Współczesne teorie państwa

Państwo w teorii polityki

Wstęp

Dokonujące się w rzeczywistości społecznej początku XXI wieku zmiany skłaniają do
rozważań nad państwem, jego rolą i znaczeniem w organizacji życia jednostek, grup
społecznych, narodów. W związku z tym dla politologa jest rzeczą konieczną określenie,
w jaki sposób funkcjonują organizacje i instytucje społeczne, mechanizmy tworzące
i przekształcające organizm społeczny, jakim jest państwo. Fakt, że zakres badań bywa
niezwykle zróżnicowany nie stwarza zasadniczej przeszkody, jest nią natomiast sposób
ujęcia problematyki (Ryszka, 1984).

Wszelkie ogólne rozważania nad państwem nazywane są współcześnie filozofią lub teorią
państwa. Ujmowane są przy tym głównie jako część filozofii lub teorii polityki. Oznacza
to, iż w badaniach politologicznych — niezależne od siebie — różnorodne podejścia
badawcze oraz nurty badawcze przyjmują różnorodne koncepcje państwa, jego roli
i miejsca w organizacji życia społecznego. Stanowi to zarówno o słabości, jak i sile
politologii. O słabości — gdyż badania teoretyczne mogą być nader często ze sobą
sprzeczne, co niekiedy uniemożliwia ogląd rzeczywistości społecznej, o sile — gdyż stałe
wprowadzanie nowych elementów zmusza do weryfikacji dotychczasowych sądów.

W związku z powyższym, niniejsze opracowanie stawia sobie za cel uporządkowanie
najbardziej podstawowej wiedzy w zakresie państwa w teorii polityki. Poświęcone zatem
zostało najbardziej elementarnym składnikom występującym w teorii polityki, czyli istocie
i funkcji państwa, jego strukturom, władzy oraz sposobowi jej sprawowania, a także
organizacjom i instytucjom, które tworzy, znosi i przekształca.

Państwo w teorii polityki

1. Istota państwa w teorii polityki

Złożoność współczesnego państwa, na którą składa się wielość elementów oraz
różnorodność ich wzajemnych powiązań w jedną strukturę, stwarza liczne problemy
w definiowaniu państwa

. Najważniejsze definicje mówią, iż państwo jako instytucja jest

niezwykle złożoną instytucją społeczną. Jego trwanie i ewolucję w czasie możemy
obserwować od czasów starożytnej Sumerii po współczesne Stany Zjednoczone.
W związku z tym, tradycja i historia w badaniach teoretycznych nad państwem w teorii
polityki pełnią nie mniej istotne funkcje niż założenia badawcze. Państwo jest bowiem
instytucją, która współcześnie posiada całkiem inne znaczenie niż przed wiekiem, dwoma
czy też tysiącem lat. Niezmiennie pozostaje jednak najbardziej zorganizowaną strukturą
społeczną, jaką stworzył człowiek.

Pojęcie państwo — jak większość terminów nauk społecznych — jest niezwykle
wieloznaczne. Oznacza się nim różne zjawiska, choć zwykle powiązane z wyżej
wprowadzonym terminem państwa jako instytucji społecznej, a zarazem politycznej.
Współczesne państwo zwykle bywa określane mianem systemu politycznego
(patrz: Społeczeństwo i polityka), a jako jego cechy wymienia się:
⎯ organizację społeczną, tj. uporządkowane działanie ludzi w ramach struktur

społecznych (np. wiekowych, zawodowych, itp.),

⎯ ład społeczny, tj. uporządkowanie zachowań ludzi wewnątrz państwa, określane

mianem ładu (porządku) politycznego lub państwowego

⎯ władzę polityczną (władza publiczna), przypisaną do instytucji społecznych tworzonych

w państwie (np. premier, prezydent itp.)

Pierwsze nowoczesne pojęcie państwa zostało wprowadzone przez Machiavellego w XVI w. we

Włoszech. Zastosowany został wówczas termin stato. W Polsce używany jest termin państwo
(pochodzący od słów „pan”, „panować”) (Szmulik, Żmigrodzki, 2004).

Niekiedy cechę tę ujmuje się normatywnie — jako stanie na straży zasad postępowania (a ściślej

— norm prawnych) oraz zgodności postępowania ludzi z tymi zasadami. Bywa też tak, że
uporządkowaniu zachowań przypisuje się określone cechy, jak np. pokój społeczny, równowagę

społeczną, harmonię społeczną. Stąd też państwo określa się mianem organizmu społecznego,
wspólnoty społecznej lub tylko specyficznie rozumianym terminem społeczeństwo

(Strzeszewski, 1993: 6).

Władza organizuje ludzi — mieszkańców obszarów wyodrębnionych granicami państwa. Cechę tę

określa się jako powszechność lub uniwersalność państwa (władzy państwowej). W zależności od
charakteru władzy państwowej ludność nazywa się poddanymi lub obywatelami państwa

(Winczorek, 2001).

Państwo w teorii polityki

⎯ sankcyjność, tj. prawo sankcji (ograniczania swobód, wymierzania kary),
⎯ upodmiotowienie w stosunkach wewnętrznych (w państwie) oraz zewnętrznych

(międzynarodowych) (Społeczeństwo i polityka, 2002).

Państwo definiowane jest również jako samoistny podmiot, powstały w rezultacie procesu
historycznego. Posiada ono cechy własne, takie jak terytorium państwa, wyznaczające
zasięg zwierzchnictwa władzy państwowej. Zwierzchnictwo to rozciągane jest także na
wszystkich przebywających (nawet czasowo) na terytorium państwa, a niekiedy wykracza
poza jego granice, podążając za obywatelami państwa (tzw. prawa ochrony konsularnej
— przykładem ich stosowania może być obywatelstwo Wspólnoty Europejskiej,
umożliwiające ochronę prawną ze strony wszystkich państw należących do niej
w przypadku braku własnego, narodowego przedstawicielstwa dyplomatycznego).
Czasami jednak zwierzchnictwo państwa nie obejmuje wszystkich ludzi przebywających
na jego terenie. Dotyczy to dyplomatów pochodzących z innego państwa oraz
korzystających z immunitetu dyplomatycznego.

Terytorialność państwa (jego obszar) znajduje zwykle swoje odbicie w organizacji
władzy (w inny sposób jest ona zorganizowana w Federacji Rosyjskiej czy Stanach
Zjednoczonych, a w inny w Polsce — wynika to zarówno z ich powierzchni, jak i tradycji
historycznych). Stąd też cecha ta odróżnia państwo od organizacji typu rodowego czy
plemiennego

Ważnym wyróżnikiem państwa jest jego suwerenność, oznaczająca, że nie podlega ono
władzy innego państwa (suwerenność zewnętrzna) oraz wykonuje niepodzielne
zwierzchnictwo nad swoim terytorium (przykładem ograniczenia suwerenności była
Polska Rzeczpospolita Ludowa, która nie określała swej polityki w sposób samodzielny,
lecz czyniła to w oparciu o dyktat Związku Radzieckiego). Suwerennymi są zatem takie
państwa, które:
⎯ posiadają zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością,
⎯ mogą dobrowolnie nawiązywać równorzędne stosunki z innymi podmiotami

(państwami, organizacjami, instytucjami),

⎯ mogą swobodnie kształtować własny ustrój społeczno-gospodarczy i formę państwa

(Szmulik, Żmigrodzki, 2004: 20–21).

Terytorialność jako cecha własna państwa nie znajduje zastosowania w różnych okresach historii. Na

przykład w średniowieczu organizacja władzy oparta była na stosunku lennym, który miał charakter

osobisty wasal–suweren (Chmaj, Żmigrodzki, 1996).

Państwo w teorii polityki

Na tym tle ważną kwestią, pozostającą przedmiotem zainteresowania nauki o polityce,
jest kwestia ograniczania suwerenności oraz przenoszenia jej na podmioty
ponadpaństwowe, np. organizacje i instytucje międzynarodowe. Proces ten, związany
z powstawaniem nowej, pośredniej platformy stosunków międzynarodowych w postaci
makroregionów ekonomicznych (Unii Europejskiej, Północnoamerykańskiej Strefy
Wolnego Handlu) nabiera przy tym szczególnego znaczenia (Gryz, 2002: 9–26).

Trudności związane z definiowaniem państwa pozwalają na rezygnację z użycia tego
terminu. Można bowiem posłużyć się w jego miejsce terminem nieobciążonym tak
wieloma interpretacjami, o bardziej ograniczonym użyciu (pozwalającym tym samym
zawęzić problematykę państwa do współczesności i odciąć się od historycznych zjawisk
i procesów). Terminem takim jest system polityczny, oznaczający grupę zjawisk, do
których należy też państwo. Ze względu jednak na jego ogólnikowość, nie może on
całkowicie zastąpić kategorii państwa i zwykle w badaniach teoretycznych jest
traktowany jako uzupełniający

Na państwo składają się: obszar państwa, społeczeństwo oraz łącząca te składniki
w jedną całość władza. Należy w tym miejscu podkreślić, iż w nauce o polityce można
wyróżnić dwie kategorie społeczeństwa: społeczeństwo jako takie oraz społeczność
„globalną”. Kategorie te wyróżniane są z uwagi na odmienny charakter więzi społecznych
łączących poszczególnych ludzi, grupy społeczne i narody (Mitchell, 1991: 94).

Złożoność współczesnego państwa, składającego się z różnorodnych elementów i ich
wzajemnych relacji, a w szczególności dynamika przekształceń strukturalnych stwarzają
istotne problemy w definiowaniu państwa. Wynikają one zwykle z prób definiowania
państwa poprzez wyodrębnienie tylko jednej jego cechy i uznanie jej za podstawę
definicyjną całego organizmu społecznego. Zazwyczaj jako cechę tę przyjmuje się
władztwo (panowanie) oraz towarzyszący mu przymus lub przemoc. Skutkiem działania
władztwa państwowego jest uporządkowanie działań ludzi, w tym kierunkowanie ich
działań, a także zapobieganie pewnym ich typom (np. przestępczym). W teorii polityki
władztwo jest przy tym dwojako interpretowane. W wymiarze państwowym o charakterze
wewnętrznym (wewnątrz państwa) jako siła państwa oraz sposób jej użycia. W wymiarze
państwowym zewnętrznym (na zewnątrz państwa, w stosunkach międzynarodowych)
jako wpływ państwa.

Termin system polityczny rozpropagowali w politologii G. Almond i D. Easton w latach 50. XX wieku

(Szostak, 1988: 214).

Państwo w teorii polityki

W wymiarze wewnętrznym władztwo państwa przejawia się organizacją:
⎯  życia społecznego,
⎯  zespołów ludzkich,
⎯  instytucji państwa (publicznych i niepublicznych).

W wymiarze zewnętrznym władztwo państwa przejawia się wpływem:
⎯  na inne podmioty: państwa, instytucje i organizacje,
⎯  na środowisko międzynarodowe.

Rezultatem władztwa jest zatem współdziałanie ludzi, ich współpraca. Jest ona przy tym
ściśle rozgraniczana w oparciu o charakter związków organizacyjnych. Związki te
wyrażane są przez grupy społeczne (klasy, warstwy, kasty itp.) oraz instytucje
społeczne. Na tym tle wyróżniane są trzy podejścia — w zakresie współdziałania:
obywateli (członków społeczności), instytucji oraz obywateli i instytucji. Uporządkowanie
działań ludzi w tych zakresach wyznacza stopień ich zorganizowania, który decyduje, czy
tworzą oni organizację typu państwowego — państwa. Uporządkowanie, które spełnia
wymogi systemowości, decyduje, iż państwo jest systemem społecznym (politycznym).

Przymus oraz przemoc — na równi z terytorialnością, władztwem (władzą) oraz
strukturami społecznymi (organizacjami i instytucjami) — stanowią istotną cechę
państwa

. Nie może być ona jednak uznana za wystarczającą, gdyż inaczej nie bylibyśmy

w stanie odróżnić państwa od zorganizowanych grup przestępczych, władztwa okupanta
czy też władztwa określonych grup społecznych, siłą narzucających swą władzę. Za
konieczną cechę państwa uznaje się działanie w nim systemu prawa, regulującego np.
użycie przez władzę przymusu. W państwach demokratycznych bez legitymizacji władzy
przez prawo nie można mówić o przymusie państwowym, przysługującym władzy
państwowej. W państwach autorytarnych bądź totalitarnych ograniczenie to posiada
znaczenie drugorzędne bądź nie posiada żadnego znaczenia.

Niezależnie od legitymizacji wewnętrznej władzy w państwie, w teorii państwa
podnoszona jest również kwestia norm zewnętrznych (występujących w środowisku
międzynarodowym) w stosunku do państwa (zasadniczo są to normy prawa
międzynarodowego publicznego). Wynika to z faktu, że państwo i prawo w nauce

W nauce o polityce zasadniczo wyróżnia się przemoc w postaci: przymusu fizycznego (polega on na

stosowaniu przez państwo siły wobec ludzi), przymusu ekonomicznego (polegającego na

zastosowaniu różnych form oddzaiływań, które pozbawiają człowieka i inne podmioty możliwości
określonych zachowań), przymusu psychologicznego (polegającego m.in. na zastosowaniu cenzury,

prewencji ideologicznej itp.) (Groszczyk, 1968: 151).

Państwo w teorii polityki

o polityce są zjawiskami występującymi równolegle, ściśle ze sobą powiązanymi
funkcjonalnie (Szostak, 1996). Stąd też tradycyjnym problemem, podejmowanym
w teorii polityki, są normy porządkujące działania ludzi w państwie oraz poza nim
(Pietraś, 2002).

Przynależność wszystkich mieszkańców kuli ziemskiej do organizacji, jakimi są państwa,
uważana jest współcześnie za konieczność. Stąd też państwu przypisuje się
obligatoryjność (powszechność). Przynależność do danego państwa (obywatelstwo)
określa przy tym jego władza. O przynależności do państwa decydują bowiem normy
prawne, nie zaś swobodna wola jednostek. Zwykle przynależność do państwa ma
charakter automatyczny, w czym wyrażany jest obligatoryjny charakter państwa.
Decydującymi o przynależności do państwa cechami są:
⎯  urodzenie na terytorium państwa (ius soli),
⎯  pochodzenie od rodziców — obywateli państwa (ius sanguinis).

W wyniku kolizji zasad, przyjmowanych przez konkretne państwa, a także działań
jednostki, może dojść do sytuacji, w której poszczególne osoby pozostaną bez
przynależności państwowej. W związku z obligatoryjnością i powszechnością państwa nie
jest to sytuacja normalna. Ludzie bez przynależności państwowej uważani są za
pokrzywdzonych. Żadne państwo nie jest bowiem zobowiązane do opieki nad nimi, choć
stan ten zwykle nie wiąże się z ich winą. Stąd też istnieje możliwość zrzeczenia się lub
nabycia obywatelstwa (Habermas, 1993).

Całą ludność państwa (ogół obywateli) określa się mianem społeczeństwa

. Termin

społeczeństwo najlepiej oddaje świadomą swych praw i obowiązków oraz zorganizowaną
na zasadach dobrowolności zbiorowość, będącą fragmentem ludzkości, powiązaną
pewnymi więzami społecznymi o bardzo zróżnicowanej intensywności i trwałości, jaką są
obywatele objęci jedną władzą (Popper, 1993). Generalnie kategoria społeczeństwa
sugeruje wysoki stopień zorganizowania i występowania więzi społecznych.
Społeczeństwu przypisuje się takie cechy, jak kontynuacja (trwanie w czasie), zwartość
(spójność lub spoistość), uporządkowanie poprzez normy (Ossowski, 1983: 46–48).

W teorii państwa używa się także kategorii narodu, której przypisuje się różnorodne
znaczenia. W Polsce, podobnie jak w Niemczech, pojęcie naród posiada silne zabarwienie

Poprzednikiem terminu społeczeństwo było pojęcie lud, jako synonim rozwiniętej struktury ludności.

Lud — podobnie jak inne liczne kategorie polityczne — wywołuje skojarzenia zarówno pozytywne
(np. w zwrotach: „lud boży”, „suwerenność ludu”), jak i negatywne (w zwrotach: „demokracja

ludowa”, „tyrania ludu”) (Szostak, 1996).

Państwo w teorii polityki

etniczności. We Francji czy Stanach Zjednoczonych, w których konstytucyjne określenie
naród oznacza naród jako ogół społeczeństwa, jest ono interpretowane odmiennie.
W związku z tym, według E. W. Böckenförde, istnieją dwa pojęcia narodu:
⎯ polityczno-woluntarystyczne (w myśli politycznej Francji czy Stanów Zjednoczonych),
⎯ etniczno-kulturowe (występujące w Polsce, Niemczech czy też innych państwach,

np. Europy Środkowej i Wschodniej) (Tischner, 1994: 19).

W rozumieniu polityczno-woluntarystycznym naród stanowi przede wszystkim wolę ludzi
do życia w określonym państwie i politycznym porządku. W rozumieniu etniczno-
kulturowym naród określony jest przez inne właściwości, takie jak pochodzenie, język,
kultura, które są właściwie niezależne od woli ludzi

Należy w tym miejscu podkreślić, iż we współczesnym świecie występują w państwach
zarówno tendencje centralistyczne, wyrażane poprzez powstawanie zintegrowanych
wspólnot międzynarodowych (państwowych — przykładem może być Unia Europejska),
jak i tendencje nacjonalistyczne, wyrażane przez ruchy separatystyczne. Prowadzi to
z jednej strony do poszukiwania wspólnej tożsamości ponadnarodowej, z drugiej zaś
— cech tożsamości narodowej (etnicznej). Na tym tle wśród wspólnot międzynarodowych
tworzonych przez państwa możemy wyróżnić:
⎯ wspólnoty uniwersalne, skupiające ogół państw, niezależnie od wyznawanych przez

nie poglądów, interesów i celów, kierujące się szeroko rozumianymi ogólnoludzkimi
wartościami i dążeniami,

⎯ wspólnoty transnarodowe, skupiające państwa o wspólnych korzeniach

cywilizacyjnych, posiadające wspólne wartości, poglądy, interesy i cele,
charakteryzujące się heterogenicznością w ramach grupy, jednak w swych działaniach
kierujące się wspólnotą interesów,

⎯ wspólnoty narodowe, skupiające państwa o wspólnych korzeniach cywilizacyjnych,

charakteryzujące się homogenicznością w ramach grupy, posiadające podobne
poglądy, interesy i cele,

⎯ wspólnoty interesów, tworzone w oparciu o doraźne korzyści (Gryz, 2002).

Powstanie wspólnot międzynarodowych jest wynikiem kształtowania między państwami
relacji, obejmujących kolejne dziedziny życia społecznego oraz rodzaje stosunków
międzynarodowych. Począwszy od wspólnego podejścia do religii, polityki czy obronności,
do wspólnego podejmowania kwestii gospodarczych, kulturalnych i naukowo-

Większość współczesnych państw posiada charakter narodowy. Uważa się, że w Europie po rewolucji

francuskiej kategorie państwo oraz naród stopiły się w państwo narodowe (Wojtaszczyk, 2000).

Państwo w teorii polityki

technicznych państwa w obrębie tworzonej przez siebie wspólnoty państwa dokonują
weryfikacji celów oraz uniwersalnych dla nich potrzeb. Ma to miejsce wówczas, gdy
oczekiwane przez poszczególne rządy korzyści, wypływające z uczestnictwa
w instytucjach na poziomie przymierza, sojuszu, unii czy wspólnoty, przewyższają
korzyści wynikające z samodzielnego działania. Natura tych interesów określa charakter
współczesnych wspólnot międzynarodowych. W przeciwieństwie do poprzednich,
tworzonych na rzecz realizacji doraźnych celów, obecne wspólnoty są coraz bardziej
trwałe, oparte na stabilnych podstawach, ukierunkowane na realizację długofalowych
interesów (Gryz, 2002).

Państwo w teorii polityki

2. Charakter państwa w teorii polityki

W teorii nauki o polityce zwykle wykorzystywany jest dualistyczny model społeczeństwa,
w tym państwa. Opiera się on na podziale:
⎯  rządzący i rządzeni,
⎯  państwo (władza państwowa) i społeczeństwo (lud, naród, społeczeństwo

obywatelskie)

W związku z tym, na potrzeby niniejszego opracowania, przyjmuje się podział drugi,
który rozróżnia państwo i jego struktury oraz społeczeństwo (grupy społeczne, naród).
Współczesne państwo posiada liczne cechy własne, które określają jego charakter,
stanowiąc przedmiot zainteresowania teorii polityki.

Wśród głównych cech — pozwalających wyodrębnić w państwie struktury społeczne
— występują: władza państwowa (polityczna), aparat władzy państwowej
(politycznej), normy społeczne, środki przymusu państwowego.

Władza państwowa (polityczna) zajmuje szczególną pozycję w strukturze państwa,
określaną jako hierarchicznie najwyższą oraz nadrzędną w stosunku do pozostałych
władz wyłonionych przez społeczności (grupy społeczne). Stąd też — zgodnie z definicją
— ma ona w stosunku do obywateli państwa charakter nadrzędny. Uproszczeniem tej
struktury jest wymieniony podział na rządzących i rządzonych, gdzie każda grupa
społeczna (organizacja) posiada zwykle wyodrębniony ośrodek kierowniczy, oddziałujący
na członków wewnątrz oraz na zewnątrz grupy

Usytuowanie władzy państwowej na szczycie hierarchii władz działających na obszarze
państwa nazywane jest także suwerennością (wewnętrzną) władzy. Oznacza ona, że

Podziały te można mnożyć, mówi się bowiem w teorii polityki o: kierownictwie politycznym

i spoleczeństwie, o podmiocie władzy i przedmiocie władzy, o ośrodku decyzji i pozostałych
strukturach, o podsystemach w ujęciu zarządzający i zarządzany, o przełożonym i podwładnym

(patrz: Społeczeństwo i polityka).

Stosunek grup społecznych, działających w danym państwie, do władzy politycznej może być

niezwykle zróżnicowany — od podporządkowania do negacji. Istnienie oraz działanie pewnych grup
może ułatwiać lub utrudniać sprawowanie władzy w państwie. Szczególny problem sprawiają jednak

grupy podejmujące działalność wyraźnie polityczną, konkurencyjną w stosunku do istniejącego
ośrodka władzy państwowej, niekiedy o dużym oddziaływaniu społecznym (np. terrorystyczne)

(Szostak, 1996).

Państwo w teorii polityki

wszelkie inne podmioty społeczne nie mogą podważyć decyzji państwowych
(Millon-Delsol, 1995: 38). Tak rozumiana nadrzędność wyklucza konkurencję z innymi
ośrodkami władzy w państwie (np. stowarzyszeniami zawodowymi czy partiami
politycznymi). Z zasady bowiem na obszarze państwa nie może być równocześnie kilku
władz suwerennych (określenie to zostało przeniesione z pojęcia suwerenności monarchy,
współcześnie odpowiada suwerenności państwa).

W nauce o polityce — teorii polityki — występuje idea suwerenności władzy lub
suwerenności społeczeństwa, która wiąże się z koncepcją nieograniczoności władzy, jej
całkowitej samowoli (omnipotencji) w podejmowaniu decyzji oraz możliwości ingerowania
(celowego oddziaływania) we wszystkie dziedziny życia ludzi w państwie. Sytuacji tak
rozumianej „suwerenności” władzy zasadniczo nie można stwierdzić we współczesnych
państwach demokratycznych, modelowym przykładem są natomiast państwa totalitarne.
Tym niemniej, niezależnie od ustroju państwa, z „suwerennością” władzy wiąże się
kwestia środków sprawowania władzy. Wśród nich wyróżnia się:
⎯  system nakazów i zakazów (prawo),
⎯  manipulowanie dobrami (rozumianymi szeroko) pożądanymi przez poddanych władzy,
⎯  manipulowanie informacjami,
⎯  groźbę przemocy lub użycie przemocy (Ryszka, 1984).

Stąd też we współczesnym państwie liberalno-demokratycznym z reguły z zakresu
władzy mogą być wyłączone całe sfery (np. sfera prywatności obywateli) oraz pewne
enklawy, takie jak samorządy terytorialne czy zawodowe, niektóre organizacje (jak np.
kościoły, choć w praktyce władza państwowa pozostawia sobie w stosunku do nich
zwierzchni nadzór, wyjątkiem są państwa wyznaniowe). Problem stosunku różnych władz
we współczesnym państwie jest jednym z najważniejszych w nauce o polityce
(Anioł, 2002: 179–255).

Współcześnie aparat władzy państwowej jest wyodrębnionym z reszty społeczeństwa
podsystemem państwa. Obejmuje on osoby wykonujące specyficzne funkcje zawodowe,
nazywane sprawowaniem władzy lub szeroko rozumianym rządzeniem (Berle, 1969).

Na istotę władzy państwowej składa się kilka elementów, wśród nich:
⎯  specjalizacja funkcji władzy politycznej, czyli oddzielenie tych funkcji od funkcji

rodzinnych, gospodarczych czy religijnych,

⎯ instytucjonalizacja funkcji władzy politycznej, która oznacza oderwanie funkcji władzy

od cech osoby sprawującej władzę,

Państwo w teorii polityki

⎯

depersonalizacja funkcji władzy politycznej, czyli stosunku zachodzącego pomiędzy

sprawującym władzę a jemu podległymi (Ryszka, 1984).

Na tym tle aparat władzy państwowej, pomimo istnienia różnorodnych podziałów władzy,
stanowi zorganizowaną strukturę, która zwykle spełnia cechy podsystemu. Czynnikiem
spajającym aparat władzy państwowej jest przy tym zespół norm prawnych oraz
politycznych. Zwykle normy te wyraźnie określają hierarchię władzy: najwyższy organ
władzy (prezydent, rząd, parlament), średni szczebel władzy (wojewodowie, prezydenci
miast) oraz najniższy szczebel władzy (wójt, starosta).

Współcześnie stosunek władzy do otoczenia, w którym jest sprawowana, określają
sformalizowane normy społeczne. Normy te — określające działanie aparatu władzy
państwowej — przechodziły w historii liczne stadia: od praw Hammurabiego do
trójpodziału władz Monteskiusza, nabierając przy tym autonomicznego charakteru
(świadomego, stanowionego przez uczestników stosunku władzy, nie zaś zewnętrznego
— nadprzyrodzonego lub tradycyjnego). Dzięki ewolucji procesów historycznych,
sukcesywnie zwiększała się także ilość norm wiążących władzę i ograniczających jej
dowolność (samowolę) (Höffe, 1992). W efekcie nastąpiła specjalizacja tych norm,
oddzielenie norm np. regulujących władzę polityczną od władzy ekonomicznej czy
rodzicielskiej (Szostak, 1996). Wyrazem tego są m.in. działy administracji publicznej,
posiadające precyzyjnie określony zakres kompetencji.

Jedną z podstawowych norm, które występują we współczesnym państwie, jest
oddzielenie instytucji państwa od związków wyznaniowych, z zachowaniem wzajemnych,
zrównoważonych relacji. Norma ta, nazywana neutralnością państwa wobec związków
wyznaniowych, jest standardem w państwach liberalno-demokratycznych. Jej
zastosowanie polega na tym, że z jednej strony władza państwowa zachowuje zwierzchni
nadzór nad publiczną działalnością związków wyznaniowych (jak i wszelkich innych
podmiotów), jeśli chodzi o ich zgodność z prawem, popierając zwykle niektóre rodzaje
działalności (np. charytatywną), a nawet pośrednio religijność, z drugiej zaś przyjmuje
wobec nich dystans światopoglądowy

Od czasów oświecenia uważa się religijność za szczególny czynnik sprzyjający działalności państwa,

scalający ludność. Znane są poglądy niektórych myślicieli, dalekich od religijności, że dla
sprawowania władzy należałoby nawet stworzyć religię (Wolter: „Gdyby Bóg nie istniał, należałoby

go wymyślić”) (Sokół, 1997).

Państwo w teorii polityki

Stosunek między władzą i związkami religijnymi w oparciu o zasadę neutralności
światopoglądowej ma kilka istotnych przyczyn:
⎯  ideologiczną — związaną z zakazem dyskryminacji na tle wyznania,
⎯  kontrolną — władza sprawuje kontrolę nad związkami religijnymi,
⎯  materialną — władza reglamentuje wpływ religii i związków religijnych na

społeczeństwo

Zwykle zachowanie zwierzchnictwa państwowego nie oznacza jednak ograniczania
wolności czy swobód religijnych oraz kultu, np. poprzez ingerowanie w zasady wiary,
a także ograniczania praktyk religijnych. Podejście to nie jest jednak usankcjonowane
w państwach autorytarnych, totalitarnych czy też religijnych. Należy przy tym podkreślić,
że szeroko rozumiane wolności religijne są dorobkiem współczesnej cywilizacji. Stanowią
one jedną z podstawowych wartości współczesnej demokracji i postępu ludzkości, jaki
dokonał się na przestrzeni wieków

Problem stosunku władzy do społeczności działających na terenie państwa, ich władz oraz
stosunku władzy do obywateli, wiąże się z zagadnieniem sankcyjności państwa.
Posługiwanie się przymusem i przemocą wobec wszystkich mieszkańców — bez względu
na ich status rasowy, etniczny czy religijny — jest jedną z podstawowych zasad,
w oparciu o którą tworzone są struktury społeczne (Pałecki, 1988). Uporządkowanie
działań w państwie jest przy tym zwykle efektem porozumień, dotyczących koordynacji
działań pomiędzy różnymi władzami działającymi na terenie państwa (np. poprzez działy
administracji publicznej, tak jak ma to miejsce w Polsce). Wynikiem porozumień różnych
struktur władzy musi być przy tym jedność polityczna władzy państwowej. Bez takiej
jedności nie jest możliwe podejmowanie decyzji państwowych, a co za tym idzie
— efektywne rządzenie (Pałecki, 1988).

Sekty, takie jak np. Świątynia Ludu Jimmy’ego Jonesa, Świątynia Słońca, Sekta Dawidowa (Stany

Zjednoczone 1993 r.), Najwyższa Prawda (Japonia 1995 r.), Wielkie Białe Bractwo (Ukraina) oraz
wiele innych, wykorzystywały uczucia (wiarę) i zaufanie ludzi, uzyskiwane przez charyzmatycznych

przywódców, do celów destrukcji.

Szczególna sytuacja w relacji związek wyznaniowy–władza państwowa występuje obecnie w Polsce.

Dominującym związkiem wyznaniowym jest bowiem Kościół Katolicki, posiadający zasługi
historyczne w stosunku do państwa polskiego, uczestniczący szeroko w życiu społecznym

i politycznym, odmawiający jednak przyjęcia zasady rozdzielenia Kościoła i Państwa, a domagający
się „autonomii” dla swej wspólnoty religijnej (potwierdzonej w umowie międzynarodowej, jaką jest

konkordat oraz w Konstytucji RP) (Bäcker, 1994).

Państwo w teorii polityki

Zagadnienie sankcyjności państwa nabiera przy tym szczególnego znaczenia
w społeczeństwie o rozwiniętych strukturach organizacyjnych. Dla obywatela
powiązanego z wieloma społecznościami poszczególne władze mogą okazać się
konkurencyjnymi w stosunku do siebie i stawiać go przed problemem wyboru, której
władzy należy dać posłuch. Z zasady nadrzędności władzy państwowej, przyjętej przez
większość współczesnych państw, wynika, że władza centralna musi i powinna zajmować
w hierarchii wszelkich władz na terenie państwa pozycję najwyższą. Jednak w sytuacji
autonomii politycznej lub kształtowania się nowego rodzaju związków organizacyjnych
typu rządzący–rządzeni kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia (przykładem może
być proces integracji europejskiej oraz coraz większa rola, jaką odgrywają w nim organy
ponadnarodowe) (Pietraś, 2002).

W literaturze przedmiotu znajdujemy wskazania co do dwóch rodzajów źródeł wszelkiej
władzy. Są to autorytet i przymus. Źródła te występują zwykle jednocześnie, w różnych
proporcjach, odmiennych ze względu na typ grupy, miejsce występowania i czas. Dotyczą
one także państwa

. Przez autorytet rozumie się takie oddziaływanie, które pozwala

uzyskać efekt władczy bez uciekania się do przymusu, a w szczególności przemocy.
Użycie siły staje się przy tym zjawiskiem „reglamentowanym”, z uwagi na uzasadnienie
prawne lub nawet moralne. Źródła tak opisanej władzy upatruje się zwykle w autorytecie
państwa.

Na tym tle występują różnorodne uzasadnienia sprawowanej władzy. Wśród nich
podstawowymi są legitymizacja oraz prawomocność władzy. Przez legitymizację
rozumie się zwykle podstawy do sprawowania władzy, np. zasad jej przejęcia
(w państwie demokratycznym poprzez wybory), sposobu sprawowania. Natomiast przez
prawomocność (uprawomocnienie) rozumie się zasady prawne, towarzyszące
sprawowaniu władzy (np. jej działanie w oparciu o źródła prawa, takie jak konstytucja,
uchwały, normy prawne).

Punktem wyjścia dla wielu współczesnych rozważań nad legitymizmem władzy, czyli

usprawiedliwieniem władania jednych nad innymi, jest pogląd Maxa Webera, który wyróżniał trzy
legitymizmy: charyzmatyczny — wywodzący się z przekonania rządzonych o nadnaturalnych

przymiotach władcy, predestynujących go do sprawowania władzy, tradycjonalistyczny
— wywodzący się z przekonania, iż dawne instytucje (w tym instytucja władzy są najlepsze),

racjonalistyczny (legalny) — wywodzący się z przekonania, iż władza oparta jest na porządku
prawnym, w sposób racjonalny skierowanym na aprobowane przez podwładnych cele

(Pałecki, 1998).

Państwo w teorii polityki

W literaturze przedmiotu niekiedy legitymizację władzy utożsamia się z faktem jej
akceptacji przez poddanych władzy (poprzez zgodę i porozumienie). Podejście to stanowi
wyraz przekonania, iż władza powinna posiadać cechy umowy społecznej Hobbesa,
w której obie strony — rządzący i rządzeni — w drodze porozumienia zawierają swoisty
układ. Bywa również, iż z uzasadnieniem władzy w państwie łączy się uzasadnienie
potrzeby istnienia państwa w ogóle. Na tym tle istotnym problemem władzy w państwie
jest danie jej — w określonych okolicznościach — prawa do użycia przymusu, czyli siły

(lub groźby jej użycia) jako narzędzia władzy (Sokół, 1997).

Istotną funkcję w teorii polityki pełnią więzi państwowe, powstałe w wyniku organizacji
struktur społecznych. Na tym tle działania aparatu państwa, potrafiące utrzymać
i porządkować działania społeczeństwa (a także takiego, które nie posiada tej cechy),
tworzącego wspólnoty obywateli, skonfliktowanego podziałami (politycznymi, rasowymi,
etnicznymi) są przedmiotem wnikliwych badań. Wynika to z faktu, że upadek (rozpad)
całego państwa jest zwykle poprzedzany rozkładem aparatu władzy w państwie,
wyodrębnianiem się struktury społecznej w postaci np. organu politycznego (komitetu,
rady, itp.) (Zięba, 1989). Całość władzy państwowej traktuje się wtedy w opozycji do
jakiejś innej całości — organu politycznego, społeczeństwa obywatelskiego — czegoś
alternatywnego w stosunku do władzy państwowej. Powstanie takiego podmiotu
(struktury społecznej) stanowi zasadniczy symptom rozpadu dotychczasowego ładu
społecznego w państwie, a w konsekwencji — jego struktury społeczno-politycznej.

W związku z powyższym pojawienie się nowego — niezależnego od dotychczasowych
— organu władzy prowadzi zwykle do zmiany istniejącej rzeczywistości społecznej oraz
powstania nowych struktur władzy, które przekształcają dotychczasowe państwo lub
tworzą grunt pod wydzielenie nowych państw z dotychczasowego. Zróżnicowanie
społeczne ludności pod względem rasowym, etnicznym (narodowym), kulturowym czy
religijnym jest czynnikiem, który może przesądzić o kierunku ewolucji (Watz, 1999).

Państwo w teorii polityki

3. Ustrój państwa w teorii polityki

Zgodnie z tradycją marksistowską, w Polsce typy oraz formy państwa wyróżnia się
w zależności od sposobu sprawowania władzy oraz ustroju politycznego. Pierwsza
kategoria oddaje szeroko rozumiany sposób sprawowania władzy w państwie, druga
— strukturę społeczną państwa. Podział na typy państwa jest w tej tradycji pierwszym
stopniem klasyfikacji, podział zaś na formy — drugim (Sobolewski, 1986). Należy przy
tym podkreślić, iż współcześnie rozpatrywanie zagadnień związanych z państwem
poprzez pryzmat typów lub form państwa pomija kwestie związane w tradycji
marksistowskiej z kategorią klasy społecznej. Wówczas, gdy kategoria ta występowała,
czynnik ideologiczny wiązał kwestie klasy społecznej z określeniami państwo
kapitalistyczne i państwo socjalistyczne. Odrzucenie tego typu podejścia w polskiej nauce
nie przekreśla jednak całkowicie kryterium klasy rządzącej, które nadal służy w nauce
światowej do klasyfikacji państw

Powstałe instytucje polityczne osłabiły wpływ czynnika ideologicznego, określającego
badania w nauce o polityce nad typami państwa. Do instytucji tych zaliczyć należy przede
wszystkim instytucje tworzące ustrój demokratyczny. Wśród nich można wymienić:
⎯ instytucję wyboru, wynikającą z prawa wyborczego (z zasadą równych

i bezpośrednich wyborów, z głosowaniem tajnym podczas wyboru władz),

⎯ rzeczywiste, wybieralne organa władzy państwowej oraz wspomagające je instytucje

polityczne (do instytucji wspomagających można np. zaliczyć dotowanie ze środków
publicznych partii politycznych czy też organizacji pozarządowych monitorujących
działalność polityczną w państwie).

Wiele doktryn politycznych propagowało i popierało rozwój wszystkich wymienionych
instytucji. Tworzone one były w oparciu o zasady ochrony życia publicznego i jego
pluralizmu przed wpływami różnorodnych grup społecznych, np. kręgów finansowych czy
militarnych. Przedstawiona cecha rzeczywistości politycznej w państwach liberalno-
demokratycznych jest m.in. następstwem rozbudowy i wzmocnienia pozycji aparatu

Zgodnie z teorią układ klas społecznych zmienia się w czasie, a kierowanie się kryteriami,

np. ideologicznymi, w jego ocenie prowadzi do absurdów. Przykładem mogą być tezy marksizmu

i leninizmu. U schyłku epoki industrialnej oraz w epoce postindustrialnej nastąpiło poszerzenie się
klasy (warstwy) kapitalistów i zmniejszenie warstwy pracujących robotników, którzy w połowie

XX wieku przestali być najliczniejszą klasą społeczną w rozwiniętych państwach świata. Tym
samym, zgodnie z kryteriami ideologicznymi, utracili charaker „przewodniej siły” w państwie

demokratycznym.

Państwo w teorii polityki

władzy państwowej w ciągu ostatnich dwustu lat historii. Jego swoiste uniezależnienie się
(autonomiczność) od grup (warstw) społecznych było wynikiem powstania ściśle
określonych interesów grupowych. Interesy biurokracji stanowią nawet swoiste
zagrożenie dla rządów demokratycznych wielu współczesnych państw, gdyż wyrażają się
w dążeniu do utrzymania władzy i jej sprawowania w nieskończonym okresie. Na tym tle
można nawet pisać o wyodrębnionej klasie politycznej lub elicie władzy, której istotną
częścią są funkcjonariusze państwowi (Szostak, 1996).

Należy w tym miejscu podkreślić, iż formy organizacji współczesnego państwa nie są
charakterystyczne tylko dla niego. W miarę rozwoju cywilizacji następuje bowiem
powolny proces indywidualizacji form państwa i dostosowania do podejmowanych zadań.
Zjawisko to utrudnia procesy jego klasyfikacji. W związku z tym za kryterium
rozróżniające można uznać formy państwa, czyli formy wykonywania władzy państwowej,
zwane także ustrojami politycznymi oraz reżimami politycznymi (Ehrlich, 1979).

W polskiej tradycji badań politologicznych jako pierwszą grupę cech, stanowiących
kryteria rozróżnienia formy państwa, wskazuje się strukturę państwa (państwa
rozumianego jako aparat władzy) oraz „organizację aparatu władzy państwowej”.
Są to kryteria strukturalne występujące w teorii polityki. Niezależnie od kryteriów
strukturalnych występują kryteria funkcjonalne. Są to kryteria takie, jak sposób
sprawowania władzy (nazywany także stylem sprawowania władzy), formy działania
aparatu władzy państwowej, mechanizm polityczny państwa lub też reżimu politycznego.
Należy przy tym podkreślić, że osią zainteresowania teorii nauki o polityce, na której
skupiają się badania, jest oś władza–organy pośredniczące–obywatele. W podejściach
badawczych występują także inne ujęcia, jak np. podział na trzy grupy zainteresowań
— z uwagi na: formę rządu, sposób sprawowania władzy (reżim), organizację terytorialną
państwa czy też udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, formę organizacji aparatu
władzy w państwie i sposób działania władzy państwowej (Langer, 1977: 20).

Współczesne państwa mają budowę jednolitą lub złożoną, czemu odpowiada państwo
unitarne lub złożone. Państwo unitarne jest państwem jednolitym pod względem
organizacyjnym. Państwo złożone (federacyjne, konfederacyjne — zwane także
związkowym) składa się z części składowych (nazywanych stronami, stanami,
prowincjami, ziemiami itp.). Części składowe posiadają przy tym wszystkie cechy
państwa, z wyjątkiem pełnej suwerenności — bowiem ta przypisana jest państwu jako
całości. Władze poszczególnych części składowych państwa złożonego posiadają własne
kompetencje (czyli własny zakres zadań), które realizują równocześnie z władzą
federalną. Posiadanie kompetencji prawodawczych przez poszczególne części składowe

Państwo w teorii polityki

określa się autonomią, posiadanie jedynie kompetencji wykonywania prawa
— samorządem (Kompendium wiedzy o społeczeństwie, 1995: 61).

W teorii polityki połączenie dwóch lub więcej jednostek politycznych, spełniających
kryteria państwa suwerennego, w jedną całość pod panowaniem wspólnej władzy
określane jest mianem unii, wspólnoty, konfederacji, związku. Jeżeli połączenie opiera się
na akcie prawnym, zawartym pomiędzy łączącymi się jednostkami, to związek dwóch
stron określa się mianem realnego. Umowa o połączeniu się określa zwykle warunki
współdziałania oraz rzeczywistą jedność. Na tym tle władza polityczna, która stanowi
władzę nadrzędną (wraz z aparatem administracyjnym), określana jest mianem
wspólnotowej, unijnej, związkowej. Należy przy tym podkreślić, iż życie w odrębnych
jednostkach politycznych w ramach tego samego związku, wspólnoty, unii może się
toczyć zupełnie niezależnie. Formalnie taką konstrukcję prawną posiada Republika
Szwajcarska, będąca konfederacją wolnych kantonów, czy też Stany Zjednoczone lub
Unia Europejska (Rosenau, 1990).

Sposób zorganizowania aparatu władzy państwowej daje podstawę do wyróżnienia
bardzo wielu form państwa. Wykorzystuje się tu wszelkie kryteria związane z organizacją
aparatu władzy państwowej, a przede wszystkim wyróżnia rodzaje władz lub ściślej
— organów władzy państwa, a także wzajemne związki organizacyjne. Wiążą się z tym
zasadnicze lub względne podziały kompetencji, dokonywane na podstawie kryteriów
pionowych oraz poziomych: organów centralnych oraz terenowych, organów
wykonujących różne grupy zadań: prawodawczych lub wykonawczych, orzekających
i pomocniczych, kontrolnych i sprawdzających) wraz z wszelkimi agendami
wspomagającymi organy państwa. Ponadto kryteriami tego rodzaju są np: liczebność
organu (jednoosobowy lub kolektywny), sposób powołania organu państwa itp.
Wspólnym elementem współczesnych państw jest przy tym władza państwowa, a ściślej
podsystem państwa, zwany także aparatem władzy państwowej

W tradycyjnych podejściach teoretycznych przyjmuje się, że aparat władzy w państwie
składa się z jednostek, jakimi są organy państwa. Jest to typowe ujęcie strukturalne. Za
organ państwa uznaje się osobę lub grupę osób, których działania uważane są za

Aparat władzy państwowej stwarza cały szereg problemów poznawczych w teorii nauki o polityce.

Podstawowym z nich jest samo wyodrębnienie go z całości, jaką jest państwo, następnie skład

aparatu państwa, jego organy, ich wzajemne związki, działanie (struktura oraz funkcje), wreszcie
stosunek aparatu władzy do społeczeństwa oraz możliwości alienowania się władzy od

społeczeństwa oraz przeciwstawienia się społeczeństwu (Ryszka, 1984).

Państwo w teorii polityki

działania państwa (czyli działają one w imieniu państwa)

. Niekiedy organowi państwa

przypisuje się możliwość korzystania z władzy (władztwa) i — co się z tym wiąże
— przymusu państwowego z jednej strony, z drugiej zaś — obywatelom obowiązek
posłuszeństwa względem organów państwa. O zakresie działania jednostek, które są
organami państwa, decyduje prawo. Mogą to być poszczególne osoby (organy
jednoosobowe) lub zorganizowane zespoły osób (organy wieloosobowe)

. Organem

jednoosobowym w Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z obowiązującą konstytucją, jest
np. minister lub wojewoda, organem wieloosobowym — Sejm, Senat, Sąd Najwyższy
oraz inne. O osobach, które wchodzą w skład organów państwa mówi się, że „sprawują
urząd”. Są to osoby „upoważnione”, działające w imieniu właściwego organu zgodnie
z postępowaniem administracyjnym.

Często prawo tak bardzo obciąża organ państwa, że

zmuszony jest on delegować część swojej władzy (kompetencji) na inne osoby
(tzw. delegacja uprawnień).

Organy państwa, cechujące się trwałymi związkami organizacyjnymi, tworzą systemy
ustrojowe (polityczne). Wśród nich wyróżnia się przede wszystkim system prezydencki,
parlamentarno-gabinetowy, mieszany (Wojtaszczyk, 1999).

System prezydencki opiera się wiernie na regułach zasadniczego i funkcjonalnego
podziału władzy Monteskiusza, a jego przykładem jest ustrój Stanów Zjednoczonych.
W państwie tym władzę ustawodawczą wykonuje kongres, władzę wykonawczą prezydent
oraz podległa mu administracja (federalna), władzę sądowniczą Sąd Najwyższy
i nadzorowane przez niego sądy. Władze są powoływane niezależnie od siebie przez
społeczeństwo (z wyjątkiem władzy sądowej). Ponadto w amerykańskich rozwiązaniach
władze są od siebie izolowane, choć istnieją przewidziane prawem oraz zwyczajami formy
związków organizacyjnych. Obok funkcjonalnego podziału władz w Stanach
Zjednoczonych występuje pionowy podział władzy między federalną a stanową.
Podstawowym spoiwem, łączącym wszelkie władze (organy władzy) w jedną całość, jest
prawo (Wojtaszczyk, 1998).

Określenie urząd bywa używane niekiedy w miejsce określenia organ państwa. Urząd bywa jednak

w języku potocznym rozumiany także szerzej jako organ państwa wraz z wszelkimi osobami oraz

całym wyposażeniem (Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, 2004).

Poza przedstawionym wyżej rozróżnieniem na organy jednoosobowe oraz organy wieloosobowe

istnieje w nauce o polityce odrębna typologia organów państwa, wykorzystująca takie kryteria, jak:
funkcje organu (kompetencje), usytuowanie w aparacie państwa, podległość lub niezawisłość,

sposób powołania, polityczny albo apolityczny skład organu, społeczny lub zawodowy charakter
sprawujących urząd, zaś w organach wieloosobowych — sposób zorganizowania wraz z procedurami

działania (Ryszka, 1984).

Państwo w teorii polityki

System parlamentarno-gabinetowy (zwany także parlamentarnym lub gabinetowym)
przyjmuje zasadniczy podział władzy na władzę uchwałodawczą i wykonawczą.
W systemie tym władza wykonawcza (czyli rząd wraz z podległą mu administracją)
poddana jest kontroli władzy uchwałodawczej. Pozycja władzy sądowniczej nie różni się
w tym systemie od systemu prezydenckiego. Przykładowym ustrojem politycznym
reprezentatywnym dla tego typu systemu politycznego jest ustrój Wielkiej Brytanii
(system ten tworzy także podstawę ustrojową Polski) (Wojtaszczyk, 1998).

Mieszanych rozwiązań systemowych jest we współczesnym świecie wyjątkowo dużo.
Wśród nich można wskazać rozwiązania ustrojowe występujące w Szwajcarii oraz we
Francji. W Szwajcarii władza wykonawcza, jaką stanowi siedmioosobowa Rada
Związkowa, jest powoływana przez Zgromadzenie Związkowe (dwuizbowe, składające się
z Rady Narodowej i Rady Kantonów) na okres 4 lat. Na czele Rady Związkowej stoi
Prezydent, powoływany niezależnie na okres 1 roku przez Zgromadzenie Związkowe.
Rada Związku składa sprawozdania Zgromadzeniu Związkowemu.

We Francji natomiast istnieje typowy system mieszany, łączący elementy systemu
prezydenckiego z parlamentarnym. Wyraża się on w uzależnieniu władzy wykonawczej
(rządu oraz podległej mu administracji) zarówno od władzy uchwałodawczej, jak i od
prezydenta wybieranych przez społeczeństwo. System ten nazywa się „półprezydenckim”,
a jego wyrazem jest ustrój V Republiki we Francji (Wojtaszczyk, 1998).

Działanie systemów politycznych w poszczególnych państwach, zaliczanych do tego
samego typu systemu, bardzo się różni. Jest to następstwem ukształtowania się wielu
odmiennych zasad kultury politycznej, w tym przede wszystkim działania systemu
partyjnego. Charakterystyka systemów partyjnych wykracza poza zakreślone ramy
tematyczne tego opracowania.

Państwo w teorii polityki

4. Podział władz w teorii polityki

Zasadniczy podział władz występujący w teorii polityki oparty jest na trójpodziale władz
Monteskiusza (ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej). Z tego trójpodziału władzy
w polskiej tradycji prawnej, która określa podejście teoretyczne w nauce o polityce ze
względu na funkcje organu, wyróżnia się organy:
⎯ uchwałodawcze, w tym prawodawcze, podejmujące decyzje generalne, takie jak Sejm,

Senat z udziałem Prezydenta, rady miast czy gmin

;

⎯ wykonawcze, z rządem właściwym na czele oraz organem prezentującym państwo na

zewnątrz, czyli głową państwa (prezydentem)

;

⎯ sądownicze (wymiaru sprawiedliwości) wraz z organami wspomagającymi

(sprawdzającymi, prezentującymi interesy stron itp.). Są nimi Sąd Najwyższy
z nadzorowanymi przez niego sądami, Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny,
Prokuratura, Najwyższa Izba Kontroli czy Rzecznik Praw Obywatelskich

Niekiedy powyższa typologia zastępowana jest bardziej generalną, która wyróżnia organy
decyzyjne oraz wykonawcze (tj. podejmujące czynności fizyczne). Powyższe rozróżnienie
rozumiane jest relatywnie oraz celowościowo. Za czynność wykonawczą przyjmuje się
zatem decyzję, która określana jest przez inną decyzję, uważaną za podstawę tej

Podstawową funkcją władzy uchwałodawczej, nazywanej także legislatywą, jest tworzenie

generalnych zasad postępowania w państwie, wiążących wszystkich na terenie państwa, czyli

tworzenie prawa. Współcześnie organy władzy uchwałodawczej pełnią często jeszcze inne funkcje,
np. funkcję polityczną (powoływania, nakładania zadań oraz kontroli innych organów państwa,

w tym rządu). Funkcje uchwałodawcze, na skalę lokalną, pełnią także obecnie organy reprezentacji
społeczności lokalnej, czyli niektóre organy tak zwanego samorządu lokalnego lub terytorialnego

(Szostak, 1996).

Podstawową funkcją władzy wykonawczej, zwanej także egzekutywą, jest wykonywanie decyzji

generalnych, czyli podejmowanie konkretnych decyzji oraz ich realizacja. Obecnie organy rządowe
pełnią także liczne funkcje na rzecz pozostałych władz (Szostak, 1996).

Funkcją władzy sądowniczej jest wymierzanie sprawiedliwości, czyli rozsądzanie sporów pomiędzy

obywatelami, organizacjami tworzonymi przez obywateli, a także pomiędzy obywatelami (ich
organizacjami) a aparatem władzy w państwie (organami państwa), niekiedy także sporów

pomiędzy organami państwa. Szczególną cechą władzy sądowniczej jest niezawisłość w orzekaniu,
czyli podleganie tylko prawu. Niekiedy przez prawo rozumie się tylko postanowienia konstytucji oraz

prawo wyższe (prawo natury), nie zaś ustawy zwykłe czy akty wykonawcze. Sąd Najwyższy
występuje wtedy w roli kontrolera konstytucyjności (prawomocności) ustaw oraz określany bywa

jako kolejna izba legislatywy (Szostak, 1996).

Państwo w teorii polityki

pierwszej. Takie ujęcie wyprowadzane jest również z tradycji prawniczej (postępowania
administracyjnego oraz prawa materialnego).

Bywa, że zaliczenie konkretnego organu państwa do określonej władzy sprawia trudności
praktyczne. Na ogół do danej kategorii zalicza się organy, których główną funkcją jest
uchwałodawstwo lub wykonawstwo. Niekiedy jednak do danej kategorii zalicza się organ,
który pełni funkcje odmiennego rodzaju. Trybunał Konstytucyjny RP nie jest w ścisłym
znaczeniu organem wymiaru sprawiedliwości. Nie pełni on bowiem funkcji rozstrzygania
sporów pomiędzy podmiotami (w toku instancji). Jest organem o charakterze władzy
sądowniczej, gdyż dokonuje na co dzień wykładni prawa (w tym wykładni legalnej,
powszechnie obowiązującej), co jest funkcją odróżniającą go od organów tworzenia
prawa. Posiada także inne cechy charakterystyczne dla organu sądowego. Równocześnie
uczestniczy on w procesie tworzenia prawa. Może bowiem odebrać moc wiążącą aktowi
prawnemu ze względu na jego sprzeczność z Konstytucją RP. Podobnie nie jest ściśle
organem wymiaru sprawiedliwości Naczelny Sąd Administracyjny w RP, choć rozstrzyga
spory pomiędzy organami państwa a obywatelami (Szostak, 1996).

Zasadnicze podziały władzy są niezbędne dla zabezpieczenia społeczeństwa przed
wyalienowaniem aparatu władzy w państwie. Tym mechanizmem zabezpieczającym jest
zwykle wzajemna kontrola wyodrębnionych władz. Podobnie zabezpieczeniu interesów
społeczeństwa zamieszkałego w jednym regionie (województwie, gminie) ma służyć
pozostawienie władzy regionalnej części spraw istotnych dla mieszkańców, a przekazanie
pozostałych władzy centralnej

. Należy w tym miejscu odnieść się do innych form

podziału, określających przedmiot zainteresowania teorii polityki w aspekcie ustroju
państwa. Są to podziały ze względu na:
⎯ usytuowanie — wyróżnia się organy centralne (w tym naczelne) oraz terenowe

(różnego szczebla);

⎯ podległość — organy całkowicie podległe, których decyzje zawsze może zmienić organ

nadrzędny, organy posiadające własne kompetencje i samodzielnie decydujące,
podlegające jednak kontroli organu nadrzędnego przy zachowaniu przyjętych
procedur, a także organy niezawisłe, samodzielnie decydujące, co wyróżnia
szczególnie organy sądowe (wymiaru sprawiedliwości);

Podziały władzy wykorzystywane są m.in. do zabezpieczenia praw mniejszości — głównie etnicznych

(narodowych). Poszczególne grupy uzyskują własne władze oraz towarzyszące im instytucje,
w ramach państwa, jak np. własne obszary autonomiczne lub samorządowe. Jest to jedno z

rozwiązań kwestii wielokulturowości, określane pluralistycznym, stosowane obok integracyjnego
(opartego na zasadzie równości wszystkich grup), lecz bez wydzielania dla grup odrębnych instytucji

politycznych (Szostak, 1996).

Państwo w teorii polityki

⎯ sposób powołania — pochodzące z wyboru (powszechnego, czyli dokonanego przez

wszystkich obywateli lub wyboru ograniczonego, to jest np. dokonanego przez
reprezentantów obywateli) oraz pochodzące z nominacji przez organ nadrzędny;

⎯ skład — który zgodnie z obowiązującymi zasadami kultury politycznej powinien

odpowiadać układowi sił politycznych (reprezentowanych przez partie polityczne)
w państwie. Do typowych organów apolitycznych w państwie liberalno-
demokratycznym zalicza się organy stojące na straży prawa, a więc szeroko
rozumianego wymiaru sprawiedliwości, Siły Zbrojne (wojsko), Policję, Rzecznika Praw
Obywatelskich, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
W niektórych krajach za osobę apolityczną uważa się także głowę państwa.
Funkcjonariusze powołanych organów nie powinni włączać się do czynnej walki
politycznej. Niekiedy nawet za czynne włączanie się do walki politycznej uważa się
członkostwo w partii politycznej;

⎯ zawodowość — współcześnie jedynie funkcje pełnione w organach wymagających

sporadycznej aktywności, jak np. komitety doradcze, bywają pełnione społecznie.
Zawodowość z jednej strony pozwala żądać odpowiedniej aktywności od urzędników
(pełniących urząd), z drugiej — wymaga ich stosownego uposażenia. W wielu krajach
urzędnicy tworzą swoisty korpus służby państwowej

;

⎯ sposób zorganizowania organów — organy wieloosobowe mogą mieć strukturę płaską

(wszyscy sprawujący urząd są równi), hierarchiczną (sprawujący urząd tworzą
łańcuch podległości — od najniższego do najwyższego) lub mieszaną. Organy, tak
samo zorganizowane, mogą różnić przyjęte procedury działania (Szostak, 1996).

Ilość informacji o rzeczywistości społecznej skłania do rozbudowywania, w ramach
poszczególnych organów państwa, służb (obsługi) prawnych i administracyjnych, co
można nazwać obsługą merytoryczną, a także służb technicznych, w tym służb
informacyjnych. Służby merytoryczne mogą także uczestniczyć w wykonawstwie decyzji
państwowych — zarówno generalnych (prawotwórczych), jak i indywidualnych (sądowych
i administracyjnych). Obsługę merytoryczną zalicza się zwykle do „aparatu
biurokratycznego”. Jednostki organizacyjne, obsługujące merytorycznie organy państwa,
nazywa się zwykle urzędami, włączając w to określenie czasem sam organ państwa,
a także obsługę techniczną

Osoby działające w imieniu państwa tworzą najczęściej odrębne zespoły ludzi — korpusy służby

państwowej — wojskowej oraz cywilnej. Ze względu na swoistość funkcji i pozycję w strukturze
społecznej osoby te posiadają często odrębne uprawnienia oraz obowiązki. Dokładny zasięg osób

objętych służbą państwową określają szczegółowe przepisy prawne w danym państwie.

Jednostki organizacyjne, obsługujące technicznie organy państwa, wraz z całym wyposażeniem,

nazywa się zwykle biurami, mniejsze jednostki także sekretariatami, kancelariami itp.

Państwo w teorii polityki

Różne ujęcia socjologiczne występujące w teorii polityki inaczej widzą zakres oraz
składniki aparatu państwa. Posługują się też innymi kategoriami niż kategoria organu
państwa. Ujęcia realne zwracają uwagę na personalne składniki aparatu państwa, którym
odpowiadają takie klasy społeczne, jak funkcjonariusze, biurokracja czy klasa polityczna.
Ujęcia funkcjonalne w socjologii zwracają zaś uwagę na elementarne funkcje polityki,
składające się na działalność aparatu państwa

Nieco inaczej jest widziany aparat państwa w teorii organizacji oraz teorii systemów.
W teorii organizacji zwraca się szczególną uwagę na związek pomiędzy funkcjonariuszem,
jego charakterystyką oraz miejscem w strukturze a działaniem całości (np. czy jego
działanie przyczynia się do powodzenia całości). Podobnie w teorii systemów wyróżnia się
różne kategorie elementów oraz zwraca uwagę na związek pomiędzy powiązaniem tych
elementów w całość (związków organizacyjnych) a stanem całości. Pomimo
abstrakcyjności ujęcia systemowego, należy pamiętać, że w systemach społecznych
czynnikiem decydującym są zawsze ludzie (Szostak, 1996).

Mimo różnic w organizacji wyróżnionych organów władzy, a właściwie podsystemów
aparatu państwowego, posiadają one wspólne cechy:
⎯ sformalizowane, zinstytucjonalizowane i depersonalizowane — wyodrębnione poprzez

prawo — struktury organizacyjne oraz towarzysząca im kultura polityczna (posłuch
należy się organom państwa, bez względu na to, kto pełni urząd — o ile został
prawidłowo na urząd powołany) (Ryszka, 1984);

⎯ centralizacja struktur, tj. ich hierarchiczne uporządkowanie z naczelnym organem

władzy. W ustrojach przyjmujących regułę zasadniczego podziału władzy dotyczy to
przede wszystkim władzy wykonawczej. Centralizacja nie musi oznaczać objęcia przez
władzę centralną wszelkich spraw, lecz swoistą „wszechwładzę” organu naczelnego
(organów centralnych). Centralizacja nie wiąże się przy tym z zakresem władzy, lecz
z uporządkowaniem całości, jaką jest aparat władzy (władza), poprzez szczególne
uprawnienia kontrolne organu centralnego (Ryszka, 1984);

⎯ praworządnością aparatu państwowego (czyli ścisłego przestrzegania obowiązującego

podczas sprawowania rządów prawa — wykonywania prawa) (Nowacki, 1977);

⎯ istnieniem, ewolucją i rozwojem aparatu władzy wyrażanej przez funkcjonariuszy

państwa (Nowacki, 1977).

Cechy struktury administracyjnej to przepisy regulujące zachowania członków struktury

administracyjnej, ścisły podział obowiązków i uprawnień, hierarchiczny układ podległości, funkcje
w ramach struktury, czynności urzędowe (decyzje). Ten idealny typ biurokracji Maxa Webera jest

nadal uważany za najlepszy wzorzec organizacyjny aparatu władzy w państwie (Weber, 1947: 330).

Państwo w teorii polityki

Bibliografia

1. Anioł W., 2002: Paradoksy globalizacji, Warszawa.
2. Berle A. A., 1969: Power, New York.
3. Bäcker R., 1994: Problematyka państwa w polskiej myśli socjalistycznej lat 1918–1948,

Toruń.

4. Chmaj M., Żmigrodzki M., 1996: Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin.
5. Ehrlich S., 1979: Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa.
6. Encyklopedia politologii, 2002: (red.) M. Żmigrodzki, Kraków.
7. Groszczyk H., 1968: Francuska koncepcja nauki politycznej, Warszawa.
8. Gryz J., 2002: Teoretyczne aspekty instytucjonalizacji stosunków transatlantyckich,

Studia Europejskie, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa,
nr 3.

9. Habermas J., 1993: Obywatelstwo a tożsamość narodowa, Warszawa.

10. Höffe O., 1992: Etyka państwa i prawa, Kraków.
11. Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, 1995:

(red.) S. Wronkowska, M. Zmierczak, Warszawa–Poznań.

12. Langer T., 1977: Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o państwie,

Warszawa.

13. Langer T., 1977: Typ i forma państwa socjalistycznego, Poznań.
14. Millon-Delsol Ch., 1995: Zasada pomocniczości, Kraków.
15. Mitchell T., 1991: The Limits of the State: Beyond Statist Approaches and Their Critics,

APSR vol. 85, nr 1, s. 94.

16. Nowacki J., 1977: Praworządność. Wybrane problemy teoretyczne, Warszawa.
17. Ogrodzieński P., 1991: Pięć tekstów o społeczeństwie obywatelskim, Warszawa.
18. Ossowski S., 1983: O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa.
19. Pałecki K., 1988: Prawo, polityka, władza, Warszawa.
20. Pietraś M., 2002: Koncepcje i realia reżimów międzynarodowych, „Stosunki

Międzynarodowe”, nr 1–2.

21. Popper K. R., 1993: Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa.
22. Rosenau J. N., 1990: Turbulence in World Politics. A Theory of Change and Continuity,

Princeton.

23. Ryszka F., 1984: Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa.
24. Sobolewski M., 1986: Podstawy teorii państwa, Kraków.

Sokół W., 1997: Legitymizacja systemów politycznych, Lublin.

25. Strzeszewski Cz., 1993: Źródła naturalno-prawne harmonii rozwoju gospodarczego,

[w:] Europejska filozofia prawa, (red.) M. Szyszkowska, Warszawa.

Państwo w teorii polityki

26. Szmulik B., Żmigrodzki M., 2004: Pojęcie, sposoby definiowania oraz cechy państwa,

[w:] Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, (red.) B. Szmulik, M. Żmigrodzki,
Lublin.

27. Szostak W., 1978: Cybernetyka społeczna, Kraków.
28. Szostak W., 1988: Kategoria systemu politycznego a kategoria państwa, Warszawa.
29. Szostak W., 1996: Współczesne teorie państwa, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
30. Tischner J., Pytania na czas wielkiej zmiany. Naród z woli politycznej, „Gazeta

Wyborcza”, 10–11.09.94, nr 211, s. 19.

31. Watz K., 1990: Realist Thought and Neo–realist Theory, Journal of International

Affaires, nr 44.

32. Weber M., 1947: The Theory of Social and Economic Organization, New York.
33.  Winczorek P., 2001: Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1993.
34.  Wojtaszczyk K. A., 1998: Współczesne systemy polityczne, Warszawa.
35.  Wojtaszczyk K. A., 1999: Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa.
36.  Wojtaszczyk K. A., 2000: Unia Europejska — integralna wspólnota Europejczyków,

Przegląd Europejski, nr 1.

37. Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, 2004: (red.) B. Szmulik,

M. Żmigrodzki, Lublin.

38. Zięba R., 1989: Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach

międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 10.

Document Outline