Podmiotowość w teorii polityki

Podmiotowość w teorii polityki

Wstęp
1. Społeczeństwo a władza

2. Polityka i proces polityczny
3. Decyzje polityczne
4. Opinia publiczna

Bibliografia

1

Podmiotowość w teorii polityki

Wstęp

W nauce o polityce każda teoria naukowa będąca efektem zabiegu idealizacji
rzeczywistości społecznej posiada istotny zbiór cech stanowiących podstawę do
formułowania twierdzeń. Zwykle cechy te decydują, o czym traktuje dana teoria, jakiemu
aspektowi rzeczywistości społecznej jest ona poświęcona. Niezmienne pozostają jednak
zagadnienia związane ze społeczeństwem oraz władzą, sposobem jej sprawowania przez
polityków, polityką określonych podmiotów oraz jej zmianą w procesach politycznych
i decyzjach. W związku z tym poruszane w teorii polityki zagadnienia wiążą się
z podmiotowością władzy, a także sposobem jej sprawowania w czasie i przestrzeni, czyli
z przyznaniem danemu podmiotowi (jednostce, grupie, organizacji społecznej) uprawnień
do swobodnego działania w określony sposób i w określonym zakresie.

2

Podmiotowość w teorii polityki

1. Społeczeństwo a władza

W teorii nauki o polityce kwestie społeczeństwa oraz sprawowania władzy
w społeczeństwie zwykle wiąże się z pytaniem, jaka jest jego rola w sprawowaniu władzy.
Pytanie to implikuje zwykle zagadnienia dotyczące sposobu sprawowania władzy
w systemach politycznych oraz myśli politycznej, czyli rozważań, w jaki sposób należy
sprawować władzę.

Władza jest bowiem rodzajem zależności między ludźmi, czyli rodzajem stosunku
społecznego (Laswell, Kaplan, 1965: 75). W teorii polityki nie ma jednak zgody co do
charakteru tej zależności. Różne ujęcia różnych autorów wskazują jednak na dwa
zasadnicze sposoby rozumowania: przyczynowo-skutkowy oraz przyczynowy (Pałecki,
2004: 183). Na potrzeby niniejszego opracowania można jednak przyjąć, ż e w ł a d z a
j e s t n a s t ę p s t w e m s p o s o b u o r g a n i z o w a n i a s i ę z b i o r o w o ś c i
w s p e c y f i c z n y ł a d s p o ł e c z n y .

Organizacja ta polega — najogólniej rzecz biorąc — na specjalizowaniu się określonych
ludzi w rozmaitych czynnościach, których wykonywanie wymaga świadomego wchodzenia
z innymi ludźmi w zależności (symetryczne — poziome, asymetryczne — pionowe)
(Znaniecki, 1992: 14). Pierwsze z tych zależności polegają na współdziałaniu
i ekwiwalentnej wymianie świadczeń, z pominięciem przewag i korzyści wynikających
z roli pełnionych w strukturze społecznej, drugie zaś — na korzystaniu z określonych
przewag, wynikających z określonych przywilejów, dotyczących uprawnień i obowiązków
(zależności takie występują np. w strukturach sformalizowanych, takich jak wojsko,
administracja publiczna itp.) (Pałecki, 2004: 185). Zwykle przyznanie władzy danemu
podmiotowi wiąże się z unormowaniem tego w obowiązującym prawie (stąd też pojęcie
normatywności władzy lub jej braku jest często wiązane z legitymizacją władzy
politycznej).

Podmiotowość społeczna nie stanowi cechy własnej człowieka, lecz jest jego cechą
nabytą. Jej zakres jest ustalony w odpowiednich normach społecznych, które są
powszechnie uznane (obowiązujące). Podmiotowość ewoluuje wraz ze zmianą
rzeczywistości społecznej w czasie i przestrzeni (Pałecki, 2004: 186–187) i wiąże się
zwykle ze strukturami społecznymi, w ramach których jest realizowana.

Najprostsza definicja struktur społecznych przyjęta na użytek niniejszego opracowania
stwierdza, że jest to zbiór elementów oraz relacji między nimi (Błuszkowski, 2002: 126).

3

Podmiotowość w teorii polityki

Struktury te występują w społeczeństwie, czyli zbiorowości ludzkiej, stanowiącej
względnie autonomiczną i zamkniętą całość, wyodrębnioną na zasadzie terytorialnej,
politycznej, ekonomicznej i kulturowej

1

. Struktury społeczne są elementem niezbędnym

do sprawowania władzy w społeczeństwie. Ich brak bądź upadek prowadzi do upadku
państwowości, a w konsekwencji — do upadku samodzielnego bytu danej wspólnoty
ludzkiej. Przykładem może być tu upadek instytucji społecznych Rzeczpospolitej Obojga
Narodów, który rozpoczął się w połowie XVII wieku, a utrwalił w początkach XVIII wieku
i niósł konsekwencje w postaci zaniku państwowości pod koniec stulecia. W związku z
tym struktury społeczne są istotnym atrybutem społeczeństwa, gdyż stanowią o jego
organizacji w czasie i przestrzeni

2

. W strukturach tych zachodzi przy tym tzw. s t o s u n e k

s p o ł e c z n y , czyli specyficzna zależność człowieka od innych ludzi, który wyróżniony jest
w teorii polityki, przede wszystkim zaś w myśli politycznej (Szczepański, 1970: 190).

Aby zaistniał stosunek społeczny, muszą zostać spełnione następujące warunki:
⎯ istnienie co najmniej dwóch podmiotów społecznych indywidualnych i/lub zbiorowych

— przykładem mogą być podmioty występujące w postępowaniu administracyjnym,
czyli strona i organ administracji,

⎯ istnienie co najmniej jednej normy społecznej, regulującej wzajemny stosunek

w danej określonej sytuacji — przykładem może być zastosowanie prawa
administracyjnego materialnego dla określenia charakteru stosunku między stroną
a organem administracji,

⎯ istnienie wzajemnej interakcji między podmiotami,
⎯ istnienie co najmniej jednego celu, który dany podmiot chce osiągnąć poprzez

interakcję (Pałecki, 2004).

1

Trwałe skupienie ludności na określonym terytorium wyznacza warunki jej bytowania, stanowi

podstawę organizacji życia politycznego, stwarza podstawę integracji politycznej (organizacji

i podziału władzy) typu państwowego oraz sprzyja wytworzeniu odrębnej wspólnoty kulturowej.
Społeczeństwo stanowi zatem organizację określonych grup ludności w postaci różnorodnych

instytucji i organizacji społecznych (Błuszkowski, 2002: 126–128).

2

Społeczeństwo zbudowane jest z elementów posiadających swój kształt oraz funkcje. Nazywane

jest wówczas społeczeństwem morficznym, czyli zorganizowanym w oparciu o podział władzy.
Jego przeciwieństwem jest społeczeństwo amorficzne, względnie jednolite, pozbawione struktur

społecznych lub posiadające takie w postaci szczątkowej lub niepełnej. Taki charakter mają
wspólnoty pierwotne, opierające się na naturalnych podziałach ze względu na wiek (instytucja
starszyzny), funkcje społeczne jego członków (np. myśliwi, zbieracze itp.). Jak pokazuje historia,

społeczności ludzkie przechodziły różne etapy (stadia) rozwoju, zwykle osiągając coraz większy
stopień złożoności (Ossowski, 1968).

4

Podmiotowość w teorii polityki

W y s t ę p u j ą c e w s p ó l n i e w t e o r i i p o l i t y k i : w ł a d z a , s t r u k t u r y s p o ł e c z n e
i s t o s u n k i s p o ł e c z n e p r o w a d z ą d o p o w s t a n i a o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h
w p o s t a c i p a ń s t w a o r a z n a r o d u . Zarówno pierwsze, jak i drugie jest pochodną
świadomości społecznej, czyli zespołu wartości oraz norm określających sposób
postępowania oraz zachowania (Jasińska-Kania, 1988: 10–15). Do powstania państwa
niezbędne są ludność, terytorium, władza, natomiast do powstania narodu niezbędne są
więzi etniczne, język, organizacja polityczno-terytorialna, struktura społeczna, wspólne
losy (np. historyczne) oraz kultura. Są to zatem wszelkie obiektywne czynniki i warunki
kształtujące świadomość społeczną, mające źródło w ludzkiej psychice (Piechocińska-
Blaszke, Jakubowski, 2002: 122–123). W ujęciu ewolucyjnym naród rozpatrywany jest
jako szczególne stadium rozwoju organizacji społeczeństwa. Jest przy tym traktowany
jako efekt przemian zachodzących na przestrzeni dziejów ludzkich we wszystkich
dziedzinach życia społecznego (tj. politycznego, ekonomicznego, społeczno-kulturowego,
bezpieczeństwa) (Piechocińska-Blaszke, Jakubowski, 2002: 122–123). Dzięki stosunkom
społecznym w czasie i przestrzeni tworzy się wspólnota losów historycznych, które
z czasem prowadzą do powstania tożsamości zbiorowej, określanej mianem tożsamości
narodowej.

Społeczeństwo oraz władzę łączą nie tylko struktury społeczne, stosunki społeczne,
sposób organizacji w postaci państwa, lecz przede wszystkim wynikające ze stanu
świadomości wartości oraz ich pochodna — normy. Są one pierwotne, a jednocześnie
wtórne w stosunku do struktur społecznych i stosunków społecznych, regulują przy tym
zakres oraz sposób sprawowania władzy. R e a l i z o w a n i e w ł a d z y p o l i t y c z n e j j e s t
w y r a z e m d z i a ł a n i a ( z e s p o ł u c z y n n o ś c i ) o p i s a n e g o ( z a w a r t e g o )
w n o r m a c h p o l i t y c z n y c h r e g u l u j ą c y c h s t o s u n k i s p o ł e c z n e
(Pałecki, 2004: 207).

O ile wartości będące podstawą formułowania oraz zmiany norm politycznych są
względnie stałe (przykładem mogą być kolejne epoki historyczne oraz zmiana
świadomości społecznej w stosunku do zmiany norm), to same normy ulegają stałym
zmianom, tworząc zasady polityczne lub też normy polityczne. Są to przede wszystkim
normy prawne (np. w postaci prawa ustrojowego — konstytucyjnego), które regulują:
1. Sposoby pozyskiwania i utraty władzy politycznej.
2. Sposoby realizowania władzy politycznej.
3. Sytuację prawną podmiotów sprawujących i wykonujących władzę polityczną.

5

Podmiotowość w teorii polityki

W przypadku pierwszej grupy norm są to tzw. reguły gry politycznej. Określają one
wymagania stawiane kandydatom na stanowiska decydentów politycznych
(np. wykształcenie, doświadczenie itp.). Normy te regulują zazwyczaj procedury
uzyskiwania władzy politycznej (będą to wówczas np. ordynacje wyborcze, akty
mianowania itp.) oraz procedury utraty władzy politycznej (np. przez określenie czasu
trwania kadencji, referendum, wotum nieufności itp.) (Piechocińska-Blaszke,
Jakubowski, 2002).

Do drugiej grupy norm należą tzw. reguły rządzenia. Określają one organizację
i zasady wykonywania władzy (zawarty jest w nich sposób sprawowania władzy
politycznej, np. poprzez trójpodział władz, instancyjność władz), zasady kontrolowania
wykonywania decyzji władczych (np. kontroli sądowej, kontroli przez uprawnione do tego
organy administracji itp.). Normy te określają również zasady pozyskiwania środków do
wykonywania władzy (np. poprzez środki finansowe uzyskiwane w drodze podatków itp.)
(Piechocińska-Blaszke, Jakubowski, 2002).

Trzecia grupa norm są to normy władcze regulujące uprawniania władcze decydentów
politycznych, określające rozmiar asymetrii występującej w stosunku politycznym. Do
nich należą także normy regulujące uprawnienia i obowiązki obywateli. Ponadto w grupie
tej znajdują się normy społeczne, które regulują sposoby i zakres współpracy
i współdziałania rządzących i rządzonych, czyli określają zakres symetrii występujących
w stosunkach politycznych (Piechocińska-Blaszke, Jakubowski, 2002).

Wszystkie te normy występujące wspólnie na danym terytorium i organizujące życie
polityczne danej zbiorowości (narodu, społeczeństwa) mają na celu stabilizowanie
sytuacji politycznej w warunkach jej stałej — zakładanej np. przez reguły gry politycznej,
reguły rządzenia oraz normy władcze — ewolucji. Ich rola polega na tworzeniu ładu
społecznego, czyli uporządkowanego i wzajemnie powiązanego zbioru reguł działania
obowiązujących w społeczeństwie. Ład ten obejmuje normy działania podmiotów
politycznych (np. partii politycznych, obywateli), tworząc normatywny i instytucjonalny
porządek społeczny (Błuszkowski, 2002: 146).

Dzięki ładowi społecznemu władza polityczna dystrybuowana jest w sposób
uporządkowany, pozwalający z jednej strony na respektowanie norm politycznych,
z drugiej zaś — na uniknięcie zaburzeń społecznych (przykładem naruszenia norm
politycznych w postaci norm władczych mogą być wydarzenia na Ukrainie, mające
miejsce na przełomie 2004 i 2005 r., które związane były z naruszeniem ordynacji
wyborczej i fałszerstwami wyborczymi w trakcie wyboru prezydenta tego państwa).

6

Podmiotowość w teorii polityki

Stąd też wynika istotne znaczenie norm politycznych, które:
⎯ ograniczają indywidualną spontaniczność poprzez kontrolowanie własnego

postępowania za pomocą zakazów i nakazów (limitowanie zachowań ludzkich),

⎯ porządkują działania ludzkie w ramach danej społeczności (np. akademickiej czy

państwowej),

⎯ tworzą podstawy stałych, przewidywalnych zachowań ludzkich, poprzez utrwalanie

w świadomości indywidualnej i zbiorowej przynależnych ról społecznych,

⎯ tworzą spójny system reguł, które wyznaczają porządek życia społecznego,
⎯ ograniczają możliwości radykalnej zmiany ładu społecznego (Błuszkowski, 2002: 146).

Z pojęciem ładu społecznego jest ściśle związany kryzys polityczny, prowadzący do
konfliktu politycznego, a tym samym zwykle do zmiany ładu politycznego, czyli
uporządkowanego, usystematyzowanego funkcjonowania struktur społecznych, w których
dystrybuowana jest władza. Kryzys polityczny jest następstwem konfliktu interesów
politycznych, czyli świadomego działania jednostki lub grupy społecznej (np. partii
politycznej) do realizacji określonego celu (np. zdobycia i utrzymania władzy). W takiej
sytuacji — w oparciu o wspólne potrzeby — występuje lub tworzy się grupa interesu,
czyli organizacja, posiadająca zwykle swoją strukturę, program polityczny oraz cele,
których osiągnięcie związane jest z dystrybucją zarówno kolektywnych, jak
i indywidualnych korzyści (Herbut, 2004: 385). W związku z tym może nastąpić zmiana
ładu politycznego. Jeżeli odbywa się to w sposób zgodny z regułami politycznymi,
wówczas ma miejsce uporządkowane przekazanie władzy oraz jej kontynuacja, jeżeli nie
— jest to zwykle objaw kryzysu politycznego, który może prowadzić do konfliktu
politycznego. W relacji społeczeństwo–władza dystrybucja i sposób sprawowania władzy
zależą do sprawności struktur społecznych, adekwatnych norm politycznych, a także
umiejętności organizacji życia politycznego w danej społeczności. Jeżeli występuje brak
któregoś z tych czynników, wówczas istniejący ład społeczny ulega nie tyle kontrolowanej
zmianie, co radykalnej transformacji.

7

Podmiotowość w teorii polityki

2. Polityka i proces polityczny

Choć w nauce o polityce występują liczne definicje polityki, zasadniczo nikt nie
kwestionuje faktu, że wiąże się ona z zaspokajaniem potrzeb, realizacją interesów,
osiąganiem celów w imię określonych wartości. Te kategorie tworzą zasadnicze kryteria,
umożliwiające określenie stanu bytu i rozwoju, w jakim znajduje się każda jednostka,
grupa społeczna (np. rodzina), społeczeństwo (określone terytorialnością państwa,
przynależnością do państwa, władztwem państwa) czy też naród. W związku z tym
polityka często jest rozumiana jako sztuka rządzenia, czyli prawomocne stosowanie
środków publicznej regulacji sfery materialnej i niematerialnej (Klementewicz, 1993: 17).
Na tym tle zaś występują następujące ujęcia:
⎯ polityka jako działalność instytucji państwowych,
⎯ polityka jako stosunek władzy, wpływu i konfliktu,
⎯ polityka jako funkcja w systemie społecznym,
⎯ polityka jako proces podejmowania decyzji,
⎯ polityka jako sposób rozwiązywania problemów (Żmigrodzki, 2002: 251).

Jak podkreśla wielu badaczy, do najważniejszych wymiarów analizy polityki należy jej
dynamika, która wzmacnia, osłabia, modyfikuje czy przeobraża zmiany w strukturach
społecznych, podlegając fluktuacjom, cykliczności, ukierunkowaniu itp.

We współczesnej nauce o polityce istnieją cztery kierunki definiowania polityki:
1. Kierunek normatywny, który charakteryzuje się interpretowaniem polityki

w kategoriach obowiązków — powinności, odwołując się zwykle do greckiego
pierwowzoru w postaci prowadzenia działań na rzecz dobra wspólnego. W ramach tego
kierunku badania teoretyczne koncentrują się na projektowaniu pożądanych stanów
rzeczywistości społecznej (np. w ramach takich nurtów, jak liberalizm czy marksizm).
Poszukiwania badaczy koncentrują się przy tym na legitymizacji działań władzy
politycznej, uzasadniając organizację ładu politycznego (np. Thomas Hobbes — umowa
społeczna, Karol Marks — prawo ludu do samostanowienia) (Bodio, 2002: 169).

2. Kierunek behawioralny, który charakteryzuje się interpretowaniem polityki poprzez

pryzmat zachowań ludzkich związanych z procesem rządzenia. Badacz wychodzi
z przeświadczenia, że motywy działań politycznych tkwią w ludzkiej psychice i możemy
je poznać dzięki obserwacji (jako metodzie naukowej). Zwykle w badaniach tych
występuje założenie, że powinno się orzekać o tym, co jest, a nie o tym, co będzie.
Kryteriami oceny są przy tym pojęcia kary oraz nagrody, które decydują o charakterze
ludzkiej aktywności (Ryszka, 1984).

8

Podmiotowość w teorii polityki

3. Kierunek socjologiczny, w którym człowiek traktowany jest jak „zwierzę polityczne”

(zoon politikon), a polityka jest efektem organizacji struktur społecznych na
wszystkich stadiach rozwoju człowieka, od wspólnoty pierwotnej po społeczeństwa
postindustrialne. Kierunek ten traktuje władzę jako podstawę formułowania wszelkich
sądów, gdyż warunkuje ona zachowania ludzi przyjmujące postać rywalizacji
prowadzącej do dominacji — podporządkowania grupie. W tym ujęciu polityki normy
pełnią funkcje regulacyjne związane z rozwiązywaniem konfliktów

3

.

4. Kierunek postmodernistyczny, w którym polityka przeżywa kryzys, jej źródła są

niejasne, a władza nie stanowi ostatecznego celu, lecz pochodną innych celów, przede
wszystkim ekonomicznych. Symbolem tego podejścia w badaniach nad polityką jest
przejście w stosunkach międzynarodowych od geopolityki do geoekonomiki. Kierunek
ten preferuje ujęcie polityki w sposób wieloaspektowy, z uwzględnieniem licznych
elementów składowych, decydujących o polityce. Wyraża przy tym dążenie do
poznania naukowego z towarzyszącą temu obawą przed nieznanym, które może
posłużyć jako podstawa do formułowania zmiany (Anioł, 2002).

Starając się wskazać na któryś z tych kierunków jako dominujący w badaniach
politologicznych, należałoby najpierw odnieść się do współczesnego świata. Procesy
globalizacji, idee postmodernistyczne określające nasze postrzeganie świata oraz
tendencje determinujące naszą przyszłość składają się na uwarunkowania badań
politologicznych, w których jednostki, grupy społeczne, narody i państwa dążą do
zapewnienia swego bytu i rozwoju w zmiennym środowisku społecznym. Stąd też wynika,
że kierunki badań w nauce o polityce będą przyporządkowane badaniom wpływu, roli,
znaczenia procesów transformacji na struktury polityczne, stosunki polityczne, ład
polityczny. Prądy ideowe przełomu XX i XXI wieku określają przy tym zarówno sposób
realizacji polityki, sposób sprawowania władzy, jak i towarzyszące jej teorie. Stąd też
eklektyzm poglądów, podejść, nurtów, który wpływa na kształt teorii polityki oraz jej
praktyki.

W związku z tym część kategorii stanowiących podstawę definicji polityki umożliwia
jedynie analizę cząstkowych form polityki. Sprawia to, że pojawienie się „wielkiej” teorii
polityki, obejmującej wszelakie zagadnienia, jest niemal niemożliwe. Wynika to przede
wszystkim z kształtu oraz charakteru procesu politycznego, czyli sposobu sprawowania

3

Wg A. Touraina kluczową kwestią w sprawowaniu władzy jest kontrola głównych wzorców

kulturowych, czyli sposobów normatywnych regulacji stosunków władzy z otoczeniem, a także
zdolność do narzucenia własnej definicji sytuacji społecznej czy politycznej, a w konsekwencji

skłonienie partnera społecznego, politycznego lub przeciwnika do podjęcia warunków „gry
politycznej” na naszych warunkach (Wróbel, 2004).

9

Podmiotowość w teorii polityki

władzy. W minionych stuleciach sposób sprawowania władzy podlegał zwykle zmianom
e w o l u c y j n y m , współcześnie podlega on zmianom r e w o l u c y j n y m — poprzez
pojawienie się nowych technologii, prądów ideowych itp., które warunkują sposób
sprawowania władzy. Przykładem tego stanu rzeczy mogą być media jako tzw. trzecia
władza czy pojawienie się cyberkultury, w tym nowej kultury politycznej.

Pojęcie procesu politycznego umożliwia charakterystykę ogólnych form i przejawów
zmian w rzeczywistości społecznej — politycznej. Zwykle występuje ono wspólnie
z pojęciem systemu politycznego, gdyż wówczas poddawana jest oglądowi badawczemu
zarówno zmiana polityczna, jak i kontekst tej zmiany. By tak się stało, zazwyczaj
przyjmowane są założenia badawcze, które umożliwiają tworzenie i rozwój teorii polityki.
Wśród nich można wymienić:
⎯ przyjęcie (zdefiniowanie) wyodrębnionego obszaru zjawisk, który można określić

mianem polityki (odpowiedź na pytanie, co jest polityką, a co jest za nią uważane),

⎯ wyodrębnienie wzajemnych relacji między tymi zjawiskami (odpowiedź na pytanie,

w jaki sposób kształtowana jest rzeczywistość polityczna),

⎯ określenie stanu, w jakim znajdują się dane zjawiska (odpowiedź na pytanie, jakie są

dane zjawiska),

⎯ wyodrębnienie związków między zjawiskami (Wróbel, 2002: 253).

Na tym tle, w części prac przedstawicieli nauki o polityce, pojawia się ujęcie procesu jako
przekształcania przyczyn w rezultaty transformacji zjawisk politycznych według
tzw. paradygmatu Hobbesa, który zakłada stałość, stabilność i trwałość form struktur,
stosunków politycznych. Stanowi to najbardziej podstawowe określenie polityki jako
procesu, wyrażane np. w ujęciu behawioralnym pod postacią relacji bodziec–reakcja. Nie
wymaga to przy tym szczególnych charakterystyk struktur polityki czy też zależności
i przekształceń w niej zachodzących. Tego typu ujęcie występuje często w badaniach
poświęconych działaniom, zachowaniom czy też systemowi politycznemu. Dla wielu
autorów, podejmujących teoretyczne i metodologiczne zagadnienia polityki, stanowi
punkt odniesienia do dalszych rozważań nad procesami politycznymi (Wróbel, 2002:
253–254).

W związku z tym na proces polityczny — czyli przebieg regularnie po sobie następujących
faktów politycznych, pozostających w związku przyczynowo-skutkowym oraz jego
kształtowanie, przebieg i skutki — wywierają wpływ następujące czynniki:
⎯ osiągnięty stopień rozwoju społecznego, jego dynamika,
⎯ charakter relacji podmiotów występujących w procesie politycznym (np. partii

politycznych czy państw),

10

Podmiotowość w teorii polityki

⎯ charakter rywalizacji, która występuje między podmiotami w procesie politycznym,
⎯ charakter celów podmiotów, które występują w procesie politycznym (zwykle

zdefiniowanych w programach politycznych, strategiach itp.),

⎯ charakter zmiany sposobu sprawowania władzy,
⎯ stopień zorganizowania społeczeństwa i struktur społecznych,
⎯ charakter działalności podmiotów (legalny, nielegalny) (Chmaj, 2002: 278–279).

Należy w tym miejscu podkreślić, że procesy polityczne mogą być różnorodne
— w zależności od kontekstu ich rozpatrywania. Będą miały inny charakter w przypadku
procesów politycznych zachodzących w państwach, inny zaś w przypadku procesów
zachodzących między państwami. Te pierwsze będą dotyczyć zmiany charakteru władzy
politycznej oraz wpływu politycznego, te drugie — zmiany charakteru wyłącznie wpływu
politycznego

4

. W związku z tym można dokonać ich podziału. Będą to procesy

występujące na poziomie:
⎯ społeczeństwa jako pewnej zamkniętej całości,
⎯ wielkich grup społecznych,
⎯ procesów instytucjonalnych (wewnętrznych — w ramach państwa, zewnętrznych

— w ramach organizacji i instytucji tworzonych z udziałem państw),

⎯ procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (Chmaj, 2002: 279).

Zwykle w teorii polityki jako kryterium poznawcze procesu politycznego stosowane jest
pojęcie równowagi. Jest ono nieostre, lecz pozwala oddać kondycję badanych
przeobrażeń oraz ich konsekwencji w postaci zjawisk. Na ogół ujęciu temu towarzyszy
założenie, iż niezbędnym warunkiem wystąpienia stanu równowagi jest integracja.
Integracja bowiem — obok kontroli, przywództwa i władzy — traktowana jest jako jeden
z najważniejszych składników uzyskiwania lub utrzymywania równowagi w procesie
politycznym

5

.

4

W przypadku występującej w nauce o polityce subdyscypliny naukowej, jaką są stosunki

międzynarodowe, nie pojawia się pojęcie władzy, ale wynikającego z niej wpływu

.

Władza

przenoszona jest w sferę wpływu politycznego, ekonomicznego, społeczno-kulturowego czy

militarnego. Nie można mówić o władzy danego państwa nad innym, a jedynie o wpływie
(zazwyczaj o wzajemnym wpływie). Wynika to z kontekstu stosunków politycznych

(międzynarodowych) zachodzących między podmiotami (Pietraś, 1986).

5

Przykładem może być tutaj analiza sytuacji politycznej na Ukrainie w kontekście wyborów

prezydenckich, mających miejsce pod koniec 2004 r., kiedy warunki związane z pokojowym

rozwiązaniem konfliktu społecznego dotyczyły kwestii: kontroli (przebiegu i wyników
głosowania), przywództwa (politycznego w państwie) i władzy (w kontekście jej sprawowania),

11

Podmiotowość w teorii polityki

Równowaga traktowana jest przy tym w literaturze przedmiotu jako:
⎯ stan, który w sposób stały musi cechować system polityczny, by mógł on normalnie

funkcjonować. Ujęcie to występuje przede wszystkim w statycznych podejściach do
polityki

6

;

⎯ stan, do którego odzyskania dąży system. W ujęciu tym dopuszczana jest możliwość

utraty równowagi przez system polityczny, lecz jedynie w pewnych okresach
(przejściowo) jako rezultat impulsu, który powoduje jego zachwianie (Wróbel, 2004);

⎯ model stanu idealnego, w którym system powraca lub znajduje się w stanie pełnej

równowagi (patrz Państwo Platona). W ujęciu tym zakłada się, że stan idealny jest
niemożliwy do osiągnięcia, gdyż ośrodki władzy dążące do równowagi poddane są
stałym zakłóceniom (Wróbel, 2004);

⎯ jeden ze składników, dzięki któremu możemy określić charakter polityki, opisując

niektóre jej aspekty (np. stany cząstkowe występujące między uczestnikami
stosunków politycznych) (Wróbel, 2004).

Według paradygmatu Marksa, opartego stricte na dynamice, proces polityczny jest
efektem zmian „zaprogramowanych” w strukturach społecznych, które mają wewnętrzny
potencjał wynikający z posiadania władzy. Ośrodki władzy decydują bowiem o tym, ku
jakim celom będzie zdążał system polityczny jako całość (stąd też rola i znaczenie decyzji
politycznych jako podstawy zmiany politycznej). Pojawienie się oczekiwań, postulatów
bądź dążeń społecznych nie przesądza przy tym o dynamice procesu politycznego. To
ośrodki władzy podejmują takie decyzje lub się im przeciwstawiają (przykładem takiego
stanu rzeczy może być rozwiązanie kryzysu politycznego w Polsce u progu lat 80.
XX wieku oraz pod koniec dekady).

Na tym tle w literaturze przedmiotu wyróżniane są cztery cechy, określające proces
polityczny i jego dynamikę:
1. Zdolność do świadomych działań podmiotów politycznych (np. partii politycznych

w systemie demokratycznym czy organów władzy).

2. Umiejętność przystosowania się do nowych sytuacji politycznych.
3. Autonomia polityki.
4. Skuteczność sprawowania władzy (Wróbel, 1992).

a także integracji (dezintegracji) społeczeństwa ukraińskiego w związku z jego podziałem
geograficznym, a poniekąd politycznym na zachód i wschód Ukrainy.

6

Założenie to często pojawia się w modelach systemu politycznego, w których wpływ „wejść” na

„wyjście” określa się jako konwersję wewnątrzsystemową (Wróbel, 2004).

12

Podmiotowość w teorii polityki

Przedstawicieli omawianej koncepcji procesu politycznego łączy traktowanie władzy jako
jego najważniejszego atrybutu. Władza pełni przy tym różnorodne funkcje, jednak jest
fundamentem, na którym opiera się życie polityczne, a zarazem społeczne. W wymiarze
wewnętrznym wiąże się z zapewnieniem skutecznej koordynacji działań, w wymiarze
zewnętrznym — z zapewnieniem bytu i rozwoju poprzez selekcję kryteriów oraz form
stosunków politycznych w związkach organizacyjnych dwu- i wielostronnych, mających
na celu zapewnienie wpływów politycznych, ekonomicznych, społeczno-kulturowych,
militarnych oraz ich pochodnych.

13

Podmiotowość w teorii polityki

3. Decyzje polityczne

Decyzje polityczne oraz proces ich podejmowania to jedne z najważniejszych zagadnień
poruszanych w teorii polityki. Wiążą się bowiem z odpowiedzią na pytania, dlaczego
decydent (organ, grupa społeczna — partia, naród) podjął taką, a nie inną decyzję
i z czym to było związane (czym podyktowane). Istota decyzji politycznych wynika
z faktu, że są one pierwotne, a zarazem pochodne w stosunku do wszelkich działań
politycznych. Sam proces ich podejmowania, realizacji i kontroli de facto stanowi główną
oś polityki, rozważań teoretycznych i praktycznych.

W literaturze przedmiotu występują liczne definicje decyzji politycznych, które biorą pod
uwagę różnorodne czynniki decydujące o ich ostatecznej postaci. Poniżej zostały
wymienione niektóre z nich.
1. Włodzimierz Jabłoński określa decyzję polityczną jako akt nielosowego wyboru

przyszłego działania lub zaniechania działania (Komarnicki, 2004: 287).

2. Andrzej Krzysztof Koźmiński określa decyzję polityczną jako wybór między

uświadomionymi i rozpoznawalnymi przez decydenta lub decydentów przyszłymi
wariantami działania (Komarnicki, 2004: 287).

3. Artur Bodnar określa decyzję polityczną jako akt, czyli złożony, nielosowy wybór

działania lub też wybór jednego z możliwych wariantów działania (Bodnar, 1985: 7–9).

4. Marek Żmigrodzki określa decyzję polityczną jako nielosowy wybór działania lub

zaniechania politycznego dokonywanego w obszarze polityki (Komarnicki, 2004: 287).

5. Marek Chmaj określa decyzję polityczną jako nielosowy wybór działania lub

zaniechania politycznego, dokonywanego przez ośrodek (podmiot) decyzyjny
w obszarze polityki (Chmaj, 2002: 55).

W związku z powyższym, analizując definicje decyzji politycznej, możemy stwierdzić, że:
⎯ decyzja jest wynikiem procesu decyzyjnego,
⎯ decyzja stanowi świadomy wybór decydenta w stosunku do otaczającej go

rzeczywistości społecznej,

⎯ decyzja podejmowana jest w obszarze polityki.

Zdaniem autora niniejszego opracowania sama decyzja polityczna (działanie lub jego
zaniechanie) — zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej (stosunkach
międzynarodowych) — jest wynikiem korelacji wartości, potrzeb, interesów, celów.
Zwykle decyzje, w wyniku których działania i ich skutki są długofalowe, przyjmują postać
strategii politycznej w każdej ze sfer życia: społeczno-kulturowej, ekonomicznej,

14

Podmiotowość w teorii polityki

bezpieczeństwa. Wówczas wizja, misja oraz cel (cele) podmiotu politycznego
— skonfrontowane z wyzwaniami, zagrożeniami, szansami, które go określają
— poddawane są ocenie przez pryzmat polityki oraz jej pochodnej — strategii polityki
(Gryz, Strategia...).

W literaturze przedmiotu podawane są różnorodne motywacje decyzji politycznych oraz
związanych z nimi wyborów. Za najważniejsze, a zarazem najczęstsze motywacje
decydentów uznawane są:
⎯ interesy polityczne, grupowe oraz jednostkowe,
⎯ dążenia do zdobycia i utrzymania władzy,
⎯ indywidualne ambicje przywódców politycznych,
⎯ potrzeby wynikające z racji stanu,
⎯ przypadkowe sytuacje,
⎯ czynniki wiedzy i niewiedzy (Pietraś, 1999).

Częstym elementem decyzji (wyborów) politycznych jest chęć lub konieczność zawierania
kompromisów z uczestnikami stosunków politycznych wewnątrz państwa oraz w ramach
stosunków międzynarodowych. O sposobie realizacji decyzji przesądzają:
⎯ decydent (decyzje polityczne podejmują jedynie decydenci polityczni w obszarze

polityki),

⎯ zakres wiedzy, który towarzyszy podejmowanej decyzji (niezwykle rzadko decydenci

polityczni dysponują pełną wiedzą w zakresie przedmiotu decyzji),

⎯ wybór celu lub celów, co przesądza o skuteczności podejmowanych działań,
⎯ elastyczność działania pozwalająca na osiągnięcie celu bądź celów różnymi metodami,
⎯ etapowość urzeczywistniania decyzji politycznej, czas realizacji decyzji politycznej

(Chmaj, 2002: 55–56).

Na motywację decyzji politycznych — ich zakres, charakter oraz sposób realizacji
— wywiera wpływ wiele czynników, wśród których można wymienić uwarunkowania
wewnętrzne i zewnętrzne:
1) psychologiczne — bezpośrednio związane z oceną przez decydenta uwarunkowań,

w których jest podejmowana decyzja,

2) społeczne — weryfikujące skalę i znaczenie decyzji politycznej,
3) ekonomiczne — weryfikujące zakres niezbędnych sił i środków służących do

osiągnięcia decyzji,

4) bezpieczeństwa — wiążące się z bytem i rozwojem podmiotu (Sielski, 1997).

15

Podmiotowość w teorii polityki

U w a r u n k o w a n i a p s y c h o l o g i c z n e wiążą się z subiektywną, nieracjonalną oceną
rzeczywistości społecznej. W decyzjach tego typu szczególną rolę odgrywają stereotypy
i wszelkie uprzedzenia, np. o charakterze etnicznym, nacjonalistycznym, rasistowskim
itp., a podstawy decyzji politycznych wynikają np. z doktryn i programów politycznych,
strategii politycznych, ideologii.

U w a r u n k o w a n i a s p o ł e c z n e kształtują rzeczywistość społeczną przez wpływ na
światopogląd społeczeństwa, narodu oraz zmiany społeczne, które w praktyce
wprowadzają (przykładem mogą tu być np. strategie rozwoju społecznego, kładące
nacisk na kompleksową lub wybiórczą zmianę wybranego obszaru — mieszkalnictwa,
edukacji itp.).

U w a r u n k o w a n i a e k o n o m i c z n e mogą być potencjalnie najbardziej wymierne, a ich
efekty weryfikowalne. Do nich będziemy zaliczać np. kondycję gospodarstw domowych
czy poziom edukacji społecznej (przykładem może być Human Economic Index — Indeks
Rozwoju Społecznego — stosowany przez Organizację Narodów Zjednoczonych do
parametryzacji zjawisk społecznych, np. nędzy, ubóstwa, rozwoju społecznego itp.).

U w a r u n k o w a n i a b e z p i e c z e ń s t w a określają skalę pewnego (bezpiecznego) bytu
i rozwoju. Zwykle są one weryfikowalne w oparciu o kategorię wyzwań, zagrożeń, szans
oraz wizji (czym ma być dany podmiot), misji (co ma zapewniać dany podmiot) i celu
(co ma osiągnąć dany podmiot). Z uwagi na rolę i znaczenie bezpieczeństwa dla
poszczególnych podmiotów, uwarunkowania te traktowane są zwykle jako pierwotne
w procesie decyzyjnym.

Proces decyzyjny wiąże się z koniecznością dokonywania wyborów między celami,
środkami służącymi osiągnięciu celu oraz przewidywanymi skutkami decyzji politycznych.

W m o d e l u t e o r e t y c z n y m , służącym weryfikacji procesu decyzyjnego, wyróżniane są
następujące elementy:
1. Wybór celu, do realizacji którego zmierza dany podmiot.
2. Implikacje decyzji politycznej:

⎯ pozytywne — związane z realizacją wybranego celu i sposobu wykorzystania tych

skutków,

⎯ negatywne — związane z dążeniem do pomniejszenia lub uniknięcia niewłaściwych

skutków decyzji.

3. Wybór środków oraz sił niezbędnych do realizacji wybranego celu, z odniesieniem do

pozytywnych oraz negatywnych skutków decyzji politycznej.

16

Podmiotowość w teorii polityki

4. Czas podjęcia decyzji politycznej, tj. optymalne dobranie w czasie i w przestrzeni

chwili, kiedy decyzja polityczna jest podejmowana (Komarnicki, 2004: 290).

Należy w tym miejscu podkreślić, iż w procesie decyzyjnym wyróżniane są dodatkowo
poziomy, na których się on odbywa. Są one odmiennie identyfikowane przez różnych
autorów.

Artur Bodnar w procesie decyzyjnym wyróżnia:
⎯ poziom pierwszy — w e j ś c i a — zawiera w sobie: zdefiniowanie procesu przez

decydenta, ustalenie kryteriów i mierników procesu optymalizacji decyzji, mierzenie
efektów optymalizacji decyzji,

⎯ poziom drugi — p r o c e s u — zawiera w sobie możliwość wprowadzenia zmian

w realizacji decyzji, poszukiwanie nowych problemów do rozstrzygnięcia w toku
procesu decyzyjnego, określenie nowych zadań,

⎯ poziom trzeci — w y j ś c i a — zawiera analizę wszystkich możliwych rozwiązań na

podstawie posiadanych informacji, z uwzględnieniem prawdopodobnych następstw
decyzji (Bodnar, 1985).

Najbardziej powszechnym podejściem do poziomów decyzyjnych, przyjmowanym
w literaturze przedmiotu, jest podejście Ziemowita Jacka Pietrasia. Określa on proces
decyzyjny jako z e s p ó ł p o w i ą z a ń p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h , w y s t ę p u j ą c y c h
w e w n ą t r z o ś r o d k a d e c y z y j n e g o w z w i ą z k u z s y t u a c j ą d e c y z y j n ą ,
s t r u k t u r ą o ś r o d k a d e c y z y j n e g o o r a z c e l a m i d e c y d e n t ó w p o l i t y c z n y c h .
Z. J. Pietraś wyróżnia poziom racjonalny, emocjonalny, społeczny i organizacyjny
(Pietraś, 1999).

Na p o z i o m i e r a c j o n a l n y m występują uwarunkowania wynikające z nagromadzonej
wiedzy o problemie, który jest przedmiotem decyzji. Dostarczenie tej wiedzy decydentom
jest jedną z funkcji nauki o polityce. Nie jest bowiem niczym odkrywczym, że brak wiedzy
prowadzi do błędnych ocen i decyzji. Niekiedy jednak fakt posiadania wiedzy nie wpływa
na decydentów i sposób ich decydowania w sposób racjonalny, co można przypisać
stanowi ich świadomości

7

.

7

Przykładem może być sytuacja, która miała miejsce we wrześniu 1939 r. w związku z agresją

hitlerowskich Niemiec oraz Związku Radzieckiego na Polskę, a także działania decydentów
politycznych przed i po wybuchu konfliktu (np. sprzedaż najbardziej nowoczesnego uzbrojenia do

Bułgarii — samoloty myśliwskie, ok. 40 sztuk, marzec/kwiecień; do Wielkiej Brytanii — działa
przeciwlotnicze, ok. 100 sztuk, sierpień).

17

Podmiotowość w teorii polityki

Na p o z i o m i e e m o c j o n a l n y m występują uwarunkowania związane ze
światopoglądem oraz kulturą. Istotą rzeczy jest przy tym odejście przez decydenta od
stereotypów i sięgnięcie poza granice posiadanej, dostępnej wiedzy. Nie jest to rzeczą
łatwą

8

. Subiektywność ocen jest zwykle normą, co może prowadzić np. do zaniechania

określonych działań (reformy, działania polityczne związane z przekształcaniem
rzeczywistości społecznej itp.).

Na p o z i o m i e s p o ł e c z n y m występują uwarunkowania wynikające z interesów
politycznych (obiektywnych i subiektywnych) grup społecznych, z którymi związany jest
decydent. Poziom ten jest przy tym określany pozycją decydenta, jego związkami
społecznymi z określonymi partiami, koteriami itp.

9

.

P o z i o m o r g a n i z a c y j n y jest determinowany uwarunkowaniami kadrowymi,
finansowymi, rzeczowymi — związanymi z realizacją podjętej decyzji. Ten aspekt procesu
decyzyjnego w nauce o polityce znajduje się pod wpływem prakseologii (tj. dyscypliny
naukowej, koncentrującej się na wszelkim działaniu w zorganizowanych zespołach
ludzkich). W związku z tym przyjmuje się, że proces decyzyjny — w tym sam efekt
decyzji — muszą być działaniami przemyślanymi, których skuteczność warunkowana jest
sposobem organizacji.

Należy w tym miejscu podkreślić, iż kreatorami procesu decyzyjnego są decydenci
indywidualni i zbiorowi, wśród których możemy wyróżnić:
⎯ decydentów narodowych,
⎯ decydentów ponadnarodowych,
⎯ decydentów instytucjonalnych,

• organy państwa,
• instytucje i organizacje ponadnarodowe,

⎯ decydentów formalnych (uprawnionych),
⎯ decydentów nieformalnych (nieuprawnionych).

8

Przykładem posiadania wiedzy, pozwalającej decydentom na podjęcie właściwych decyzji jest

sytuacja, która miała miejsce przed uderzeniem terrorystów 11 września 2001 r. w Stanach
Zjednoczonych. Fakt znajomości działań terrorystycznych, a nawet informacje wskazujące, co

będzie stanowić przedmiot zamachów nie zapobiegły atakom na Nowy Jork oraz inne cele.

9

Przykładem może być tzw. afera Rywina, związana z kreowaniem nowego podmiotu medialnego

w Polsce. Zgodnie z raportem posła Zbigniewa Ziobry, poświęconym tej sprawie, w którym

została opisana „grupa trzymająca władzę”, system wzajemnych związków interpersonalnych
obejmował krąg osób, które łączyły wspólne interesy polityczne.

18

Podmiotowość w teorii polityki

W literaturze przedmiotu są wyróżniane różnorodne kategorie decyzji, które składają się
na proces decyzyjny. Do najważniejszych kryteriów branych pod uwagę przy podziale
decyzji należą:
⎯ kryterium rangi i charakteru decyzji (decyzje strategiczne, taktyczne, operatywne),
⎯ kryterium wiedzy dostępnej podmiotom decyzyjnym (stan pewności, niepewności,

ryzyka),

⎯ kryterium adresata decyzji (decyzje ogólnospołeczne, partykularne, indywidualne),
⎯ kryterium szczebla wydawania decyzji (decyzje globalne, regionalne, subregionalne,

lokalne),

⎯ kryterium stopnia doskonałości decyzji (decyzje całościowo zoptymalizowane,

częściowo zoptymalizowane, zadawalające, niezadowalające, trafne, nietrafne),

⎯ kryterium związku z potrzebami społeczeństwa (decyzje przyczynowe, celowościowe),
⎯ kryterium stopnia wiedzy (realne, symboliczne, pozorne) (Komarnicki, 2004:

295–296).

Powyższy podział uwzględnia skalę decyzji oraz ich rangę przyporządkowaną
poszczególnym decydentom. Nie wyczerpuje jednak całości tego zagadnienia.

19

Podmiotowość w teorii polityki

4. Opinia publiczna

Kwestie związane z opinią publiczną, jej rolą i znaczeniem dla sposobu sprawowania
władzy, transformacji struktur społecznych i ewolucji procesów decyzyjnych są w teorii
polityki stosunkowo nowe. Wiąże się to z faktem prowadzenia zasadniczych badań nad
opinią publiczną w ramach socjologii, która z czasem przybrała postać socjologii polityki.
Miało to miejsce w drugiej połowie XX wieku, wraz z rozwojem technik informacyjnych,
które doprowadziły do wykreowania tzw. trzeciej władzy, czyli mediów — radia, telewizji,
Internetu.

W ujęciu historycznym pojawienie się opinii publicznej było poprzedzone wytworzeniem
sfery publicznej w ramach oświeconych grup społecznych (posiadających umiejętność
czytania i pisania). Od początku XVI w. miało miejsce kształtowanie sfery publicznej
poprzez dyskusje prowadzone zazwyczaj na łamach broszur, manifestów czy wręcz dzieł
literackich. Był to proces ewolucyjny, który dopiero w połowie XVIII wieku pozwolił
wykreować pierwszą opinię publiczną, składającą się z przedstawicieli arystokracji oraz
mieszczaństwa

10

. We wcześniejszych wiekach zakres władzy monarchów oraz sposób jej

sprawowania w połączeniu z niewielkim poziomem edukacji sprawiał, że niemal nie było
możliwości swobodnej wymiany poglądów. Nie było też warstwy, do której te poglądy
mogłyby być skierowane (Młyniec, 1999).

W wyniku wykreowania sfery publicznej oraz opinii publicznej zaistniała kultura
polityczna, która w państwach liberalnych przybrała postać obywatelskiej (głównie
w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech). Jej podstawy w swych
pracach stworzyli: John Locke (podstawą legitymizacji władzy jest umowa społeczna, nie
zaś prawo boskie), David Hume (opinia publiczna stanowi ekspresję interesu
publicznego), Jean Jacques Rousseau (wola powszechna, będąca manifestacją opinii
publicznej, jest fundamentem całego państwa) (Młyniec, 1999).

Kultura ta — wraz z takimi narzędziami, jak prasa, radio, telewizja oraz Internet
— ostatecznie ukształtowała opinię publiczną w XX wieku. Należy w tym miejscu
podkreślić, iż ów nurt teorii polityki związany z podejściem liberalnym posiada charakter
normatywny, tj. oparty na prawie.

10

Pojawienie się opinii publicznej wynikało z potrzeby legitymizacji władzy monarchów w związku

z kryzysem ich legitymizacji przez religię, tj. zanikiem przekonania, że władza królewska
pochodzi od Boga.

20

Podmiotowość w teorii polityki

Zgodnie z poglądami teoretyka polityki — Hannah Ardent — proces powstawania
demokratycznej opinii publicznej wiąże się z poszerzaniem przestrzeni publicznej.
Pojęcie to oznacza obszar (media, Internet), w którym stykają się poglądy wolnych
obywateli, kształtując ich opinie na forum publicznym. Fakt wykreowania opinii publicznej
wiąże się przy tym z postawą obywatelską: perfekcjonizmem, otwartością umysłu,
dyscypliną wewnętrzną, tolerancją, aktywnością, odwagą cywilną, krytycyzmem,
odpowiedzialnością za słowo (Ossowska, 1983: 355). Warto dodać, iż ów wzór cech
osobowych oraz sposób rozumienia opinii publicznej stanowi swoisty model idealny. Jak
bowiem podkreśla wielu teoretyków, opinia publiczna, jej rola i znaczenie podlegają
istotnym ograniczeniom, które wynikają zwykle z prób kształtowania opinii publicznej
poprzez stosowanie tzw. socjotechniki, czyli działania na świadomość lub podświadomość
odbiorcy informacji (Kurowski, 2002: 349–364).

We współczesnych społeczeństwach liberalno-demokratycznych opinia publiczna przenika
cały proces rządzenia. Stąd też badania nad opinią publiczną pogłębiają teorię polityki,
gdyż:
⎯ wnoszą do niej teoriopoznawcze aspekty związane z partycypacją jednostek i grup

społecznych w procesach decyzyjnych,

⎯ tworzą bezpośredni związek między teorią a praktyką polityki,
⎯ formułują teoretyczne podstawy działań politycznych w społeczeństwie (Comparative

Government and Politics, 1998).

Jest to szczególnie istotne w kontekście podejmowania decyzji politycznych, które często
oparte są na wiedzy teoretycznej. Wynika to z faktu, że decydent polityczny przy
podejmowaniu decyzji:
⎯ kieruje się informacjami, których wartość dla opinii publicznej jest mało istotna

(np. koszty komponentów produktów chemicznych),

⎯ zmuszony jest kreować obraz rzeczywistości, który znajduje się w opozycji do sądów

i emocji opinii publicznej (np. proces pojednania między narodami, które znajdowały
się w stanie wojny),

⎯ zmuszony jest zintegrować opinię publiczną w obliczu podziałów (np. politycznych, na

tle wyborów politycznych społeczeństwa do parlamentu) (Jabłoński, 2004: 484).

Na tym tle badania nad opinią publiczną stanowią istotny instrument, pozwalający na
podejmowanie decyzji politycznych w procesach politycznych. Umożliwiają tym samym
efektywniejsze sprawowanie władzy.

21

Podmiotowość w teorii polityki

W literaturze przedmiotu znajdujemy liczne c z y n n i k i k s z t a ł t u j ą c e o p i n i ę
p u b l i c z n ą , które stanowią element teoriopoznawczy. Wśród nich można wymienić:
interesy polityczne, identyfikacje polityczne, schematy ideowe, media oraz marketing
polityczny (Płonkowski, 2002). Kryteria te są przy tym najbardziej powszechnymi,
służącymi definiowaniu teorii polityki.

Interesy polityczne — wyrażane w postaci programów, manifestów, strategii
politycznych — są przede wszystkim efektem wspólnego światopoglądu grupowego, który
określa tożsamość jednostkową i grupową. W ich formułowaniu istotną rolę odgrywają
systemy wartości politycznych (np. religijnych, etnicznych, konserwatywnych,
postępowych itp.). Interesy te tworzą schematy myślenia politycznego (np. kto nie
z nami, ten przeciwko nam), przez które jednostki i grupy dokonują ocen rzeczywistości
społecznej — politycznej (np. działania urzędujących osób, urzędów czy poszczególnych
polityk w państwie) (Herbut, 1999).

Identyfikacje polityczne są pochodną zarówno świadomości jednostkowej i zbiorowej,
jak i preferencji wyborczych. Niekiedy wybór partii politycznej czy lidera politycznego
podyktowany jest czynnikami ideowymi, wyprowadzanymi z systemów wartości
politycznych, nie zaś prostymi związkami w postaci interesów politycznych. Ma to zwykle
miejsce w sytuacji dokonywania wyborów opierających się na ideologii (w systemie
demokratycznym wyprowadzanej zwykle z postaw moralnych) (Hallowell, 1993).

Schematy ideowe — będące pochodną ideologii (tj. względnie spójnego systemu
przekonań oraz twierdzeń o charakterze opisowym i normatywnym) i tworzące wzorce
preferencji i zachowań — są najbardziej podstawowym czynnikiem świadomości,
wpływającym na kształt wyborów (np. preferencje określonego modelu ustroju
społecznego będą przesądzać o wyborze takiej, a nie innej grupy partii politycznych)
(Heywood, 1998).

Media — traktowane przez wielu autorów jako tzw. trzecia władza — są w państwie
demokratycznym traktowane jako wpływowy czynnik opiniotwórczy. Wpływ mediów na
opinię publiczną (bezpośredni — poprzez kontrolę informacji, pośredni — przez
wpływanie na sferę publiczną) kształtuje ją, kreując świadomość jednostkową i zbiorową.
Wiele teorii koncentruje się przy tym na znaczeniu problemów poruszanych w mediach
w kontekście sposobu sprawowania władzy oraz postępowania elit politycznych
(Dal, 2000).

22

Podmiotowość w teorii polityki

Marketing polityczny — jako pochodna działań politycznych mających na celu
kształtowanie opinii publicznej — jest czynnikiem stosunkowo nowym w teorii polityki.
Ukształtował się w latach 60. i 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych podczas wyborów
prezydenckich oraz do Kongresu, stanowiąc pochodną badań nad wpływem mediów
(prasy, radia, a przede wszystkim telewizji) na opinię publiczną

11

.

Podejmowane w literaturze przedmiotu badania koncentrują się na trzech determinantach
określających rolę i znaczenie opinii publicznej w sprawowaniu władzy. Są to:
1. Stan świadomości opinii publicznej w kontekście jej gotowości do aprobaty bądź

odrzucenia określonych działań politycznych, podejmowanych przez ośrodki władzy.

2. Preferencje wyborcze.
3. Zmiana świadomości opinii publicznej (jej identyfikacji politycznych, schematów

ideowych) w czasie i przestrzeni.

Badania te mają przy tym charakter utylitarny (pragmatyczny). Służą bowiem do
weryfikacji tez, prognoz, które umożliwiają stosowanie technik społecznych
(socjotechnik) kształtujących preferencje wyborcze jednostek i grup społecznych
(Młyniec, 1999).

W związku z tym, społeczeństwo i władza jako dwa wzajemnie uzupełniające się
podmioty, towarzysząca im polityka i proces polityczny, kształt i charakter decyzji
politycznych, jak również preferencje związane z opinią publiczną, są tymi elementami,
które warunkują poznanie naukowe i teorię polityki. Ich ścisły związek jest zarówno
podstawą, na bazie której formułowana jest teoria, jak i punktem wyjścia dla polityków
i politologów w działaniach praktycznych, kreujących i zmieniających rzeczywistość
społeczną w czasie i przestrzeni.

11

Swój tryumf w Stanach Zjednoczonych oraz państwach demokratycznych marketing polityczny

zawdzięcza wpływowej grupie konsultantów politycznych, którzy udowodnili, że politycy rządowi
wywierają większy wpływ na opinię publiczną niż opinia na nich. Jako przykład podawana jest

kampania prezydencka Ronalda Reagana, w której kandydat — dzięki swemu zapleczu — odniósł
sukces wyborczy (Jabłoński, 2004: 486–487).

23

Podmiotowość w teorii polityki

Bibliografia

1. Anioł W., 2002: Paradoksy globalizacji, Warszawa.
2. Błuszkowski J., 2002: Struktura społeczna, [w:] Społeczeństwo i polityka. Podstawy

nauk politycznych, (red.) K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa.

3. Bodio T., Polityka w życiu społecznym, [w:] Społeczeństwo i polityka. Podstawy

nauk politycznych, (red.) K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa.

4. Bodnar A.,

1985:

Decyzje polityczne. Elementy teorii, Warszawa.

5. Chmaj M., 2002: Decyzja polityczna, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

6. Chmaj M., 2002: Proces polityczny, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

7. Dal R., 2000: O demokracji, Kraków.
8. Gryz J.,

Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, rola

i znaczenie dla bezpieczeństwa państwa (w przygotowaniu).

9. Hague R., Harrop M., Breslin S., 1998: Comparative Government and Politics.

An Introduction, Macmillan Press.

10. Hallowell J. H., 1993: Moralne podstawy demokracji, Warszawa.
11. Herbut R., 1999: Interes polityczny jako kategoria politologiczna, [w:] Studia

z teorii polityki, (red.) A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław.

12. Herbut R., 2004: Interes polityczny — proces instytucjonalizacji polityki grup

interesu oraz jej modele, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce,
(red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

13. Heywood J., 1998: Political Ideologies. An introduction, Macmillan Press.
14. Jabłoński A. W., 2004: Opinia publiczna, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie

i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

15. Jasińska-Kania A., 1988: Osobowość, orientacje moralne, postawy polityczne,

Warszawa.

16. Klementewicz T., 1993: Polityka i jej poznawanie, [w:] Homo politicus. Wstęp do

nauki o polityce, Warszawa.

17. Komarnicki H., 2004: Decyzje polityczne i proces polityczny, [w:] Wprowadzenie do

nauki o państwie i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

18. Kurowski M., 2002: Technologie komunikacji, [w:] Kultura–Osobowość–Polityka,

(red.) P. Chmielewski, T. Krauze, W. Wesołowski, Warszawa.

19. Lasswell H. D., Kaplan A., 1965: Power and Society, London.

24

Podmiotowość w teorii polityki

20. Młyniec E., 1999: Opinia publiczna, [w:] Studia z teorii polityki,

(red.) A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław.

21. Ossowska M., 1983: Wzór obywatela w ustroju demokratycznym, [w:] O człowieku,

moralności i nauce, Warszawa.

22. Ossowski S., 1968: Z zagadnień struktury społecznej, Warszawa.
23. Pałecki K., 2004: Wprowadzenie do normatywnej teorii władzy politycznej,

[w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki,
Lublin.

24. Piechocińska-Blaszke E., Jakubowski W., 2002: Człowiek w grupie, [w:]

Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, (red.) K. A. Wojtaszczyk,
W. Jakubowski, Warszawa.

25. Pietraś Z. J., 1999: Decydowanie polityczne, Kraków.
26. Pietraś J. Z., 1986: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin.
27. Płonkowski T., 2002: Opinia publiczna (konspekt wykładu), Uniwersytet Warszawski.
28. Ryszka F., 1984: Wstęp do nauki o polityce, Warszawa.
29. Sielski J., 1997: Pierwotne kategorie aksjologicznej analizy decyzyjnej, Katowice.
30. Szczepański J., 1970: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa.
31. Wiatr J. J., 1999: Socjologia polityki, Warszawa.
32. Wróbel S., 1992:

Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice.

33. Wróbel S., 1992:

Proces i władza polityczna, Katowice.

34. Wróbel S., 2004:

Polityka i proces polityczny, [w:] Wprowadzenie do nauki

o państwie i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin.

35. Znaniecki F., 1992: Nauki o kulturze, Warszawa.
36. Żmigrodzki M., 2002: Polityka, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

25