4. Zmiany w układzie sił ekonomicznych w gospodarce światowej z wyłączeniem udziału

krajów socjalistycznych pozaeuropejskich po II wojnie światowej

a. pod względem wzrostu gospodarczego najbardziej widoczny był stały wzrost udziału w

produkcji światowej krajów socjalistycznych, spadek rozwiniętych krajów kapitalistycznych i

stagnacja krajów słabo rozwiniętych. W latach 1950-1970 kraje socjalistyczne powiększyły swój

udział z 13,7 do 19,8%, a rozwinięte kapitalistyczne zmniejszyły z 72,2% do 65,5%. Udział

krajów słabo rozwiniętych wyniósł 13,7%,

b. pod względem poziomu produkcji przemysłowej w latach 1950-1970 udział krajów

socjalistycznych w produkcji światowej przemysłu wzrósł z 17% do 30%, natomiast krajów

30

kapitalistycznych rozwiniętych zmniejszył się z 74,8 do 61,3%. Udział krajów rozwijających się

wyniósł 8,7%,

c. pod względem handlu zagranicznego kraje socjalistyczne w małym tylko stopniu

zwiększyły swój udział. W latach 1950-1970 w eksporcie światowym ich udział zwiększył się z

6,6% do 9,9%, natomiast rozwinięte kraje kapitalistyczne powiększyły swoją dominację - ich

udział zwiększył się o 60,9% do 72,1%. Kraje słabo rozwinięte znacznie zmniejszyły swój udział

z 31% do 17,3% włącznie z krajami eksportującymi ropę naftową. Główną przyczyną była

nieelastyczność struktury produkcji w stosunku do zmniejszającej się struktury popytu

światowego,

- udział poszczególnych układów gospodarczych pod wzglądem eksportu maszyn i urządzeń

oraz środków transportu w latach 1955-1970 w eksporcie światowym jest wyraźnie

zdominowany przez kraje rozwiniętego kapitalizmu. Ich udział zwiększył się z 86,5% do 87,4%,

natomiast udział krajów socjalistycznych uległ nawet zmniejszeniu z 12,7 do 11,2%. Kraje słabo

rozwinięte nieco zwiększyły swój udział z 0,7 do 1,3%. Prawie pięciokrotny wzrost światowego

eksportu maszyn, urządzeń i środków transportu nastąpił głównie wskutek wzrostu wymiany

wśród rozwiniętych krajów kapitalistycznych,

d. pod względem poziomu Dn na jednego mieszkańca w latach 1950-1970 rozpiętość między

rozwiniętymi krajami kapitalistycznymi a krajami socjalistycznymi i słabo rozwiniętymi

znacznie się powiększyła. W krajach kapitalistycznych liczba dolarów na jednego mieszkańca

zwiększyła się z 1100 do 2040, w krajach socjalistycznych z 413 do 1224, natomiast w krajach

słabo rozwiniętych z 113 do 157.

XXIII. KSZTAŁTOWANIE SIĘ SYSTEMU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO I ODBUDOWA

GOSPODARKI POLSKI LUDOWEJ 1944-1949

1. Warunki powstania i rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Ludowej

a. rewolucja społeczno-ustrojowa

- dążenie do utrzymania ciągłości przedwojennego państwa polskiego przez partie związane

z emigracyjnym rządem londyńskim: Polskie Stronnictwo Ludowe,

- program rewolucyjnych przemian społeczno-ustrojowych Polskiego Komitetu Wyzwolenia

Narodowego 22.07.1944 oraz Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw

Demokratycznych od 24.11.1944: PPR, PPS,

- zwycięstwo bloku demokratycznego w referendum ludowym, luty 1946, oraz w wyborach

do Sejmu, luty 1947. Uchwalenie Małej Konstytucji, luty 1947, i przejście do stabilizacji.

Grudzień 1948 - z połączenia PPR i PPS powstała PZPR,

b. ukształtowanie nowego terytorium państwa polskiego: w stosunku do okresu

przedwojennego obszar Polski zmniejszył się k. 77 tys. km2 - ok. 180 tys. km2 przejął ZSRR,

natomiast Polska odzyskała ok. 101 tys. km2 ziem zachodnich i północnych. Długość granic

morskich powiększyła się z 2,5% całej granicy w okresie przed wojną do 15%. Ziemie oddane

ZSRR charakteryzowały się strukturą zdecydowanie rolniczą, w dużym stopniu zamieszkałe

przez ludność niepolską. ziemie zachodnie i północne były obszarami uprzemysłowionymi o

rozwiniętej infrastrukturze

c. stosunki ludnościowe kształtowały się w dużym stopniu pod wpływem konsekwencji wojny:

liczba ludności Polski poważnie zmniejszyła się z ok. 35 mln w 1938 do ok. 24 mln w 1946.

Deformacji uległa struktura demograficzna ludności: nastąpiła znaczna „wyrwa” wśród

ludności w wieku produkcyjnym oraz feminizacja ludności - na 100 mężczyzn w 1946

31

przypadało 114 kobiet. Duża liczba małżeństw i wysoki przyrost naturalny sięgający w

pierwszych latach po wojnie do 20 promil. Niespotykany wzrost ruchliwości społecznej.

d. przesłanki historyczne

- społeczeństwo polskie było w przeważającej mierze społeczeństwem wiejskim - ok. 2/3

ludności mieszkało na wsi. Więcej niż połowa ludności utrzymywała się z rolnictwa, dalej

występowało przeludnienie wsi,

- struktura gospodarcza wyrażona proporcją zatrudnienia w poszczególnych działach

gospodarki narodowej odpowiadała strukturze gospodarczej kraju słabo rozwiniętego. W

latach 1931-1950 udział czynnych zawodowo w przemyśle i budownictwie wynosił od ok. 13 do

25% ogółu zatrudnionych poza rolnictwem, a od 70 do 60% ogółu czynnych zawodowo

pracowało w rolnictwie. Udział rolnictwa w tworzeniu Dn szacuje się na 43% w 1938 oraz 47%

w 1947. Rozdrobniona struktura agrarna,

- struktura przestrzennego zagospodarowania kraju wykazała bardzo poważną dysproporcję

wynikającą z różnych historycznych dróg rozwoju poszczególnych obszarów. Pod względem

rozmieszczenia przemysłu 76% potencjału przemysłowego przypadało na regiony, począwszy

od Gdańska, tworzące kształtoodwróconą literę „T”. Na 4 województwa, wrocławskie,

opolskie, katowickie i krakowskie, przypadało w pierwszych latach po wojnie 56% produkcji

przemysłowej kraju. Historyczny proces rozwoju wpłynął na istotne różnice w

zagospodarowaniu poszczególnych obszarów Polski pod względem infrastruktury, poziomu

rozwoju rolnictwa, urbanizacji i innych.

2. Podstawowe reformy społeczno-gospodarcze

a. reforma rolna 6 IX 1944 r.

- cele reformy: polityczny - sojusz robotniczo-chłopski, historyczny - zlikwidowanie głodu

ziemi, ekonomiczny - zmiana struktury własności ziemi,

- założenia: parcelacja gospodarstw obszarniczych powyżej 50 ha użytków rolnych, bądź 100

ha powierzchni ogólnej. Na ziemiach dawnych powierzchnia nowo tworzonych i

upełnorolnionych gospodarstw nie przekraczała 5ha. Ziemię otrzymywano odpłatnie. PSL

optował za utrzymaniem wielkich gospodarstw chłopskich,

- realizacja: utrzymanie Państwowego Funduszu Ziemi - ze względu na przeludnienie, na

ziemiach dawnych przydzielano działki 2 do 3 ha, a nawet mniejsze. Na ziemiach odzyskanych

dekret o osadnictwie rolnym z 6 IX 1946 ustalił obszar tworzonych gospodarstw na 7-15 ha.

Większość folwarków powyżej 100 ha przejętych zostało przez utworzone w 1946 Państwowe

Nieruchomości Ziemskie przekształcone w 1949 w Państwowe Gospodarstwa Rolne. Od 1947

nadawano gospodarstwom rolnym akt własności ograniczonej, a dopiero 13 VII1957 zrównano

je z prawem własności gospodarstw ziem dawnych. Państwowy Fundusz Ziemi przejął 7465

tys. ha ziemi, w tym 20% z majątków obszarniczych, a 80% z własności poniemieckiej.

Do 1950 chłopi otrzymywali ponad 6 mln. ha ziemi, w wyniku czego w stosunku go ogółu

gospodarstw chłopskich w Polsce powstało 36% nowych oraz 8% powiększonych. Średni

nadział ziemi na 1 gospodarstwo wyniósł 5,7 ha. PGR zajmował 9% ziemi, pewną część przejęły

spółdzielnie,

- skutki reformy rolnej: zlikwidowana została własność obszarnicza, głód ziemi przestał istnieć,

struktura agrarna na ziemiach dawnych nie uległa większym zmianom w stosunku do 1939, w

dalszym ciągu wśród ogółu gospodarstw chłopskich dominowały gospodarstwa małe do 5 ha,

które stanowiły 60%. Większe zmiany nastąpiły na ziemiach odzyskanych, na których zaczęły

dominować gospodarstwa powyżej 7 ha. Wykształcił się typ gospodarstwa rodzinnego. Blisko

2/3 rozdzielonej ziemi w Polsce otrzymali chłopi na ziemiach odzyskanych,

32

b. nacjonalizacja przemysłu 3 I 1946 r.

- cele: szybka odbudowa i rozbudowa gospodarki, uniezależnienie od kapitału zagranicznego,

likwidacja kapitalistycznej własności jako podstawy planowej industrializacji,

- założenia: przejęcie przez państwo bez odszkodowania przedsiębiorstw należących do

Niemców, spółek niemieckich bądź osób, które zbiegły do nieprzyjaciela. Pozostałe

przedsiębiorstwa, które zatrudniały 50 pracowników na 1 zmianie przejmowało państwo za

odszkodowaniem. Nacjonalizacji nie podlegały przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe.

PSL domagało się nacjonalizacji przedsiębiorstw powyżej 100 pracowników bez

odszkodowania,

- realizacja: w kwietniu 1946 powołano Główną Komisję do Spraw Upaństwowienia

Przemysłu oraz komisje wojewódzkie. Do końca marca 1947 Komisja objęła postępowaniem ok.

7300 przedsiębiorstw. Ostatecznie przeważająca część przedsiębiorstw została upaństwowiona

w 1948. W 1947 zostały zawarte umowy o odszkodowaniu wobec kapitału zagranicznego

państw alianckich, głównie Francji i Anglii.

3. Kształtowanie się systemu gospodarczego Polski Ludowej

a. podstawowym celem działalności gospodarczej stało się podniesienie stopy życiowej

ludności. W okresie planu trzyletniego zakładano wzrost stopy życiowej ludności powyżej

poziomu przedwojennego. Według CUP cel ten miał być osiągnięty przez: ograniczenie

akumulacji w Dn do poziomu wystąpienia dekapitalizacji majątku, szybszy rozwój gałęzi

produkujących środki konsumpcji, a następnie łagodny wzrost inwestycji w przemyśle ciężkim.

Pełne wykorzystanie zasobów produkcyjnych i zatrudnienia, tzw. „gospodarka bez rezerw”.

Koncepcja PPR zakładała szybki wzrost gospodarczy przez powiększenie udziału inwestycji w

Dn - wzrost poziomu życia był traktowany jako wypadkowa podziału Dn na akumulację i

spożycie. Koncepcja ta wystąpiła przy realizacji planu sześcioletniego,

b. współistnienie trzech form własności: państwowej, spółdzielczej i prywatnej. W połowie

1948 w własności państwowej oraz spółdzielczej łącznie pracowało 24%, w sektorze prywatnym

łącznie z rzemiosłem i indywidualnymi gospodarstwami rolnymi 76% ogółu zatrudnionych w

gospodarce narodowej,

c. planowanie gospodarcze. Rozwój planowania: 10 XI 1945 r. utworzenie Centralnego

Urzędu Planowania przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrów. Plan inwestycji na 1946

objął odbudowę kluczowych dziedzin gospodarki. Jednocześnie realizowano plan produkcji

Ministerstwa Przemysłu na 1946. Ustawa o trzyletnim planie odbudowy gospodarczej VII 1947

i spory o jego koncepcję. Koncepcja CUP: rozwój gospodarczy jako kompromis między

odbudową a przebudową gospodarki, stopa inwestycji od 17-20% - czwarta część inwestycji

finansowana z kredytów zagranicznych, względna autonomia trzech sektorów, w tym rosnąca

rola spółdzielczości, scalenie ziem odzyskanych z resztą kraju. Koncepcja PPR: przyśpieszony

rozwój przemysłu ciężkiego i wzrost akumulacji, podporządkowanie sektora spółdzielczego i

prywatnego gospodarce planowej, zmuszenie wsi do uczestniczenia w procesie akumulacji

przez zmianę systemu cen, ograniczenie handlu prywatnego i spółdzielczego, uniezależnienie

się od kapitału państw zachodnich. Kontrowersje pomiędzy PPS i PPR, głównie dotyczące

metod liczenia Dn, polityki gospodarczej oraz zakresu występowania sektora spółdzielczego i

prywatnego doprowadziły do zmiany w 1948 proporcji planu trzyletniego oraz w lutym 1949

do likwidacji CUP. Oprócz CUP zasadę planowości realizowały: powołany dekretem z lutego

1946 Instytut Gospodarstwa Narodowego, Główny Urząd Statystyczny oraz powołany w maju

1945 Główny Urząd Planowania Przestrzennego,

33

d. zarządzanie gospodarką: od 1945 funkcje gospodarcze państwa skupiały się głównie w

Ministerstwie Przemysłu, na którego czele stał Hilary Minc. 2 VI 1945 określona została

trzystopniowa struktura organizacyjna przemysłu - centralne zarządy - zjednoczenia -

przedsiębiorstwa. W marcu 1947 rozszerzony został zakres działania Ministerstwa Przemysłu -

powołano Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Obejmowało ono cały przemysł kluczowy,

przemysł średni, częściowo przemysł drobny, jak np. przemysł rolno-spożywczy, oraz po

„bitwie o handel” sferę wymiany handlowej. W latach 1945-1948 zarządzanie gospodarką

opierało się głównie na autonomii sektorów gospodarczych i wykorzystaniu mechanizmów

ekonomicznych.

4. Przejawy rozwoju i odbudowy gospodarczej

a. zasiedlanie i zagospodarowanie ziem zachodnich i północnych i zintegrowanie ich z resztą

kraju. Mocą dekretu z 13 XI 1945 powołano, celem kierowania tym procesem, specjalne

Ministerstwo Ziem Odzyskanych. Do prowadzenia akcji przesiedleńczej powołany został w

kwietniu 1945 Państwowy Urząd Repatriacyjny, który istniał do 1950. W latach 1945-1950

napłynęło na te ziemie ok. 4,5 mln osób, w tym 2,8 mln ludności przesiedleńczej z ziem

dawnych Polski, 1,5 mln ludności repatriowanej ze Związku Radzieckiego oraz ok. 150 tys. z

krajów zachodnich. W 1965 ludność ziem zachodnich i północnych osiągnęła poziom z 1939 -

8,5 mln. Największy wysiłek w odbudowie poniesiono w przemyśle ciężkim: udział w

nakładach inwestycyjnych ziem zachodnich wyniósł w 1946 26%, a w 1948 - 38% całości

nakładów inwestycyjnych w Polsce. W rezultacie udział tych ziem w produkcji przemysłowej

Polski w latach 1945-1948 wzrósł z 8,1% do 22%. Nastąpiła odbudowa i rozwój gospodarki

morskiej, którą kierował Eugeniusz Kwiatkowski. Po początkowych trudnościach w

zagospodarowaniu rolnictwa, np. w 1948 odłogi stanowiły 11% gruntów, około 1960 rolnictwo

ziem odzyskanych osiągnęło wskaźniki przedwojenne. W odbudowie przemysłu dużą rolę

odegrało samofinansowanie przedsiębiorstw w ramach Funduszu Inwestycyjno-

Oszczędnościowego Przemysłu Ziem Odzyskanych,

b. rozwój i zmiany organizacji handlu wewnętrznego: w latach 1945-1949 nastąpił

dynamiczny rozwój handlu prywatnego. Z inicjatywy PPR doszło do tzw. „bitwy o handel”, w

wyniku której do końca 1949 liczba sklepów prywatnych zmniejszyła się o 40%. W wyniku

etatyzacji handlu obroty sektora uspołecznionego wzrosły do 56% całości obrotów handlu

wewnętrznego. Handel państwowy skupiony został w Państwowej Centrali Handlowej, a

lokalnie w ramach Miejskiego Handlu Detalicznego - domy towarowe i mniejsze sklepy.

Handel spółdzielczy zorganizowany był w Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”,

prowadzące handel na wsi, oraz Spółdzielnie Spożywców, które objęły handel w miastach,

c. reforma walutowa: z chwilą utworzenia Narodowego Banku Polskiego w styczniu 1945

zaczęto wycofywać z obiegu różne waluty i wprowadzono złoty. Wprowadzenie do obiegu

coraz większej liczby złotego w latach 1945-1948 wywołało proces inflacji. W X 1948 ustalono

strukturę bankowości w Polsce; zlikwidowano Bank Gospodarstwa Krajowego i Państwowy

Bank Rolny i powołano w to miejsce Bank Inwestycyjny i Bank Rolny oraz reaktywowano

Powszechną Kasę Oszczędności,

d. przejawy rozwoju i efekty odbudowy gospodarki: Dn na 1 mieszkańca już w 1947

przekroczył o 20% poziom z 1938. Dodać jednak należy, że ludność w tym okresie zmniejszyła

się o ok. 10 mln. Wartość produkcji przemysłowej już w 1948 przekroczyła o ponad 30%

poziom przedwojennej Polski - w dużym stopniu wpływ na to miał przemysł ziem

odzyskanych, którego odbudowę rozpoczęto od zakładów mniej zniszczonych, wymagających

mniejszych nakładów inwestycyjnych. Wzrost produkcji przemysłowej nastąpił także przez

34

stały przyrost siły roboczej, głównie w przemyśle uspołecznionym. Zatrudnienie w przemyśle

prywatnym zmniejszyło się w 1949 do 5% w skali całego przemysłu. Rozwój i odbudowa

rolnictwa odbywała się w sposób ekstensywny - głównie w wyniku zaorywania odłogów.

Globalna wartość produkcji rolnej w 1949 była znacznie poniżej poziomu z 1938, natomiast w

przeliczeniu na 1 mieszkańca przekroczyła poziom przedwojenny. W połowie 1948 zaczęto

kolektywizować wieś - do końca 1948 zorganizowano ok. 243 spółdzielni produkcyjnych,

e. zmiany struktury gospodarczej Polski: w wyniku zagospodarowania ziem zachodnich i

północnych oraz odbudowy kraju w stosunku do okresu przedwojennego gospodarka uległa

istotnym zmianom strukturalnym. Pod względem wytwarzania Dn do 1949 udział przemysłu,

rzemiosła i budownictwa wzrósł do ok. 45%, natomiast udział rolnictwa zmniejszył się do 30%.

Społeczeństwo uległo znacznej urbanizacji - w latach 1945-1950 udział ludności miejskiej

zwiększył się do 39% ogółu Polaków. Znaczne zmiany zaszły w strukturze zawodowej, chociaż

większość, bo 75% ogółu czynnych zawodowo w 1949 w gospodarce narodowej pracowało w

rolnictwie, to jednak w stosunku do okresu przedwojennego nastąpił spadek udziału o ok. 13%,

f. handel zagraniczny: zaznaczył się wydatny wzrost obrotów w handlu zagranicznym.

Udział Polski w światowych obrotach zwiększył się do 1949 w dwójnasób, chociaż nadal był

niski i wynosił tylko zarówno w eksporcie, jak i imporcie 1%. Zmniejszył się zakres kontaktów z

krajami kapitalistycznymi, a wzrósł z krajami demokracji ludowej, których udział w ogólnych

obrotach Polski wyniósł ok. 45% największym partnerem handlowym stał się Związek

Radziecki. Spośród krajów kapitalistycznych największymi kontrahentami handlowymi były

kraje skandynawskie oraz Anglia i Francja. Głównym przedmiotem polskiego eksportu był

węgiel i inne surowce.

XXIV. ROZWÓJ GOSPODARCZY POLSKI LUDOWEJ W PROCESIE INDUSTRIALIZACJI

1950-1975

1. Przejście do scentralizowanego systemu gospodarczego

a. deklaracja Biura Informacyjnego Państw Komunistycznych i Robotniczych z IX 1947

dotycząca podziału świata na dwa obozy oraz potrzeby koordynacji postępowania wszystkich

partii komunistycznych, które deklarację podpisały. Zerwanie współpracy z socjalistyczną

Jugosławią. Stopniowe przechodzenie krajów socjalistycznych do industrializacji oraz

kolektywizacji rolnictwa,

b. przemiany w polskim ruchu robotniczym: IX 1948 Plenum KC PPR i walka z tzw.

nacjonalistyczno-prawicowym odchyleniem w partii. XII 1948 Kongres Zjednoczeniowy PPR i

PPS i powstanie Polskiej Partii Robotniczej. Kurs na przemiany ustrojowo-polityczne

wzorowane na ZSRR,

c. dyskusja nad modelem rozwoju rolnictwa w czasie plenum KC PZPR we wrześniu 1948 i

przejście, zgodnie z zaleceniami Biura Informacyjnego z czerwca 1948, do przyśpieszonej

kolektywizacji wsi,

d. ustawa z lutego 1949 o przekształceniu administracji gospodarczej. Zlikwidowanie CUP-u i

powołanie w jego miejsce Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego z Hilarym Mincem

na czele. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzenie 6 ministerstw

przemysłowych. Rozwiązanie

Ministerstwa Ziem Odzyskanych i włączenie tych ziem w system administracji państwowej.

Zlikwidowanie Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego. W dążeniu do większej

centralizacji życia gospodarczego rozdrobniono administrację gospodarczą tak, że w latach

35

1951-1955 liczba ministerstw wzrosła do 22. Rozwój biurokratycznego systemu zarządzania

ograniczał skuteczność kierowania gospodarką narodową,

e. zmiany oceny charakteru politycznego i klasowego państwa demokracji ludowej i przejście

w sferze ideologicznej do prawa zaostrzającej się walki klasowej,

f. dążenie do upaństwowienia wszystkich sfer życia gospodarczego i eliminacja układu

kapitalistycznego oraz drobnotowarowego w mieście i na wsi,

g. podstawowy cel wzrostu przeciętnej stopy życiowej zaczęto traktować jako wynik przyjętej

optymalnej proporcji między wielkością spożycia a akumulacją w Dn.

2. Specyfika modelu industrializacji w Polsce

a. oparcie się na marksistowskiej koncepcji uprzemysłowienia, zakładającej dwa etapy

uprzemysłowienia: pierwszy - budowa przemysłu, drugi - wykorzystanie przemysłu do

przebudowy pozostałych działów gospodarki, zwłaszcza rolnictwa oraz na doświadczeniach

uprzemysłowienia gospodarki radzieckiej,

b. cechy uprzemysłowienia gospodarki w Polsce: rozwój przemysłu odbywa się w oparciu o

plany wieloletnie począwszy od planu sześcioletniego. Procesowi industrializacji

podporządkowano całe życie gospodarcze. Industrializacja realizowana planowo różniła się od

industrializacji kapitalistycznej, która

następowała w sposób żywiołowy; drugą cechą jest strategia fazowej koncentracji rozwoju

przemysłu: uprzemysłowienie gospodarki zaczęło się od rozwoju przemysłu ciężkiego - bardzo

kapitałochłonnego i charakteryzującego się długim okresem budowy. Niosło to ze sobą

konieczność wyrzeczeń przez społeczeństwo oraz napięć społecznych. Kraje kapitalistyczne

zaczęły industrializację od rozwoju przemysłu lekkiego - mniej kapitałochłonnego. Trzecią

cechą jest oparcie industrializacji na akumulacji wewnętrznej - kapitały zagraniczne odgrywały

tu małą rolę. Źródłami akumulacji stał się podział Dn na rzecz stale rosnących inwestycji, stopa

świadczeń ogólnospołecznych, z której większą część przechwytywało państwo, obciążenie

rolnictwa finansowaniem przemysłu przez niskie ceny na produkty rolne, podatki itp. Czwartą

cechą jest to, że na uprzemysłowienie w Polsce wpływ ma wzajemna współpraca krajów

RWPG, które uzupełniają się nadwyżkami produkcji i surowcami,

c. cykliczność rozwoju przemysłu wynikająca z polityki inwestycyjnej. Cykl zaczyna się

budową inwestycji, a kończy się dochodzeniem do zdolności produkcyjnej i trwa około 10 lat.

W dotychczasowej fazie uprzemysłowienia Polski Ludowej podobieństwo cykliczności wyraża

się tym, że w pierwszym okresie cyklu następowało znaczne przyśpieszenie procesów

inwestycyjnych, a w końcowym - obniżenie i koncentrowanie się na kończeniu budowy. Za

pierwszy cykl uprzemysłowienia przyjmuje się lata 1950-1958. Nastąpił forsowny rozwój

przemysłu ciężkiego, następnie w latach 1954-1958 zwolnienie tempa produkcji, zatrudnienia,

inwestycji. Celem polityki gospodarczej było zbudowanie podstaw przemysłu, a więc

hutniczego i maszynowego. Cel ten osiągano kosztem utrzymania niskich płac realnych i

spożycia, co w końcowym etapie spowodowało konieczność zahamowania inwestycji i

podniesienia poziomu życia. Za drugi cykl uprzemysłowienia uznaje się okres 1959-1970: w

etapie pierwszym, 1959-1964, nastąpiło przyśpieszenie inwestycji w gałęziach surowcowych -

węgiel brunatny, miedź, petrochemia oraz dynamiczny wzrost eksportu wyrobów

przemysłowych. W końcu lat sześćdziesiątych nastąpiło zahamowanie inwestycji i zaostrzenie

się sprzeczności społeczno-ekonomicznych. W ostatnim cyklu, rozpoczętym w 1970 i trwającym

do dzisiaj, wystąpiło ponowne przyśpieszenie inwestowania w latach 1971-1975. Oprócz

inwestycji surowcowych i w górnictwie znacznie wzrosły nakłady na przemysł środków

konsumpcji. W dużym stopniu rozwój przemysłu dokonał się w oparciu o technologie i kredyty

36

zagraniczne oraz podniesienie stopy życiowej społeczeństwa. Wraz z przejściem do polityki

„manewru gospodarczego” w 1975 dążono do zmniejszenia nakładów inwestycyjnych,

rozwiązania napięć i dysproporcji ekonomicznych oraz uregulowania długów wobec zagranicy,

3. Rozwój gospodarczy w procesie uprzemysłowienia 1950-1958

a. główne założenia planu sześcioletniego: zbudowanie podstaw socjalizmu w Polsce poprzez

znaczne podniesienie poziomu sił wytwórczych, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji

środków produkcji, kolektywizacja rolnictwa, ograniczenie elementów kapitalistycznych,

współpraca z ZSRR, oraz z krajami demokracji ludowej,

b. w etapie 1950-1953 na inwestycje przemysłowe wydatkowano ok. 45% ogólnych nakładów

na gospodarkę, a wśród nich 86% na przemysł ciężki. Wydatki te zostały poważnie obciążone

rozbudową potencjału obronnego; Na II zjeździe PZPR w 1954 nastąpiła rewizja założeń planu,

w wyniku czego obniżono nakłady inwestycyjne oraz zwiększono nakłady na produkcję

środków konsumpcji. Wielkie inwestycje spowodowały powstanie poważnego potencjału

wytwórczego w hutnictwie, energetyce, przemyśle elektromaszynowym, tzw. „fortece

socjalizmu”, jak np. Huta im. Lenina. Produkcja przemysłowa zwiększyła się w latach 1949-

1955 o 27,2%,

c. próba kolektywizacji rolnictwa: wypieranie bogatych i średnich rolników, tzw. „kułaków”,

wprowadzenie obowiązkowych dostaw państwu po cenach niższych od kosztów produkcji,

zakładanie spółdzielni produkcyjnych jako wyższej formy organizacji produkcji rolnej. Na

początku 1956 liczba spółdzielni zakładanych metodami administracyjnymi, wbrew zasadzie

dobrowolności i stopniowości, przekroczyła 10 tys. Na VIII Plenum PZPR przyjęto nową

politykę rolną, w wyniku której oparto się na zasadzie stopniowości i dobrowolności

zakładania spółdzielni - w 1957 liczba spółdzielni zmniejszyła się do 1,5 tys. Błędna polityka

rolna doprowadziła do bardzo powolnego wzrostu produkcji rolnej, która w latach 1949-1955

wzrosła o 13%. W strukturze użytkowania ziemi nastąpił wzrost udziału użytków rolnych

gospodarstw indywidualnych do 85% w 1957, utrzymanie 13,5% PGR-ów oraz spadek udziału

spółdzielni produkcyjnych do 1,2%. Nowym elementem polityki wobec gospodarstw

indywidualnych były kółka rolnicze, których do końca 1957 powstało ok. 12 tys.,

d. dysproporcje gospodarcze oraz konflikt społeczny: główne przyczyny - to sposób

sprawowania władzy oraz zawiedzione nadzieje społeczeństwa na wzrost stopy życiowej.

Przejawy - narastanie krytyki wobec polityki społeczno-ekonomicznej w latach 1955-1956,

krytyka kultu jednostki na XX Zjeździe KPZR w 1956 w ZSRR, a następnie w innych państwach

demokracji ludowej, wystąpienia czerwcowe robotników Poznania 1956,

e. zmiany w systemie planowania i zarządzania gospodarką narodową 1956-1958,

- VIII Plenum PZPR w październiku 1956 i zmiany w systemie gospodarczym: zmiana metod

planowania i zarządzania gospodarką, zmiana systemu cen, nowa

polityka rolna,

- decentralizacja systemu planowania i zarządzania gospodarką, częściowe przekazanie

dyspozycji i decyzji gospodarczych niższym szczeblom gospodarki oraz nowa struktura

organizacyjna: w IX 1956 rozwiązano PKPG, a na jej miejsce powołano Komisję Planowania

Gospodarczego przy Radzie Ministrów ograniczając jej kompetencje do planowania

gospodarczego: ograniczono liczbę ministerstw z 38 do 25, w tym 15 zajmowało się gospodarką.

W latach 1956-1959 zastąpiono centralne zarządy zjednoczeniami branżowymi z zadaniem

koordynowania i nadzorowania zgrupowanymi w nich przedsiębiorstwami: w XII 1957

reaktywowano podległą sejmowi Najwyższą Izbę Kontroli. Podstawowe decyzje gospodarcze

podejmowała Rada Ministrów, w której ramach zaczął działać Komitet Ekonomiczny Rady

37

Ministrów oraz jako ciało opiniujące - Rada Ekonomiczna z Oskarem Lange na czele. W myśl

ustawy z XI 1956 zaczęto w przedsiębiorstwach powoływać rady robotnicze, a od XII 1958

samorządy robotnicze - Konferencje Samorządu Robotniczego jako najwyższe organa

przedstawicielstwa robotniczego,

- ustalenie zasad stosunków politycznych między ZSRR i innymi krajami demokracji ludowej

na VIII Plenum PZPR: równouprawnienie, poszanowanie integralności terytorialnej,

uregulowanie całokształtu stosunków gospodarczych i wojskowych,

f. efekty uprzemysłowienia i rozwoju gospodarczego 1950-1958: Dn wzrósł 2,5-krotnie,

produkcja przemysłowa powiększyła się blisko 4,5-krotnie, obroty handlu zagranicznego i

zatrudnienia w gospodarce narodowej podwoiły się. Produkcja globalna rolnictwa wzrosła 1,5-

krotnie. Po spadku płac realnych w latach 1950-1953 i niewielkim wzroście do 1955, w wyniku

obniżenia stopy akumulacji po VIII Plenum w latach 1955-1959 płace realne wzrosły o około

31%,

- handel wewnętrzny: na tle niedostatku dóbr konsumpcyjnych, ograniczenia handlu

prywatnego i rzemiosła obniżył się poziom usług dla ludności. Obroty handlu prywatnego

zmniejszyły się w latach 1950-1955 z 18 do 4% ogólnych obrotów w handlu. Cały prawie wzrost

obrotów handlu uspołecznionego przypadł handlowi państwowemu. Udział handlu

uspołecznionego utrzymywał się na poziomie około 55%,

- w handlu zagranicznym głównym partnerem były kraje socjalistyczne, na które przypadało

w 1955 65% ogólnego importu i 63% eksportu Polski. Saldo handlowe do 1957 z krajami

socjalistycznymi było ujemne, natomiast z krajami kapitalistycznymi dodatnie. Największą

pozycję eksportową stanowił węgiel i surowce, które w 1957 stanowiły 61% ogólnej wartości

eksportu,

4. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie 1959-1970

a. w zakresie planowania i zarządzania gospodarką ujawnił się brak konsekwencji we

wprowadzaniu reformy gospodarczej. Cele gospodarowania w planach ustalały same resorty,

dlatego w trakcie realizacji zaczęły się pojawiać dysproporcje w całej gospodarce narodowej. W

końcu lat sześćdziesiątych próba zmiany systemu zarządzania gospodarką i przejścia na zasadę

selektywnego rozwoju gospodarki,

b. kontynuacja przyśpieszonej industrializacji kraju: nastąpiło przyśpieszenie procesu

inwestowania głównie w gałęziach surowcowo-energetycznych, m.in. oddano do użytku

elektrownię w Pątnowie, hutę aluminium w Koninie, hutę miedzi w Głogowie, kopalnie miedzi

w Polkowicach i Lubinie, zakłady azotowe w Puławach. Powstały okręgi przemysłowe -

tarnobrzeski, płocki, koniński, puławski, legnicko-głogowski,

c. efekty rozwoju uprzemysłowienia

- produkcja globalna przemysłu powiększyła się więcej niż 2,5-krotnie, w tym przemysł

elektromaszynowy i chemiczny 3,5-krotnie. Szybciej rozwijał się dalej przemysł produkcji dóbr

inwestycyjnych, którego produkcja powiększyła się - podobnie jak całego przemysłu - 2,5-

krotnie, wolniej natomiast rozwijał się przemysł dóbr konsumpcyjnych, który powiększył się

tylko o ok. 90%,

d. rozwój rolnictwa: nowa polityka rolna przyjęta w X 1958. Rozwój kółek rolniczych. W 1959

podjęto decyzje o utworzeniu Funduszu Rozwoju Rolnictwa, który pochodził z różnicy między

cenami wolnorynkowymi a cenami dostaw obowiązkowych. Oddano go do dyspozycji kółek

rolniczych. Po utworzeniu FRR liczba kółek zaczęła dynamicznie wzrastać. Pogarszała się

struktura agrarna w wyniku rozdrabniania gospodarstw, w związku z tym zakazano

rozdrabniania gospodarstw i przejmowania ziemi przez ludzi nie mających przygotowania

38

rolniczego. Od 1968 rolnicy w podeszłym wieku mogli przekazać państwu ziemię w zamian za

rentę. Produkcja rolna rosła powoli i nie nadążała za przyrostem ludności nierolniczej i

spożyciem ludności. Wynikało to z niskiego wyposażenia technicznego oraz uzależnienia od

wahań klimatycznych,

e. istotnym elementem rozwoju gospodarczego była siła robocza. W omawianym okresie

zatrudnienie w gospodarce narodowej powiększyło się o blisko połowę. Rok 1962 zamyka

siedemnastoletni okres, w którym głównymi źródłami przyrostu zatrudnienia była

przeludniona wieś oraz aktywność zawodowa kobiet. W pierwszym okresie industrializacji w

celu zlikwidowania bezrobocia oparto się na zasadzie maksymalnego zatrudnienia i

ekstensywnych formach wykorzystania siły roboczej. Lata 1963-1973 stanowiły okres wyżu

demograficznego ludności w wieku produkcyjnym i próby intensywnego wykorzystania siły

roboczej. W latach 1961-1970 zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej powiększyło się o ok.

2,8 mln osób. Charakterystycznym skutkiem przyśpieszonej industrializacji była ludność

dwuzawodowa, która pracowała jednocześnie w rolnictwie i poza rolnictwem. W 1970 8,7 mln

osób żyło w tym typie gospodarstw,

f. industrializacja zmieniła handel zagraniczny: udział maszyn i urządzeń w eksporcie w

latach 1947-1970 zwiększył się z 1% do 38,5%. Jednocześnie występował w całym okresie

ujemny bilans handlowy, którego konsekwencją było preferowanie rynków zagranicznych

kosztem rynku wewnętrznego,

g. w porównaniu z rozwojem przemysłu materialne warunki życia ludności

pozostawały w tyle. Wobec niskiego wzrostu produkcji rolnej, systematycznie zaczął się

powiększać import niektórych produktów rolnych i pasz. Płaca realna wzrosła tylko o 24%, i to

poprzez wzrost zatrudnienia,

h. kryzys grudniowy 1970. Przyczyny: stabilizacja poziomu życia i brak perspektyw jego

polepszenia, woluntaryzm grupy przywódców partyjnych w sprawowaniu władzy, brak

długofalowej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego, ruchy studentów przeciwko

wypaczeniom władzy i polityce kulturalnej 1968, trudności gospodarcze 1969-1970 m.in.

wskutek wojny wietnamskiej. Podwyżka większości towarów konsumpcyjnych i protest klasy

robotniczej Gdańska, Gdynii i Szczecina.

5. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej w okresie industrializacji 1971-1980

a. nowa strategia przyśpieszonego wzrostu gospodarczego: próba usprawnienia systemu

planowania i zarządzania, pełne i racjonalne wykorzystanie zasobów ludzkich oraz znaczne

podniesienie poziomu życia społeczeństwa. Szeroki program inwestycyjny oraz wykorzystanie

handlu zagranicznego, w tym kredytów zagranicznych jako czynnika wzrostu gospodarczego,

b. przejawy rozwoju

- w okresie 1971-1972: wzrost gospodarczy odbywał się głównie dzięki wyzwoleniu

istniejących rezerw w gospodarce. Nastąpił znaczny przyrost produkcji na rynek. Sięgnięto po

pożyczki zagraniczne, wystąpiła dobra koniunktura w rolnictwie, a w polityce rolnej zniesiono

obowiązkowe dostawy. Korzystny terms of trade w handlu zagranicznym,

- w okresie od 1973 nastąpiło gwałtowne przyśpieszenie programu inwestycyjnego i

powiększenie stopy akumulacji do 40% Dn w 1975. Program ten realizowano w oparciu o

kredyty zagraniczne, które w 1980 osiągnęły 25 mld. dolarów, co w warunkach gospodarki 4-

krotnie przekroczyło granice zadłużenia.

Podniesione zostały znacznie płace realne. Rozwój przemysłu oparto w dużej mierze na

technologii zachodniej, szczególnie elektromaszynowej,

39

- dysproporcje w rozwoju gospodarczym: od 1974 pogarsza się koniunktura w gospodarce

światowej. Wyraziło się to niekorzystnym term of trade i wzroście oprocentowania pożyczek

zagranicznych. Szeroki front inwestycyjny doprowadził do wydłużenia cyklu realizacji

inwestycji. Niska efektywność eksportu towarów przemysłowych produkowanych na

licencjach zagranicznych. Stagnacja produkcji zbożowej i wzrost importu zbóż i pasz z 2,8 mln

ton w 1970 do 8 mln w 1978. Od 1974 narastała spirala inflacyjna w wyniku wysokich

podwyżek płac i spadku dostawców towarów na rynek. Brak zbilansowania materiałów i

energii powoduje wygasanie tempa produkcji. Stabilizacja cen na

żywność i ogromny nawis inflacyjny,

- od 1976 próba manewru gospodarczego polegającego na stabilizacji inwestycji, obniżce

importu i podwyższeniu eksportu i próbie przywrócenia równowagi rynkowej. Ze względu na

dominacje nakazowego i biurokratyczno-technokratycznego systemu zarządzania dysproporcje

pogłębiają się i gospodarka od 1978 weszła w głęboki kryzys społeczno-gospodarczy, który

wyraził się m.in. w spadku płacy realnej, a od 1979 w spadku Dn na skalę nie spotykaną w

Polsce Ludowej oraz w stratach gospodarczych.

40