Determinanty teorii polityki

Determinanty teorii polityki

Wstęp
1. Ideologia a polityka
2. Legitymizacja polityczna

3. Kultura polityczna
4. Elita polityczna

5. Konflikt polityczny
Bibliografia

1

Determinanty teorii polityki

Wstęp

W teorii polityki szczególną rolę odgrywają czynniki, które opisują występujące w niej
podmioty. Wśród nich możemy wyróżnić najistotniejsze: ideologię, legitymizację
polityczną, kulturę polityczną, elitę polityczną czy konflikt polityczny. Determinują one
— podobnie jak decyzje polityczne, systemy polityczne, opinia publiczna — kształt oraz
charakter władzy politycznej oraz sposób jej sprawowania. Stanowią przy tym istotne dla
poznania naukowego narzędzia badawcze, stanowiąc kontekst dla formułowania sądów
oraz twierdzeń natury ogólnej i szczegółowej.

2

Determinanty teorii polityki

1. Ideologia a polityka

W literaturze przedmiotu występują liczne ujęcia relacji między polityką a ideologią, które
determinują kształt badań naukowych

1

. Wśród nich można wymienić dwa zasadnicze:

⎯ podejście zakładające wpływ czynników o charakterze ideologicznym na zjawiska oraz

procesy polityczne,

⎯ podejście zaprzeczające wpływowi czynników o charakterze ideologicznym na zjawiska

oraz procesy polityczne (Ulicka, 2004: 303).

W związku z tym na potrzeby niniejszego opracowania przyjmuje się, że związek między
ideologią a polityką występuje. Ideologia bowiem jest systemem poglądów
zorientowanych na działanie w czasie i w przestrzeni, który wyraża interesy określonej
grupy społecznej i jest jako taki przez nią uznawany.

Generalnie przyjmuje się, że ideologia to:
⎯ usystematyzowany całokształt idei, poglądów na świat i życie społeczne, a także

wartości i celów, właściwy dla określonej części społeczeństwa czy grupy społecznej,
danego kierunku, prądu politycznego, ekonomicznego, a nawet artystycznego
(Olszewski, 2002: 104),

⎯ usystematyzowany zbiór poglądów, którego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny

związek z interesami i dążeniami grupy społecznej i w którego skład wchodzą
— powstałe i upowszechnione w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki życia
danej grupy — idee, opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzane z nich
dyrektywy działania (Wiatr, 1999),

⎯ uporządkowany system wartości i celów przypisywanych wielkim zbiorowościom, który

to zbiór uzasadnia działania polityczne i jest nadrzędny wobec poglądów i postaw jej
zwolenników (Ryszka, 1984),

⎯ usystematyzowany zbiór poglądów, który jest wyrazem interesów jakiejś grupy

społecznej, stanowiący zespół dyrektyw działania, zmierzających do utrwalenia lub
zmiany określonych stosunków społecznych (Zieliński, 1999).

Cechami ideologii politycznej są zatem: uporządkowany obraz świata realnego i jego
pożądana wizja w przyszłości, a także duży stopień ogólności celów oraz sposobów

1

Ideologia stanowi rozwiniętą formę myśli politycznej, niezależną od doktryny i programu

politycznego.

3

Determinanty teorii polityki

działania. Ponadto występują w niej ogólne sądy wartościujące, które określają wartości
przyjmowane za punkt wyjścia do oceny zjawisk i procesów politycznych

2

.

Należy w tym miejscu podkreślić fakt częstego odwoływania się przez twórców ideologii
np. do analiz naukowych bądź wręcz podbudowy pseudonaukowej (np. ideologia
faszystowska, nazistowska czy wiele innych). Tego typu zabieg nie przesądza jednak
o tym, że są one wówczas częścią nauki. Ich zadaniem nie jest bowiem analiza
rzeczywistości w kategoriach prawdy i fałszu, lecz jej idealizacja (Tokarczyk, 1998).

Ideologie pełnią przy tym kilka istotnych funkcji społecznych. Są to:
⎯ funkcja programowa — polegająca na tworzeniu wizji innego, lepszego

społeczeństwa i państwa, pobudzeniu do działania grup społecznych, kształtowaniu
podstaw organizujących partie czy ruchy polityczne, określaniu ogólnego obrazu
świata w celu jego konkretyzacji poprzez doktrynę i program polityczny,

⎯ funkcja motywacyjna — polegająca na wyróżnieniu interesów danej grupy

i tworzeniu w niej przekonania, iż jej interesy nie są dostatecznie reprezentowane
wobec władzy bądź jest ona dyskryminowana — w konsekwencji pobudza to do
działań politycznych,

⎯ funkcja legitymizująca — polegająca na tworzeniu przychylnej atmosfery

społecznej i ugruntowywaniu przekonania, że istniejący ustrój i władza są prawowite,
zgodne z naturalnymi procesami rozwoju państwa i społeczeństwa (często w tym
działaniu w negatywnym świetle ukazuje poprzednią władzę, a niekiedy zupełnie je
dyskredytuje) (Tokarczyk, 1998).

Ideologia tłumaczy sens polityki i uzasadnia działania polityczne (Ryszka, 1984). Ich
różnorodny charakter sprawia przy tym, że występują w każdym kontekście życia
społecznego, określając rzeczywistość społeczną

3

.

2

Kenneth Minogue wskazuje, że obecność ideologii sygnalizuje zwykle trzyczęściowa struktura

systemu myślowego. Część pierwsza dotyczy np. twierdzenia, że przeszłość jest historią ucisku
jakiejś abstrakcyjnie wyróżnionej klasy ludzi, np. robotników. Część druga to stwierdzenie, że
obowiązkiem czasów współczesnych jest mobilizacja uciśnionej klasy do walki z uciskiem. Częścią

trzecią jest cel walki, czyli zbudowanie w pełni sprawiedliwego społeczeństwa, co zwykle
określane jest mianem wyzwolenia. Ideologia składa się zatem z trzech części: ucisku, walki

i wyzwolenia (Minogue, 1997).

3

Wśród ideologii, przy użyciu odmiennych kryteriów, wyróżnia się przy tym ich różnorodne

odmiany: prawicowe (liberalizm, konserwatyzm), lewicowe (socjalistyczne, socjaldemokratyczne,
komunistyczne, anarchizujące itp.) czy też historyczne (z uwagi na cezury czasowe, postępowe,

zachowawcze itp.) lub narodowe (nacjonalistyczne, internacjonalistyczne).

4

Determinanty teorii polityki

Struktury, przez które ideologia oddziałuje na politykę są przy tym odmienne
w przypadku państw demokratycznych i autorytarnych, totalitarnych. Jest to istotne
rozróżnienie występujące w teorii polityki. W państwach demokratycznych ideologie
wpływają na politykę poprzez:
1. Partie polityczne oraz związane z nimi organizacje społeczne (formalne, nieformalne),

które uczestniczą w walce o władzę oraz biorą udział w jej sprawowaniu.

2. Partie i ruchy społeczne, które z powodów programowych (np. ugrupowania skrajnie

prawicowe czy skrajnie lewicowe) nie mają bezpośredniego wpływu na proces
sprawowania władzy, lecz oddziałują na nią w sposób pośredni.

3. Ruchy społeczne, które nie uczestniczą w walce o sprawowanie władzy, lecz aktywnie

wpływają na proces polityczny (np. ekologiczne, feministyczne, pacyfistyczne itp.). Na
system polityczny oddziałują w sposób:
⎯ bezpośredni — stosując lobbing,
⎯ pośredni — wpływając na zmiany programów głównych partii politycznych, które,

dążąc do poszerzenia swojego kręgu wyborców, decydują się na włączanie
postulatów „alternatywnych”.

Niekiedy ruchy te przekształcają się w partie polityczne i wówczas biorą udział w walce
o władzę tak, jak wymienione w pkt. 1.

4. Środowiska opiniotwórcze, zwłaszcza intelektualne, powiązane z ugrupowaniami

parlamentarnymi i pozaparlamentarnymi (Ulicka, 2004).

W literaturze przedmiotu analizie naukowej zazwyczaj poddawany jest mechanizm
oddziaływania ideologii w skali państw, wspólnot międzynarodowych (jako rezultatu
np. procesu integracji — Unia Europejska, Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu
itp.). Należy przy tym podkreślić, iż inne są determinanty teorii polityki w przypadku
państw, inne zaś w przypadku wspólnot międzynarodowych, gdyż podejściem do tych
zagadnień rządzą całkowicie odmienne ujęcia problematyki.

W państwach autokratycznych i totalitarnych ideologia posiada odmienne znaczenie niż
w państwach demokratycznych. Zwykle organizacją społeczną, uprawnioną do posiadania
jedynej — uznawanej za prawowitą — ideologii, jest partia rządząca. Nie pozwala ona na
istnienie innych struktur społecznych, sankcjonując swój prymat w rozwiązaniach
normatywnych (konstytucji, ustawach). Przykładem tego typu rozwiązań może być
Polska Rzeczpospolita Ludowa, Związek Radziecki czy współcześnie Korea Północna.
Wówczas wszelka opozycja polityczna (wśród niej przede wszystkim intelektualiści) ma
zwykle charakter nielegalny, a głoszone przez nią idee traktowane są jako zagrożenie nie
tylko dla partii rządzącej, lecz także dla państwa (Antoszewski, 1999).

5

Determinanty teorii polityki

W związku z tym ideologie, oddziałując przez partie polityczne, organizacje społeczne,
a także jednostki, określają politykę. Ich wpływ jest szczególnie widoczny:
⎯ w rozwiązaniach ustrojowych właściwych poszczególnym typom państw (Ulicka, 2004),
⎯ w funkcjonowaniu systemów politycznych w poszczególnych państwach (Ulicka, 2004),
⎯ we wzajemnych związkach między państwami, zwykle na forum międzynarodowym

(Kukułka, 2000).

W pierwszym przypadku ideologia określa ustrój państwa poprzez konstytucję oraz
towarzyszące jej ustawy (akty prawne), w drugim przypadku ideologia wyraża się
w formule sprawowania władzy (istnienia opozycji, zmian rządów itp.), w trzecim
przypadku natomiast — we wzajemnych działaniach państw wobec siebie oraz wobec
podmiotów trzecich. W każdym z wymienionych przypadków ideologia służy:
⎯ określaniu celów politycznych,
⎯ określaniu strategii mających zapewnić ich realizację,
⎯ analizie i ocenie działań politycznych podejmowanych na rzecz urzeczywistnienia

zakładanych celów (Ulicka, 2004).

W związku z tym związki między ideologią a polityką są ścisłe. Ideologia bowiem określa
zakres oraz spektrum działań, które powinny być podjęte na rzecz zapewnienia bytu
i rozwoju państwa poprzez jego władze polityczne. Główne z tych działań mają charakter
władczy, wszystkie zaś — charakter zinstytucjonalizowany. Stąd też związek między
ideologią–doktryną–programem oraz strategią (działania) jest tak bliski (Zieliński, 1999).

6

Determinanty teorii polityki

2. Legitymizacja polityczna

Kolejnym istotnym determinantem teorii polityki jest legitymizacja polityczna. W naukach
politycznych legitymizacja — częściej legitymacja (od łac. legitimus — zgodny z prawem)
— oznacza prawomocność wykonywania władzy

4

. Jako cecha porządku politycznego

uzasadniająca jego prawomocność (legitymizacja władzy państwowej) stanowi
podstawowy problem każdego porządku politycznego, wiąże się bowiem z uznaniem
prawomocności władzy przez jej poddanych

5

. Na tym tle w literaturze przedmiotu

występują liczne podejścia do definicji legitymizacji władzy politycznej (m.in. Johna
Locke’a, Josepha de Maistre’a, Jeana Jaacques’a Rosseau, Alexisa de Tocquevilla,
Seymoura Martina Lipseta, Roberta Alana Dahla, Carla J. Friedricha, Branko Horvata,
Paula Levisa, Maxa Webera, Jürgena Harbemasa, Jadwigi Staniszkis, Mirosławy Marody
oraz wielu innych). Każdemu z przyjętych podejść zwykle towarzyszy całościowe ujęcie
problematyki władzy oraz jej legitymizacji.

Nie odnosząc się do koncepcji legitymizacji władzy politycznej, ujmowanej w sposób
tradycyjny oraz behawioralny, na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto koncepcję
oraz definicję normatywną wraz z towarzyszącym temu podejściem Maxa Webera.
Stwierdza on, że l e g i t y m i z a c j a p o l i t y c z n a w ł a d z y t o a p r o b a t a d l a s t a n u

4

Pojęcie legitymizacja władzy ma swój rodowód w starożytności — m.in. Cycero używał terminów

legitimum imperium (imperium prawomocne) oraz potestas legitima (posiadające legitymizację).

Współcześnie istnieją takie terminy, jak: legitymizacja (prawomocność), autolegitymizacja,
samolegitymizacja, legitymność, wiarygodność, prawowitość czy też autorytet władzy,

illegitymizacja (nieprawomocność).

5

Według Maxa Webera istnieją trzy typy idealne prawomocnej władzy: władza oparta na tradycji,

władza oparta na podstawach charyzmatycznych oraz na przesłankach legalności. Typy idealne
panowania nie występują nigdy w formie czystej i są jedynie naukowym instrumentem analizy

bardzo złożonej rzeczywistości społecznej. Problem deficytu, kryzysu lub stałego braku
legitymizacji władzy występuje szczególnie wyraźnie w krajach o autorytarnych, totalitarnych
systemach politycznych. Ze względu na negatywne doświadczenia z dyktaturami totalitarnymi

(totalitaryzm) i kultem jednostki, ukształtowała się współcześnie świadomość, że prawomocna
władza potrzebuje aprobaty społeczeństwa i stąd legitymizacja przysługuje tylko systemowi

demokratycznemu. Współczesne teorie demokracji uznają panowanie jakiejś władzy za
prawomocne, jeżeli opiera się ona na woli społeczeństw, szczególnie zaś na demokratycznych

wyborach (demokracja parlamentarna). Ponadto władza musi mieć swoje potwierdzenie
w demokratycznej konstytucji. Na tej drodze tworzy się wola polityczna obywateli (consensus)

posiadająca siłę legitymizującą (Weber, 1972).

7

Determinanty teorii polityki

s y s t e m u p o l i t y c z n e g o i ł a d u s p o ł e c z n e g o , w k t ó r y m j e s t o n a
w y k o n y w a n a . Stąd też u klasyka teorii prawomocności legitymizacja polityczna
rozumiana jest jako:
⎯ roszczenie do władzy,
⎯ akceptacja roszczeń do władzy,
⎯ uzasadnienie dla istniejących form dominacji politycznej,
⎯ obietnice (rzeczywiste lub fałszywe), iż dany system polityczny przyczyni się realizacji

potrzeb (indywidualnych i zbiorowych),

⎯ samo uzasadnienie grup rządzących, ich szczególnej pozycji i uprzywilejowania do

kreowania wartości, praw, przywilejów oraz rzeczywistości społecznej
(Bensman, 1979).

Znaczenie legitymizacji władzy politycznej Max Weber wyprowadza z jej funkcjonalności,
a także z korzyści wynikających z niej dla obywateli. Posiadanie legitymizacji władzy:
⎯ jest korzystne i nobilitujące,
⎯ sprzyja trwałości porządku społecznego, jego integralności oraz stabilności politycznej,
⎯ powoduje zmniejszenie materialnych nakładów związanych ze sprawowaniem władzy,

bez konieczności utrzymywania zbyt dużego aparatu przymusu,

⎯ umożliwia skuteczne operowanie środkami sprawowania władzy,
⎯ rozszerza zakres władzy realnej, umożliwiając jej oddziaływanie w poszczególnych

dziedzinach życia społecznego,

⎯ zwiększa pewność realizacji celów władzy, jej siłę i efektywność — poprzez

zwiększanie posłuchu oraz prawdopodobieństwo wykonania poleceń (Sokół, 2002:
174–175).

Towarzyszące sprawowaniu władzy wysiłki na rzecz jej legitymizacji konfrontowane są
w sposób stały w rzeczywistości społecznej z wartościami tożsamymi dla danej kultury
(politycznej, społecznej etc.). W rezultacie tej konfrontacji pojawiają się uzasadnienia
dla:
⎯ roszczeń legitymizacyjnych,
⎯ tytułów do rządzenia, na które powołują się rządzący,
⎯ uznawanej wizji dobrego systemu politycznego.

Razem wszystkie te elementy tworzą charakterystyczną dla poszczególnych systemów
politycznych formułę legitymizacyjną, w której zawarte są argumenty, działania,
procedury, symbole (Lamentowicz, 1987).

8

Determinanty teorii polityki

Wśród argumentów uzasadniających roszczenia legitymizacyjne oraz tytuły do rządzenia
można wymienić: konieczność (władza musi być sprawowana, ponieważ taka jest
potrzeba struktur społecznych), potrzebę zmian (rzeczywistość społeczna wymaga
doskonalenia, w związku z tym należy ją zmieniać). Argumenty te są przede wszystkim
natury pragmatycznej, jednak niekiedy pojawiają się także argumenty natury etycznej,
podkreślające zasługi, cnoty itp. jako argumenty uzasadniające uzyskanie bądź
sprawowanie władzy (np. w wyborach parlamentarnych czy prezydenckich) (Sokół,
2004: 228).

W literaturze przedmiotu występują liczne zestawienia argumentów uzasadniających
tytuły do rządzenia. Zwykle wymieniane są podstawowe, odwołujące się do genezy
władzy, cech władzy oraz wizji władzy czy też legitymizacji legalnej, ideologicznej,
historycznej, moralnej, socjologicznej, uczestniczącej, funkcjonalnej, technokratycznej,
geopolitycznej, a także wielu innych. W związku z tym, na potrzeby niniejszego
opracowania przyjęto argumentację podstawową, odwołującą się do genezy władzy, cech
władzy oraz wizji władzy.

Argumenty odnoszące się do genezy władzy:
⎯ władza pochodzi od niepodważalnego autorytetu (Boga, bóstwa, monarchy, elity),
⎯ władza wynika z zawartej umowy (jej powagi i autorytetu zawierających ją osób).

Argumenty odnoszące się do cech władzy:
⎯ bezalternatywność władzy (uwarunkowania przesądzają o konieczności jej aprobaty),
⎯ zgodność władzy z naturalnym porządkiem rzeczy (racje quasi-rozumowe przesądzają

o aprobacie takiego a nie innego stanu rzeczy),

⎯ odwieczność władzy (była, jest i będzie),
⎯ obowiązujące normy (umocowanie władzy w powszechnie przyjętym i obowiązującym

prawie — demokracja parlamentarna, równość wobec prawa itp.),

⎯ kierowanie się etyką i moralnością w sprawowaniu władzy.

Argumenty odnoszące się do wizji władzy:
⎯ sukcesy władzy w osiąganiu celów politycznych, zapewnianiu potrzeb społecznych itp.,
⎯ dążenie do realizacji obietnic, np. wyborczych,
⎯ tożsamość interesów władzy oraz wielkich grup społecznych (odwoływanie się do

poczucia egoizmu grupowego na zasadzie: tylko władza jest w stanie zapewnić
stabilność, pewność itp.).

9

Determinanty teorii polityki

Jak podkreśla Carl J. Friedrich, rządzący, którzy poprawiają standard życia, zasługują na
legitymizację. Sukcesy w czasie wojny i pokoju dają im moralny tytuł do sprawowania
władzy (Friedrich, 1963).

Należy w tym miejscu podkreślić, iż argumenty uzasadniające roszczenia legitymizacyjne
oraz tytuły do rządzenia wzmacniane są decyzjami politycznymi decydentów
politycznych. Ich celem jest kształtowanie postaw i zachowań jednostkowych
i zbiorowych przy wykorzystaniu technik perswazji i manipulacji.

Wśród t e c h n i k p e r s w a z j i wymienia się argumentację oraz sankcje pozytywne
(nagrody, pochwały, wyróżnienia, odznaczenia, itp.). Wśród t e c h n i k m a n i p u l a c j i
wymienia się środki językowe oraz pozajęzykowe (pierwsze z nich dotyczą przekazu,
pojęć i ich znaczeń — np. wyrażeń wywyższających, ośmieszających, ignorujących
adwersarza, drugie zaś symboli — religijnych, narodowych itp.). Wspólnie techniki
perswazji znajdują swoje zastosowanie w ramach tzw. socjotechniki (inżynierii
społecznej) (Sokół, 2004).

Zastosowanie socjotechniki w kształtowaniu postaw politycznych legitymizujących władzę
polityczną odbywa się:
⎯ w makroskali — w oddziaływaniach na społeczeństwo prawa, realizacji zasad

ustrojowych, w procedurach wyborczych, w propagandzie, mass mediach, reklamie
politycznej. Wówczas socjotechnika ukierunkowana jest na każdego potencjalnego
odbiorcę, mając na celu jego identyfikację z ogólnym kierunkiem polityki oraz
uzyskanie jego aprobaty dla sprawowania władzy;

⎯ w mikroskali — w oddziaływaniach na poszczególne grupy społeczne i jednostki

w sposób sformalizowany oraz niesformalizowany, poprzez kontakty interpersonalne
(oficjalne i towarzyskie), grupy nacisku czy też „literaturę” polityczną (broszury,
manifesty itp.). Wówczas socjotechnika ukierunkowana jest na wyodrębnione (ściśle
określone) grupy społeczne i jednostki (przede wszystkim z uwagi na ich rolę
i znaczenie w społeczeństwie), starając się wpłynąć na ich postawę społeczno-
polityczną (zwykle poprzez dystrybucję dóbr materialnych i niematerialnych) w ten
sposób, by uzyskać z ich strony konfirmację istniejącego stanu, wspieranie działań
ośrodków władzy oraz deprecjonowanie poglądów przeciwnych do ośrodków władzy
(Misiak, 2002: 349–350).

Na tym tle najtrudniejszą rzeczą jest formułowanie właściwych zaleceń oraz przestróg
dotyczących kształtowania rzeczywistości społecznej. Zwykle bowiem socjotechnika
wyraża się poprzez zbiór dyrektyw dotyczących tego, jak za pomocą odpowiednich

10

Determinanty teorii polityki

środków osiągnąć zamierzone rezultaty, opierając cię na uznawanych ocenach
i przyjętych wartościach

6

.

W ujęciu normatywnym jednym z najistotniejszych podejść teoretycznych do
legitymizacji władzy politycznej jest tzw. l e g i t y m i z a c j a p r o c e d u r a l n a . Prawo oraz
towarzyszące mu procedury wyborcze, ustawodawcze i sądowe zapewniają zasadniczą
podstawę do legitymizacji władzy politycznej

7

. Warunkiem, który musi przy tym spełnić

system społeczny, jest jego policentryczność, czyli istnienie demokratycznej organizacji
społeczeństwa, w której występuje wyłanianie przedstawicieli reprezentujących
poszczególne grupy społeczne. Niekiedy legitymizacja proceduralna występuje także
w systemach monocentrycznych (np. autorytarnych, w których sprawuje władzę jedna
partia). Wówczas takie procedury legitymizacyjne, jak: propaganda, agitacja, cenzura
prewencyjna, centralizm polityczny uniemożliwiają, a zarazem umożliwiają w bardzo
ograniczony sposób stosowanie procedur właściwych systemom policentrycznym
(Sokół, 2004).

W literaturze przedmiotu podkreśla się również, iż sprawujący władzę — niezależnie od
sposobu jej legitymizacji — dla uprawomocnienia swych działań zawsze stosują określoną
symbolikę. Stąd też symbole pełnią tę samą funkcję, co argumenty, działania
i procedury, stanowiąc dopełnienie formuły legitymizacji systemu (symbole państwowe
czy narodowe są zwykle dopełnieniem „rytuału” politycznego podczas uroczystości
i świąt). Najczęściej symbole te służą oddawaniu czci i demonstrowaniu wrogości,
afirmacji sacrum i negacji profanum. S

6

Do zasadniczych metod socjotechnicznych należy wykorzystywanie teorii gier i zasad formalizacji

tworzonych przez ten kierunek (programy komputerowe, symulacje). Stosowane są także metody

infiltracji przez zyskiwanie sprzymierzeńców w grupach będących przedmiotem manipulacji (np.
poprzez metody tzw. czarnej propagandy, wyolbrzymiania własnych umiejętności i zdolności
— możliwości, sił i środków — dla zdeprymowania przeciwników) (Lijphart, 1998: 69–80).

7

Prawo jest jednym z najważniejszych czynników integrujących współczesne systemy społeczne.

Cechą systemu, w którym decydują procedury jest bowiem to, że ich uczestnicy występują jako

reprezentanci społeczeństwa (poszczególnych grup społecznych), nie zaś we własnym imieniu.
Jako przedstawiciele społeczeństwa przyjmują odpowiedzialność za podejmowane decyzje

polityczne in blanco. Legitymizacja systemu jest zatem względnie niezależna od stanów
społecznej świadomości, procesów motywacyjnych czy standardów aksjologicznych (wartości)

(Sokół, 2004).

11

Determinanty teorii polityki

tąd też podmiot zabiegający o legitymizację posługuje się symbolami po to, by:
⎯ utrwalić ogólne zasady ustroju społecznego (wspólnoty),
⎯ umocnić zasady i metody rządzenia (symbolika siły),
⎯ nadać odpowiednią rangę (urzędom, osobom urzędowym).

W konsekwencji celem podmiotu jest umocnienie przekonania o prawie do posiadania
władzy (przykładem może być symbolika państwowa pojawiająca się na dokumentach
urzędowych, podkreślających np. związek obywatela z państwem). W związku z tym rola
i znaczenie symboli w polityce są istotne dla poznania naukowego.

12

Determinanty teorii polityki

3. Kultura polityczna

Pojęcie kultury politycznej pojawiło się po raz pierwszy w XIX wieku, choć we
wcześniejszych stuleciach i tysiącleciach we wszystkich niemal kręgach cywilizacyjnych
było ono znane

8

. Należy przy tym podkreślić, iż zakres treści tego pojęcia nie jest

jednoznaczny i w literaturze przedmiotu spotykamy liczne definicje

9

. Wśród nich można

wymienić ujęcia kultury politycznej:
⎯ jako postawy wobec polityki wszystkich osób uczestniczących w systemie politycznym

(postrzeganie swego udziału w polityce, zasady indywidualnego zachowania w życiu
politycznym, naczelne zasady i wartości — cele systemu politycznego, podstawowe
reguły zachowań — działań politycznych, podstawowe instytucje polityczne)
(Sobolewski, 1979: 12);

⎯ jako ogółu postaw, wartości i wzorów dotyczących wzajemnych stosunków władzy

i obywateli. Do kultury politycznej zaliczamy więc:

• wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi,
• ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być

sprawowana władza,

• emocjonalną stronę postaw politycznych, jak np. miłość ojczyzny, wrogość

w stosunku do nieprzyjaciół,

• uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak

można i jak należy postępować w życiu politycznym (Wiatr, 1977: 335).

Według jeszcze innej definicji kultura polityczna obejmuje wszelkie formy i przejawy
politycznej aktywności ludzkiej jako zbiorowy, trwały i zobiektywizowany oraz
zintegrowany całościowo dorobek, osadzony w czasie i w przestrzeni, dostępny
doświadczeniu całej zbiorowości lub przynajmniej pewnym grupom, będący rezultatem
twórczego i przetwórczego wysiłku pokoleń, obejmujący materialne i niematerialne
wytwory działań ludzkich, w tym także systemy wartości i wzory zachowań, których

8

Na każdym etapie rozwoju cywilizacji wypowiadano się co do stanu świadomości społeczeństwa,

kondycji rządzących i rządzonych, działań poszczególnych jednostek oraz całych zbiorowości. Owe

wartościujące sądy i wypowiedzi dotyczące niemal każdego aspektu życia politycznego
znajdowano na tabliczkach z inskrypcjami klinowymi w starożytnej Sumerii, w Starym

Testamencie, w przemyśleniach greckich filozofów (Janowski, 2004: 338).

9

Zakres pojęciowy terminu kultura polityczna w teorii nauki o polityce nie jest jednoznaczny.

Wiąże się to przede wszystkim z jego interdyscyplinarnością (Kamińska-Szmaj, 1994: 9).

13

Determinanty teorii polityki

jądrem jest polityka, w tym osobliwie władza, jej zdobycie, utrzymanie i wykorzystanie
(Janowski, 2004: 343).

W związku z tym kultura polityczna może być postrzegana na różnych płaszczyznach
jako:
⎯ savoir-vivre życia politycznego (style zachowania politycznego),
⎯ świadomość, postawy i orientacje polityczne,
⎯ część większej całości — globalnej, regionalnej, subregionalnej, lokalnej,
⎯ relacje obywatel–instytucje polityczne,
⎯ obyczaje i normy reglamentujące zachowania polityczne.

Tym samym k u l t u r a p o l i t y c z n a t o p o s t a w y , o r i e n t a c j e i z a c h o w a n i a
l u d z i z w i ą z a n e z p r o c e s e m r z ą d z e n i a w r a m a c h d a n e g o s y s t e m u
p o l i t y c z n e g o (Bodio, 2002: 177).

W literaturze przedmiotu w teorii polityki wyróżniane są różne typy kultury politycznej.
Wśród nich najpowszechniejszym ujęciem jest podział Gabriela A. Almonda
i Sidneya C. Verby’ego, którzy wyróżnili:
⎯ kulturę zaściankową — jest ona charakterystyczna dla jednostek i grup społecznych

o niskiej świadomości politycznej, właściwej np. niektórym plemionom afrykańskim,

⎯ kulturę poddańczą — jest to typ kultury jednostek i grup społecznych

przedkładających w swoich zachowaniach adaptację i podległość wobec poleceń
płynących z systemu politycznego — przykładem może być kultura państw Azji
Centralnej (Kazachstanu, Kirgistanu oraz wielu innych),

⎯ kulturę uczestnictwa — jest ona charakterystyczna dla jednostek i grup społecznych

dążących do podmiotowości politycznej — aktywnego uczestniczenia w życiu
politycznym (ten typ kultury preferowany jest w państwach demokratycznych)
(Almond, Verby, 1995: 328).

W oparciu o powyższy podział tworzone są podziały pochodne (np. kultura zaściankowo-
poddańcza, poddańczo-uczestnicząca, zaściankowo-uczestnicząca, obywatelska) (Bodio,
2002). Na tym tle dokonywane jest bardzo istotne rozróżnienie warunkujące poznanie
naukowe. Wiąże się ono z klasycznym podziałem na systemy autorytarne, totalitarne
oraz demokratyczne. W każdym z nich inne cechy własne będą przesądzać o typie kultury
politycznej.

14

Determinanty teorii polityki

W systemie autorytarnym i totalitarnym kultura polityczna wyrażana jest poprzez:
⎯ eliminację praw jednostkowych,
⎯ totalne upolitycznienie rzeczywistości społecznej,
⎯ wymuszoną aktywność jednostek i grup społecznych wedle wzorów i zasad życia

społecznego podporządkowanego określonej ideologii i doktrynie,

⎯ wszechwładną władzę oraz kult (zwykle wodza, partii),
⎯ elementy nacjonalizmu i szowinizmu występujące w życiu politycznym,
⎯ uzasadnienie systemu politycznego.

W systemie pluralistycznym (demokratycznym) kultura polityczna wyrażana jest przez:
⎯ zespół wzorów, wartości i postaw o standardach humanistycznych,
⎯ wolną grę sił politycznych pod warunkiem przestrzegania podstawowych zasad

(wolności i praw obywatelskich),

⎯ demokratyczne techniki legitymizacji władzy politycznej,
⎯ koncentrację na życiu politycznym, standardach (Bodio, 2002).

W teorii polityki wiele uwagi poświęca się kryteriom, czyli miernikom, według których
można formułować sądy wartościujące. Zwykle odbywa się to przez katalog zasad
postępowania, obowiązujących w strukturach politycznych sprawujących i wykonujących
władzę. W związku z tym, że poszukiwanie norm i wzorów jest niezwykle trudne,
w praktyce badawczej poszukiwane są odpowiedzi na następujące pytania:
⎯ czy istnieją rządy prawa (tj. czy sprawowanie władzy odbywa się w oparciu o prawo

oraz poprzez prawo)?

⎯ jaki jest stosunek społeczeństwa do organów przedstawicielskich i władzy?
⎯ jaka jest rola parlamentu, organów ustawodawczych i wykonawczych?
⎯ czy istnieją „żywe” formy życia politycznego?
⎯ czy siłą rządzących jest poparcie społeczne?
⎯ czy istnieje swoboda wypowiadania myśli i poglądów?
⎯ jaka jest rola jednostki w życiu publicznym?
⎯ czy istnieje równowaga między tym, co prywatne a tym, co publiczne?
⎯ w jaki sposób rozwiązywane są sytuacje konfliktowe?
⎯ czy respektowane są zasady tolerancji?
⎯ jaka jest wiedza polityczna społeczeństwa? (Kamińska-Szmaj, 1994).

Pytania te można rozwijać, a stopień ich szczegółowości oraz zakres są praktycznie
nieograniczone. Oznacza to, że sposób badania kultury politycznej w teorii polityki zależy
od dwóch rzeczy: od doboru kryteriów oceny kultury politycznej i od przedmiotu badań
(np. struktur społecznych, związków politycznych itp.).

15

Determinanty teorii polityki

4. Elita polityczna

W każdym społeczeństwie — niezależnie od cywilizacji, czasu i przestrzeni — formują się
grupy jednostek sprawujących władzę, które określane są mianem elity politycznej
(Wright Mills, 1956: 5–7). Jest to grupa ludzi, którzy dysponują szczególną władzą z racji
aktywnej kontroli, jaką sprawują nad zasobami (mianem zasobów określane są rzeczy
rzadkie, wpływające na ludzkie życie, są przy tym przedmiotem potrzeb i pragnień, a ich
podaż jest mniejsza od popytu) (Etzioni-Halevy, 1998: 315). W nowoczesnych
społeczeństwach do elit należą osoby, które zajmują najwyższe pozycje polityczne. Są to
członkowie rządów, komisji parlamentarnych czy przywódcy partii politycznych. Do elity
zaliczani są także najwyżsi przedstawiciele biurokracji, wojska, policji i sądownictwa.

W literaturze przedmiotu problemy teoretyczne związane z elitami wiążą się zwykle ze
sposobem sprawowania przez nie władzy oraz z wykorzystaniem w tym celu zasobów,
którymi dysponują. W zasobach tych wymieniane są: środki przemocy, środki
organizacyjno-administracyjne (umiejętność organizowania celowo działających zespołów
ludzkich), środki kontroli, a także zasoby niematerialne: wiedza, informacje czy też
ideologia. Ponadto do zasobów zaliczane są: środki materialno-ekonomiczne (tj. kapitał,
środki produkcji i wymiany, przedsiębiorstwa), czynniki psychiczne i osobowościowe
(charyzma, motywacja, pasja). Wszystkie wymienione zasoby są ze sobą powiązane
i wykorzystywane w odmiennych kombinacjach. Stąd też w literaturze przedmiotu
stosuje się typologię elit z uwagi na kształt i charakter posiadanych zasobów, np. elity
polityczne, ekonomiczne, wojskowe, medialne itd. (Etzioni-Halevy, 1998).

O przynależności do elit decyduje przy tym nie tylko zakres zasobów, jakimi się
dysponuje, lecz także mentalność jednostkowa i grupowa. Wynika to z konfrontacji
hierarchicznego oraz równego (względem siebie) sposobu postrzegania rzeczywistości
społecznej przez jednostki i grupy społeczne, który ukształtowany został w paleolicie
(powstanie zjawiska społecznego w postaci decydentów i poddanych decyzji) (Mika,
1981: 3). Stąd też w społeczeństwie w sposób stały konfrontowane są dwa podejścia:
elitarystyczne oraz egalitarystyczne, które nadają ostateczny kontekst oraz kształt
zjawisku elity politycznej. Nie bez znaczenia jest przy tym kontekst sytuacyjny, w którym
człowiek uwikłany jest w przynależność do różnych typów zbiorowości społecznych.

Podejście elitarystyczne ujmuje rzeczywistość społeczną w sposób hierarchiczny.
Elitarysta żywi przekonanie, iż ludzie reprezentują różne wartości czy też użyteczność,
w związku z czym powinni być traktowani adekwatnie do swych zasług. Stąd też

16

definiowanie własnej tożsamości odbywa się w stosunku do jakiejś hierarchii
wartości (pod uwagę brany jest np. stopień zamożności czy udział w sprawowaniu
władzy politycznej). Podejście egalitarystyczne ujmuje rzeczywistość jako układ
stosunków między istotami równymi sobie. Stąd też egalitarysta opiera więzi spo-
łeczne na uznaniu równości partnerów, z zachowaniem wzajemności, a swoją
tożsamość buduje głównie poprzez przynależność do grupy (Skarżyńska, 1990).

W literaturze politologicznej oraz leksykonach występują liczne definicje elity (około
czterdziestu). Autorami najpopularniejszych są Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca,
Richard Michelis, Cecill W. Mills. Według ich definicji elita to wyodrębniona, choć
niekoniecznie w sposób sformalizowany, grupa przywódcza, stanowiąca wzór
dla reszty społeczeństwa, kierująca jego życiem i określająca lub
przynajmniej wpływająca na kierunek jego rozwoju w skali co najmniej
ogólnokrajowej. Zwykle jest ona usytuowana w różnych segmentach struktury
społecznej i niekoniecznie w oficjalnym establishmencie. Na tym tle szczególna rola
przypisywana jest elicie politycznej oraz kulturalnej (intelektualnej) (Sokół,
Żmigrodzki, 2004: 455–456).

Na tym tle podstawami do wyodrębniania elity politycznej są następujące metody:
— pozycyjna — tj. wyodrębnienie elity na podstawie pełnionych kierowniczych
funkcji,
— reputacyjna — tj. wyodrębnienie na podstawie opinii publicznej, której
przypisuje istotny wpływ na decyzje państwowe,
— decyzyjna — tj. na podstawie kryterium decyzji (wagi i znaczenia), które są
podejmowane bądź na których podejmowanie wywierany jest wpływ
poszczególnych osób (Sokół, Żmigrodzki, 2004: 455–456).

Powyższe metody w teorii polityki występują w dwóch odmiennych perspektywach
badawczych w studiach nad elitami. Są to:
— perspektywa stratyfikacyjna (Vilfreda Pareta), która charakteryzuje elitę poprzez
cechy położenia społecznego — władzę, bogactwo, walory intelektualne, prestiż
społeczny oraz rodzaj więzi wewnętrznych, który łączy przedstawicieli elity (więzi
towarzyskie czy też wspólnota interesów),
— perspektywa instytucjonalna (Maxa Webera), która charakteryzuje elitę
poprzez instytucje władzy oraz organizacje polityczne (warstwa polityków
pojawiła się w scentralizowanym, nowożytnym państwie) (Wesołowski, 1977).

Obie te perspektywy w sposób całościowy ujmują istotę elity politycznej, jej rolę
i miejsce w strukturze społecznej. W literaturze przedmiotu występują przy tym liczne

Determinanty teorii polityki

17

Determinanty teorii polityki

kryteria selekcji elit w społeczeństwie. Warto w tym miejscu podkreślić, iż elita jest przy
tym wyodrębniana w oparciu o podział na klasy społeczne (Wesołowski, 1977). Na tym
tle, w teorii polityki, elita występuje jako klasa wyższa — ponad klasą średnią oraz niższą
(ów podział nie wyklucza wyodrębniania elit wewnątrz poszczególnych klas
społecznych)

10

.

Niezależnie od odmienności różnorodnych koncepcji klas społecznych występujących
w literaturze przedmiotu, ich wspólnym mianownikiem jest to, że opierają się na
tożsamych (wspólnych) założeniach teoretycznych. Po pierwsze — klasy jako
podstawowe grupy o strukturze społecznej są pochodną podziałów ekonomicznych
(dostępności do dóbr i ich podziału). Stąd też klasy są grupami o charakterze
ekonomicznym. Po drugie — podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych
z systemem przywilejów lub upośledzeń, niewyznaczonych przez kryteria biologiczne. Po
trzecie — przynależność do klasy społecznej ma względnie trwały charakter. Po czwarte
— położenie klasowe jest źródłem wspólnoty interesów klasowych. Po piąte
— przeciwstawne położenia klas biegunowych są źródłem konfliktów społecznych
(Błuszkowski, 2002: 135).

Pojawienie się klas społecznych oraz — w ich ramach — elit wiąże się z prawem
oligarchii. Prawa tego nie zmieniają ustroje polityczne czy struktury społeczne
(np. w państwach socjalistycznych tzw. bezklasowość była celem polityki i strategii, który
zakładano osiągnąć wraz z nastaniem komunizmu). Jest ono bowiem prawem
organicznym (tj. takim, któremu podlega każda organizacja społeczna). W jego wyniku
zaś powstają zinstytucjonalizowane struktury społeczne, które w społeczeństwach
masowych posiadają postać wewnętrznych (państwo, jego organizacja i sposób działania)
oraz zewnętrznych (w ramach wspólnot międzynarodowych, np. Unii Europejskiej)

11

.

W takiej sytuacji człowiek i jego pozycja uzależnione są od uczestnictwa

10

Już Arystoteles wyróżniał klasy (stany) społeczne. W starożytności byli to właściciele drobnych

obszarów wiejskich i rzemieślnicy. W epoce industrialnej Karol Marks dokonał podziału klasowego
w oparciu o posiadanie środków produkcji oraz kapitału. W społeczeństwie postindustrialnym
A. Boufre identyfikuje podział klasowy w oparciu o dostęp do wiedzy.

11

Prawo oligarchii było źródłem sformułowania prawa instytucjonalizacji organizacji społecznych
w społeczeństwie masowym. Dla procesu instytucjonalizacji charakterystyczne są przy tym

następujące zjawiska: centralizacja zarządzania i decyzji w jednym ośrodku kierowniczym,
rozrost aparatu administracyjnego, profesjonalizacja i etatyzacja stanowisk kierowniczych,

zwiększenie liczby przepisów regulujących działanie organizacji społecznych, depersonalizacja
w ramach organizacji społecznych, ograniczenie indywidualnej inicjatywy członków, słabnięcie

i upadek więzi między członkami społeczności (Sokół, Żmigrodzki, 2002: 459).

18

Determinanty teorii polityki

w najważniejszych instytucjach oraz wpływu, jaki na nie wywiera, a także znaczenia,
które przypisuje poszczególnym urzędom. Dominacja elit wynika przy tym z dwóch
wzajemnie przenikających się procesów rozwojowych:
⎯ kompleksowości społeczeństwa masowego — generującej konieczność skupienia

władzy w gronie wąskiej grupy ludzi,

⎯ zatomizowania społeczeństwa masowego — generującego wzrost znaczenia elit

politycznych (Wright Mills, 1956).

W literaturze przedmiotu, w celu rozróżnienia elit, stosowane są różnorodne kryteria.
Generalnie, we współczesnym społeczeństwie masowym, elity dzielą się na:
⎯ rządzące — tj. jednostki bezpośrednio lub pośrednio wpływające na kształt, charakter,

sposób rządzenia,

⎯ nierządzące — obejmujące jednostki, które bezpośrednio lub pośrednio nie wpływają

na kształt, charakter, sposób rządzenia (np. elity kulturalne).

Elity te wywodzą się z mas społecznych, a o ich kształtowaniu — niezależnie od wpływu
bezpośredniego lub pośredniego na kształt, charakter, sposób rządzenia — decydują:
bogactwo, rodzina oraz koneksje (Etzioni-Halevy, 1998). Czynniki te pozwalają na
znajdowanie się w obrębie klasy politycznej, będącej jednym z podstawowych elementów
systemu politycznego. W klasie tej wyróżniane są przy tym dwie warstwy: szeroko
rozumiana elita polityczna (skupiona w zorganizowanych i strukturalizowanych
instytucjach — partiach politycznych, związkach zawodowych, innych organizacjach
politycznych) oraz administratorzy, podejmujący bezpośrednio decyzje polityczne
i odpowiedzialni za ich realizację (Sokół, Żmigrodzki, 2002).

Elity — będące częścią struktur społecznych, a rozpatrywane przez pryzmat udziału
obywateli w życiu politycznym państwa demokratycznego — stanowią o sposobie
sprawowania władzy, ustroju (systemie) politycznym, procesach i decyzjach politycznych,
ideologii, legitymizacji władzy, kulturze politycznej oraz sposobach rozwiązywania
konfliktów społecznych. Z uwagi na powyższą specyfikę, pośród licznych typologii
w literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące typy elit politycznych:
⎯ elity kosmopolityczne — popierające nowoczesność nawet wówczas, gdyby

doprowadziła ona do zniszczeniach ich własnej kultury. Akceptują w pełni obce wzory,
zrywając z przeszłością;

⎯ elity nacjonalistyczne — odrzucające wpływy płynące ze świata zewnętrznego, dążąc

do izolowania społeczności oraz idealizując tradycję i przeszłość;

⎯ elity kompradorskie — potęgujące dwoistość kultury w państwie, akceptując zarówno

tradycję, jak i nowoczesność;

19

Determinanty teorii polityki

⎯ elity liberalne — próbujące łączyć tradycję i nowoczesność z ukierunkowaniem na

unowocześnienie struktur społecznych, zachowując podstawowe wartości tradycyjnej
kultury (Pietraś, 1996).

Warto w tym miejscu wskazać na podejście do elit w społeczeństwie demokratycznym
Roberta Putnama. Jako kryterium posłużył mu udział obywateli w życiu politycznym. Przy
jego zastosowaniu wyodrębnił następujące kategorie: elitę decyzji, elitę wpływu,
aktywistów politycznych, obserwatorów życia politycznego, wyborców,
nieuczestniczących w życiu politycznym (Sokół, Żmigrodzki, 2002).

Konkludując, zagadnienie elit politycznych w teorii polityki jest przedmiotem licznych
badań o długiej tradycji. Zaprezentowany w niniejszym opracowaniu przegląd podejść
teoretycznych stanowi jedynie selektywne ujęcie wskazujące na istotę zagadnienia.

20

Determinanty teorii polityki

5. Konflikt polityczny

Wśród zjawisk i procesów — będących przedmiotem badań teorii polityki — istotną rolę
odgrywają konflikty polityczne. Jako zjawisko społeczne konflikty polityczne są
zasadniczym determinantem dynamiki zmian systemów politycznych i ich ewolucji

12

.

Dlatego też politologiczna analiza rozwoju społecznego nie może pominąć zasadniczego
pytania o rolę konfliktu w budowaniu ogólnej teorii społeczeństwa, teorii polityki,
systemu politycznego czy tez decyzji politycznych.

W literaturze przedmiotu występują liczne definicje konfliktu, w których konflikt
ujmowany jest m.in. jako:
⎯ kontestacja, spór i napięcie oznaczające otwarte starcia pomiędzy siłami społecznymi

(Ralf Dahrendorf),

⎯ wszelkie zetknięcie się sprzecznych dążeń (Encyklopedia powszechna PWN),
⎯ sprzeczne dążenia lub czynności prowadzące do starcia (Mark Deutsch),
⎯ sprzeczność celów jednej grupy względem innej, która prowadzi do zablokowania ich

realizacji (P. S. Cohen) (Pietraś, 2004: 399–400),

⎯ przeciwstawne działania dwóch lub więcej podmiotów (indywidualnych i zbiorowych),

wynikające z wzajemnie sprzecznych potrzeb i interesów (Sobkowiak, 1996).

Konflikt polityczny jest przy tym kategorią poznawczą występującą niezależnie od
rywalizacji, konkurencji czy też sprzeczności i napięć. W takim ujęciu konflikt traktowany
jest jako specyficzny rodzaj walki, będący wynikiem sprzeczności i napięć. Według Lewisa
A. Cosera k o n f l i k t s t a n o w i w y r a z w a l k i ( o w ł a d z ę , d o s t ę p d o d ó b r )
m i ę d z y l u d ź m i i g r u p a m i s p o ł e c z n y m i r e p r e z e n t u j ą c y m i o d m i e n n e
w a r t o ś c i , w k t ó r e j c e l e m s t r o n z n a j d u j ą c y c h s i ę w k o n f l i k c i e j e s t
w y e l i m i n o w a n i e , n e u t r a l i z a c j a l u b o g r a n i c z e n i e p r z e c i w n i k ó w
p o l i t y c z n y c h (Jedynak, 1996).

12

Zdaniem S. Jedynaka początki nowożytnej nauki o konfliktach społecznych znajdujemy

w XIV-wiecznej pracy Ibn Chalduna, Księdze pouczających przykładów i informacji z historii
Arabów, Persów, Cerberów i innych współczesnych im potężnych narodów. W ujęciu Ibn Chalduna

każde społeczeństwo, ze względu na naturę człowieka, potrzebuje powstrzymującej zasady, by
skutecznie przeciwstawiać się dążeniu człowieka do agresji oraz wzajemnego wytępiania członków

społeczności. W związku z tym państwo podporządkowuje sobie członków społeczeństwa, łączy
różne społeczności w jedną całość i wykazuje swą władzę zarówno w stosunku do własnych

poddanych, jak i na zewnątrz (Jedynak, 1996).

21

Determinanty teorii polityki

W tak rozumianym konflikcie występują:
⎯ problem polityczny związany z władzą, jej sprawowaniem bądź dobrami, które mogą

być podstawą zmiany politycznej,

⎯ zwalczające się strony, jednostki i/lub grupy społeczne,
⎯ cel lub cele polityczne, które można osiągnąć jedynie kosztem przeciwnika

politycznego,

⎯ walka — tj. zamierzone działanie skierowane przeciw przeciwnikom politycznym

(Jedynak, 1996).

Konflikt w nauce o polityce definiowany jest przez pryzmat różnorodnych założeń
teoretycznych. Wiążą się one z różnymi koncepcjami konfliktu politycznego. Wśród nich
można wskazać na ujęcia: przyczynowe, funkcjonalne, komplementarne. W ujęciu
przyczynowym Jacka H. Turnera konflikt polityczny to wynik:
⎯ nierównego podziału rzadkich i wartościowych zasobów pomiędzy wzajemnie

uzależnione od siebie grupy społeczne, tworzące struktury systemu politycznego,

⎯ wycofania legitymizacji władzy politycznej przez grupy społeczne, tworzące struktury

systemu politycznego w związku z brakiem proporcjonalnego udziału w zasobach,

⎯ wybuchów emocjonalnych upośledzonych w podziale dóbr,
⎯ periodycznych wybuchów frustracji społecznej,
⎯ otwartego konfliktu o zmieniającej się intensywności (Jedynak, 1996).

W ujęciu funkcjonalnym R. Dahrendorfa konflikt polityczny to rezultat ewolucji struktur
społecznych, w trakcie której w każdym okresie każde społeczeństwo podlega procesom
zmiany, charakteryzuje się sprzecznościami prowadzącymi do konfliktów, posiada
element wymagający zmian, który przyczynia się do jego dezintegracji, opiera się na
przymusie stosowanym przez jednych jego członków wobec drugich (Białoszewski,
1980: 42–43).

W ujęciu komplementarnym R. W. Macka i R. C. Snydera jest to układ interakcji
posiadających określone właściwości:
⎯ konflikt wymaga istnienia co najmniej dwóch stron,
⎯ konflikt narasta w sytuacji niedostatku dóbr,
⎯ zachowania konfliktowe mają na celu zniszczenie lub co najmniej kontrolowanie

drugiej strony,

⎯ stosunki konfliktowe polegają na zysku jednej oraz stracie drugiej strony,
⎯ działania stron konfliktu są wzajemnie przeciwstawne,
⎯ kontekstem konfliktu politycznego jest władza,

22

Determinanty teorii polityki

⎯ stosunki konfliktowe są podstawowym mechanizmem społecznym regulującym

stosunki społeczne (Pietraś, 2004: 402).

Na tym tle konflikty dzielone są na konflikty d e s t r u k t y w n e oraz k o n s t r u k t y w n e .
Pierwsze z nich wywołują niekorzystne skutki dla osób oraz grup społecznych (nie
usuwają oraz nie zmniejszają napięć społecznych, lecz zwykle je zwiększają). Drugie
— zmniejszają lub likwidują istniejące wcześniej sprzeczności, zaspokajając konkretne
potrzeby (np. dostępu do dóbr, sprawowania władzy).

W rzeczywistości społecznej — w strukturach społecznych, konflikty polityczne pełnią
różnorodne funkcje. W związku z tym w literaturze przedmiotu występują ich odmienne
typologie. Janusz Sztumski i Jacek Wódz wskazują na funkcję regulującą i
identyfikacyjną, integracyjną i dezintegracyjną, demaskatorską i maskującą,
progresywną i regresywną, pozytywną i negatywną (Sztumski, Wódz, 1984). Łącząc przy
tym przebieg, a także rezultaty konfliktów politycznych ze zjawiskami dezorganizacji ładu
społecznego, wskazują na ich efekt w postaci:
⎯ dezorganizacji instytucji społecznych (struktur społecznych),
⎯ osłabienia formalnej i nieformalnej kontroli społecznej,
⎯ upadku lub relatywizmu obowiązujących przed konfliktem norm społecznych, wzorów

zachowań,

⎯ pojawienia się norm oraz wzorów zachowań niezgodnych z przyjętymi wcześniej

(Sztumski, Wódz, 1984).

Jako sposób rozwiązywania konfliktów traktowane są negocjacje. Są one głównym
środkiem, niewywołującym nadmiernych kosztów pośrednich i bezpośrednich (Pietraś,
1999). Ich tłem są zwykle interesy polityczne, wzajemna korelacja uczestniczących
w konflikcie stron. Na tym tle, wśród licznych, występujących w literaturze przedmiotu
typologii negocjacji, powszechnie uznawana jest typologia Jeffreya Z. Rubina
i Bruce’a R. Browna, według których negocjacje:
⎯ angażują co najmniej dwie strony,
⎯ interesy stron są sprzeczne w co najmniej jednym obszarze,
⎯ strony dobrowolnie lub pod przymusem przystępują do podjęcia negocjacji,
⎯ podejmowane działania dotyczą:

• podziału lub wymiany jednego lub więcej dóbr lub zasobów,
• rozstrzygnięcia jednego lub więcej problemów dotyczących osób lub stron przez nie

reprezentowanych,

23

Determinanty teorii polityki

⎯ podejmowane działania polegają na przedstawieniu przez jedną ze stron żądań

i propozycji ocenianych przez drugą stronę, a następnie akceptowanych lub będących
przedmiotem kontrpropozycji (Pietraś, 2004).

Negocjacje te mogą się przy tym rozgrywać na różnych poziomach życia społecznego:
wewnątrzorganizacyjnym, międzyorganizacyjnym, międzynarodowym (państwa
— narody jako podmioty negocjacji). Wyróżnia się pięć typów stylów negocjowania:
dominujący, dostosowujący, uniku, kompromisu, integratywny (wzajemnych korzyści
i ustępstw)

13

. Style te są wynikiem kompilacji trzech elementów: siły (dążenia z pozycji

przymusu drugiej strony do realizacji własnych interesów), zaufania (dążenia do realizacji
interesów drugiej strony), kreatywności (w trosce o interesy obu stron) (Pietraś, 2004).

Wynik negocjacji zależy przy tym od technik negocjacyjnych (jest ich około sześciuset).
Ze względu na cel oddziaływania dzielą się one na techniki:
⎯ kształtowania sytuacji,
⎯ sterowania przebiegiem negocjacji,
⎯ prezentacji,
⎯ manipulacji psychologicznej (Borkowska, 1997).

Istotną rolę w negocjacjach odrywają reguły, które przyjmowane są przez strony
konfliktu — regulują one zwykle przebieg negocjacji. Ralf Dahrendorf wymienia ich trzy
rodzaje:
⎯ negocjacje w ramach kompetentnych, neutralnych, demokratycznych oraz

posiadających aparat wykonawczy instytucji,

⎯ zaangażowanie konsultanta lub mediatora jako trzeciej strony (jego wskazania co do

sposobu lub sposobów rozwiązania konfliktu nie są wiążące dla stron),

⎯ przyjęcie strony trzeciej jako rozjemcy poprzez arbitraż (Dahrendorf, 1993).

Jak stwierdza Marek Pietraś, formy te nie dają się zastosować w każdych okolicznościach.
Wiele czynników przesądza bowiem o całkowitym rozstrzygnięciu konfliktu. Wśród nich
wymienia problemy:
⎯ utworzenia sieci wymiany informacji,
⎯ normalizacji stosunków społecznych po zakończeniu konfliktu,

13

Styl integratywny uważany jest za najskuteczniejszy pod warunkiem, że obie strony skupią się
na oddzieleniu ludzi od problemu i na interesach, a nie na stanowiskach i opracowaniu możliwych

korzyści dla obu stron.

24

Determinanty teorii polityki

⎯ konieczności reorientacji wartości moralnych, a tym samym wynikających z nich

zachowań społecznych,

⎯ konieczności reorientacji zainteresowań i dążeń społecznych.

Powyższe czynniki są przy tym katalogiem działań podstawowych, podejmowanych
zwykle po zakończeniu konfliktu społecznego. Na tym tle w literaturze przedmiotu
omawiane są liczne sposoby siłowego rozwiązywania konfliktów. Niemal wszystkie takie
przypadki kończą się jednak fiaskiem w związku ze swoją irracjonalnością (Goszczyk,
Korybski, 1990). Koszty społeczne tak rozwiązywanych konfliktów są przy tym niemal
niepoliczalne (przykładem może być stan wojenny wprowadzony w Polsce 13 grudnia
1981 r.). Stąd też w teorii polityki zalecane są „pokojowe” formy rozwiązywania
konfliktów.

25

Determinanty teorii polityki

Bibliografia

1. Almond G. A., Verby S. C., 1998: Kultura polityczna — klasyczne ujęcie,

[w:] J. Szczupaczyński, Władza i społeczeństwo, Warszawa.

2. Antoszewski A., 1999: System polityczny jako kategoria analizy politologicznej,

[w:] Studia z teorii polityki, (red.) A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław.

3. Bensman J., 1979: Max Weber’s Concept of Legitimacy: An Evolution,

[w:] A.J. Viddich, R.M. Glassman, Conflict and Control. Challenge to Legitimacy of
Modern Government’s, London.

4. Białoszewski H., 1980: Teoretyczne i metodologiczne problemy sprzeczności

i konfliktów społecznych, Warszawa.

5. Błuszkowski J., 2002: Struktura społeczna, [w:] Społeczeństwo i polityka. Podstawy

nauk politycznych, (red.) K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa.

6. Bodio T., 2002: Polityka w życiu społecznym, [w:] Społeczeństwo i polityka.

Podstawy nauk politycznych, (red.) K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa.

7. Borkowska

S.,

1997:

Negocjacje zbiorowe, Warszawa.

8. Dahrendorf

R.,

1993:

Nowoczesny konflikt społeczny: esej o polityce wolności,

Warszawa.

9. Etzioni-Halevy

E.,

1998:

O autonomii elit w demokracjach zachodnich,

[w:] J. Friedrich, 1963: Man and his Government. An Empirical Theory of Politics,
New York–San Francisco–Toronto–London.

10. Goszczyk H., Korybski A., 1990: Konflikt interesów i prawo, Warszawa.
11. Jedynak S., 1996: Teorie konfliktu społecznego, [w:] Konflikt i walka, (red.) A. Żuk,

Lublin.

12. Janowski K. B., 2004: Kultura polityczna, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie

i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

13. Kamińska-Szmaj I., 1994: Co to jest kultura polityczna?, [w:] Język polityki

a współczesna kultura polityczna, (red.) J. Anusiewicz, B. Siciński, t. 11, Wrocław.

14. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa.
15. Lamentowicz W., 1987: Kulturowe aspekty legitymizacji monocentrycznych struktur

politycznych, [w:] Legitymizacja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia,
(red.) A. Rychard, A. Sułek, Warszawa.

16. Lijphart

A.,

1998:

Inżynieria wyborcza: ograniczenia i możliwości,

[w:] J. Szczupaczyński, Władza i społeczeństwo, t. 2, Warszawa.

17. Mika S., 1981: Psychologia społeczna, Warszawa.
18. Minogue

K.,

1997:

Polityka, Warszawa.

26

Determinanty teorii polityki

19. Misiak

W.,

2002:

Socjotechnika, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

20. Olszewski E., 2002: Ideologia, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

21. Pietraś M., 2004: Konflikt polityczny, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie

i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

22. Pietraś Z. J., 1999: Decydowanie polityczne, Kraków.
23. Pietraś Z. J., 1996: Problemy patologii elit politycznych, [w:] Z zagadnień socjologii

polityki, (red.) W. Zacher, t. 1, Lublin.

24. Ryszka

F.,

1984:

Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa.

25. Skarżyńska K., 1990: Orientacja egalitarna i nieegalitarna, [w:] Orientacje

społeczne jako element mentalności, (red.) J. Reykowski, K. Skarżyńska,
M. Ziółkowski, Poznań.

26. Sobkowiak

L.,

1996:

Konflikt polityczny — analiza pojęcia, [w:] Studia z teorii

polityki, (red.) A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, t. 1, Wrocław.

27. Sobolewski M., 1979: Z badań nad kulturą polityczną w Polsce, Warszawa.
28. Sokół W., 2002: Legitymacja, legitymizacja władzy, [w:] Mała encyklopedia wiedzy

politycznej, (red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

29. Sokół W., 2004: Legitymizacja polityczna, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie

i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

30. Sokół W., M Żmigrodzki., 2002: Elity polityczne, [w:] Wprowadzenie do nauki

o państwie i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

31. Szczupaczyński, 1998: Władza i społeczeństwo, Warszawa.
32. Sztumski J., Wódz J., 1984: Z problematyki konfliktów społecznych i dezorganizacji

społecznej, Wrocław.

33. Tokarczyk R., 1998: Współczesne doktryny polityczne, Kraków.
34. Ulicka G., 2004: Determinanty polityki, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie

i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

35. Weber M. 1972: Typy władzy prawomocnej, [w:] Twórcy naukowych podstaw

organizacji, (red.) J. Kurnal, Warszawa.

36. Wesołowski W., 1977: Klasy, warstwy, władza, Warszawa.
37. Wiatr J. J., 1999: Socjologia polityki, Warszawa.
38. Wiatr J., 1977: Socjologia stosunków politycznych, Warszawa.
39. Wright Mills C., 1956: The Power Elite, Oxford.
40. Zieliński E., 1999: Nauka o państwie i polityce, Warszawa.

27