Globalny popyt a budżet państwa

Wstęp
1. Globalny popyt w gospodarce trójpodmiotowej autarkicznej
2. Mnożnik autonomicznych wydatków i zrównoważonego budżetu
3. Budżet państwa
4. Instrumenty polityki fiskalnej
Słownik
Bibliografia

2

Wstęp

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jakie są całkowite (planowane lub pożądane) wydat-
ki w gospodarce w określonym czasie? Czy potrafisz wymienić główne pozycje do-
chodu fiskalnego i wydatków budżetu? Dzięki zapoznaniu się z informacjami za-
wartymi w tym module poznasz odpowiedzi na te pytania, dowiesz się także, jakie
są podstawowe funkcje i zasady rządzące budżetem państwa. Przeanalizujesz rów-
nież wielkości określające stan finansów publicznych kraju oraz bez trudu będziesz
potrafił omówić skutki wysokich i niskich stóp opodatkowania.

3

1. Globalny popyt w gospodarce

trójpodmiotowej autarkicznej

Rozszerzamy dotychczas poznany model makroekonomiczny (dwupodmiotowy)
o udział państwa, w konsekwencji czego globalny popyt jest równy sumie popy-
tu konsumpcyjnego zgłaszanego przez gospodarstwa domowe (C), popytu inwe-
stycyjnego zgłaszanego przez przedsiębiorstwa (I) oraz popytu państwa na dobra
i usługi (G). A zatem globalny popyt w gospodarce trójpodmiotowej zamkniętej
można zapisać za pomocą wzoru:

AD

= C + I + G.

W analizowanym modelu, dla uproszczenia rzeczywistości gospodarczej, przyjmu-
je się dwa podstawowe założenia:
— nie ma podatków pośrednich, czyli podatków płaconych w cenie nabywanych

towarów (VAT, akcyza). Jak powszechnie wiadomo, rząd — jako najwyższa wła-
dza wykonawcza w państwie — pobiera podatki i płaci transfery. Podatki net-
to to podatki pomniejszone o transfery. Ponieważ zakładamy, że w omawianym
modelu nie ma podatków pośrednich, podatki netto (T) są po prostu podatkami
bezpośrednimi pomniejszonymi o transfery zasiłków. Podatki netto pomniejsza-
ją rozporządzalne dochody ludności (YD) w stosunku do dochodu narodowego
(Y), w konsekwencji czego otrzymujemy zależność:

YD

= Y – T;

— podatki netto są proporcjonalne do dochodu narodowego.

Jeżeli przez t oznaczymy stopę podatkową netto, wówczas przychód z podatków
netto wynosi:

T = t · Y.

Zależność między rozporządzalnym dochodem ludności a dochodem narodowym
opisuje zatem równanie:

YD

= Y – T = Y – tY = Y (1 – t).

Z powyższego równania wynika, że gospodarstwom domowym pozwala się za-
trzymać jedynie część równą (1 – t) z każdej złotówki dochodu przed opodatkowa-
niem. Jeżeli założymy, że stopa podatkowa netto jest równa 25% (t = 0,25), wów-
czas rozporządzalne dochody ludności (czyli dochody gospodarstw domowych po
opodatkowaniu) wynoszą tylko 75% dochodu przed opodatkowaniem. Pozostałe
25% przejmuje państwo w formie podatków. Jeżeli przyjmiemy, że autonomiczny
poziom konsumpcji C

A

= 800, krańcowa skłonność do konsumpcji KSK = 0,75,

a podatki netto są równe zero (t = 0), wówczas rozporządzalny dochód ludności
i dochód narodowy są sobie równe (YD = Y), zaś funkcję konsumpcji można zapi-
sać wzorem:

C = 800 + 0,75Y = 800 + 0,75YD.

4

W przypadku gdy założymy w naszych rozważaniach proporcjonalną stopę opo-
datkowania netto, wówczas rozporządzalny dochód ludności wynosi (1 – t)Y, co
opisuje wzór:

C + 800 + 0,75YD = 800 + 0,75Y (1 – t).

Zakładając, że stopa podatkowa netto wynosi t = 0,2,
wówczas popyt konsumpcyjny wzrośnie o 0,6, ponieważ
0,75(1 – 0,2) = 0,6. Oznacza to, że każda dodatkowa zło-
tówka dochodu narodowego przyczynia się do zwiększe-
nia rozporządzalnego dochodu zaledwie o 0,8 złotego,
z czego na bieżącą konsumpcję gospodarstwa domowe
przeznaczają 0,6 złotego. Po wprowadzeniu stopy po-
datkowej netto zmienia się rozporządzalny dochód lud-
ności, natomiast krańcowa skłonność do konsumpcji nie
ulega zmianie i w dalszym ciągu wynosi 0,75, dlatego też
KSK’ + KSK(1 – t). W konsekwencji funkcja konsumpcji
zmienia kąt nachylenia (rys. 1).

Zastanówmy się teraz nad wpływem wydatków rządo-
wych na poziom produkcji. Przyjmijmy, że w gospodarce podatki netto są równe
zero i mamy do czynienia ze wzrostem wydatków państwa na dobra i usługi. Po-
nieważ wydatki rządowe są elementem składowym globalnego popytu, ich wzrost
przyczynia się do zwiększenia popytu konsumpcyjnego i w efekcie do wzrostu pro-
dukcji i dochodu narodowego z Y

1

do Y

2

. W konsekwencji funkcja globalnego po-

pytu przesuwa się w lewo — z AD

1

do AD

2

, podobnie jak krzywa inwestycje–wy-

datki rządowe przesuwa się w górę — z I + G do I + G

1

(rys. 2).

Rysunek 1

Funkcja konsumpcji

z uwzględnieniem podatków

netto

Rysunek 2

Wydatki państwa a poziom

równowagi dochodu

narodowego

5

Dotychczasowe rozważania pozwalają na
wyciągnięcie dosyć istotnego wniosku,
że przy stopie podatkowej netto t = 0,
wzrost wydatków rządowych prowadzi
do wzrostu poziomu dochodu narodowe-
go. Należy jednak pamiętać, że wydatki
państwa na dobra i usługi finansowane są
przez podatki pośrednie lub transfery, co
oznacza, że należy uwzględnić stopę po-
datkową netto. Jej uwzględnienie powo-
duje, że na skutek przeznaczania z każ-
dej dodatkowej złotówki dochodu naro-
dowego mniejszej części na konsumpcję,
zmienia się kąt nachylenia funkcji kon-
sumpcji, a także funkcji globalnego po-
pytu (rys. 3).

W gospodarce dwupodmiotowej zamkniętej globalny popyt, który jest sumą po-
pytu konsumpcyjnego i popytu inwestycyjnego, opisuje równanie: AD

1

= C + I,

natomiast równowaga na rynku dóbr osiągana jest w punkcie E

1

przy poziomie

dochodu narodowego Y

1

. W gospodarce trójpodmiotowej autarkicznej wzrost wy-

datków państwa przy stopie podatkowej netto t = 0 powoduje przesunięcie w gó-
rę funkcji globalnego popytu — z AD

1

do AD

2

, przyczyniając się jednocześnie do

wzrostu poziomu dochodu zapewniającego równowagę. A zatem równowaga na
rynku dóbr osiągana jest w punkcie E

2

, przy poziomie produkcji Y

2

.

Jeżeli uwzględnimy stopę podatkową netto i założymy jej wzrost, wówczas zmienia
się kąt nachylenia funkcji globalnego popytu, która staje się bardziej płaska — AD

3

(im niższa stopa podatkowa netto, tym bardziej stroma funkcja globalnego popy-
tu), w konsekwencji czego obniża się zapewniający równowagę poziom produkcji
z Y

2

do Y

3

(punkt równowagi przemieszcza się z E

2

do E

3

).

Reasumując dotychczasowe rozważania, można stwierdzić, że wydatki państwa
prowadzą do wzrostu popytu globalnego i zwiększenia poziomu dochodu naro-
dowego w równowadze, natomiast podatki netto przyczyniają się do zmniejsze-
nia rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych, które z kolei zmniejsza-
ją wydatki konsumpcyjne, co w efekcie prowadzi do obniżenia dochodu narodo-
wego. Jednakże obniżenie wydatków na konsumpcję nie likwiduje w całości dodat-
niego efektu wzrostu popytu globalnego z tytułu wydatków państwa.

Rysunek 3

Wpływ stopy podatkowej

netto i wydatków państwa na

poziom równowagi dochodu

narodowego

6

2. Mnożnik autonomicznych

wydatków i zrównoważonego budżetu

Uwzględnienie rządu w analizie równowagi na rynku dóbr i usług — jako najwyż-
szej władzy wykonawczej w państwie — wymusza konieczność dokonania zmian
w dotychczasowych założeniach. Przyjmijmy na początek (dla uproszczenia rzeczy-
wistości), że wydatki rządowe oraz podatki mają charakter autonomiczny, czyli są
niezależne od poziomu dochodu narodowego. W związku z tym, model równowa-
gi w gospodarce trójpodmiotowej zamkniętej przedstawia się następująco:

Y = C + I + G

C = C

A

+ KSK(Y – T)

I = I

A

G = G

A

T = T

A

Uwzględniając powyższe założenia i podstawiając je do równania opisującego wa-
runek równowagi na rynku dóbr i usług, można wyznaczyć poziom dochodu naro-
dowego zapewniający równowagę:

Y = C

A

+ KSK(Y – T

A

) + I

A

+ G

A

Y = C

A

+ KSK · Y – KSK · T

A

+ I

A

+ G

A

Y – KSK · Y = C

A

– KSK · T

A

+ I

A

+ G

A

(1 – KSK)Y = C

A

– KSK · T

A

+ I

A

Równanie wyznaczające poziom dochodu narodowego, który zapewnia równowa-
gę na rynku dóbr i usług, stanowi podstawę do wyznaczenia mnożnika wydat-
ków publicznych i mnożnika podatków. Chcąc wyznaczyć mnożnik wydatków pu-
blicznych, równanie wyznaczające poziom dochodu narodowego (w którym istnie-
je równowaga) należy zróżniczkować względem autonomicznych wydatków rządo-
wych (G

A

):

m

b

> 1, przy założeniu, że 0 < KSK < 1

Mnożnik wydatków publicznych (rządowych)

(m

b

) informuje o tym, ile razy przyrost

dochodu narodowego jest większy od wzrostu wydatków państwa na dobra i usłu-
gi. Jeżeli założymy, że krańcowa skłonność do konsumpcji KSK = 0,75, wówczas
wzrost wydatków rządowych o 500 jednostek pieniężnych (∆G = 500 j.p.) przyczy-
ni się do wzrostu dochodu narodowego o 2000 jednostek pieniężnych, ponieważ:

7

Rząd może wpływać na gospodarkę nie tylko przez wydatki budżetowej, ale także
przez podatki.

Mnożnik podatkowy

(m

t

) określa wpływ zmiany podatków na zmianę dochodu naro-

dowego. Otrzymujemy go przez zróżniczkowanie wzoru wyznaczającego poziom
dochodu narodowego zapewniającego równowagę, względem podatków autono-
micznych (T

A

):

Mnożnik podatkowy jest ujemny, ponieważ istnieje odwrotna zależność między
zmianami podatków a zmianami dochodu narodowego. Podniesienie podatków
przez rząd doprowadzi do obniżenia rozporządzalnych dochodów ludności, które
z kolei zmniejszają wydatki konsumpcyjne, co w efekcie prowadzi do obniżenia do-
chodu narodowego. Natomiast obniżenie podatków prowadzi do zwiększenia do-
chodów rozporządzalnych, wzrostu konsumpcji i w konsekwencji do wzrostu do-
chodu narodowego.

Jeżeli założymy, że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 0,75, wówczas
mnożnik podatkowy wynosi –3, ponieważ:

Do tej pory dla uproszczenia rzeczywistości zakładaliśmy, że podatki mają charak-
ter autonomiczny, czyli że są niezależne od poziomu dochodu narodowego. Jed-
nakże poziom dochodów jest ściśle związany z wielkością dochodu narodowego,
co można zapisać za pomocą wzoru: T = T(Y). Dla celów naszej analizy przyjmijmy
założenie liniowej formuły podatkowej, którą można zapisać za pomocą wzoru:

T = T

A

+ t · Y, 0 < t < 1.

Kluczowa część podatków płacona jest w zależności od osiągniętych dochodów,
według stopy podatkowej t, natomiast podatki autonomiczne (C

A

) płacone są przez

wszystkich, niezależnie od osiągniętych dochodów. Uwzględniając nową postać
systemu podatkowego, model makroekonomiczny opisujący gospodarkę trójpod-
miotową zamkniętą można opisać za pomocą równań:

Y = C + KSK (Y – T)

C = C

A

+ KSK (Y – T)

T = T

A

+ t · Y

I = I

A

G = G

A

Przyjmując powyższe założenia dotyczące kształtowania się elementów globalne-
go popytu, poziom dochodu narodowego w stanie równowagi można wyznaczyć
w następujący sposób:

Y = C

A

+ KSK [Y – (T

A

+ t · Y)] + I

A

+ G

A

Y = C

A

+ KSK (Y – T

A

– t · Y) + I

A

+ G

A

Y = C

A

+ KSK · Y – KSK · T

A

– KSK · t · Y + I

A

+ G

A

Y – KSK · Y + KSK · t · Y = C

A

– KSK · T

A

+ I

A

+ G

A

[1 – KSK (1 – t)]Y = C

A

– KSK · T

A

+ I

A

+ G

A

8

Nowa formuła podatkowa modyfikuje również postać mnożnika wydatków pu-
blicznych i mnożnika podatkowego. Różniczkując równanie wyznaczające poziom
dochodu narodowego w równowadze, można wyznaczyć mnożnik podatkowy:

natomiast różniczkując równanie określające poziom zrównoważenia dochodu na
rynku dóbr, względem podatków autonomicznych, otrzymujemy:

Do tej pory o wydatkach rządowych i o podatkach mówiliśmy w oderwaniu od
siebie, nie uwzględniając stopnia zrównoważenia budżetu. Załóżmy, że budżet jest
zrównoważony, czyli wydatki państwa i podatki zmieniają się dokładnie o taką
samą wielkość (czyli ∆G = ∆T). Zobaczmy zatem, jak zmieni się wówczas poziom
dochodu narodowego. Odpowiedzi na to ważkie pytanie udziela formuła

mnożnika

zrównoważonego budżetu

.

Przyjmijmy założenie, że KSK = 0,75, a państwo, aby zwiększyć wydatki o 500
jednostek pieniężnych, zwiększyło również podatki o 500 jednostek pieniężnych
(∆G = 300 j.p., ∆T = 500 j.p.). Wówczas przyrost dochodu narodowego wynosi:

Przyrost dochodu narodowego spowodowany wzrostem wydatków państwa wy-
niesie zatem 2000 jednostek pieniężnych. Natomiast wzrost podatków o 500 jed-
nostek pieniężnych spowoduje ograniczenie wydatków konsumpcyjnych gospo-
darstw domowych o:

∆C = –(KSK · ∆T) = –(0,75 · 500 j.p.) = –375 j.p.

Zmniejszenie konsumpcji przez gospodarstwa domowe spowoduje spadek inwesty-
cji i w konsekwencji obniżenie poziomu dochodu narodowego:

∆Y = m

b

· ∆C = 4 · (–375 j.p.) = –1500 j.p.

A zatem zmiana dochodu narodowego netto wyniesie:

∆Y = 2000 j.p – 1500 j.p. = 500 j.p.,

co odpowiada wielkości wydatków rządowych i poziomowi podatków. Oznacza
to, że:

∆Y = ∆G = ∆T.

9

Jak wynika z przytoczonego przykładu, wzrost wydatków rządowych, którym od-
powiada identyczny wzrost podatków, powoduje wzrost dochodu narodowego
równy wzrostowi wydatków państwa i wyraża się wzorem:

gdzie:
m

b

— mnożnik zrównoważonego budżetu,

KSK’ — krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego,
KSK — krańcowa skłonność do konsumpcji z rozporządzalnego dochodu,
t — stopa podatkowa netto.

Przytoczony przykład potwierdza, że mnożnik zrównoważonego budżetu jest za-
wsze równy jedności:

co świadczy, że zmiana wydatków państwa jest w pełni zrekompensowana zmianą
wpływów do budżetu z tytułu podatków (∆G = ∆T).

10

3. Budżet państwa

Budżet państwa

to plan finansowy rządu, który obejmuje jego dochody i wydatki

związane z prowadzeniem polityki społecznej i gospodarczej.

Budżet jest sporządzany na okres jednego roku, zatwierdzany przez parlament
i spełnia trzy podstawowe funkcje:
—

fiskalną

, polegającą na gromadzeniu dochodów (głównie przez system podat-

kowy), umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego i realizację określo-
nych zadań;

—

redystrybucyjną

, związaną z właściwym podziałem dochodu narodowego. Funk-

cja ta spełniana jest przez system podatkowy i wydatki budżetowe, głównie
w postaci świadczeń społecznych (tj. rent, emerytur, zasiłków dla bezrobotnych,
zasiłków chorobowych itp.);

—

stabilizacyjną

, polegającą na wykorzystaniu przez państwo instrumentów fiskal-

nych w celu oddziaływania na procesy gospodarcze, aby zapewnić równomierny
rozwój i ograniczać wahania koniunkturalne.

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach gwarantujących rządowi
prowadzenie polityki fiskalnej, a parlamentowi wpływ na tę politykę i jej kontrolę.
Do zasad tych zaliczamy:
—

zasadę rocznego budżetowania

, która informuje o tym, że plan dochodów i wy-

datków budżetowych obejmuje okres jednego roku,

—

zasadę zupełności

, informującą o tym, że budżet obejmuje wszystkie dochody

i wydatki państwa,

—

zasadę jedności

, podkreślającą, że wszystkie dochody i wydatki budżetowe pań-

stwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu i powinny tworzyć jedną zwartą
całość,

—

zasadę jawności

, która oznacza, że budżet państwa powinien być podany do pu-

blicznej wiadomości,

—

zasadę równowagi budżetowej

, informującą, że wydatki budżetu państwa powin-

ny być zsynchronizowane (pokrywać się) z jego dochodami.

Głównym źródłem wpływów, czyli dochodu fiskalnego są:
— podatki bezpośrednie od dochodów przedsiębiorstw,
— podatki bezpośrednie od dochodów indywidualnych ludności,
— podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów, tj. VAT, akcyza.

Głównymi pozycjami wydatków budżetowych są:
— nakłady na obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedli-

wości, oświatę, kulturę, służbę zdrowia itp.,

— wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych (emerytury, renty, zasiłki itp.),
— odsetki płacone od długu wewnętrznego i zadłużenia zewnętrznego.

Stan finansów publicznych określany jest przez trzy podstawowe wielkości:
— stopę podatkową — mierzoną udziałem różnego rodzaju podatków w docho-

dzie narodowym, co można zapisać wzorem:

11

gdzie:
t — stopa podatkowa netto,
T — podatki różnego rodzaju (dochód fiskalny),
Y — dochód narodowy,

— poziom wytworzonego dochodu narodowego w kraju,
— wielkość wydatków budżetu państwa:

G = t · Y,

gdzie: G — wydatki budżetu państwa.

Przy założeniu, że wydatki budżetowe są niezależne od dochodu narodowego, stan
równowagi i nierównowagi budżetu państwa można zilustrować następująco:

Załóżmy, że wydatki państwa G = 500 jednostek pieniężnych, zaś stopa podat-
kowa netto t = 0,2. Przy tych założeniach równowaga budżetowa osiągana jest
w punkcie E, przy poziomie dochodu narodowego 2500 jednostek pieniężnych
(Y = G/t = 500 j.p./0,2 = 2500 j.p.). Przy każdym poziomie dochodu narodowego
niższym od 2500 jednostek pieniężnych mamy do czynienia z deficytem budżeto-
wym, ponieważ łączna suma wpływów do budżetu z tytułu podatków jest mniej-
sza od wydatków budżetowych. Przy każdym poziomie dochodu narodowego wyż-
szym od 2500 jednostek pieniężnych występuje nadwyżka budżetowa, gdyż łączna
suma dochodu fiskalnego z tytułu podatków przewyższa łączną sumę wydatków
budżetowych.

Nadwyżka budżetowa jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim, natomiast w większo-
ści krajów po II wojnie światowej występuje zjawisko deficytu budżetowego. Defi-
cyt ten może wynikać z:
— nadmiernych wydatków budżetowych,
— zbyt niskich dochodów fiskalnych, które mogą wynikać z niskiej stopy opodat-

kowania, mało skutecznego ściągania podatków bądź spadającego poziomu pro-
dukcji i dochodu narodowego.

Deficyt budżetowy jako różnica między wydatkami i dochodami państwa jest rów-
ny sumie zakupów rządowych, transferów i odsetek od długu państwowego, po-
mniejszonej o podatki, co można zapisać za pomocą wzoru:

D = G + F + N – T,

gdzie:
D — deficyt budżetowy,
G — wydatki rządowe na zakup dóbr i usług,

Rysunek 4

Równowaga i nierównowaga

budżetu państwa

12

F — płatności transferowe,
N — odsetki od długu państwowego,
T — podatki.

W literaturze ekonomicznej wyróżnia się trzy typy deficytów budżetowych:
—

deficyty rzeczywiste

, które są faktyczną różnicą między wydatkami budżetowymi

(G) i dochodem fiskalnym (T) w danym okresie (roku bieżącym):

D

rz

= G – T;

—

deficyty strukturalne

, które są wielkościami hipotetycznymi, powstającymi w wa-

runkach, gdy dochody i wydatki budżetowe są realizowane przy pełnym wyko-
rzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki (przy pełnym zatrudnieniu). Inny-
mi słowy, są to deficyty, które wystąpiłyby przy danej bieżącej polityce fiskalnej
w gospodarce o pełnym zatrudnieniu;

—

deficyty cykliczne

, które są konsekwencją wpływu cyklu koniunkturalnego

(zwłaszcza fazy ożywienia lub recesji) na dochody do budżetu i jego wydatki,
a więc w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Defi-
cyt cykliczny jest różnicą między deficytem rzeczywistym i strukturalnym. Od-
zwierciedla wpływ bieżącego stanu gospodarki na deficyt.

Deficyt budżetowy może być ograniczony przez:
— zmniejszenie wydatków budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych

dochodów — powoduje to jednak pogorszenie sytuacji materialnej pracowni-
ków sfery budżetowej, którzy, dysponując mniejszymi rozporządzalnymi docho-
dami, obniżają wydatki konsumpcyjne, co w efekcie prowadzi do spadku pro-
dukcji i dochodu narodowego. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zmniejsze-
nie dochodu fiskalnego;

— zaciąganie kredytu w bankach — powoduje to jednak zmniejszenie możliwości

kredytowych dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy
oprocentowania kredytu, co z kolei wpłynie niekorzystnie na rozmiary popytu
konsumpcyjnego i wydatków inwestycyjnych w sektorze prywatnym. Efekt tego
sposobu finansowania deficytu budżetowego jest podobny do wcześniej oma-
wianego. Na skutek wzrostu stopy procentowej następuje zmniejszenie popytu
konsumpcyjnego i inwestycyjnego, co prowadzi do spadku globalnego popytu
i zmniejszenia dochodu narodowego, któremu towarzyszą mniejsze wpływy do
budżetu państwa;

— zaciąganie długu publicznego — jest to najpowszechniejsza forma finansowania

deficytu budżetowego, wypracowana w latach 30. XX wieku pod wpływem teo-
rii J. M. Keynesa. Polega ona na tym, że skarb państwa emituje obligacje i sprze-
daje je na wolnym rynku równym podmiotom gospodarczym, tj. indywidual-
nym konsumentom, przedsiębiorstwom, instytucjom finansowym, bankom ko-
mercyjnym itd. Obligacje te charakteryzują się bardzo niskim stopniem ryzyka
(gwarantem ich wypłacalności jest państwo) i stąd są chętnie nabywane. Wykup
obligacji wraz z odsetkami, których termin upłynął, dokonuje się z dochodów
pochodzących z emisji nowych obligacji sprzedawanych na rynku kapitałowym,
co prowadzi jedynie do pogłębienia istniejącego zadłużenia publicznego.

Dług publiczny na początku następnego roku równa się wielkości długu na począt-
ku tego roku, powiększonej o deficyt w tym roku (lub pomniejszonej o nadwyż-
kę). Zależność tę w literaturze ekonomicznej określa się mianem

międzyokresowego

ograniczenia budżetowego

. Można go zapisać za pomocą wzoru:

D

t + 1

= D

t

+ G

t

+ F

t

+ rD

t

– T

t

,

13

gdzie:
r — stopa procentowa,
rD — płatności odsetkowe od długu publicznego,
t — analizowany okres.

Wydatki przyczyniające się do powiększenia deficytu budżetowego wpływają na
wzrost konsumpcji, wywołując zwiększenie stóp procentowych i spadek inwestycji.
Dług wypiera w portfelach kapitał produkcyjny, tworząc

ciężar długu publicznego

.

Jednakże alternatywna analiza, która łączy teorię konsumpcji ukierunkowaną na
przyszłość i międzyokresowe ograniczenia budżetowe, udowadnia, że nie wystę-
puje ciężar długu publicznego. Rząd, w przypadku zmniejszenia podatków w ce-
lu zwiększenia rozporządzalnych dochodów ludności, musi zaciągnąć pożyczkę.
Ostatecznie pożyczka ta musi być zwrócona w wyniku wzrostu podatków. W przy-
padku gdy gospodarstwa domowe zachowują się racjonalnie i są ściśle ukierunko-
wane na przyszłość, wówczas, przewidując wzrost podatków, nie muszą zmieniać
swojej konsumpcji.

Przy założeniu, że konsumpcja nie ulega zmianie, nie zmieniają się również stopy
procentowe i inwestycje. Twierdzenie dowodzące, że deficyt budżetowy państwa
nie wywiera wpływu na wydatki konsumpcyjne i z tego też względu nie wpływa na
stopy procentowe, określany jest w literaturze ekonomicznej mianem

ricardowskiej

ekwiwalentności

.

Należy również podkreślić, że nie ma jasności co do sposobu mierzenia deficytu bu-
dżetowego. Wśród niektórych ekonomistów panuje pogląd, że tradycyjne techniki,
traktujące całość wydatków rządowych jako konsumpcję, przeszacowują wielkość
budżetu. Należy również zwrócić uwagę na fakt, że chociaż dług zwykle określany
jest w wyrażeniu nominalnym, może być także wyrażony w ujęciu realnym (realny
deficyt oznacza zmianę realnego długu).

Wyjaśnijmy sposób mierzenia deficytu budżetowego na konkretnym przykładzie.
Załóżmy, że wydatki państwa wynoszą G = 200 mld PLN, podatki T = 0,3, trans-
fery F = 0,1Y, poziom cen P = 1, deficyt budżetowy D = 750 mld PLN, a stopa pro-
centowa t = 0,08. Przyjmując następnie, że realna produkcja wynosi Y = 1000 mld
PLN, deficyt rzeczywisty wynosi 60 mld PLN, ponieważ:

D

rz

= G + F + rD – T = 200 + 0,1Y + 0,08 · 750 – 0,3Y = 200 +100 + 60 –

300 = 60 mld PLN.

Zakładając następnie, że produkcja potencjalna wynosi Y

p

= 1300 mld PLN, defi-

cyt strukturalny wynosi zero, ponieważ:

D

s

= 200 + 0,1Y

p

+ 0,08 · 750 – 0,3Y

p

= 200 + 130 + 60 – 390 = 0.

Natomiast deficyt cykliczny, który jest różnicą między deficytem rzeczywistym
a strukturalnym wynosi 60 mld PLN, ponieważ:

D

c

= D

rz

– D

s

= 60 – 0 = 60 mld PLN.

Przy danym poziomie wydatków państwa zmiana stopy podatkowej przyczynia się
do zmiany zarówno poziomu dochodu narodowego w równowadze, jak i rozmiarów
deficytu budżetowego. Zależność między wpływami do budżetu państwa z tytułu
podatków a wysokością stopy opodatkowania ilustruje krzywa Laffera (rys. 5).

14

Krzywa Laffera opiera się na założeniu, że wpływy do
budżetu państwa (dochód fiskalny) zależą od dwóch
wielkości:
— podstawy opodatkowania,
— wysokości stóp podatkowych.

Podniesienie stopy opodatkowania z t

1

do t

2

umożliwia

zwiększenie dochodów budżetowych z T

1

do T

2

. Maksy-

malne dochody budżetowe z tytułu podatków T

4max

moż-

na osiągnąć przy stopie opodatkowania równej t

3

. Dal-

sze podniesienie podatków z t

3

do t

4

prowadzi do spadku

dochodów budżetowych — jest to konsekwencją reak-
cji przedsiębiorstw i gospodarstw domowych na zmiany
stóp opodatkowania ich dochodów. Przy wysokich sto-
pach opodatkowania narasta zjawisko unikania płace-
nia podatków lub też poszukiwania takich sposobów zarabiania pieniędzy, przy
których podatki będą mniejsze. W przypadku niskich stóp opodatkowania, przed-
siębiorcy wykazują wyższą skłonność do inwestowania i wzrostu produkcji, nato-
miast gospodarstwa domowe wykazują niską skłonność do unikania płacenia po-
datków i prowadzenia działalności nielegalnej.

Reasumując, można powiedzieć, że krzywa Laffera:
— informuje o tym, że nadmiernie wysokie podatki osłabiają bodźce do prowadze-

nia działalności gospodarczej, ponieważ produkcja i dochody przedsiębiorstw
oraz rozporządzalne dochody gospodarstw domowych maleją, co w konse-
kwencji zmniejsza dochody budżetowe,

— sugeruje pożądany kierunek zmiany polityki fiskalnej.

Rysunek 5

Krzywa Laffera

15

4. Instrumenty polityki fiskalnej

Polityka fiskalna to decyzje rządu dotyczące wydatków i podatków. Jej kluczowym
celem jest oddziaływanie na wielkość i strukturę popytu oraz utrzymywanie roz-
miarów popytu na poziomie podaży przy danym poziomie cen.

W sytuacji obniżającego się globalnego popytu, przedsiębiorstwa, dostosowując
swoją produkcję do wymagań rynku, zmniejszają ją, przyczyniając się tym samym
do wzrostu bezrobocia. Rząd, w celu przeciwdziałania tym negatywnym tenden-
cjom, może zmniejszyć podatki (T) lub zwiększyć wydatki budżetowe (G). Działa-
nia rządu zmierzające do utrzymania poziomu produkcji, tak aby PNB był na po-
ziomie zapewniającym pełne wykorzystanie zasobów (czynników produkcji), okre-
śla się mianem

polityki stabilizacyjnej

.

Rząd, realizując politykę fiskalną, posługuje się dyskrecjonalnymi środkami od-
działywania na koniunkturę oraz automatycznymi stabilizatorami koniunktury.
Do

dyskrecjonalnych środków oddziaływania na koniunkturę

zaliczamy: wysokość sta-

wek podatkowych, roboty publiczne, a także wspomaganie zatrudnienia przez sub-
sydiowanie prywatnych przedsiębiorstw zatrudniających bezrobotnych. Wszystkie
te instrumenty mają na celu poprawę aktywności gospodarczej. Jednakże istotną
słabością wymienionych instrumentów jest przede wszystkim to, że decyzje doty-
czące korygowania działania instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyj-
nych w programach budżetowych, co w konsekwencji prowadzi do opóźnień w ich
działaniu.

Można wyróżnić cztery rodzaje opóźnień:
—

diagnostyczne

, związane z potrzebą dokonania oceny zmian zachodzących w go-

spodarce,

—

decyzyjne

, związane z czasem, jaki jest potrzebny do dokonania wyboru narzę-

dzi w celu przeprowadzenia zmian legislacyjnych,

—

wdrożeniowe

— związane z czasem koniecznym do zastosowania w praktyce

przyjętych środków polityki gospodarczej,

—

opóźnienia związane z reakcją podmiotów gospodarczych na wprowadzone narzędzia
interwencyjne

.

Automatyczne stabilizatory koniunktury

to instrumenty, które samoczynnie, bez po-

trzeby ingerencji państwa, reagują na zmianę koniunktury. „Automatyzm” tych
środków polega przede wszystkim na tym, że po ich zatwierdzeniu zaczynają one
działać bez konieczności wprowadzania korekt na skutek zmian sytuacji gospodar-
czej, a także na tym, że siła i zakres ich działania zależy głównie od zmiany pozio-
mu aktywności gospodarczej.

Do najważniejszych automatycznych stabilizatorów koniunktury zalicza się:
— podatki od dochodów ludności,
— podatki od przedsiębiorstw,
— podatki pośrednie (VAT, akcyza),
— zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych,
— programy pomocy dla rolnictwa (subwencje, polityka gwarantowanych cen na

produkty rolne).

Od automatycznych stabilizatorów koniunktury oczekuje się, aby w okresie recesji
gospodarczej hamowały spadek globalnego popytu, natomiast w okresie ekspansji
ograniczały wzrost całkowitego popytu. Zadaniem automatycznych stabilizatorów

16

koniunktury jest dążenie do utrzymania dotychczasowego poziomu aktywności
gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego.

Zbyt duży wzrost wydatków budżetowych prowadzi do wzrostu deficytu budże-
towego. Jeśli nie można sfinansować go pieniędzmi pochodzącymi od społeczeń-
stwa — rząd decyduje się na dodrukowanie pieniędzy, co pociąga za sobą niebez-
pieczeństwo inflacji. Natomiast zbyt restrykcyjna polityka fiskalna państwa po-
woduje zmniejszenie wydatków rządowych, co w konsekwencji może prowadzić
do zmniejszenia inwestycji w gospodarce i wzmożenia procesów recesyjnych. Skut-
kiem działania automatycznych stabilizatorów koniunktury jest tendencja do po-
wstawania deficytu budżetowego w okresach recesji oraz nadwyżek w okresach
ożywienia gospodarczego.

17

Słownik

Budżet państwa

— plan finansowy rządu, który obejmuje jego dochody i wydatki

związane z prowadzeniem polityki gospodarczej i społecznej i tym samym infor-
muje, jakie dobra i usługi rząd chce kupić w danym roku, jakich chce dokonać płat-
ności transferowych i jak za to wszystko chce płacić. Budżet sporządzany jest na
okres jednego roku, a następnie zatwierdzany przez Sejm RP. Spełnia trzy podsta-
wowe funkcje: fiskalną, redystrybucyjną, stabilizacyjną.

Deficyt budżetowy

— deficyt powstający wówczas, gdy łączna suma wydatków bu-

dżetowych przewyższa łączną sumę wpływów do budżetu. Deficyt budżetowy
można zapisać w postaci wzoru:

D

t

+ 1 = D

t

+ G

t

+ F

t

+ rD

t

– T

t

,

gdzie D — deficyt budżetowy, G — wydatki rządowe na zakup dóbr i usług,
F — płatności transferowe, r — stopa procentowa, T — podatki, t — analizowa-
ny okres.
Współcześnie w wielu krajach na świecie ciągle rosnący deficyt budżetowy jest
skutkiem zwiększania wydatków budżetowych, do których zaliczyć można:
— subsydiowanie przedsiębiorstw państwowych i prywatnych w celu zapobiegania

bankructwom, zwiększania zdolności eksportowych gospodarki oraz stabiliza-
cji koniunktury, a także ochrony miejsc pracy,

— subsydiowanie produkcji rolnej w celu ochrony rolnictwa krajowego,
— wzrost wydatków rządowych na prace naukowo-badawcze i rozwój nowych

technologii,

— wzrost wydatków rządu związanych z dokonywaniem zmian strukturalnych

w gospodarce.

Deficyty cykliczne (koniunkturalne)

— deficyty będące skutkiem recesji gospodarczej,

powodującej z jednej strony obniżenie dochodów budżetowych państwa z powodu
spadku PKB, z drugiej zaś wzrost wydatków państwa spowodowany wzrostem bez-
robocia w gospodarce.

Deficyty rzeczywiste (faktyczne)

— deficyty przedstawiające faktyczną różnicę między

wydatkami a dochodami budżetowymi państwa w danym okresie (roku bieżącym).

Deficyty strukturalne

— typ deficytów budżetowych, które występowałyby, gdyby

dochody i wydatki budżetowe państwa realizowane były przy pełnym wykorzysta-
niu zdolności wytwórczych gospodarki.

Dług publiczny

— finansowe zobowiązanie państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek

oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie.
Biorąc pod uwagę źródła zaciągania długu, można mówić o długu publicznym kra-
jowym i zagranicznym.

Dochody budżetu (zwane również dochodami fiskalnymi)

— dochody obejmujące wpły-

wy do budżetu państwa. Głównym źródłem wpływów są: podatki bezpośrednie
od zysków przedsiębiorstw, podatki bezpośrednie od indywidualnych dochodów
ludności oraz podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów (np. poda-
tek VAT, akcyza).

Krzywa Laffera

— krzywa prezentująca zależność między wpływami do budżetu

państwa z tytułu podatków a wysokością stopy opodatkowania i informująca, że
zbyt wysokie podatki na dłuższą metę osłabiają bodźce do prowadzenia działalno-

18

ści gospodarczej, ponieważ powodują obniżenie produkcji i dochodów ludności, co
w konsekwencji prowadzi również do zmniejszenia dochodów budżetowych, a tak-
że sugeruje pożądany kierunek zmiany polityki fiskalnej.

Mnożnik podatkowy

— mnożnik informujący, w jaki sposób zmiana podatków wpły-

wa na wielkość globalnego popytu, wyrażający się wzorem:

gdzie ∆AD — zmiana globalnego popytu, KSK — krańcowa skłonność do kon-
sumpcji, ∆T — zmiana podatków.

Mnożnik transferów

— mnożnik pokazujący wpływ zmian transferów przekazywa-

nych przez rząd na wielkość globalnego popytu, wyrażający się wzorem:

gdzie ∆AD — zmiana globalnego popytu, KSK — krańcowa skłonność do kon-
sumpcji, ∆B — zmiana wielkości transferów.

Mnożnik wydatków rządowych

— mnożnik informujący, w jaki sposób zmiana wydat-

ków budżetowych wpływa na wielkość globalnego (zagregowanego) popytu, wy-
rażający się wzorem:

gdzie ∆AD — zmiana globalnego popytu,

— mnożnik wydatków pozwa-

lający obliczyć wzrost globalnego popytu na skutek zwiększenia dowolnych wydat-
ków w gospodarce, ∆G — zmiana wydatków rządowych.

Mnożnik zrównoważonego budżetu

— mnożnik informujący, że wzrost wydatków bu-

dżetowych, którym odpowiada identyczny wzrost podatków, powoduje zwiększe-
nie produkcji, wyrażający się wzorem:

gdzie m

zb

— mnożnik zrównoważonego budżetu, KSK’ — krańcowa skłonność do

konsumpcji z dochodu narodowego, KSK — krańcowa skłonność do konsumpcji
z dochodu rozporządzalnego, t — stopa podatkowa netto.

Nadwyżka budżetowa

— nadwyżka występująca wówczas, gdy łączna suma wpły-

wów do budżetu przewyższa łączną sumę wydatków budżetowych. Nadwyżka bu-
dżetowa jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim i najczęściej występuje w fazie oży-
wienia, gdy podstawowe wielkości makroekonomiczne (takie jak PNB czy zatrud-
nienie) wzrastają. W literaturze ekonomicznej wyróżnia się:
— nadwyżkę planowaną, wynikającą z ustalonych w uchwalonym budżecie docho-

dów i wydatków, stanowiącą zabezpieczenie wykonania budżetu,

— nadwyżkę zrealizowaną w okresie wykonania budżetu, która stanowi zasób

środków pieniężnych przechodzący na następny okres budżetowy.

Płatności transferowe

— płatności wypływające z budżetu państwa na rzecz osób fi-

zycznych, takie jak zasiłki socjalne, które nie stanowią zapłaty za dostarczone w za-
mian dobra lub usługi.

Podatki

— przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane

przez państwo na podstawie przepisów prawa, w celu uzyskania dochodów na po-
krycie wydatków państwowych. Na konstrukcję każdego podatku składają się na-
stępujące elementy techniki podatkowej:

19

— podmiot podatku — czynnym podmiotem jest państwo, które gromadzi docho-

dy podatkowe, określa je i egzekwuje, zaś biernym podmiotem jest podatnik,
który ponosi ciężar podatku,

— przedmiot podatku — są nim rzeczy (np. ziemia) lub zdarzenia (np. nabycie

praw majątkowych),

— podstawa opodatkowania — wyrażona w pieniądzu wartość przedmiotu opo-

datkowania,

— stopa podatkowa — wyrażona w procentach część podstawy opodatkowania,

która musi być odprowadzona do budżetu państwa w postaci podatku,

— kwota podatku — kwota, którą podatnik musi wpłacić do budżetu.

Podatki bezpośrednie

— podatki, jakie nałożone są przez państwo na dochody (pła-

ce i zyski) osiągane przez obywateli i przedsiębiorstwa, np. podatek dochodowy,
podatek od zysków itp.

Podatki pośrednie

— podatki obciążające pośrednio obywateli, nałożone na po-

szczególne towary i usługi, np. VAT, akcyzy, cła, podatek majątkowy.

Polityka fiskalna

— polityka państwa polegająca na wykorzystaniu podatków i wy-

datków budżetowych w celu oddziaływania na wielkość i strukturę popytu oraz
utrzymanie rozmiarów popytu na poziomie podaży przy danym poziomie cen,
a także do realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. W literaturze eko-
nomicznej mówi się o aktywnej i pasywnej polityce fiskalnej. Aktywna polityka fi-
skalna polega na podejmowaniu decyzji związanych ze zmianami dochodów i wy-
datków budżetowych pozwalających osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele go-
spodarcze. Główną wadą tej polityki jest to, że wszelkie zmiany dotyczące działa-
nia instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w programach budże-
towych, co w efekcie prowadzi do powstania opóźnień w działaniu instrumentów
aktywnej polityki fiskalnej. Pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu
tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury, które samoczynnie, bez potrze-
by podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, reagują na zmiany ko-
niunktury gospodarczej. Zaliczamy do nich m.in. podatki bezpośrednie (takie jak
podatki od dochodów ludności, podatki od przedsiębiorstw), podatki pośrednie
(takie jak podatek od wartości dodanej, podatek akcyzowy), zasiłki dla bezrobot-
nych oraz inne formy świadczeń socjalnych, a także programy pomocy dla rolnic-
twa w formie subwencji, polityki gwarantowanych cen na produkty rolne. W zależ-
ności od stanu gospodarki państwo może stosować ekspansywną lub restrykcyjną
politykę fiskalną. Ekspansywna polityka fiskalna to polityka gospodarcza, której
podstawą są wysokie wydatki państwa, niska stopa procentowa albo oba te narzę-
dzia równocześnie. Natomiast restrykcyjna polityka fiskalna charakteryzuje się ni-
skimi wydatkami państwa i/lub wysoką stopą podatkową.

Skale podatkowe

— w literaturze ekonomicznej wyróżnić można trzy podstawowe

rodzaje skal podatkowych:
— skalę proporcjonalną — kwota podatku zmienia się wprost proporcjonalnie do

zmian podstawy opodatkowania przy takiej samej stopie podatkowej,

— skalę progresywną — kwota podatku rośnie szybciej niż podstawa opodatkowa-

nia, a dzieje się tak na skutek zmiany stopy opodatkowania,

— skalę regresywną — kwota podatku rośnie wolniej niż podstawa opodatkowa-

nia.

Dodatkowo wyróżnia się skalę degresywną — w zasadzie jest to skala proporcjo-
nalna, ale dla pewnych niskich podstaw opodatkowania przewiduje się obniżenie
stopy podatkowej tym większe, im niższa jest podstawa opodatkowania w stosun-
ku do wielkości granicznej, od której opodatkowanie przybiera charakter propor-
cjonalny.

20

Taksflacja

— utrata siły nabywczej pieniądza, która występuje wówczas, gdy prze-

działy stawek podatku progresywnego nie są indeksowane. Oznacza to, że ludzie
przechodzą w wyższe przedziały podatkowe, gdy rosną ich dochody pieniężne
i w związku z tym płacą większy podatek od osiągniętych dochodów.

Wydatki budżetu

— wszelkie wydatki państwa na różne cele publiczne. Wielkość

i struktura tych wydatków określają rolę, zakres i kierunki działalności państwa.
Głównymi pozycjami wydatków budżetu są: nakłady na obronę narodową, kul-
turę, oświatę, służbę zdrowia itd., wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych
(emerytury, zasiłki), a także odsetki płacone od długu wewnętrznego i zadłużenia
zewnętrznego.

21

Bibliografia

1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1996: Ekonomia, PWE, Warszawa, t. 1 i 2.
2. Burda M., Wyplosz Ch., 1995: Makroekonomia, PWE Warszawa.
3. Czarny B., Rapacki R., 2002: Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa.
4. Ekonomia, 1996: (red.) W. Caban, Wydawnictwo Absolwent, Łódź.
5. Informacje i opracowania statystyczne, 1998: GUS, Warszawa.
6. Kamerschen D. R., McKenzie R. B., Nardinelli C., 1992: Ekonomia, FG NSZZ

„Solidarność”, Gdańsk.

7. Kołodko G. W., 1987: Polska w świecie inflacji, KiW, Warszawa.
8. Makroekonomia, 1992: (red.) E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu

Łódzkiego, Łódź.

9. Mankiw N. G., 1998: Macroeconomics, Worth Publishers, New York.

10. Marciniak S., 2001: Elementy makro- i mikroekonomii dla inżynierów, PWN,

Warszawa.

11. McCandless G. T. Jr., 1998: Macroeconomics theory, Prentice-Hall Inc., New

York.

12. Nasiłowski M., 1998, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii,

Wydawnictwo Key Text, Warszawa.

13. Noga M., 1997: Makroekonomia, Wydawnictwo AE, Wrocław.
14. Podstawy ekonomii, 2002: (red.) R. Milewski, PWN, Warszawa.
15. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1989:, Economics, New York.
16. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1995: Ekonomia, PWN, Warszawa.
17. Schiller B. R., 1989, The Micro Economy Today, McGraw-Hill Publishing Com-

pany.

18. Zalega T., Krakowińska E., Nowak A. Z., Skrzypczak Z., 2002: Makroekono-

mia, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa.

19. Zalega T., 1995: Rozmiary i struktura bezrobocia, [w:] Lokalna polityka rynku

pracy, (red.) S. Borkowska i P. Bohdziewicz, Wydawnictwo Naukowe IBIDEM,
Łódź.