Ewolucja teorii polityki

Ewolucja teorii polityki

Wstęp
1. Spór o istotę władzy politycznej

2. Spór o istotę państwa
3. Spór o rolę jednostki w strukturach społecznych

4. Spór o istotę ładu społecznego
Słownik

Bibliografia

1

Ewolucja teorii polityki

Wstęp

Tak jak w minionym XX stuleciu współczesnym przedmiotem badań teoretycznych
w nauce o polityce jest władza, sposób jej sprawowania oraz metody — towarzyszące
temu mechanizmy. Na tym tle badania nad zjawiskami i procesami społecznymi
nierozerwalnie związanymi z dążeniem do władzy, transformacją rzeczywistości
społecznej przy wykorzystaniu władzy, wreszcie rolą i miejscem jednostki oraz grup
społecznych w sposobie sprawowania władzy politycznej stanowią istotę poznania
teoretycznego w nauce o polityce.

Procesy globalizacji są podstawą istotnych przewartościowań teoretycznych w każdej ze
sfer rzeczywistości społecznej — politycznej.

Prądy ideowe przełomu XX i XXI wieku określają sposób jej postrzegania, wartościowania
procesów, zjawisk, zdarzeń. Tym samym wpływają na kształt i charakter teorii
występujących w nauce o polityce i określających postrzeganie obecnego i przyszłego
świata. Niemal wszystkie spośród nich koncentrują się przy tym na sporach związanych
z istotą władzy politycznej, państwa, jednostki w strukturach społecznych, ładu
społecznego.

2

Ewolucja teorii polityki

1. Spór o istotę władzy politycznej

We współczesnych państwach demokratycznych jako niezmienny jawi się problem władzy
politycznej, który stanowi istotę sporu między badaczami nauki o polityce. W ujęciach
teoretycznych problem ten jest ściśle związany z kontekstem historycznym w relacji
współczesność–starożytność. Na tym tle jednym z zasadniczych zagadnień, na które
można wskazać, porównując demokrację starożytną oraz tę ukształtowaną w czasach
nowożytnych, jest poziom nieufności do władzy

1

.

W porównaniu ze starożytnymi nowożytni przywykli traktować władzę oraz wolność jako
wzajemnie wykluczające się czynniki (zwykle im więcej władzy, tym mniej wolności).
W starożytności prawo do współdecydowania o losach wspólnoty (np. ateńskiej), a tym
samym dysponowanie częścią władzy, było bezpośrednio związane z wolnością wyboru

2

.

Dla nowożytnych demokracja niosła ze sobą obietnice stworzenia nowego rodzaju
wspólnoty politycznej, wspólnoty równych obywateli, których godności i wolności nie

1

W filozofii klasycznej zawsze występowała forma władzy, która istnieje zawsze i wszędzie, jest

naturalna w ten sam sposób, w jaki naturalne są zjawiska natury, których istnienie nie musi
angażować ludzkiej woli. Stąd też — w przypadku starożytnych — władza była traktowana jako
naturalna część porządku rzeczy. Współcześnie uprawnienia do posiadania władzy poddawane są

osądowi (legitymizacja władzy) (Piechocka-Blaszke, 2002).

2

„Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy

wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na
większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy

w obliczu prawa; jeśli chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej
przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyróżnia; nikomu

też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza
w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu

prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli,
nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli zajmuje się tym, co sprawia mu przyjemność, i nie
rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody,

ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu
publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza niepisanym, które

bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. (...) U nas ci sami
ludzie, którzy zajmują się sprawami państwa, zajmują się także swymi osobistymi, a ci, którzy

ograniczają się tylko do swego rzemiosła, znają się także na polityce. Jesteśmy jedynym
narodem, który jednostkę nieinteresującą się życiem państwa uważa nie za bierną, ale za

nieużyteczną” (Tukidydes, 1988: 107–110).

3

Ewolucja teorii polityki

narusza obecny w innych społecznościach podział na rządzących i rządzonych

3

. Obietnice

te, na co wskazuje liczne grono teoretyków, wydają się jednak współcześnie iluzoryczne
(Kaute, 2002). Podobnie jak starożytni filozofowie, współcześni podważają nie tyle idee
demokracji, co sposób sprawowania w niej władzy politycznej. Starożytni utrzymywali, że
lud jako podmiot polityki jest niebezpieczny, nieprzewidywalny i ulega demagogom.
Twierdzili zatem, że to nie lud sprawuje władzę, lecz grupa ludzi wykorzystująca go do
własnych celów. Współcześni zwykle podzieją ten pogląd, upatrując wad demokracji nie
tyle w społeczeństwie, co w wadliwie funkcjonujących instytucjach demokratycznych. Ów
problem, generujący spór o istotę władzy politycznej (kto ma prawo o niej decydować?)
pozostaje tym samym nierozstrzygnięty do dnia dzisiejszego. Wiąże się bowiem z naturą
wpływów politycznych jednostek, grup społecznych, społeczeństwa (Galbraith, 1994).

Refleksja filozoficzna nad polityką prowadzi do konstatacji, że w społeczeństwach, które
przyjęły demokrację bądź w tych, które w sposób rutynowy się nią posługują, wiedza
o dawno odkrytych zasadach, które nią rządzą jest znikoma, a politycy ulegają złudzeniu,
iż sami ustanawiają te zasady (Barry, 1989). W ujęciu teorii polityki jest to efekt stałego
zderzania się różnorodnych interesów grupowych, a w konsekwencji — osłabiania
związku między prawomocnym (legitymizowanym) dostępem do władzy a wpływem na
nią osób, partii politycznych, grup społecznych (sformalizowanych bądź nie), uwikłanych
w konflikt odmiennych interesów grupowych. W związku z tym polityka państwa polega
na zaspokajaniu roszczeń różnych grup, w celu uzyskania pokoju społecznego i poparcia
w przyszłych wyborach. Taka polityka państwa przynosi nie tylko negatywne skutki
ekonomiczne, lecz także pogłębia podziały między grupami interesów, utrudniając
postrzeganie i traktowanie państwa jako wspólnego dobra. Stąd rola i znaczenie prawa
(norm) regulujących życie społeczne — polityczne

4

.

3

W demokracji rządzący i rządzeni stawali się zbiorami niemalże tożsamymi (praktyka polityczna

wymuszała jednak działanie urzędników). Wynikało to z faktu, że ci sami obywatele jako
rządzący wydawali decyzje i stanowili prawo, któremu jako rządzeni musieli się podporządkować
(Baszkiewicz, 1999).

4

Cechy porządku politycznego i postawy obywatelskie, o jakich mówił Perykles (rządy większości,

swobodny dostęp do urzędów i godności, wartość jednostki mierzona jej talentem, a nie

pochodzeniem, równość wobec prawa, wolność jako prawo do prywatności, posłuszeństwo
obywatelskie) są współcześnie powszechnie uznawane za charakterystyczne dla państw

demokratycznych. Stąd częste wrażenie, że natura wolności i ustroju demokratycznego nie uległy
zmianie przez ostanie dwa i pół tysiąca lat (http://www.omp.org.pl/kuninski8.htm).

4

Ewolucja teorii polityki

Współczesny konstytucjonalizm oraz wszystkie artykułowane przez niego prawa
i obowiązki dotyczące obywateli wynikają w zasadzie z jednego głównego przekonania
posiadającego swoje teoretyczne i pragmatyczne uzasadnienie — państwo dobrze spełnia
swoją podstawową funkcję wówczas, gdy zapewnia swym obywatelom pokój, stabilizację
i ład społeczny. W oparciu o teorię nowożytnego państwa Hobbesa zagadnienie to urasta
do rangi jednego z naczelnych problemów — jeżeli bowiem państwo nie gwarantowałoby
bezpieczeństwa swoim obywatelom, na jakiej podstawie mogłoby wymagać od nich
posłuszeństwa? Zagadnienie to — a zarazem pytanie — leży u podstaw sporu o istotę
władzy politycznej w aspekcie jej kondycji. Państwo i władza nie muszą być bowiem
wyrazem faktycznej siły i sprawności, często są tylko wyrazem pewnej umowności, dzięki
czemu obywatele tolerują państwo nawet wówczas, gdy nie spełnia ono swoich funkcji.
Jego upadek ma miejsce wtedy, kiedy taki umowny autorytet państwa rozpada się
w obliczu realnego zagrożenia (np. wojny, klęski, kryzysu) dla egzystencji społeczeństwa
i narodu (Popper, 1993: 192).

Zgodnie z teorią polityki słabe państwo zwykle pozbywa się tych zadań, którym sprostać
nie potrafi. W takim przypadku przestrzeń obywatelskiej aktywności kurczy się, będąc
zwykle bardziej efektem słabości państwa niż jego świadomej polityki. W takiej sytuacji
idea społeczeństwa obywatelskiego może przybrać formę niebezpieczną dla demokracji,
dla państwa oraz ogółu społeczeństwa pozbawianego np. wsparcia w tworzeniu własnych,
pozapaństwowych instytucji. Jest tak, ponieważ idea samoorganizującego się
społeczeństwa obywatelskiego nie jest wyrażana jakąkolwiek uniwersalną zasadą
polityczną. Ludzie ze swej natury mogą się samodzielnie organizować wokół spraw
zarówno dobrych, jak i złych. Wówczas ideał społeczeństwa obywatelskiego,
paradoksalnie i zupełnie wbrew intencjom jego zwolenników, może w praktyce przybrać
formę oligarchicznego systemu lub doprowadzić do sytuacji, w której grupy pewnych
obywateli będą tworzyć pozapaństwowe instytucje, niekoniecznie nastawione na dobro
pozostałych obywateli, utrzymujące się z nich — zwykle poprzez korzystanie
z publicznych pieniędzy (http://www.omp.org.pl/kuninski8.htm). Stąd też — według
współczesnych teoretyków — pogląd, iż demokracja jest tożsama z wolnością wyboru
polityki wymaga weryfikacji.

Demokracja umożliwia czynny udział w sprawowaniu władzy, lecz ulega on ograniczeniu
we współczesnych społeczeństwach, gdzie ze względu na ich wielkość i utrwalenie się
systemu reprezentacji demokracja bezpośrednia nie może być praktykowana.
Uczestnictwo w sprawowaniu władzy pozwala zapewnić wolność polityczną, czyli
obywatelską, lecz nie jest ona tożsama z wolnością indywidualną, z wolnością w sferze
prywatnej. Jak wskazują teoretycy, demokracja musi być więc połączona z instytucjami,

5

Ewolucja teorii polityki

które zabezpieczają wolność poszczególnych osób (Castoriadis, 1991: 149). Tym
niemniej, w wielu podejściach teoretycznych demokracja rozumiana jako swoisty
mechanizm dochodzenia do konsensu przez obywateli, ujęty w normy proceduralne, nie
dostarcza dostatecznej legitymacji porządkowi prawnemu w relacji jednostka–
społeczeństwo. Współczesne legitymizowanie ładu politycznego przez odwołanie się do
zasady demokratycznej, a więc woli większości, niesie z sobą ryzyko, że demokratyczny
charakter decyzji podjętej w referendum, przez parlament lub organ upoważniony przez
większość, rozstrzyga także o mniejszości, która nie wyraża zgody na takie lub inne
działania polityczne. Element formalny, stanowienia norm zgodne z demokratyczną
procedurą, pochłania element materialny i redukuje problem podmiotowości do jednego
wymiaru. Stąd też formalna jednowymiarowość decyzji politycznych nie pozwala ani na
uznanie wiążącej mocy kryteriów sprawiedliwości lub słuszności ładu, ani na podjęcie
z utraconej perspektywy krytycznego oglądu ładu proponowanego przez większość
(Mażewski, 1991).

W związku z tym negatywnym skutkom sprawowania władzy w systemie
demokratycznym ma zapobiec przestrzeganie zasad, które zapewnią jego stabilność.
Według Marka Kunińskiego są to:
1. Zasada poszanowania prawa, która oznacza równość wszystkich wobec prawa i jego

bezwzględne egzekwowanie. Łamanie prawa jest karane. Grupy interesów zabiegające
o ich realizację nie naruszają prawa, jeśli zaś to czynią, nie mogą oczekiwać
zalegalizowania swych działań.

2. Zasada zachowania porządku i bezpieczeństwa publicznego, która oznacza, że

obywatele przestrzegają prawa nie dlatego tylko, iż obawiają się kar, ale przede
wszystkim po to, by uniknąć chaosu społecznego i zapewnić powodzenie swym planom
życiowym oraz zagwarantować spokojną przyszłość swemu potomstwu. Korzystają
więc z wolności w ramach prawa, wiedząc, iż bez niego staliby się łupem innych ludzi,
w tym również przedstawicieli władzy politycznej. Mając na względzie porządek
społeczny, akceptują działania władzy politycznej, które służą utrzymywaniu lub
przywracaniu porządku.

3. Zasada konstytucyjnej zmiany rządu i ochrony porządku konstytucyjnego wyrażana

jest poprzez wybory powszechne. Niezależnie od bilansu wad i zalet tej metody, jest
ona akceptowana jako procedura pokojowa i stabilizująca system polityczny, dzięki
uprawomocnieniu suwerennej władzy politycznej. Naturalnym elementem ustroju
demokratycznego jest opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna, której zadaniem
jest kontrola poczynań rządu, polegająca na krytyce jego programu i działań, a więc
demonstrowana publicznie gotowość przejęcia władzy w sprzyjających okolicznościach

6

Ewolucja teorii polityki

przy zachowaniu procedury konstytucyjnej i ukształtowanych obyczajów. Zarówno
rząd, jak i opozycja działają dla dobra państwa w ramach obowiązującego prawa.

4. Zasada równowagi strategii i taktyki politycznej, która jest wyrażana przez rywalizację

polityczną o sprawowanie władzy, uwarunkowaną przez konflikty interesów różnych
grup społecznych. Władza wykonawcza i ustawodawcza państw o ustrojach
demokratycznych jest uwikłana w ciągły proces negocjacji i uzgadniania, często
rozbieżnych, interesów grupowych. Uprawiana w nich polityka jest polityką interesów.
Wraz z rozwojem instytucji demokratycznych narastają tendencje roszczeniowe
różnych grup społecznych, co popycha podmioty gospodarcze i organizacje społeczne
do poszukiwania opieki w instytucjach państwa i do zdobywania politycznego poparcia
dla swych interesów grupowych. Zależność ta ma charakter obustronny.

5. Zasada wolności słowa, która oznacza, że wypowiedzi w praktyce podlegają jedynie

ograniczeniom obyczajowym i prawnym (np. uwzględniającym bezpieczeństwo
państwa). Tak rozumiana wolność słowa nie oznacza tym samym absolutnej wolności
wypowiedzi. W warunkach państwa prawnego jest możliwe oraz konieczne
ograniczenie swobody dostępu do mediów osobom nawołującym do obalenia rządu,
porządku konstytucyjnego i porządku publicznego (Kuniński, 1999).

Istotnym zagadnieniem z zakresu teorii polityki jest relacja między przysługującymi
obywatelom demokratycznego państwa prawami człowieka a wolnością jednostki. Jak
twierdzą liczni teoretycy, stanowienie prawa ze względu na dobro wspólne nie może się
bowiem z założenia dokonywać wbrew wymaganiom właściwym człowiekowi jako istocie
ludzkiej. Istotę rzeczy określa przy tym konstatacja, iż dobro państwa nie przeczy dobru
jego obywateli jako członków społeczności. O ile prawa obywatelskie mogą być
ograniczane w imię bezpieczeństwa państwa, to np. w sytuacji realnego zagrożenia jego
istnienia, prawa człowieka nie mogą być ograniczane

5

. Problematyka praw człowieka jest

przy tym przedmiotem istotnych sporów teoretycznych, dotyczących granicy między nimi

5

Stanowisko to wyrażają słowa Jana Pawła II: „(…) wspólny wysiłek wszystkich obywateli buduje

prawdziwie suwerenny naród, w którym popiera się i chroni nie tylko słuszne interesy materialne
obywateli, lecz także ich dążenia duchowe i ich kulturę. Nawet sytuacje wyjątkowe nigdy nie
mogą usprawiedliwić jakiegokolwiek pogwałcenia podstawowych praw, które tej wolności

strzegą. Uzasadniona troska o bezpieczeństwo kraju, którego wymaga dobro wspólne, może
rodzić pokusę podporządkowania państwu istoty ludzkiej, jej godności i praw. Każdy przejaw

konfliktu między wymaganiami bezpieczeństwa i podstawowymi prawami obywatelskimi
powinien być rozwiązany zgodnie z fundamentalną zasadą — zawsze głoszoną przez Kościół

— że organizacja społeczna istnieje po to, żeby służyć człowiekowi i ochraniać jego godność oraz
że nie może ona utrzymywać, iż służy wspólnemu dobru, gdy prawa ludzkie nie są

zabezpieczone (http://www.omp.org.pl/szlachta4.htm#_ftnref16).

7

Ewolucja teorii polityki

a prawami obywatelskimi. Różnorodne podejścia akcentują przy tym pogląd, iż są one
użytecznym kryterium pozwalającym ograniczać rządy samowoli. Należy przy tym
podkreślić, iż różne sposoby pojmowania praw człowieka decydują o rozmaitych ujęciach
kwestii tak istotnych, jak np. aborcja lub eutanazja. Demokracja ma bowiem tę cechę, że
w sposobie rozumowania poszczególnych teoretyków ścierają się ze sobą dwa nurty:
autorytetu i tradycji oraz indywidualizmu jednostki.

W teorii demokracji z założenia jednostki są wolne i równe, a ponieważ kierują się
własnym rozumem, same powinny decydować o własnym życiu i podejmować decyzję
o związkach, w jakie wchodzą z innymi ludźmi. Jeśli szacunek dla tradycji przekłada się
na postępowanie, którego podstawą jest wiara w mądrość minionych pokoleń lub inaczej
— domniemanie tejże mądrości, to indywidualizm zakłada nie tylko prawo, lecz wręcz
obowiązek postawy krytycznej, postawy opartej na nieufności wobec tego wszystkiego,
co należy przyjąć bezkrytycznie jako credo rzeczywistości społecznej. Na tym tle
historyczna natura tradycyjnych instytucji opartych na autorytecie budzi podejrzliwość.
Podstawą relacji międzyludzkich jest bowiem umowa społeczna gwarantująca prawa i
nakładająca obowiązki. To ona stanowi punkt wyjścia wszelkich instytucji, nawet tych,
które wymagają hierarchii i podległości polegającej na posłuszeństwie. Nawet w takiej
sytuacji jednostka powinna być wolna w podejmowaniu decyzji bądź o stowarzyszeniu się
z taką instytucją, bądź też o wystąpieniu z niej na mocy suwerennej i niezależnej decyzji.
W tej perspektywie autorytet i tradycja często narażają się na zarzut, że mają represyjny
charakter. Ponieważ zaś system prawny liberalnej demokracji realizuje wspomniane
wyżej zasady, powstaje problem autonomii instytucji wspierających się na autorytecie
i tradycji. Państwo demokratyczne musi bowiem określać zakres autonomii, jaki
pozostawia instytucjom, które funkcjonują wedle odmiennych niż ono samo naczelnych
zasad. Kwestie te stanowią podłoże istotnych sporów teoretycznych dotyczących władzy,
jej kondycji oraz sposobu sprawowania (Gawin, 2002).

W związku z tym, demokracja liberalna jako projekt kulturowy niesie z sobą konflikt
z wszelkimi instytucjami życia społecznego, w których tradycja i autorytet odgrywają
zasadniczą rolę. Ów konflikt stanowi przy tym istotne tło dyskursu teoretycznego
w sporze o istotę władzy politycznej. W jaki bowiem sposób tradycja, która zakłada
istnienie wspólnoty wszystkich pokoleń, zarówno minionych, żyjących, jak i przyszłych,
powinna (może) być zgodna z indywidualizmem członków demokratycznego państwa?
W jaki sposób powinny funkcjonować z natury rzeczy tradycyjne instytucje społeczne?
Pytania te oraz wiele innych wiążą się m.in. z dylematem w jaki sposób — sięgając
zarówno w przeszłość, jak i w przyszłość — powinna być sprawowana władza
w społeczeństwach demokratycznych.

8

Ewolucja teorii polityki

2. Spór o istotę państwa

Jednym z podstawowych problemów teoretycznych w dobie procesów globalizacji jest
stan (kondycja) państwa (Anioł, 2002). Wraz z rozwojem więzi społecznych, ich
przekształcaniem, tworzeniem ponadpaństwowych organizmów — organizacji, wspólnot
— zagadnienie to nabiera kluczowego znaczenia dla zrozumienia rzeczywistości
społecznej — politycznej.

Istota państwa pod koniec XX wieku została poddana dwóm procesom zmian, które
redefiniują jego tradycyjne znaczenie. Pierwszy z nich to utożsamienie państwa,
ujmowanego dotychczas w sposób neutralny jako podmiotu, materii politycznych działań
z jedną szczególną formą ustrojową w postaci ustroju demokratycznego. Świadczyć
o tym może fakt uznawania demokratycznego państwa prawa jako swoistego wzorca
zarówno w działaniach międzynarodowych (np. Banku Światowego, Organizacji Narodów
Zjednoczonych czy Rady Europy), jak i w rozważaniach teoretycznych. Drugi z tych
procesów to erozja kategorii suwerenności, będąca podstawą nowożytnej koncepcji
państwa (przykładem może być Unia Europejska). Stąd też zakres sporu o istotę państwa
we współczesnej teorii polityki wiąże się ze sporem o to, czym ono naprawdę jest.

Jedną z wielu koncepcji filozoficznych, występujących w teorii polityki, a określających
pojęcie współczesnego państwa, stanowią poglądy Patricka Dunleavy’ego. Wyróżnione
przez niego kryteria odnoszą się do tradycyjnie pojmowanego państwa, czyli jednolitego
państwa narodowego, władającego strategicznymi zasobami i podejmującego
realistyczne działania w sieci międzynarodowych układów, które istniało być może tylko
w pewnej swoistej epoce — związanej z rozwojem ludzkości (Dunleavy, 1998: 777–791).
Zgodnie z tym ujęciem P. Dunleavy rozpoznaje państwo jako zbiór zorganizowanych
instytucji (struktur społecznych), które są:
⎯ do pewnego stopnia spójne lub wzajemnie powiązane (umożliwia to opisywanie ich

przy użyciu jednolitych kategorii pojęciowych),

⎯ związane z określonym obszarem działalności zamieszkiwanym przez określoną

populację ludzką (instytucje te posiadają zdolność organizowania owej ludności, co
sprawia, że przekształca się ona w odrębne społeczeństwo),

⎯ uprawomocniane przez społeczeństwo poprzez podporządkowanie się (akceptację)

podejmowanych w nich decyzji,

⎯ aktywne w obszarze publicznym, definiując w nowoczesnym państwie rozróżnienie na

sferę publiczną i prywatną.

9

Ewolucja teorii polityki

Na tym tle, wśród niezbędnych cech takiego zestawu instytucji, który określa się mianem
państwa, P. Dunleavy wymienia:
1. Hierarchiczną strukturę, w której państwo jako nadrzędna instytucja przypisuje sobie

suwerenną zwierzchność, a także monopolizuje zasadne użycie siły na swoim
terytorium.

2. Umiejętność definiowania członków społeczeństwa oraz definiowania „obcego” w tym

społeczeństwie (wiąże się to z kontrolą napływu i odpływu ludności na swoim
obszarze).

3. Zdolność do wysuwania tez ideologicznych i/lub etycznych, obejmujących promocję

wspólnych interesów lub realizacji powszechnej woli członków społeczeństwa.

4. Uznanie oraz poparcie liczących się grup społeczeństwa.
5. Umiejętność takiego zarządzania przez aparat władzy, by sprawnie zbierać podatki

oraz efektywnie kierować sprawami rządowymi.

6. Zdolność do regulowania aktywności społecznej przez instytucje bezpieczeństwa

publicznego, a aktywności władzy z pomocą ustawy zasadniczej.

7. Doprowadzenie do uznania danego podmiotu społecznego za państwo przez inne

państwa (Dunleavy, 1998: 777–791).

Ponieważ powyższe cechy stanowią przegląd wielu zagadnień teoretycznych, można je
traktować jako elementy szerszych rozważań teoretycznych współcześnie poświęconych
państwu.

Na tle sporu o istotę państwa pojawia się kwestia jego ingerencji lub nieingerowania
w kształtowanie rzeczywistości społecznej poprzez jego politykę. Treść tego sporu wiąże
się z centralizacją bądź decentralizacją funkcji socjalnych państwa. Zasadnicze
rozważania teoretyczne dotyczą przy tym modelów polityki społecznej:
⎯ środowiskowego — czy i na ile polityka społeczna jest uzależniona od środowiska (od

struktury środowiska),

⎯ politycznego — kto powinien sprawować i w jakim zakresie władzę na poszczególnych

jej szczeblach (lokalnym, regionalnym, ogólnopaństwowym),

⎯ inkrementalnego — kto — politycy czy specjaliści — powinien kreować politykę

społeczną i na jakich zasadach.

Na skutek współczesnych procesów globalizacji państwa demokratyczne tracą część
swoich funkcji na rzecz społeczności lokalnych bądź regionalnych.

10

Ewolucja teorii polityki

Rysunek 1. Model decentralizacji władzy politycznej w państwie

Tworzy to nowy kontekst dla prowadzenia polityki oraz sprawowania władzy politycznej.
Na tym zaś tle pojawia się kwestia stosowania odpowiednich mechanizmów politycznych,
a także środków służących pomiarom skuteczności polityki. W teorii polityki koncepcje
planowania społecznego są związane z konstruowaniem i stosowaniem wskaźników
społecznych, obrazujących stan zaspokojenia potrzeb socjalnych, poziom i jakość życia
jednostek, rodzin i zbiorowości, postęp bądź regres społeczny. Kwestie te są obecnie
jednymi z zasadniczych, dotyczą bowiem kształtowania rzeczywistości społecznej
w oparciu o demokratyczne mechanizmy polityczne.

11

Ewolucja teorii polityki

3. Spór o rolę jednostki w strukturach społecznych

Jedno z zasadniczych pytań w teorii polityki dotyczy roli jednostki we współczesnych
strukturach społecznych. Istotną rolę odgrywa tu kwestia równości jednostek (np. jako
obywateli demokratycznej wspólnoty politycznej), przeciwstawiana wyprowadzanej ze
sfery obyczaju hierarchii zależności, porządkującej życie tradycyjnego społeczeństwa.
Redefinicja dotychczasowych więzi społecznych niesie z sobą konieczność zmiany
formalnej relacji członków rodziny względem siebie oraz sfery ich zachowań (obyczajów).
W demokratycznym społeczeństwie jednostki są wyłączone z zależności, na które nie
wyraziły jasno i w nieprzymuszony sposób własnej zgody, a taką formę zależności tworzy
rodzina rozumiana jako wspólnota pokoleń. Konflikt społeczny będący przedmiotem
rozważań teoretycznych sprowadza się przy tym do zagadnienia: w jaki sposób instytucja
państwa (władzy politycznej) powinna regulować ową relację między rodziną (której
zasadniczo nie można sobie wybrać) a jednostką. Demokratyczne społeczeństwo
skutecznie ogranicza występujący w tradycyjnych rodzinach rodzaj zależności
(np. poprzez zakaz stosowania przemocy, instytucje ochrony praw dziecka, rodziny itp.).

W tym miejscu warto odnieść się do tradycji historycznej. Według Alexisa de
Tocqueville'a w społeczeństwach arystokratycznych (tj. rozumianych jako tradycyjne)
ludzie żyją raczej przeszłością niż teraźniejszością i dlatego też bardziej niż własnymi
poglądami, kierują się poglądami przodków. W takiej sytuacji ojciec staje się łącznikiem
między przeszłością a chwilą obecną, ogniwem, które wiąże oba łańcuchy czasu. Ojciec
jest więc nie tylko politycznym zwierzchnikiem rodziny, jest nosicielem tradycji,
interpretatorem zwyczajów, arbitrem obyczaju. Słucha się go z respektem, przystępuje
doń z uszanowaniem, a miłości do niego zawsze towarzyszy lęk. Z chwilą jednak, gdy
społeczeństwo staje się demokratyczne, a ludzie przyjmują jako zasadę, że jest słusznie
i dobrze, posługując się dawnymi ideami jako nauką, nie zaś jako regułą, mieć własny
o wszystkim sąd, poglądy ojca przestają mieć dla synów większe znaczenie, podobnie jak
i jego władza. W konsekwencji zanika surowy, konwencjonalny i prawny charakter władzy
(ojcowskiej) i swego rodzaju równość zadomawia się w rodzinnym kręgu. Równość,
której wyrazem może być np. dziwny nieco zwyczaj przyzwalania dawanego przez
rodziców dzieciom przyzwolenia na to, aby mówiły do nich per „ty” (Tocqueville

,

1996: 5). Stąd też stopniowe osłabianie funkcji autorytetu rodzicielskiego prowadzi do
sytuacji, w której konflikty i spory rodzinne rozstrzygane są na drodze prawnej lub
poprzez ingerencję państwa. Tam, gdzie w coraz mniejszym stopniu relacje
międzyludzkie reguluje obyczaj, z konieczności wkraczać musi prawo. Lecz jego obecność

12

Ewolucja teorii polityki

oznacza, iż otwiera się potencjalne pole konfliktu, bowiem konflikt rozstrzygany na
drodze prawnej oznacza uruchomienie wymiaru sprawiedliwości.

Jak podkreśla D. Gawin rozszerzanie zasady równości i idei indywidualizmu na rodzinę,
opisane przez Tocqueville'a na początku XIX wieku, doprowadziło w konsekwencji do
licznych konfliktów także politycznej natury. Spośród nich najważniejszymi są: rozwody
(wolność zrywania umowy małżeńskiej), swoboda decyzji kobiety o urodzeniu lub
nieurodzeniu dziecka (aborcja), swoboda decydowania o zakończeniu życia ludzkiego
(eutanazja), swoboda wyboru partnera (legalizacja związków homoseksualnych).
W rozumieniu obrońców tradycji powyższe kwestie przekreślają zagwarantowaną przez
religię nienaruszalność rodziny.

Dzisiaj, po ostatecznej akceptacji rozwodu jako instytucji prawnej, demokracja jako
system polityczny generuje następne spory — o prawną legalizację konkubinatu oraz o
przyznanie związkom homoseksualnym praw przysługujących do tej pory rodzinom
heteroseksualnym itp. W tym wypadku jednak przedmiotem sporu nie jest kwestia
realnej czy tylko konwencjonalnej nienaruszalności rodziny, lecz sama definicja rodziny.
Postulat uznania związków homoseksualnych za rodziny oraz przyznanie im prawa do
wychowywania dzieci, prowadzi do całkowitego przeformułowania wyobrażenia o tym,
czym jest rodzina, wyobrażenia, które uznawane było za oczywistość od samego
początku ludzkiej historii (Gawin, 2002).

Poszerzenie sfery ingerencji państwa w życie jednostki oraz grupy społecznej, jaką jest
rodzina, dokonuje istotnych przewartościowań także w debatach teoretycznych
o państwie i jego roli społecznej. Przyjęcie jako podstawy w demokracji idei umowy
społecznej T. Hobbesa oraz jej stopniowe poszerzenie na rodzinę stwarza przy tym
charakterystyczną trudność nie tylko natury teoretycznej, lecz przede wszystkim etycznej
i filozoficznej. Fundamentem rodziny jest miłość, która nie może być przedmiotem
kontraktu, gdyż tego wymiaru rzeczywistości międzyludzkiej nie sposób uchwycić
językiem prawa, chroniącego tylko wymierne interesy jednostek w sytuacji konfliktu.
Działanie prawa jest w tym sensie negatywne — reaguje bowiem ono na to, co może
rodzinie zagrozić, na konflikt, krzywdę, przestępstwo. Milczy jednak z konieczności o tym,
co musi być pozytywnym fundamentem, na którym wznosi się rodzina.

Stąd też skazane na niepowodzenie próby tworzenia przez państwo (np. hitlerowskie
Niemcy czy komunistyczne Chiny) rytuałów mających określić rodzaj więzi

13

Ewolucja teorii polityki

międzyludzkich w rodzinie, m.in. poprzez rytuału świeckiego ślubu (w trakcie którego
wręczano Mein Kampf Adolfa Hitlera czy Czerwoną książeczkę Mao Tse Tunga)

6

.

Religia i obyczaj to dwie sfery rzeczywistości społecznej, które są narażone na szwank
w starciu z nowoczesnym racjonalizmem oraz indywidualizmem. Miłość spajająca rodzinę
jest zobowiązaniem. Rytuał i ceremonia związana z małżeństwem oznacza gotowość
przyjęcia na siebie pewnego zobowiązania, którego charakter przekracza wymiar
jednostkowych interesów oraz zmiennej, jednostkowej woli. W społeczeństwach
tradycyjnych miłość nie była koniecznym wymogiem przy zawieraniu małżeństwa. Jednak
obiektem miłości, źródłem zobowiązania, wartością na tyle cenną, że usprawiedliwiającą
poświęcenie, była rodzina jako pewna całość przekraczająca granice teraźniejszości oraz
partykularne interesy jej uczestników (Gawin, 2002).

Połączenie idei miłości oraz teorii małżeństwa jako kontraktu pozwoliło demokratycznym
społeczeństwom uniknąć wielu tragedii i ludzkich nieszczęść spowodowanych przez
prymat instytucji nad konkretnym człowiekiem (we współczesnym świecie Anna Karenina
nie stałaby się heroiną jednej z największych powieści w dziejach literatury — cały
dramat zostałby przerwany, zanim by się na dobre rozpoczął za sprawą banalnej sprawy
rozwodowej), spowodowało jednak także nowe komplikacje w postaci zwiększającej się
coraz bardziej nietrwałości współczesnej rodziny (Gawin, 2002).

Współcześnie niestałość uczuć wolnych jednostek poszukujących samorealizacji
w małżeństwie rozumianym jako uczuciowy związek, a zatem gotowych do jego
rozwiązania w przypadku zawodu bądź rozczarowania, kłóci się z koniecznością trwałości
rodziny rozumianej jako instytucja wychowująca dzieci — szerzej będącej podstawą
instytucji państwa. W oczywisty sposób minimalny okres, w jakim dzieci uzyskują
pełnoletniość — blisko 20 lat — musi wystawiać małżeństwo pojmowane jako warunkową
umowę dwóch wolnych jednostek, na istotną próbę. W przeciwieństwie bowiem do
rodziców, dla dzieci trwanie rodziny jest w tym okresie najwyższą potrzebą. Jej brak nie
będzie rekompensowany przed domy opieki społecznej (sierocińce) czy inne instytucje
zastępcze.

6

Urzędnik stanu cywilnego recytujący formułkę o rodzinie jako podstawowej komórce

społeczeństwa cały czas pozostawał w sferze funkcjonalnych korzyści, jakie posiada państwo ze
swoich obywateli, wskazując im rolę społeczną (rodzina). Odmiennie, choć podobnie wygląda

ceremonia ślubu w kościele, podczas której recytowany jest Hymn do miłości.

14

Ewolucja teorii polityki

Prowadzi to do licznych zjawisk społecznych, niepozostających bez wpływu na struktury
społeczne — polityczne oraz sposób rozumienia demokracji. Stąd też dylemat związany
z jednostką, zasadniczo związany jest z kontekstem socjospołecznym (socjologią
polityki). W ujęciu teorii polityki rozpatrywany w zależności jednostka–rodzina–
społeczeństwo.

15

Ewolucja teorii polityki

4. Spór o istotę ładu społecznego

W nauce o polityce, a tym samym w teorii polityki, funkcjonują różnorodne ujęcia
rzeczywistości społecznej. Generalnie koncentrują się one wokół problemów transformacji
społecznej końca XX i początku XXI wieku. Ich podstawą jest przy tym ocena świata
postindustrialnego, a w nim zjawisk, procesów i zdarzeń warunkujących byt i rozwój
człowieka, systemów społecznych — politycznych, kondycji władzy oraz sposobów jej
sprawowania. Na tym tle, podobnie jak w minionym stuleciu, można wyróżnić podejście
konserwatywne, liberalne oraz radykalne. Określają one wizje rzeczywistości społecznej,
teorii i praktyki polityki.

Szczególną rolę w kształtowaniu teorii polityki odgrywa tradycja, a w niej nurt
konserwatywny

7

. Dzieje się tak z uwagi na odniesienie do konserwatywnej tradycji

filozoficznej (Państwo Platona) oraz rzeczywistości politycznej teoretyków (E. Burke,
J. Locke) oraz praktyków życia politycznego (M. Thatcher, R. Reagan) przedstawicieli
innych nurtów: liberalnego i radykalnego.

W literaturze przedmiotu tradycję konserwatywną stawia się zwykle w opozycji do
postępowej, tę zaś w opozycji do radykalnej. Współczesny konserwatyzm wyraża
przekonanie, iż obecny eklektyzm ideologiczny utożsamiany ze współczesną filozofią
postmodernistyczną (której wyraz dają współczesny liberalizm i radykalizm) jest
negatywnym zjawiskiem, które należy odrzucić

8

. Stąd też przedmiotem refleksji

7

Konserwatyzm jest to ideologia i ruch polityczny, uznający system wartości oraz porządek

społeczny oparty na tradycji za naczelne dobro. Charakteryzuje się przywiązaniem do wszelkich
trwałych form społecznych oraz dopuszczaniem zmian pozwalających zachować status quo

(Tymoszuk, 2002: 152–154).

8

Początki postmodernizmu datowane są na lata 70. XX wieku i wiążą się z prądem naukowym

mówiącym o budowie nowej, postindustrialnej cywilizacji ludzkiej. W literaturze przedmiotu
postmodernizm definiowany jest poprzez analizowanie jego istoty i odrębności w stosunku do
obowiązujących dotychczas w naukach społecznych paradygmatów. Współczesny postmodernizm

stanowi ruch intelektualny osadzony w filozofii, antropologii społecznej, socjologii, kulturze
i sztuce. Do jego pojawienia się i rosnącej popularności przyczynił się koniec wieku, przełom,

który ma miejsce u progu trzeciego milenium. Postmodernizm łączy w sobie różne podejścia,
wśród których jedno z najistotniejszych stanowi eklektyzm, czyli łączenie wielu odmiennych

koncepcji i wizji w jedną całość. Na tym tle należy podkreślić, że eklektyzm nie jest niczym
nowym, nie jest wymysłem ani nowoczesnym, ani „postnowoczesnym”. Jak pokazuje

historia, pojawiał się zawsze, gdy jakiś model kultury dobiegał kresu lub wtedy, kiedy

16

Ewolucja teorii polityki

konserwatystów jest upadek moralny postmodernistycznej epoki, której obok kryzysu
sensu życia zagraża kryzys wiary

9

. Na tym tle przedmiotem troski konserwatystów jest

dezorientacja człowieka współczesnego, syndrom zagubienia, poczucie chaosu oraz
degradacja wartości. Mniej ich interesują meandry wywodów postmodernistycznych
filozofów. Problemy te w teorii polityki są szczególnie istotne w kontekście
postmodernistycznych koncepcji stosunków społecznych. Ekspansja postmodernizmu
wiązanego z liberalizmem u progu XXI wieku uległa bowiem zahamowaniu, budzi także
coraz więcej zastrzeżeń wśród społeczności, które opierają swą tożsamość na innych niż
obowiązująca w cywilizacji zachodniej wartościach (Kaute, 2004: 53–70).

W związku z powyższym, współcześni konserwatyści zasadniczo odrzucają
postmodernizm jako nurt w filozofii, ponieważ jest on wrogiem idei wyłącznej,
obiektywnej, zewnętrznej i transcendentnej prawdy. Stąd też nieuznawanie
„postmodernistycznej debaty” prowadzonej między przedstawicielami różnych
dyscyplin, której koncepcją jest świat i człowiek wyrażony w filozofii określanej jako
„oświeceniowa”, „modernistyczna” czy „nowożytna”. Na tym tle można jednak
zaobserwować pewną niekonsekwencję konserwatystów, którzy część teorii
społecznych wyprowadzonych z teorii oświecenia zaadaptowali na własne potrzeby.
Stąd też wzmagające się wśród konserwatystów w drugiej połowie XX wieku
przekonanie, iż bagaż intelektualny pozostawiony przez wiek oświecenia domaga

w kulturze zwyciężały tendencje odśrodkowe, sprzyjające zapożyczeniom i kompilacjom

(eklektyczna była m.in. kultura schyłku rzymskiego antyku). Współczesny,
postmodernistyczny eklektyzm przybiera jednak własne, właściwe sobie formy. Odwołuje

się przy tym przede wszystkim do stanu aktualnego. Cóż zatem jest jego istotą? Francuski
filozof J. F. Lyotard stwierdza, że należy go postrzegać w „realizmie pieniądza”,

w sytuacji, kiedy „(…) pod nieobecność kryteriów estetycznych ocenianie wartości dzieł
staje się możliwe i użyteczne tylko wedle zysku, jaki przynoszą” (Lyotard, 1979).

9

W swojej ostatniej, ogłoszonej w dwudziestolecie pontyfikatu, encyklice Fides et ratio, Jan

Paweł II oskarża filozofię postmodernizmu o sprzyjanie nihilizmowi, potęgowanie „kryzysu
sensu” poprzez odrzucenie fundamentów moralnych i zanegowanie prawdy obiektywnej.

Należy jednak podkreślić, iż papież nie tyle atakuje postmodernizm, ile wyraża obawy co
do kierunku zmian cywilizacyjnych. Na tym tle konserwatyści — analizując postawy

postmodernistów wobec samych siebie, świata i życia — nie uznają ich koncepcji rzeczywistości
z uwagi na relatywizm, polegający na traktowaniu w ten sam sposób wszystkich wyobrażeń,

wszystkich zjawisk. W związku z tym odrzucają pluralizm perspektyw poznawczych
postmodernistów, paradoksów, problemów ocenianych jako niewspółmierne do ich rzeczywistej

wagi (np. eutanazji i nadwagi).

17

Ewolucja teorii polityki

się symbolicznej i politycznej rewizji

10

. Konserwatyści — neokonserwatyści

stwierdzają przy tym, że na idee określane jako postmodernistyczne należy
spojrzeć z punktu widzenia porządku historycznego, a nie filozoficznego.
Postmodernizm nie jest zatem wyborem ani pewną konkretną, łatwo definiowalną
opcją filozoficzną, wyrazem „ducha epoki”, lecz jedynie elementem zmiany epok
historycznych.

Wśród licznych podejść teoretycznych występujących w nurcie liberalnym można
wymienić podejścia: J. Habermasa, M. Bertranda, R. Dahrendorfa czy B. Barbera

11

.

Zasadniczo bazują one na aksjologicznym systemie wartości demokratycznych, skłaniając
do konstatacji, że charakter współczesnego ładu społecznego powinien być zawarty
w dążeniu do osiągania takich celów, jak:
⎯ eliminacja użycia siły i przemocy na rzecz wzmocnienia rozwiązań normatywnych

i instytucjonalnych, co odpowiada w ujęciu filozofii liberalnej postulatowi realizacji
wolności i demokracji,

⎯ likwidacja nierówności rozwojowych wśród społeczności, co w ujęciu filozofii liberalnej

odpowiada postulatowi likwidacji różnic społecznych — zarówno między jednostkami,
jak i grupami społecznymi,

⎯ rozwój i tworzenie wspólnot społecznych łączących rządy, grupy społeczne, jednostki,

co odpowiada w ujęciu filozofii liberalnej postulatowi samookreślenia, potwierdzenia
indywidualnej, jednostkowej wartości w rzeczywistości społecznej,

10

Przyjmując po części postawy zachowawcze, współcześni myśliciele — krytyczni wobec

charakteryzujących oświecenie założeń i postulatów — utrzymują zatem, iż w kontekście
przyszłości ludzkości należy je „przeboleć” (Vattimo za Heideggerem), „zdekonstruować”

(Derrida) lub „zresygnifikować” (Foucault). Zwolennicy bardziej wyważonego podejścia zalecają
zaś wobec tej tradycji „liberalną ironię” (Rorty) lub tylko „krytykę” (Habermans). Dotyczy to roli

i miejsca człowieka w świecie, a także systemów politycznych, demokracji, wolnego wyboru,
praw i restrykcji umożliwiających działania państw, narodów, grup społecznych, jednostek
w rzeczywistości społecznej przełomu XX i XXI wieku.

11

Zasadnicze zręby liberalnej wizji rzeczywistości międzynarodowej, w tym roli i miejsca państwa,

sformułowali dziewiętnastowieczni teoretycy liberalizmu: J. Bentham, R. Cobden, J. S. Mill.

Oparli się oni na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząc, że wolność
i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są

najbardziej pewnym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego. Ich podejście
warunkowane było filozofią racjonalistyczną oraz sposobami organizacji grup społecznych,

narodów, państw w oparciu zasady liberalne.

18

Ewolucja teorii polityki

⎯ zapewnienie stabilności społecznej poprzez ewolucję władzy oraz form jej

sprawowania, co w ujęciu filozofii liberalnej odpowiada postulatowi kompromisu na
rzecz realizacji interesów, zapewnienia potrzeb, określania celów,

⎯ zapewnienie w rzeczywistości politycznej możliwości wzajemnego wpływu i udziału

w sprawowaniu władzy jednostek, grup społecznych oraz rządów, co odpowiada
w ujęciu filozofii liberalnej postulatowi gwarancji indywidualnych wolności
politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych (Świercz, 2004: 39–52).

Powyższe dążenia dla państw demokratycznych (liberalnych) niosą z sobą szereg
implikacji w sposobie ich działania, m.in. konieczność wywierania przez rządy liberalne
wpływu na rządy autokratyczne i totalitarne, pośredniego i bezpośredniego:
⎯ politycznego — polegającego na upowszechnianiu wzorców liberalnych związanych

z wolnością indywidualną jednostek oraz wolnością grup społecznych,

⎯ ekonomicznego — poprzez włączenie w obieg gospodarki światowej zbudowanej na

wartościach liberalnych,

⎯ społecznego i kulturowego — polegającego na rozpowszechnieniu demokracji jako

sposobu na eliminację wewnętrznych sporów, konfliktów i wojen,

⎯ militarnego — poprzez groźbę użycia siły lub jej użycie w przypadku nie

dotrzymywania norm i standardów określonych w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz
licznych konwencjach międzynarodowych (Gryz, 2004: 193–208).

Jak ujął to Max Weber, podejście liberalne określa powstanie systemu opartego na
utożsamianiu prawomocności z procedurą, a władzy z urzędem — nie zaś osobą. Jest
także przesłanką sformułowania koncepcji rzeczywistości społecznej, w której:
⎯ wolność i tolerancja są niepodważalnymi priorytetami, imperatywami działania rządów

liberalnych,

⎯ jednostka posiada prawo do rozwoju indywidualnego poprzez rozwój polityczny

i ekonomiczny,

⎯ polityka rządu wyraża ideę kompromisu na rzecz realizacji interesów, zapewnienia

potrzeb, określania celów tak jednostkowych, jak i grupowych (Kaute, 2004: 53–70).

Na tym tle, między liberalizmem a radykalizmem lokowany jest nurt
socjaldemokratyczny, kierujący się wartościami liberalizmu, lecz w przeciwieństwie do
niego zakładający konieczność interwencjonizmu społecznego na rzecz podziału dóbr.
Jego prekursorzy: Claude Henri de Saint-Simon, Charles Fourier, Robert Owen, Karol
Marks, Fryderyk Engels akcentowali różne formy tego interwencjonizmu — od skrajnie
utopijnych po racjonalne (Olszewski, 2001: 15–34).

19

Ewolucja teorii polityki

Wśród licznych podejść teoretycznych jako reprezentatywne dla nurtu radykalnego
(współcześnie wyrażanego przez ruchy antyglobalistyczne) wyprowadzanego z nurtu
socjaldemokratycznego (którego korzenie odnajdujemy w marksizmie) możemy wyróżnić
podejście amerykańskiego politologa N. Chomsky’ego, wyrażającego krytykę
współczesnej rzeczywistości społecznej i politycznej

12

. W swoich pracach rozpatruje on

istotę systemu kapitalistycznego — jego bytu i rozwoju — osadzając ją na:
⎯ krytyce współczesnej walki politycznej (przede wszystkim poprzez marketing

polityczny — public relations),

⎯ krytyce współczesnych struktur społecznych,
⎯ krytyce rzeczywistości społecznej i politycznej,
⎯ krytyce zachowań ludzkich (decydentów politycznych),
⎯ krytyce kierunku ewolucji życia społecznego w wymiarze narodowym

i ponadnarodowym

13

.

Stwierdza, iż warunkiem koniecznym do poznania rzeczywistości społecznej jest
oddzielenie doktryny politycznej od rzeczywistości społecznej. Ten postulat badawczy
realizuje poprzez analizę doktryny wolnego rynku: oficjalnej, zakładającej
równouprawnienie ludzi i podmiotów oraz rzeczywistej, którą narzuca się bezbronnym,

12

Avram Noam Chomsky (ur. 1928) — profesor prestiżowego Massachusetts Institute of

Technology MIT. Uważany jest za największy współcześnie autorytet w dziedzinie lingwistyki

oraz za jednego z najważniejszych myślicieli. Jest przy tym działaczem politycznym
reprezentującym nurt nazywany „socjalizmem libertariańskim”. W ramach tego kierunku uprawia

krytykę polityki wewnętrznej i zewnętrznej USA, uwarunkowań ekonomicznych i społecznych
nowoczesnego kapitalizmu amerykańskiego. Na tym tle dokonuje niezwykle przenikliwej analizy

mechanizmów sprawowania władzy, ze szczególnym naciskiem na rolę, jaką pełnią w tym
procesie środki masowego przekazu.

13

Jak stwierdza N. Chomsky, w większości działania społeczne mają charakter defensywny i mają

na celu obronę dotychczasowych osiągnięć. Brakuje nam idei ożywiających „rewolucje

demokratyczne”. Sytuacja ta odnosi się do USA, lecz jest prawdziwa również w odniesieniu do
innych państw. Kapitalizm „z ludzką twarzą” jest jedynie mitem, o którym dużo się mówi
w politycznych salonach i na biznesowych mityngach. Demokracja, prawa człowieka, poprawa

losu najuboższych, ochrona środowiska wydają się jedynie zaklęciami, mającymi zaczarować
rzeczywistość, tak aby wydała się „światem najlepszym z możliwych”. Jak stwierdza, mimo iż

ośrodki władzy i koncentracji przywilejów z pewnością nie dadzą za wygraną, zwycięstwo mas
obywatelskich jest możliwe. Przykładem tego jest zablokowanie podpisania traktatu MAI

(Multilateral Agreement on Investment), który został odrzucony dzięki aktywności organizacji
zwykłych obywateli, która jedynie za pomocą komputerów i dostępu do Internetu przyczyniła się

do naruszenia całej umowy (Chomsky, 2000).

20

Ewolucja teorii polityki

a która brzmi: „dyscyplina rynkowa jest dobra dla ciebie, ale nie dla mnie, chyba że
akurat przynosi mi korzyści” (Chomsky, 2000).

N. Chomsky w swoich pracach wskazuje, że rozwój kapitalizmu nie ma nic wspólnego
z wolnym rynkiem, konkurencją, wycofaniem się państwa z życia publicznego. Jest wręcz
odwrotnie

14

. Neoliberalizm w praktyce oznacza budowę „socjalizmu dla bogatych”, gdzie

biedni finansują bogatych poprzez system publicznych subsydiów

15

. Jak stwierdza

14

Wolny rynek to mit — stwierdza N. Chomsky — spójrzmy na te kraje, które osiągnęły największy

poziom rozwoju: Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone czy Japonię. Swoją pozycję zawdzięczają
daleko idącemu protekcjonizmowi państwowemu oraz bezpardonowej walce ze swoimi

przeciwnikami, jak jest to doskonale widoczne w przypadku Wielkiej Brytanii czy dzisiaj USA.
Innym przykładem, stanowiącym potwierdzenie tezy o związku pomiędzy interwencjonizmem
państwowym a rozwojem ekonomicznym, jest tzw. wschodnioazjatycki cud, który jest

konsekwencją wzięcia przez rząd odpowiedzialności za promocję wzrostu ekonomicznego, co
zaowocowało nie tylko zaskakującymi wynikami gospodarczymi, lecz także podniesieniem jakości

edukacji, ochrony zdrowia oraz zmniejszeniem nierówności społecznych. W ciągu trzydziestu lat
Korea Południowa zanotowała dziesięciokrotny wzrost dochodu na głowę mieszkańca. Natomiast

„doktryny neoliberalne, cokolwiek się o nich myśli, podkopują systemy opieki zdrowotnej
i edukacji, powodują wzrost nierówności między ludźmi i zmniejszają udział sfer pracowniczych

w zyskach”. Dodaje przy tym, iż kryzys finansowy w Azji, który wystąpił pod koniec ostatniej
dekady XX w. był po części spowodowany odejściem, pod presją Zachodu, od praktyki
interwencjonizmu. Kierunek, jaki obrały kraje azjatyckie (w miarę równomierną dystrybucję

dóbr) nie wydaje się regułą. Coraz bardziej oczywiste się staje, że strukturalny model trzeciego
świata poszerza się i obejmuje także kraje wysoko uprzemysłowione. Przykład Stanów

Zjednoczonych jest w tym względzie pouczający. Pomimo zadziwiającego wzrostu zysków, jeśli
użyć przytaczanych przez Chomsky'ego statystyk, dochody większości społeczeństwa na

przestrzeni piętnastu lat nie zmieniły się lub zmalały, nierówności pomiędzy ludźmi są
największe od siedemdziesięciu lat, a poziom ubóstwa wśród dzieci jest największy wśród krajów

uprzemysłowionych (Chomsky, 2000).

15

Według N. Chomsky’ego okres rządów Ronalda Reagana, przedstawiany w mediach jako

ucieleśnienie polityki wolnego rynku, był „największym od lat trzydziestych zwrotem w stronę
protekcjonizmu”, choć „surowych reguł wolnego rynku” uczono biednych i bezbronnych i to oni
odczuli najbardziej jego konsekwencje. Na tym tle zadaniem tzw. sektora public relations nie jest

nic więcej, jak tylko „fabrykowanie przyzwolenia” oraz „kontrolowanie umysłu publicznego”.
Specyficznie pojmowana demokracja opiera się na przekonaniu, iż zdecydowana większość

społeczeństwa nie wie, co jest dla niej dobre, tym się mają bowiem zajmować ludzie
odpowiedzialni. Jednym z najważniejszych zadań sektora public relations jest rozpowszechnienie

idei, iż wolnorynkowy ład społeczny jest najwłaściwszy (stąd też nierówna walka
o „kontrolowanie mas ludzkich”, jaką w Ameryce Łacińskiej Amerykanie prowadzili z Rosjanami).

Ponadto jednym ze składników propagandy jest usilnie lansowane przekonanie, że wolny rynek

21

Ewolucja teorii polityki

w swoich pracach: „Dzisiaj Stany Zjednoczone są jedyną potęgą światową zdolną
dyktować warunki niemalże wszystkim. Nieważne, jakie środki zostaną zastosowane,
ważna jest konieczność promowania i ochrony amerykańskich interesów, tj. interesów
rządu i wielkich korporacji. Asortyment środków jest bogaty, od bezpośredniej
interwencji zbrojnej, jak np. w Jugosławii, poprzez popieranie państw łamiących prawa
człowieka, np. Izrael, Kolumbia po wykorzystywanie instytucji międzynarodowych. Kiedy
jednak Unia Europejska starała się zwrócić do WTO z oskarżeniem USA o naruszanie
umów dotyczących wolnego handlu związanych z ustawą Helmsa-Burtona „Cuban Liberty
and Democratic Solidarity Act” (mającej na celu wzmocnienie sankcji przeciwko Kubie),
okazało się, że Waszyngton nie będzie współpracował z panelami WTO, ponieważ
organizacje handlowe nie mają jurysdykcji w sprawach dotyczących bezpieczeństwa
narodowego (Kuba stanowi bowiem zagrożenie bezpieczeństwa narodowego USA)
(Chomsky, 1999). W podobny sposób, jak twierdzi, sytuacja wygląda z innymi
instytucjami międzynarodowymi.

Podsumowując, współczesną teorię polityki określają spory między konserwatystami
a pozostałymi przedstawicielami nurtów liberalnego i radykalnego o istotę ładu
społecznego, a w niej dążeniem do władzy, transformacją rzeczywistości społecznej przy
wykorzystaniu władzy, wreszcie rolą i miejscem jednostki, grup społecznych w grze
politycznej. Wyraźny podział rysuje się przy tym w trójkącie myśli (nurtów, podejść):
konserwatywnego, liberalnego i radykalnego. W ramach tych nurtów występują liczne
koncepcje łączące ich wybrane elementy bądź — tak, jak w przypadku socjaldemokracji
— lokujące się między tymi nurtami. Stąd też spór o istotę ładu społecznego bywa
niekiedy nieczytelny, a tym samym mało zrozumiały.

Kończąc niniejsze opracowanie, należy zauważyć, że zakres omawianych zagadnień służy
jedynie wprowadzeniu do problematyki teorii polityki. W związku z tym polecam zawarte
w opracowaniu, wybrane pozycje literatury jako podstawę do dalszych, bardziej
pogłębionych studiów.

jest ze swej istoty sprawiedliwy, nagradza odważnych i pracowitych, a w końcu przynosi korzyści

nam wszystkim. Nie trzeba jednak sięgać zbyt daleko, aby się przekonać, że rzeczywistość jest
zupełnie odmienna (Chomsky, 2000).

22

Ewolucja teorii polityki

Słownik

Aparat władzy — zorganizowana struktura społeczna posiadająca cechy podsystemu,
określona przez zespół norm prawnych oraz politycznych.

Decyzja polityczna — nielosowy wybór działania lub zaniechania politycznego,
dokonywanego przez ośrodek (podmiot) decyzyjny w obszarze polityki.

Doktryna polityczna — zespół poglądów zawierających schematycznie przedstawioną
wizję rzeczywistości politycznej, niedających się modyfikować oraz uniemożliwiających
dokonanie nawet niezbędnych zmian. Doktryny polityczne cechuje wysoki, teoretyczny
poziom ogólności (idealizacji) oraz usystematyzowania. Doktryna jest konsekwencją
ideologii, o ile ideologia tłumaczy sens polityki. Tym samym doktryna „przekłada”
ideologię na praktykę działania, przenosząc teorię na grunt rzeczywistości społecznej,
np. w postaci programu politycznego czy strategii.

Elita polityczna — wyodrębniona, choć niekoniecznie w sposób sformalizowany, grupa
przywódcza, stanowiąca wzór dla reszty społeczeństwa, kierująca jego życiem
i określająca lub przynajmniej wpływająca na kierunek jego rozwoju. Zwykle jest ona
usytuowana w różnych segmentach struktury społecznej i niekoniecznie w oficjalnym
establishmencie.

Filozofia polityki — zbiór twierdzeń prowadzących do formułowania teorii polityki,
cechujący się ogólnością (wyrażającą zamiar uczynienia przedmiotem poznania
absolutnie wszystkiego, nie zaś tylko jakiejś warstwy, części rzeczywistości) oraz
krytycyzmem (wyrażającym przekonanie, że wszystko może stać się problemem, nic nie
jest rozstrzygnięte — może stać się rozstrzygnięte jedynie dzięki wysiłkowi
filozofującego).

Grupa interesu — organizacja, która zwykle posiada swoją strukturę, program
polityczny oraz cele, których osiągnięcie związane jest z dystrybucją zarówno
kolektywnych, jak i indywidualnych korzyści.

Hasło wyborcze — dobitne, zwięzłe i wyraziste sformułowanie nakłaniające do czegoś,
zalecające jakąś opinię, zasadę postępowania, pogląd polityczny.

23

Ewolucja teorii polityki

Idea demokracji — obietnica stworzenia nowego rodzaju wspólnoty politycznej,
wspólnoty równych obywateli, których godności i wolności nie narusza obecny w innych
społecznościach podział na rządzących i rządzonych.

Ideologia — usystematyzowany zbiór poglądów, którego cechą wyróżniającą jest
funkcjonalny związek z interesami i dążeniami grupy społecznej i w którego skład
wchodzą — powstałe i upowszechnione w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki
życia danej grupy — idee, opisujące i oceniające rzeczywistość oraz wyprowadzane z tych
idei dyrektywy działania. Cechami ideologii politycznej są: uporządkowany obraz świata
realnego i jego pożądana wizja w przyszłości, duży stopień ogólności celów oraz
sposobów działania. Ponadto występują w niej ogólne sądy wartościujące, które określają
wartości przyjmowane za punkt wyjścia do oceny zjawisk i procesów politycznych.

Identyfikacja polityczna — pochodna świadomości jednostkowej i zbiorowej oraz
preferencji wyborczych podyktowana czynnikami ideowymi, wyprowadzanymi
z systemów wartości politycznych, nie zaś prostymi związkami w postaci interesów
politycznych.

Instytucja — zorganizowana w oparciu o normy struktura społeczna, począwszy od
rodziny (podstawowa instytucje społeczna), poprzez tworzone przez instytucje struktury
społeczne, aż do państwa jako jednostki organizacyjnej będącej systemem
instytucjonalnym.

Interesy polityczne — efekt wspólnego światopoglądu grupowego, który określa
tożsamość jednostkową i grupową poprzez programy, manifesty, strategie polityczne itp.
dokumenty.

Język polityki — specyficzny wyraz przekazu informacyjnego, którego używają środki
masowego przekazu, politycy i wyborcy, wyrażający emocje zawarte w hasłach
politycznych.

Kampania wyborcza — zorganizowana w czasie i przestrzeni działalność polityczna,
służąca pozyskaniu wyborcy, którą wpierają: organizacja, zasoby finansowe, założenia
programowe.

Komunikacja polityczna — proces wzajemnych oddziaływań informacyjnych pomiędzy
podmiotami polityki połączonymi relacjami władzy, walki i współpracy.

24

Ewolucja teorii polityki

Konflikt polityczny — sprzeczne dążenia lub czynności między jednostkami i/lub
grupami społecznymi, wyrażane pod postacią protestów, napięć społecznych, walki,
agresji itp., prowadzące do zmiany sytuacji społecznej na tle dostępu do władzy lub
podziału dóbr.

Kryzys polityczny — tło konfliktu politycznego prowadzącego do świadomego działania
jednostki lub grupy społecznej w realizacji określonego celu politycznego (uzyskania dóbr
lub władzy).

Kultura polityczna — postawy, orientacje i zachowania ludzi związane z procesem
rządzenia w ramach danego systemu politycznego, tj. postrzeganie swego udziału
w polityce, zasady indywidualnego zachowania życiu politycznym, naczelne zasady
i wartości zawarte w celach systemu politycznego, podstawowe reguły zachowań —
działań politycznych, podstawowe instytucje polityczne (kultura organizacyjna).

Legitymizacja polityczna władzy — to aprobata dla stanu systemu politycznego i ładu
społecznego, w którym jest ona wykonywana. Stąd też w ujęciu normatywnym
legitymizacja polityczna rozumiana jest jako roszczenie do władzy, akceptacja roszczeń
do władzy, uzasadnienie dla istniejących form dominacji politycznej, obietnice
(rzeczywiste lub fałszywe), że dany system polityczny przyczyni się do realizacji potrzeb
(indywidualnych i zbiorowych). Wreszcie — samo uzasadnienie grup rządzących, ich
szczególnej pozycji i uprzywilejowania do kreowania wartości, praw, przywilejów oraz
rzeczywistości społecznej.

Ład społeczny — uporządkowany i wzajemnie powiązany zbiór struktur społecznych
określonych obowiązującymi w społeczeństwie regułami działania.

Marketing polityczny — 1) zespół technik wykorzystywanych do stworzenia
odpowiedniego obrazu kandydata wśród jego elektoratu, wypromowania jego osoby,
wyróżnienia go spośród rywali i uzyskania najwyższej liczby głosów przy jak
najmniejszym zużyciu środków; 2) działania polityczne zmierzające do kształtowania
schematów ideowych, identyfikacji politycznej oraz interesów politycznych w procesie
politycznym.

Metoda naukowa — czynność lub zespół czynności towarzyszących poznaniu naukowemu.
Zwykle metodę naukową określa podejście badawcze, warunkujące dobór środków
badawczych (np. kryteriów ocen), służących osiągnięciu zakładanego celu badawczego.

25

Ewolucja teorii polityki

Naród — 1) według ujęcia etniczno-kulturowego jest to ludność, którą łączy wspólne
pochodzenie, język, kultura (tradycja) oraz historia; 2) według ujęcia polityczno-
woluntarystycznego to ogół społeczeństwa zamieszkującego dane terytorium.

Nauki społeczne — zespół nauk badających działalność (świadomą) człowieka
w interakcji z innymi ludźmi oraz wytwory tej działalności, czyli kulturę. Ta część nauk
społecznych, która bada różnorakie wytwory świadomej działalności człowieka (kulturę),
nazywana jest naukami humanistycznymi. Do tej dziedziny nauk zaliczana jest politologia.

Normy polityczne — zwyczaje, obyczaje, wierzenia, skodyfikowane i nieskodyfikowane,
określające sposób sprawowania władzy.

Normy władcze — sytuacja prawna podmiotów sprawujących i wykonujących władzę
polityczną.

Opinia publiczna — zespół postaw społecznych określających percepcję sposobu
sprawowania władzy w czasie i w przestrzeni.

Organy państwa — struktury społeczne sprawujące władzę lub delegujące uprawnienia
władcze, określone przez zespół norm prawnych i politycznych.

Organizacja władzy — odpowiednie organizowanie celowo działających zespołów
ludzkich, dzięki którym następuje organizowanie się zbiorowości w pożądany ład
społeczny.

Osobowość autorytarna — osobowość polityczna narzucająca otoczeniu jednocześnie
autorytarną agresywność i autorytarną podległość.

Osobowość paranoiczna — osobowość polityczna nadwrażliwa na punkcie oceny
otoczenia.

Osobowość polityczna — 1) „aktor” polityczny, który przybiera pozy, wykonuje gesty
będące rodzajem teatru jednego aktora, stanowiące swoistą fasadę, zza której oddziałuje
na otoczenie; 2) centralny system regulacji i integracji politycznych działań człowieka.

Państwo — obszar, społeczeństwo oraz łącząca te składniki w jedną całość władza.

26

Ewolucja teorii polityki

Podmiotowość w teorii polityki — 1) cecha własna człowieka, będąca jego cechą
nabytą w toku procesu politycznego; 2) normatywne ramy społeczne, w których człowiek
funkcjonuje; 3) ewolucja roli i znaczenia jednostki i zbiorowości w strukturach
społecznych.

Pozycjonowanie kandydata — prowadzenie swoistego rankingu, w którym kandydat
(lub jego partia) są klasyfikowani z uwagi na np. poparcie wyborcze, sympatie
polityczne itp.

Proces polityczny — permanentna zmiana sprawowania władzy, kontroli dóbr w czasie
i w przestrzeni.

Schemat ideowy — pochodna ideologii (tj. względnie spójnego systemu przekonań
oraz twierdzeń o charakterze opisowym i normatywnym), tworząca wzorce preferencji
i zachowań, które są najbardziej podstawowym czynnikiem świadomości wpływającym na
kształt wyborów.

Strategia wydatkowania eskalacyjnego w kampanii wyborczej — oznacza
wydatkowanie niewielkich sum, nabierających z czasem coraz większej wartości.

Strategia uderzeniowa w kampanii wyborczej — polega na wykorzystaniu wszelkich
dostępnych środków przekazu (prasa, radio, telewizja, afisze, ulotki itp.) w celu
natychmiastowego upublicznienia kandydata i/lub partii politycznej.

Strategia falowa w kampanii wyborczej — polega na zastosowaniu strategii
wydatkowania eskalacyjnego wraz ze strategią uderzeniową.

Struktury społeczne — zbiór elementów oraz relacji występujących między nimi
w społeczeństwie, czyli zbiorowości ludzkiej, stanowiącej względnie autonomiczną
i zamkniętą całość, wyodrębnioną na zasadzie terytorialnej, politycznej, ekonomicznej
i kulturowej.

Sprawowanie władzy politycznej — wyraz działań (zespołu czynności) opisanych
(zawartych) w normach politycznych regulujących stosunki społeczne w czasie
i w przestrzeni.

27

Ewolucja teorii polityki

Suwerenność — władza zwierzchnia nad terytorium i ludnością pozwalająca na
dobrowolne nawiązywanie równorzędnych stosunków z innymi podmiotami (państwami,
organizacjami, instytucjami) oraz swoboda kształtowania własnego ustroju.

Teoria polityki — 1) wszelkie rozważania ogólne o polityce w postaci usystematyzowanej
oraz zwartej, prowadzące do formułowania modeli poznawczych, wyjaśniających
rzeczywistość społeczną — polityczną; 2) usystematyzowany — treściowo i formalnie
— zbiór twierdzeń o rzeczywistości, sformułowanych w postaci zdań warunkowych,
będących zdaniami ściśle ogólnymi.

Trójpodział władz — podział władz w oparciu o cechy funkcjonalne na ustawodawczą
(uchwałodawczą), wykonawczą i sądowniczą.

Władza — 1) pełnienie władzy wobec społeczeństwa (ludności) w ramach struktur
społecznych w celu zapewnienia bytu i rozwoju: narodu, grup społecznych, jednostek;
2) funkcja władzy, organizacyjna (życia społecznego w ramach instytucji i organizacji
— struktur społecznych), psychologiczna (przynależności do struktur społecznych);
3) sankcyjność władzy, możliwość egzekwowania poleceń (decyzji) przy użyciu środków
przymusu.

Władztwo — wpływ na organizację struktur społecznych w celu ich przekształcania,
kreowania, zmiany.

Wspólnota (państwowa, narodowa) — ogół podmiotów posiadających wspólne lub
zbieżne wartości, poglądy, interesy i cele.

Zasada konstytucyjnej zmiany rządu i ochrony porządku konstytucyjnego
— zasada wyrażana przez wybory powszechne, w których dokonuje się zmiana
przedstawicieli sprawujących władzę lub ich zatwierdza na dalszą kadencję.

Zasada poszanowania prawa — oznacza równość wszystkich wobec prawa i jego
bezwzględne egzekwowanie. Łamanie prawa jest natomiast karane.

Zasada równowagi strategii i taktyki politycznej — wyrażana jest przez rywalizację
polityczną o sprawowanie władzy, uwarunkowaną przez konflikty interesów różnych grup
społecznych.

28

Ewolucja teorii polityki

Zasada wolności słowa — oznacza, że wypowiedzi w praktyce podlegają jedynie
ograniczeniom obyczajowym i prawnym.

Zasada zachowania porządku i bezpieczeństwa publicznego — oznacza, że
wszyscy przestrzegają prawa nie tylko z obawy przed karą, ale przede wszystkim po to,
by uniknąć chaosu społecznego i zapewnić powodzenie swym planom życiowym oraz
zagwarantować spokojną przyszłość swemu potomstwu.

29

Ewolucja teorii polityki

Bibliografia

1. Anioł W., 2002: Paradoksy globalizacji, Warszawa.
2. Barry N. P., 1989: An Introduction to Modern Political Theory, London.
3. Baszkiewicz J., 1999: Władza, Wrocław.
4. Castoriadis C., 1991: Philosophy, Politics, Autonomy, New York.
5. Chomsky N., 2000: Zysk ponad ludzi. Neoliberalizm a ład globalny, Wrocław.
6. Chomsky N., 1999: Rok 501 podbój trwa na przełomie wieków, Warszawa.
7. Dunleavy P., 1998: Państwo, [w:] Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej,

(red.) R. E. Goodin, P. Pettit, Warszawa.

8. Galbraith J. K., 1994: The Anatomy of Power, London.
9. Gawin D., 2002: Demokracja i instytucje, [w:] Oblicza demokracji, (red.) R. Legutko,

J. Kloczkowski, Kraków.

10. Gryz J., 2004: Neoliberalne koncepcje stosunków międzynarodowych, [w:] Ideologia,

doktryny i ruch polityczny współczesnego liberalizmu, (red.) E. Olszewski,
Z. Tymoszuk, Lublin.

11. Kaute W., 2002: Filozofia liberalizmu. Główne idee i ich konsekwencje w świecie

współczesnym, [w:] Człowiek, jego wolność i prawa a polityka: tradycja i
współczesność, (red.) A. Hrebenda, W. Kaute, Katowice.

12. Kuniński M., 1999: Polityka zasad czy polityka interesów?, „Rzeczpospolita”, nr 50.
13. Lyotard J. F., 1979: La Condition postmoderne, Paris.
14. Mażewski L., 1991: Realistyczna koncepcja demokracji, „Rzeczpospolita”, nr 219.
15. Olszewski E., 2001: Myśl polityczna i ruch polityczny socjaldemokracji, [w:]

Doktryna i ruch socjaldemokratyczny. Historia i współczesność, (red.) E. Olszewski,
Puławy.

16. Piechocka-Blaszke E., 2002: Koncepcje poznania człowieka, [w:] Społeczeństwo

i polityka, (red.) K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa.

17. Popper K., 1993: Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. I, Warszawa.
18. Świercz P., 2004: Filozoficzne korzenie liberalizmu, [w:] Ideologia, doktryny i ruch

polityczny współczesnego liberalizmu, (red.) E. Olszewski, Z. Tymoszuk, Lublin.

19. Tocqueville A., 1996: O demokracji w Ameryce, t. 1, Warszawa–Kraków.
20. Tukidydes, 1988: Wojna peloponeska, Warszawa.
21. Tymoszuk Z., 2002: Konserwatyzm, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej,

(red.) M. Chmaj, W. Sokół, Toruń.

30

Ewolucja teorii polityki

Bibliografia stron WWW

22. Ośrodek Myśli Politycznej. Witryna internetowa.

http://www.omp.org.pl/kuninski8.htm, stan z 27.04.2005 (M. Kuniński, Wolność
i demokracja).

23. Ośrodek Myśli Politycznej. Witryna internetowa.

http://www.omp.org.pl/szlachta4.htm#_ftnref16, stan z 27.04.2005 (B. Szlachta,
Demokracja a rządy prawa).

31