Podstawy ratownictwa chemicznego

1

Podstawy ratownictwa chemicznego

Wstęp
1. Charakterystyka zagrożeń

1.1. Drogi przedostawania się związków chemicznych do organizmu ludzkiego
1.2. Mechanizmy działania substancji chemicznych, zagrażających życiu człowieka

1.3. Podstawowe wiadomości o gazach bojowych i bojowych środkach trujących
1.4. Wielkość i charakter zatrucia związkami chemicznymi

1.5. Pojęcie dawki

2. Zabezpieczenie i ewakuacja poszkodowanych z miejsca katastrofy

2.1. Podstawowe informacje na temat postępowania w rejonie skażenia

2.2. Segregacja ofiar katastrofy chemicznej (triage)
2.3. Dekontaminacja

Słownik
Bibliografia

Literatura dla studentów

Podstawy ratownictwa chemicznego

2

Wstęp

Sytuacja na świecie, a w szczególności groźba użycia przez terrorystów broni chemicznej
przeciwko ludności cywilnej, wymusza na personelu medycznym znajomość niektórych
aspektów działania broni tego typu i walki ze skutkami jej ewentualnego użycia.

Moduł ten zawiera informacje o rodzajach broni chemicznej, sposobach jej działania na
organizm ludzki i sposobach przeprowadzania akcji ratunkowych.

Podstawy ratownictwa chemicznego

3

1. Charakterystyka zagrożeń

Niebezpieczne substancje chemiczne (TSP) są to substancje, które ze względu na swoje
właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne mogą spowodować śmierć, pogorszenie
zdrowia lub uszkodzenie ciała ludzkiego, zniszczenie lub uszkodzenie dóbr materialnych,
zagrożenie środowiska.

Broń chemiczna (broń C) to chemiczne substancje toksyczne stosowane w konfliktach
zbrojnych. Nazywana jest inaczej bojowymi środkami trującymi. Ze względu na
zmasowane efekty bojowe należy zaliczyć ją do broni masowego rażenia. Może ona — tak
samo jak niebezpieczne substancje chemiczne — powodować szkodliwe zanieczyszczenia
powietrza, wody, gleby. Bojowe środki trujące są zazwyczaj cieczami lub ciałami stałymi,
rzadziej gazami. Dobrze rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, smarach,
olejach, znacznie gorzej w wodzie. Bardzo często pozbawione są zapachu, a w postaci
gazu są niewidoczne gołym okiem. W zależności od ilości, a także toksyczności
zastosowanej substancji chemicznej, broń ta może spowodować tylko lekkie podrażnienia
niektórych organów lub poważne zaburzenia funkcji organizmu ludzkiego
i w konsekwencji może prowadzić do śmierci.

1.1. Drogi przedostawania się związków chemicznych do organizmu ludzkiego

Związki chemiczne mogą dostawać się do organizmu ludzkiego różnymi drogami,
w zależności od ich stanu skupienia oraz rodzaju zetknięcia się, w mianowicie:
1) przez drogi oddechowe — głównie gazy, pary (dym), ciecze. Tą drogą następuje

zatrucie ok. 90–95% ofiar, stąd główną ochroną człowieka w takich przypadkach jest
sprzęt ochrony dróg oddechowych;

2) przez powierzchnię skóry — głównie ciała stałe i ciecze, a także niektóre gazy i opary,

łączące się z wilgocią skóry człowieka, wywołujące działania drażniące lub inne.
Przypadki takie mają głównie miejsce przy bezpośrednim zetknięciu się z daną
substancją, zwykle przez polanie powierzchni ciała;

3) przez przewód pokarmowy — ciała stałe, ciecze, w nielicznych przypadkach gazy

i pary, przypadkowe lub wynikające z działań samobójczych.

Podstawy ratownictwa chemicznego

4

1.2. Mechanizmy działania substancji chemicznych,

zagrażających życiu człowieka

Głównym mechanizmem działania substancji chemicznych, zagrażające życiu człowieka
jest działanie drażniące, spowodowane działaniem substancji agresywnych w stosunku do
błon śluzowych dróg oddechowych, oczu, a nawet skóry, jeżeli dochodzi do
bezpośredniego zetknięcia się ich z tymi substancjami chemicznymi. Działanie drażniące
może być przyczyną niedrożności dróg oddechowych w następstwie obrzęku krtani lub
skurczu oskrzeli. W tym przypadku działanie drażniące jest pierwszą fazą działania
duszącego.

Do substancji drażniących powodujących stany zapalne, z jednoczesnymi ruchami
obronnymi organizmu, takimi jak wydzielanie śluzu i wstrzymanie oddechu, należą:
1) pary i aerozole kwaśne,
2) gazowy amoniak,
3) chlor i jego pochodne (chlorowodór),
4) dwutlenek siarki,
5) formaldehyd.

Działanie duszące jest spowodowane brakiem tlenu wywołanym:
1) niedrożnością dróg oddechowych,
2) zaburzeniami funkcji tkanki płucnej,
3) zaburzeniami funkcji hemoglobiny lub oddychania tkankowego.

Do substancji wywołujących zaburzenia funkcji hemoglobiny lub oddychania tkankowego,
przez co organizm ludzki pozbawiony jest podstawowego czynnika do życia, czyli tlenu,
należą:
1) cyjanowodór,
2) nitryle,
3) chlorany,
4) nadmanganiany,
5) nitrozwiązki i aminy.

Do substancji powodujących pośrednio zaburzenia procesów transportu tlenu
w organizmie oraz bezpośrednio uniemożliwiających oddychanie z powodu obniżenia
zawartości tlenu w powietrzu należą:
1) azot,
2) dwutlenek węgla,

Podstawy ratownictwa chemicznego

5

3) wodór i metan,
4) tlen w stężeniu powyżej 22,5%.

Mając na uwadze działania duszące substancji chemicznych, należy pamiętać, że
granicznym stężeniem tlenu w powietrzu, poniżej którego zaczynają się trudności
w oddychaniu potęgowane wysiłkiem fizycznym, jest 17% jego zawartości objętościowej
w powietrzu.

Należy również wiedzieć, że ostre niedotlenienie wywołane:
1) zatrzymaniem akcji serca wskutek mechanizmu odruchowego (np. w bardzo wysokich

stężeniach siarkowodoru, chloru lub fosgenu),

2) zaburzeniami akcji serca (np. migotanie komór, znaczna bradykardia),
może spowodować nieodwracalne zmiany i śmierć mózgu w ciągu 3 minut.

Do substancji powodujących zaburzenia funkcji tkanki płucnej, tj. oskrzelików
i pęcherzyków płucnych, związanych z obrzękiem płuc, należą:
1) gazy drażniąco-duszące, np. chlor i chlorowodór,
2) gazy o działaniu utajonym, np. fosgen, dwutlenek azotu.

Działania narkotyczne charakteryzują się występowaniem dwóch faz: pobudzenia
ośrodkowego układu nerwowego, a następnie hamowania funkcji ośrodkowego układu
nerwowego. Pobudzenie (euforia, niepokój) występuje na ogół po narażeniu na działanie
substancji o stężeniu zbliżonym do NDS

ch

, natomiast w przypadku bardzo wysokich

stężeń, bliskich stężeniom śmiertelnym LCL

o

, może wystąpić głęboka depresja

ośrodkowego układu nerwowego.

Do substancji narkotycznych, silnie działających na ośrodkowy nerwowy, w szczególności
na korę mózgową, należą:
1) węglowodory aromatyczne (benzen, ksylen, toluen, styren),
2) inne rozpuszczalniki, np. aceton, trójchloroetylen,
3) etery,
4) estry.

Działanie żrące (oparzenia chemiczne) jest najczęściej wywołane:
1) działaniem ługów, w wyniku bezpośredniego kontaktu z tymi związkami skóry, błon

śluzowych jamy nosowo-gardłowej, przełyku, oczu oraz żołądka (martwica rozpływowa
tkanek, związana z penetracją ługu na sąsiednie tkanki i narządy, co wywołuje ich
uszkodzenie),

Podstawy ratownictwa chemicznego

6

2) działaniem kwasów na tkanki narażone na bezpośredni kontakt z tymi związkami

(martwica koagulacyjna, tj. oparzenie chemiczne ograniczone do powierzchni tkanek
narażonych na bezpośredni kontakt z kwasami).

Do substancji żrących powodujących martwicę rozpływową (np. zniszczenie przełyku
powoduje penetrację śródpiersia, uszkodzenie rogówki prowadzi do zniszczenia gałki
ocznej itp. ) należy zaliczyć ługi KOH, NaOH, Ca(OH)

2

oraz kwas HF (silnie penetrujący

tkanki miękkie do tkanki kostnej, oparzenia nim skutkują trudno gojącymi się ranami).

Do substancji żrących powodujących martwice koagulacyjną (np. rozległe zniszczone
powierzchniowo tkanki w obrębie skóry) zaliczyć należy wszystkie kwasy.

Reakcja ciała ludzkiego na bezpośredni kontakt z substancją trującą
W przypadku awarii lub katastrofy o charakterze chemicznym może dojść do
bezpośredniego kontaktu substancji chemicznej z ciałem ludzkim. Kontakt taki może
wywołać następstwa w postaci podrażnień, poparzeń lub stanów zapalnych. Ciała stałe
doprowadzają do poparzenia, podrażnienia lub stanów zapalnych bezpośrednio na
powierzchni zetknięcia się z nieokrytą skórą, ciecze mogą przenikać przez odzież,
obejmując zmianami większą powierzchnię ciała. Największa powierzchnia zmian
powstaje przy poparzeniach gazami lub parami cieczy lotnych.

Zmiany powstające w następstwie zapaleń toksycznych skóry zależą od trzech
czynników:
1) miejsca i rozległości kontaktu ze związkiem chemicznym,
2) głębokości zmian w tkance skórnej,
3) charakteru i stężenia substancji chemicznej.

Zmiany płytkie i mało rozległe, rzędu 1–2% całkowitej powierzchni ciała, wywołują tylko
efekty miejscowe. W stanach zapalnych bardziej rozległych ujawniają się po pewnym
czasie wpływy resorpcji produktów rozkładu tkanki skórnej, które są źródłem ogólnego
zatrucia organizmu. Dochodzą do tego efekty wyłączenia fizjologicznych funkcji większej
powierzchni skóry.

W zapaleniach toksycznych rozległość przekraczająca 15% powierzchni ciała stanowi
zagrożenie dla życia. Powierzchnia skóry dorosłego człowieka wynosi 1,5–2 m

2

.

Najgroźniejsze są zmiany zapalne umiejscowione na głowie, szyi, rękach i stopach oraz
w okolicy krocza. Głębokość zmian w tkance zależy od charakteru substancji, jej
temperatury i czasu działania do chwili usunięcia.

Podstawy ratownictwa chemicznego

7

Stężone kwasy nieorganiczne i niższe organiczne powodują ścinanie substancji białkowej
i martwicę skóry. Stężony kwas siarkowy wywołuje głębokie zmiany związane ze
zwęgleniem skóry. Strup powstały po oparzeniach kwasami jest suchy i na ogół nie
przenika głęboko. Po odpadnięciu strupa powierzchnia nie krwawi i gojenie postępuje
dość szybko.

Stężone ługi wywołują zmydlenie i rozpuszczanie kreatyny, wskutek czego przenikają
w głąb skóry. Strup powstały w wyniku działania alkaliów jest miękki i przenika znacznie
głąbiej niż przy działaniu kwasów. Po odpadnięciu lub zdjęciu strupa następuje
krwawienie, gojenie jest trudne, a blizny głębsze, bardziej szpecące niż po oparzeniach
cieplnych.

W przypadku akcji ratowniczych (nie tylko ratownictwa chemicznego) występuje szereg
innych czynników szkodliwych, które mogą stanowić zagrożenie poszczególnych organów
lub całego ciała. Szczególnie dotyczy to :
1) narządu słuchu,
2) głowy,
3) oczu,
4) twarzy,
5) układu oddechowego,
6) rąk, nóg i całego tułowia.

1.3. Podstawowe wiadomości o gazach bojowych i bojowych środkach trujących

Bojowe środki trujące (BST) są to toksyczne związki chemiczne, które ze względu na
swoje właściwości — zarówno fizyczne, jak i chemiczne — stanowią doskonałą podstawę
broni chemicznej. Środki te charakteryzują się szkodliwym, a nawet śmiertelnym
działaniem na ludzi, zwierzęta. Głównym celem użycia BST jest zazwyczaj skażenie
atmosfery, terenu, szlaków komunikacyjnych, budynków czy upraw.

Właściwości chemiczne BST decydują o sposobie ich stosowania, wykrywania, odkażania,
a także mają wpływ na toksyczność ich działania. Substancje takie powinny spełniać
łańcuch wymagań, takich jak bardzo wysoka toksyczność, szybkie albo przewlekłe
działanie (tzw. okres utajonego działania), brak cech poznawczych, łatwa
przepuszczalność przez różnego rodzaju materiały (np. guma), trudna wykrywalność,
odporność na działanie atmosfery itp.

Podstawy ratownictwa chemicznego

8

Trwałe środki trujące (parzące bojowe środki trujące)
Mieszanka takiego gatunku bojowych środków trujących podrażnia, a także doprowadza
do uszkodzenia między innymi organów dróg oddechowych, błon śluzowych, oczu i skóry,
powodując rozległe pęcherze oraz chwilową bądź trwałą utratę wzroku. Do najbardziej
znanych i trujących należą: iperyt, iperyt azotowy i luizyt.
1. Iperyt, nazywany również iperytem siarkowym, jest związkiem chemicznym siarki,

węgla, wodoru i chloru. Należy on do najtrwalszych środków trujących. Jedną
z najbardziej charakterystycznych cech toksycznych tego środka jest porażenie skóry
kroplami lub parą i mgłą. Szczególnie silnie poraża oczy. Oddychanie oparami iperytu
powoduje niszczenie dróg oddechowych i płuc. Spożycie wody skażonej iperytem
powoduje poważne uszkodzenia dróg pokarmowych i żołądka. Należy wiedzieć, że
iperyt jest środkiem o działaniu miejscowym — jeżeli jednak dostanie się do krwi
zatruwa cały organizm. Przy skażeniach skóry czy oddychaniu oparami iperytu nie
odczuwa się przez pewien okres oznak skażenia. W warunkach bojowych najczęściej
i najsilniej porażone zostają odkryte części ciała (twarz, szyja) oraz części najbardziej
skłonne do pocenia się, jak: zgięcia łokciowe i kolanowe, skóra między palcami,
pachwiny itp. Przy lżejszych porażeniach oznaki uszkodzenia skóry objawiają się
uczuciem pieczenia, swędzenia i ograniczają się do zaczerwienienia skóry (rumień).
W większości przypadków po upływie 16–30 godzin następuje drugie stadium,
objawiające się pojawieniem pęcherzy w miejscach zaczerwienienia skóry. Drobne
początkowo pęcherzyki stopniowo zlewają się w większe, a po 3–4 dniach pęcherze
pękają, tworząc trudno gojące się owrzodzenia (trzecie stadium). Jeżeli rana
utrzymywana jest w czystości, to po 20–30 dniach wytwarza się pod strupem nowy
naskórek, natomiast w przypadku dostania się bakterii gojenie może trwać od
1,5–2 miesięcy. Po wygojeniu rany pozostaje blizna o nieco ciemniejszych brzegach.
Najmniejszą dawką, która powoduje rumień, jest 0,01 mg/cm

2

skóry, dawka

0,15 + 0,20 mg powoduje powstawanie pęcherzy. Pary iperytu przy stężeniu
0,001 + 0,005 mg/l powietrza przy działaniu przez 30 minut do 3 godzin mogą
spowodować ciężkie uszkodzenie skóry człowieka. Wdychanie oparów lub mgły
iperytu powoduje po 4–6 godzinach wystąpienie pierwszych objawów zatrucia:
a) suchości i pieczenia w gardle,
b) suchości i pieczenia w klatce piersiowej,
c) suchego kaszlu,
d) wydzielania się śluzu z nosa,
e) chrypy i utraty głosu.
Przy ciężkich zatruciach rozwija się zapalenie płuc. Uszkodzenia dróg oddechowych
jest bardzo niebezpieczne i może skończyć się śmiercią. Para iperytu jest również
niezwykle niebezpieczna dla oczu. Może powodować ciężkie stany zapalne, a czas,

Podstawy ratownictwa chemicznego

9

po jakim się ujawnia może wynieść od 2–4 godzin. Po tym okresie skażony może
odczuwać dyskomfort podobny do tego, jaki możemy odczuwać po dostaniu się
piasku do oka, a także silne swędzenie, łzawienie, światłowstręt, zaczerwienienie
spojówek, a następnie obrzęk powiek. Przy dużych stężeniach iperytu i dłuższym jego
oddziaływaniu może nastąpić zmętnienie rogówek, osłabienie, a nawet utrata wzroku.
Jeśli krople płynnego iperytu dostaną się do oczu, następuje silne zapalenie
i najczęściej całkowita utrata wzroku.

2. Iperyt azotowy ma podobne działanie jak iperyt. Działanie miejscowe jest znacznie

słabsze, natomiast ogólnotrujące znacznie silniejsze. Zaczerwienienie skóry pod
działaniem iperytu azotowego pojawia się po 6–8 godzinach. Pod koniec pierwszej
doby następuje obrzęk skóry, a pod koniec drugiej drobne pęcherzyki, które
zazwyczaj nie zlewają się w duże pęcherze, lecz zasychają, gojąc się po około
tygodniu. Pary iperytu azotowego słabo działają na skórę człowieka, porażenie
środkiem oczu doprowadza do łzawienia i światłowstrętu. W innych przypadkach
iperyt azotowy działa tak samo jak wcześniej opisany iperyt.

3. Luizyt (rosa śmierci) jest, podobnie jak iperyt, trucizną o zróżnicowanym działaniu.

Paraliżuje każdą żywą komórkę i poza tym posiada pewne specyficzne właściwości.
Ogólnotrujące działanie luizytu jest zdecydowanie silniejsze niż iperytu. Po
przedostaniu się do organizmu szybko przenika on do krwi i rozprzestrzenia się po
całym ciele, zatruwając każdą komórkę. Luizyt nie ma okresu utajonego działania.
Działanie na skórę ludzka jest prawie natychmiastowe. Po kontakcie z luizytem
człowiek odczuwa natychmiast pieczenie, a pierwsze objawy — zaczerwienienie
i obrzęk — występują już po kilku minutach. Luizyt przenika w skórę czterokrotnie
szybciej niż iperyt. Pęcherze pojawiają się już po kilkunastu minutach. Powstałe
owrzodzenia są nieco płytsze niż przy porażeniu iperytem i goją się po 20–30 dniach.
Przy zatruciach oparami luizytu błyskawicznie występują objawy choroby oczu
i górnych dróg oddechowych. Do podstawowych objawów należą:
a) pieczenie oczu i nosa,
b) zaczerwienienie oczu,
c) łzawienie,
d) wydzielanie się śluzu z nosa,
e) ślinotok,
f) podrażnienie gardła.
Po 2–3 godzinach następuje obrzęk płuc, podobnie jak przy porażeniach duszącymi
środkami trującymi.

Podstawy ratownictwa chemicznego

10

Nietrwałe środki trujące
Nietrwałe środki trujące mają jedną wspólną cechę — małą trwałość, jednak pod
pozostałymi względami, takimi jak właściwości fizyczne, chemiczne czy toksyczne
znacznie się różnią. Do najbardziej znanych spośród tych środków należą: fosgen,
fosgenooksym.

1. Fosgen (dichlorek karbonylu, COCl

2

) — działa na ludzi i zwierzęta tylko przez drogi

oddechowe. W trakcie przebywania w miejscu skażonym fosgenem człowiek odczuwa
nieprzyjemny smak w ustach. Po pewnym czasie następuje podrażnienie błon
śluzowych, kaszel, pieczenie w gardle, zawroty głowy, niekiedy mdłości, uczucie
ucisku w piersiach. Po opuszczeniu strefy skażenia objawy te zazwyczaj ustępują na
2–12 godzin (okres utajenia). Po tym czasie stan narażonego na skażenie znacznie
się pogarsza. Głównymi objawami są:
a) kaszel z wydzieliną około 1–1,5 litra na dobę,
b) przyspieszony oddech,
c) ogólne osłabienie organizmu,
d) sinica, silne bicie serca.
Wielkość i siła skażenia organizmu zależy głównie od ilości fosgenu, który się do niego
dostał, a także od wysiłku fizycznego, jaki był wykonywany w trakcie skażenia. Jeśli
organizm poddany był dużemu wysiłkowi fizycznemu, to objawy porażenia mogą być
znacznie poważniejsze. Jeśli śmierć nie nastąpi po dwóch dniach, osoba skażona
wraca do zdrowia w przeciągu miesiąca.

2. Fosgenooksym działa dusząco, parząco, drażniąco i ogólnotrująco. Głównymi

objawami skażenia są:
a) kaszel,
b) ból krtani,
c) ból głowy,
d) wymioty i mdłości.
Stopniowo może dojść do obrzęku płuc, a w cięższych przypadkach do zaatakowania
i uszkodzenia centralnego układu nerwowego. Gdy fosgenookym dostanie się do oczu
może wywołać silne łzawienie, ból, a przy wyższych stężeniach zapalenie rogówki
i ograniczenie zdolności wzrokowej.

Środki trujące o działaniu ogólnotrującym
Środki trujące o działaniu ogólnotrującym prowadzą do śmierci organizmu w wyniku
działania

na procesy przenoszenia tlenu w organizmie między krwią a komórkami tkanki,

co w rezultacie powoduje zejście śmiertelne w wyniku niedotlenienia. Objawy oraz ofiary

Podstawy ratownictwa chemicznego

11

występują w ciągu kilku minut po ekspozycji. Bojowy środek trujący atakuje przez
przenikanie do organizmu przez drogi oddechowe i nie stanowi zagrożenia przez
przenikanie do organizmu przez skórę. Do najpopularniejszych należą: kwas pruski
(cyjanowodór), chlorocyjan, tlenek węgla.
1. Kwas pruski (cyjanowodór) działa trująco na centralny system nerwowy. Śmierć przy

wdychaniu dużej ilości powietrza skażonego cyjanowodorem następuje wskutek
natychmiastowego porażenia dróg oddechowych i zatrzymania akcji serca. Niekiedy
tuż przed śmiercią u ofiary można zaobserwować drgawki, a przy mniejszych
stężeniach nieprzyjemne pieczenie w ustach, pieczenie oczu, ból serca, strach,
zawroty głowy, ślinotok i wymioty, a także przyspieszony oddech i osłabienie. Jeśli
skażony nie umrze w przeciągu godziny, to zazwyczaj oznacza szybkie powrót do
zdrowia.

2. Chlorocyjan (ClCN) ma właściwości podobne do kwasu pruskiego. Poza tym podrażnia

oczy i drogi oddechowe.

3. Tlenek węgla (czad) — wdychany tlenek węgla nie powoduje żadnych zmian

w płucach — jest toksyną jedynie dla krwi. Pod jego wpływem krew traci zdolność
pobierania i przenoszenia tlenu w organizmie, następuje wtedy tzw. głód tlenowy,
duszenie się. Tlenek węgla nie ma smaku i zapachu ani własności drażniących,
dlatego też porażenie może nastąpić niepostrzeżenie. Zatrucie tlenkiem węgla
objawia się:
a) szumem w uszach,
b) zawrotem głowy,
c) uczuciem duszności i słabości,
d) wymiotami,
e) omdleniem.
Tlenek węgla nie skaża wody ani produktów żywnościowych.

Nowoczesne bojowe środki trujące (związki trujące
o działaniu paralityczno-drgawkowym)
Nowoczesne bojowe środki trujące działają śmiertelnie na procesy neurochemiczne
przebiegające w tkance mięśniowej, prowadząc do paraliżu mięśni. Śmierć następuje na
skutek niewydolności układu oddechowego spowodowanej paraliżem mięśni
oddechowych. Do najbardziej trujących i toksycznych substancji należy sarin (trylon 144,
trylon 46). Jest on jednym z najbardziej toksycznych gazów trujących. Przede wszystkim
należy chronić oczy, ponieważ nawet najmniejsza ilość sarinu, mogąca przedostać się
przez oczy, powoduje śmierć.

Podstawy ratownictwa chemicznego

12

1.4. Wielkość i charakter zatrucia związkami chemicznymi

Wielkość i charakter zatrucia zależą od rodzaju i ilości danej substancji toksycznej.
Określając stopień występującego zagrożenia zdrowia i życia ludzkiego, posługujemy się
ustalonymi określeniami definicjami:
1. Próg wyczuwalności węchowej (PWW) — dane liczbowe wyrażone w jednostkach

(mg/m

3

), określające minimalną ilość danej substancji w atmosferze, która może być

wyczuwalna przez powonienie człowieka.

2. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) — dane liczbowe wyrażone w jednostkach

(mg/m

3

), oznaczające średnią ważoną, której oddziaływanie na pracownika w ciągu

8-godzinnego dobowego i 42-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez
okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego
stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego potomków.

3. Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh

(30)

) — dane liczbowe wyrażone

w jednostkach (mg/m

3

), oznaczające wartość średnią, która nie powinna spowodować

ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia jego potomków,
jeżeli utrzymuje się w środowisku pracy nie dłużej niż 30 minut w czasie jednej
zmiany roboczej.

4. Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) — dane liczbowe, określające

najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe, które ze względu na zagrożenie zdrowia
lub życia nie może być przekroczone w środowisku pracy w żadnym momencie.

Powyższe definicje dotyczące NDS-ów, NDSch i NDSP zostały przytoczone na podstawie
Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 17 czerwca 1998 r. w sprawie
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz.U. nr 79/98, poz. 513). Jednocześnie załączniki do ww.
rozporządzenia zawierają określone wartości stężeń dla limitowanych substancji.

1.5. Pojęcie dawki

Dawką nazywamy ilość substancji trującej, niezbędną do wywołania widocznych objawów
zatrucia. Dawki substancji w stanie stałym i ciekłym określa się, podając masę trucizny,
wywołującą określone objawy zatrucia, w miligramach lub w gramach na kilogram masy
ciała. Z dwóch substancji trujących bardziej toksyczna jest ta, której dawka wywołująca
zatrucie jest mniejsza:
1) dawka trująca (DT) — oznacza najmniejszą ilość substancji trującej, wywołującą

wyraźne objawy zatrucia,

Podstawy ratownictwa chemicznego

13

2) dawka śmiertelna (DL) — oznacza najmniejszą ilość substancji trującej, powodującą

zejście śmiertelne.

Stopień natężenia działania materiału trującego określa się na podstawie wartości dawek
śmiertelnych LD

50

dla toksyczności doustnej (połkniecie) lub dermalnej (przenikanie przez

skórę) albo wartości stężeń śmiertelnych LC

50

dla toksyczności inhalacyjnej (wdychanie).

Podstawy ratownictwa chemicznego

14

2. Zabezpieczenie i ewakuacja poszkodowanych

z miejsca katastrofy

2.1. Podstawowe informacje na temat postępowania w rejonie skażenia

W miejscu skażenia powinni przebywać jedynie ratownicy zabezpieczeni w odpowiedni
sprzęt ochraniający, czyli w tzw. ochrony osobiste. Są to indywidualne wyposażenia
ratownika, ograniczające do wartości dopuszczalnych lub całkowicie eliminujące
oddziaływanie na organizm ludzki czynnika bądź czynników szkodliwych lub
niebezpiecznych. Ochrony osobiste podzielone zostały nie według czynnika, przed którym
chronią, ale ze względu na zmysły i ciało, które mają ochraniać. Są to:

1) ubrania ochronne i robocze,
2) sprzęt ochraniający oczy i twarz, słuch, głowę, ręce i nogi, a także sprzęt

ochraniający drogi oddechowe i zapewniający ochronę przed upadkiem z wysokości.

Należy pamiętać o tym, aby zapewnić bezpieczeństwo zespołowi ratującemu
poszkodowanych. Nie należy wchodzić na teren skażony bez odpowiedniego
zabezpieczenia dróg oddechowych i powłok ciała szczególnie narażonych na działanie
trucizn. Należy założyć dwie pary rękawic, ponieważ niektóre środki mogą przenikać
przez różnego rodzaju materiały, również gumę.

Należy zabezpieczyć dane dotyczące substancji, która spowodowała zatrucie, jej dawkę
— stężenie, jeśli to możliwe nazwę producenta i jego adres. Bezzwłoczne należy
powiadomić Państwową Straż Pożarną o wystąpieniu skażenia chemicznego, jak również
dyspozytornię Pogotowia Ratunkowego, jeśli jest się przypadkowym świadkiem. W takim
przypadku należy podać dyspozytorowi jak największą ilość informacji, tzn.:
1) miejsce wypadku,
2) nazwę lub oznaczenie substancji trującej, która może znajdować się np. na cysternie,
3) liczbę rannych (przybliżoną),
4) informację o istniejącym zagrożeniu rozprzestrzenienia się skażenia, tzn. możliwość

spłynięcia trucizny do studzienek kanalizacyjnych, skażenia rzek, ujść wody pitnej
znajdujących się w pobliżu zaistniałego zdarzenia itp.

Należy zdobyć jak najwięcej informacji o leczeniu przedszpitalnym i dekontaminacji
przypadku zaistniałego zdarzenia. Lekarz lub ratownik medyczny, który przybędzie jako
pierwszy na miejsce katastrofy, powinien dokonać segregacji ofiar (triage).

Podstawy ratownictwa chemicznego

15

Każda z osób ratujących ofiary katastrofy chemicznej powinna pamiętać
o przeciwwskazaniach do wykonywania płukania żołądka i bezwzględnie zapoznać się ze
wskazaniami i przeciwwskazaniami do podawania węgla aktywnego czy też laktulosy.
Należy także pamiętać, że wyżej wymienione leki można podawać w przypadku spożycia
dużej ilości substancji trującej lub dłuższego transportu do szpitala. Węgla aktywnego
bezwzględnie nie należy podawać w przypadkach, gdy:
1) ofiara jest zamroczona lub nieprzytomna,
2) ofiara zatruta jest kwasem, zasadą, węglowodorami lub metalami ciężkimi,
3) chory nie wyraża zgody na podanie mu węgla aktywnego.

Laktulosy bezwzględnie nie należy podawać w przypadkach, gdy:
1) ofiara jest zamroczona lub nieprzytomna,
2) ofiara zatruta jest kwasem lub zasadą,
3) ofiara jest bardzo odwodniona, z zaburzonym oddawaniem moczu (bezmocz),
4) chory nie wyraża zgody na podanie leku.

W przypadku, gdy skażony przyjęty jest do karetki pogotowia należy pamiętać
o zastosowaniu procedury dekontaminacji w stosunku do całej załogi karetki i sprzętu
medycznego, który się w niej znajduje. Bardzo ważna jest również próba ograniczenia
dalszej ekspozycji poszkodowanych na truciznę. Aby ograniczyć ekspozycję powłok ciała
należy:
1) jak najszybciej zdjąć ubranie z poszkodowanego,
2) jeśli to możliwe spłukać dużą ilością wody zanieczyszczoną skórę,
3) osuszyć skórę ofiary, wykonując delikatne ruchy ścierania,
4) pamiętać o tym, że skażeniu mogły ulec także owłosione części ciała, a postępowanie

jest takie samo jak w przypadku innych części ciała chorego.

Aby ograniczyć działanie trucizny przez spojówki oka należy:
1) usunąć ciała stałe z oczu, np. szkła kontaktowe,
2) zamknąć usta chorego, aby uniknąć połknięcia wypłukiwanej z oczu substancji,
3) płukać oczy około 15 minut czystą wodą,
4) założyć na koniec czysty suchy opatrunek na obie gałki oczne.

Aby ograniczyć działanie trucizny drogą doustną i drogą wziewną:
1) nie należy prowokować wymiotów,
2) można podać węgiel aktywny i laktulosę tylko w przypadkach wskazanych,
3) należy usunąć chorego z miejsca skażenia, podać mu tlen i zakazać wszelkiej

aktywności fizycznej.

Podstawy ratownictwa chemicznego

16

Przykładowy model akcji ratunkowej w przypadku skażenia chemicznego
Etapy akcji ratowniczej:
ODPOWIEDNIO ZABEZPIECZENI LEKARZE I RATOWNICY MEDYCZNI:
1. Przyjęcie ofiar do utworzonego punktu medycznego
2. Segregacja chorych (triage)
3. Wstępne leczenie
4. Dekontaminacja
5. Dalsze leczenie
6. Segregacja
7. Transport chorych do odpowiednich ośrodków

Przykładowy model organizacyjny akcji ratowniczej
STREFA SKAŻONA
1. Miejsce skażenia
2. Punkt zbierania rannych
3. Punkt segregacji
4. Punkt reanimacyjny
5. Punkt dekontaminacji
6. Odległość między punktem reanimacyjnym a miejscem skażonym na odpady powinna

wynosić około 70 metrów

STREFA BEZPIECZNA
1. Punkt reanimacyjny — transport w pierwszej kolejności
2. Punkt segregacji — transport w drugiej i trzeciej kolejności

W strefie skażonej koniecznie należy zabezpieczyć drogi oddechowe i skórę chorego,
odległość między strefą skażenia i strefą bezpieczną powinna wynosić około 30 metrów.
W strefie bezpiecznej należy wykonywać tylko kontrolny pomiar skażenia.

2.2. Segregacja ofiar katastrofy chemicznej (triage)

Segregacja jest postępowaniem, które ma na celu uratowanie jak największej liczby osób
poszkodowanych przy ograniczonych, ze względu na nadzwyczajny rodzaj sytuacji,
sprzętach medycznych. Jest procesem intensywnym, ponieważ stan ofiar wypadków
i katastrof, w tym wypadków chemicznych, może ulec znacznemu pogorszeniu w czasie
i dlatego właśnie potrzebne jest przeprowadzenie segregacji przynajmniej dwukrotnie
podczas całej akcji ratunkowej. Powinno mieć to miejsce przed i po przeprowadzonej

Podstawy ratownictwa chemicznego

17

dekontaminacji, ewentualnie przed przewiezieniem chorego z miejsca zdarzenia i po jego
dotarciu do szpitalnej izby przyjęć.

Przykładowy schemat przeprowadzenia segregacji poszkodowanych
w rejonie skażenia
Kolory segregacji:
1) czarny — nie żyje, brak szans na przeżycie,
2) zielony — transport w trzeciej kolejności,
3) żółty — transport w drugiej kolejności,
4) czerwony — transport w pierwszej kolejności.

2.3. Dekontaminacja

Dekontaminacja, czyli dezaktywacja, odkażanie, jest czynnością polegającą na usunięciu
z powierzchni ciała człowieka, z jego błon śluzowych, oczu, nosa, ust środków trujących
i biologicznych. Celem zabiegu jest zmniejszenie absorpcji trucizn przez ofiary, a także
zapobiegnięcie wtórnemu skażeniu służb ratowniczych.

W rejonie skażenia chemicznego, tak samo jak podczas każdego innego zdarzenia,
wyznaczane są strefy bezpieczeństwa:
1) strefa czerwona (gorąca) — jest to strefa bezpośredniego miejsca zdarzenia,

w którym doszło do skażenia pierwotnego. W tej strefie nie wykonuje się żadnych
zabiegów związanych z dekontaminacją, oprócz ewakuacji,

2) strefa żółta (ciepła) — w tej strefie przeprowadza się dekontaminację, a także proste

zabiegi medyczne, takie jak udrożnienie dróg oddechowych czy założenie dużego
wkłucia;

3) strefa zielona (zimna) — w tej strefie zlokalizowane są źródła pomocy, takie jak np.

pełne zbiegi medyczne.

Organizacja dekontaminacji ofiar skażenia
Wyróżnia się dwa etapy przeprowadzenia dekontaminacji:
1. Etap pierwszy:

a) należy zdjąć z chorego ubranie, obuwie, biżuterię,
b) zdjęte rzeczy należy zabezpieczyć w odpowiednich workach, pozostawić w strefie

skażenia i postępować zgodnie z procedurami dotyczącymi postępowania
z substancjami niebezpiecznymi,

c) zanieczyszczeń stałych nie wolno usuwać za pomocą szczotek lub innych narzędzi,

Podstawy ratownictwa chemicznego

18

d) zanieczyszczenia w postaci ciekłej można próbować usunąć za pomocą np.

chusteczki.

2. Etap drugi:

a) miejsce skażenia należy umyć dużą ilością letniej wody o łagodnym ciśnieniu,
b) należy zwrócić szczególną uwagę na fałdy skórne w okolicach pach, kolan, zgięć

łokciowych i pachwin, należy pamiętać o kierunku zmywania zanieczyszczenia,
tzn. od głowy w kierunku stóp,

c) nie wolno używać żadnych substancji chemicznych do dekontaminacji błon

śluzowych,

d) w przypadku, gdy mamy do czynienia z nieznaną nam substancją chemiczną lub

substancją nierozpuszczalną w wodzie można użyć delikatnych detergentów
w postaci np. mydła szarego,

e) gdy podejrzewamy skażenie oczu, należy bezzwłocznie usunąć z oczu ewentualne

ciała stałe (np. szkła kontaktowe).

Należy pamiętać, że przy skażeniu:
1) środkami chemicznymi:

a) paraliżującymi (pary), środkami uszkadzającymi płuca i związkami cyjanowymi

— należy obowiązkowo zdjąć ubranie poszkodowanych, a do mycia należy użyć
0,5% roztworu podchlorynu wapnia,

b) paraliżującymi (płyny), parzącymi — należy postąpić jak wyżej i usunąć skażenie

mechaniczne,

c) łzawiącymi — do mycia zastosować mydło szare i wodę,

2) środkami biologicznymi — należy zastosować standardowe mycie ciała,
3) radiologicznym — należy zastosować mycie całego ciała mydłem i wodą.

Tabela 1. Niektóre odtrutki stosowane w sytuacjach masowych skażeń chemicznych

Substancja trująca Odtrutka

Cyjanek

Azotyn amylu i sodowy, tiosiarczan sodowy, hydroksyloamina

Związki methemoglobinotwórcze

Błękit metylenowy

Związki fosforoorganiczne

Karbaminiany, atropina

Tlenek węgla

Tlen — komora hyperbaryczna

Fluor — kwas fluorowodorowy

Jony wapnia

Metale ciężkie

Dimerkaptopropanol, dimerkaptopropanosulfon, wersenian
disodowowapniowy, penicylamina

Podstawy ratownictwa chemicznego

19

Słownik

Bojowe środki trujące (BST) — toksyczne związki chemiczne, które ze względu na
swoje właściwości — zarówno fizyczne, jak i chemiczne — stanowią doskonałą podstawę
broni chemicznej. Środki te charakteryzują się szkodliwym, a nawet śmiertelnym
działaniem na ludzi i zwierzęta. Głównym celem użycia BST jest zazwyczaj skażenie
atmosfery, terenu, szlaków komunikacyjnych, budynków czy upraw.
Broń biologiczna, broń B — broń, której ładunkiem bojowym są środki umożliwiające
dyspersję lub dysyminację (rozsiewanie) czynnika biologicznego.
Broń chemiczna, broń C — chemiczne substancje toksyczne stosowane w konfliktach
zbrojnych, nazywane inaczej bojowymi środkami trującymi. Ze względu na zmasowane
efekty bojowe należy zaliczyć je do broni masowego rażenia.
Dawka — ilość substancji trującej, niezbędna do wywołania widocznych objawów
zatrucia.
Dekontaminacja (dezaktywacja, odkażanie) — czynność polegająca na usunięciu
z powierzchni ciała człowieka, z jego błon śluzowych, oczu, nosa, ust środków trujących
i biologicznych. Celem zabiegu jest zmniejszenie absorpcji trucizn przez ofiary, a także
zapobiegnięcie wtórnemu skażeniu służb ratowniczych.
Katastrofa (ang. disaster) — zdarzenie powodujące śmierć, obrażenia i zniszczenie
mienia o takim nasileniu, że dla ograniczenia jego skutków nie wystarczają działania
podejmowane rutynowo.
Niebezpieczne substancje chemiczne (TSP) — substancje, które ze względu na
swoje właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne mogą spowodować śmierć,
pogorszenie zdrowia lub uszkodzenie ciała ludzkiego, zniszczenie lub uszkodzenie dóbr
materialnych, zagrożenie środowiska.
Ochrony osobiste — indywidualne wyposażenia ratownika, ograniczające do wartości
dopuszczalnych lub całkowicie eliminujące oddziaływanie na organizm ludzki czynnika
bądź czynników szkodliwych lub niebezpiecznych.
Segregacja (ang. triage) — podział poszkodowanych na grupy z uwzględnieniem
stopnia ciężkości obrażeń, oszacowaniem szans przeżycia, a także oceną pilności
udzielenia pomocy i ewakuacji.
Toksyny — trujące substancje produkowane lub otrzymywane z żywych roślin, zwierząt
lub mikroorganizmów. Niektóre toksyny mogą być również produkowane lub różnicowane
metodami chemicznymi. Toksyny mają stosunkowo prostą kompozycję biochemiczną.
Pod wieloma względami są one porównywalne do środków chemicznych.

Podstawy ratownictwa chemicznego

20

Wypadek masowy — zdarzenie, w wyniku którego powstaje nagle bardzo duża liczba
poszkodowanych i mimo stosowanych procedur ratowniczych, na miejscu zdarzenia
ratownicy nie są w stanie udzielić pomocy wszystkim ofiarom.
Wypadek mnogi — nagłe zdarzenie, w wyniku którego powstaje grupa
poszkodowanych, którą można zaopatrzyć na miejscu zdarzenia w sposób rutynowy, przy
wykorzystaniu dostępnych na miejscu sił i środków.

Podstawy ratownictwa chemicznego

21

Bibliografia

1. Orłowski W., 1990: Nauka o chorobach wewnętrznych, PZWL, Warszawa.
2. Oświadczenie Rządowe z 24 września 2002 r. w sprawie wejścia w życie zmian do

załączników A i B do Umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego przewozu
drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporządzonej w Genewie dnia
30 września 1957 r. (Dz. U. nr 194, poz. 1629).

3. Pusty T., 1999: Przewóz materiałów niebezpiecznych. Poradnik kierowcy,

Wydawnictwo komunikacji i łączności, Warszawa.

4. Ranecki J., 1998: Wpływ substancji toksycznych na organizm ludzki, Przegląd

Pożarniczy, nr 11, s. 14.

5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 17 czerwca 1998 r. w sprawie

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz.U. nr 79/98, poz. 513).

6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 21 sierpnia 1997 r. w sprawie

substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia (DzU nr 105,
poz. 671).

7. Rozporządzenie Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej z 15 czerwca 1999 r.

w sprawie przewozu materiałów niebezpiecznych (DzU nr 57, poz. 608).

8. Rozporządzenia MSWiA z 29 grudnia 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad

organizacji Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (DzU nr 111, poz. 1311).

9. Toksykologia, 1994: (red.) W. Seńczuk, PZWL, Warszawa.
10. Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (DzU nr 81, poz. 351).
11. Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 88, poz. 400).
12. Wojnarowski A., Obolewicz A., 2001: Podstawy ratownictwa chemicznego,

Wydawnictwo Firex, Warszawa.

Podstawy ratownictwa chemicznego

22

Literatura dla studentów

1. Henderson D. A., Inglesby T. V., Bartlett J.G. et al., 1999: Smallpox as a biological

weapon: medical and public health management, JAMA, 281 (19), p. 50.

2. Inglesby T. V., Henderson D. A., Bartlett J. G. et al., 1999: Anthrax as a biological

weapon, JAMA, 281(18). p. 23.

3. Januszkiewicz J., 1992: Zarys kliniki chorób zakaźnych, PZWL, Warszawa.
4. Mierzejewski J., Franz D. R., Zajtchuck R., 2001: Bioterroryzm (zarys zagrożeń

i przeciwdziałań), Skalpel, nr 5, s. 25.

5. Pusty

T.,

1999:

Przewóz materiałów niebezpiecznych. Poradnik kierowcy,

Wydawnictwo komunikacji i łączności, Warszawa.

6. Richards C. F., Burstein J. L., Waeckerle J. F. et al., 1999: Emergency physicians and

biological terrorism, Ann.Emerg.Med., p. 128.

7. Rybicki

Z.,

1994:

Intensywna terapia dorosłych, Wydawnictwo Novus Orbis,

Gdańsk.Toksykologia, 1994: (red.) W. Seńczuk, PZWL, Warszawa.

9. Wojnarowski A., Obolewicz A., 2001: Podstawy ratownictwa chemicznego,

Wydawnictwo Firex, Warszawa.

10. Wytyczne ekspertów amerykańskich: Wąglik jako broń biologiczna

— rozpoznawanie, leczenie i aspekty zdrowia publicznego, 2001: Medycyna
Praktyczna, 11(129), s. 10.