1

Adam Asnyk Poezje, (PIW) wstęp Stefan Lichański

Młoda Polska zawdzięcza Asnykowi wiele, ale traktuje go niechętnie i lekceważąco. Wyspiański
porównał go do „wypchanego orła”. Obiegowy obraz Asnyka:

•

sprawny rymopis

•

dobroduszny dydaktyk

•

czasem pisał filuterne piosneczki, czasem coś filozoficznego w duchu epoki (o rewolucji, o
walce o byt, o pożytkach wspólnej pracy)

•

czasem nawiązywał do tonu wielkich romantyków (Grób Agamemnona, Oda do młodości)

Krzyżanowski i Fik nazywają go jednak poetą tragicznym!

Asnyk tworzy między romantyzmem a pozytywizmem. Mówi się o nim, że jest zapóźnionym
romantykiem, przystosowującym się do stworzonej przez pozytywizm sytuacji kulturowo-społ.

•

bezpośrednie nawiązania do romantyzmu: Apostrofa (

Grób Agamemnona), Oda (
Oda

do młodości), Nieśmiertelni (

Przedświt)

•

i inne: Sen grobów, Pamięci Józefa P..., Przeminął czas, Na zgon poezji, Baśń tęczowa, Na
grobie Wincentego Pola, W dwudziestopięcioletnią rocznicę powstania 1863 roku, Zapomnij
o tem! Na obchód Słowackiego, W dzień złożenia zwłok Mickiewicza na Wawelu

•

romantyczna melodia organizowania obrazu poetyckiego i stylu wypowiedzi (Sonet
„Kiedym cię żegnał...” – atmosfera liryków miłosnych Mickiewicza)

•

nie naśladuje po epigońsku, ale rekonstruuje romantyczny styl wypowiedzi

•

echa mesjanizmu są bardzo nieliczne, zrywa Asnyk z romantycznym indywidualizmem i
wiarą w posłanniczą dla ludzkości rolę jednostek wyjątkowych, traktowaniem poety jako
wieszzca-kapłana

Powiązania Asnyka z pozytywizmem:

•

zainteresowanie współczesną wiedzą i nowymi perspektywami światopoglądowymi,
możliwościami syntezy filozoficznej; gł. scjentyzm z zasadą ewolucji (cykl Nad głębiami)

•

demokratyzm – samodzielne dążenia wyzwoleńcze mas ludowych (Herakles)

realizm

spirytualistyczny Słowackiego w Beniowskim pieśni VII i Genezis z Ducha połączył z
koncepcją Darwina i spencera oraz z panpsychizmem Fechnera i konwergentyzmem
Boutroux

•

stawia zarzuty Dzisiejszym idealistom, pisze mocno zaangażowane wiersze (Bez odpowiedzi,
Wśród przełomu); atakuje artystowskie pięknoduchstwo (Wy się skarżycie?, Szkic do
wspólnego obrazu)

•

inne: Daremne żale, Do młodych, Miejmy nadzieję!, Ucisz się, serce!, Mgławice, Odpowiedź
przeszłości, Chór Oceanid, Krąg przemian, W walce o byt, Sonet („Smutni synowie...”)

•

w innych protestuje przeciw swojej epoce: XIX-emu wiekowi, Sen grobów, Apostrofa, Baśń
tęczowa, W 25-letnią rocznicę powstania 1863 roku, Na obchód Słowackiego, Sonet
(„Czego ci trzeba...”), W loży, Złoty cielec, Fragment

•

atak na pozytywizm nie uderza w jego filozoficzne i etyczne założenia, ale w ich praktyczną
realizację, w formy życia społecznego, politycznego, obyczajowego, kulturalnego, w
filisterski konformizm, kramarską łapczywość sklepikarzy, w tchórzliwy trójlojalizm
ziemiańskich konserwatystów i mieszczańskich „postępowców”

•

widział klęskę pozytywizmu w małoduszności i przyziemności dążeń pozytywistów

•

ruinę nadziei opłakiwał Snem grobów w tonie elegijno-patetycznym, a skończył
szyderstwem (Fragment, W loży)

Asnyk ma tendencje do świadomego organizowania poezji w duchu klasycystycznym, zmierza ku
przedmiotowości, a nie subiektywności (nawet liryka osobista i miłosna jest oderwana od konkretu
osobistego).

2

Cechy zbliżające Asnyka do parnasizmu:

staranna cyzelatura wersyfikacyjna i jęz-styl.

powściągliwość w wyrażaniu uczuć

podmiotowość ujęcia

precyzyjne wypowiedzi

Z Leconte de Lislem, przedstawicielem parnasizmu, łączy go m.in.:

•

kunszt techniki, klasycystyczna jasność i precyzja wypowiedzi

•

częste sięganie po tematykę starożytną

•

rola w biografii niepowodzenia politycznego (Wiosna Ludów dla Lisle’a, powstanie
styczniowe dla Asnyka)

•

niechęć do współczesności, która ich zawiodła

•

erudycja filozoficzna i historyczna

•

zainteresowanie nauką, a gł. teorią ewolucji

Wiersze inspirowane stylem parnasizmu: Odłamowi „Psychy” Praksytelesa, Julian Apostata,
Asceta, Ociemniały Tamyris, Tetys i Achilles, Z egipskiego rytuału zmarłych, Fresk pompejański,
Król Juba.
Od parnasizmu różnią go: zainteresowania społeczne, czynny udział w bieżącym życiu kulturalnym
i politycznym, uprawianie poezji dydaktycznej.

Inne źródła poezji Asnyka:

liryka społeczna (humanitaryzm i demokratyzm Victora Hugo)

wiersze antywojenne, np. Na pobojowisku (Ludwika Ackermann)

Do... (Kain i Abel; Litania do Szatana Baudleaire’a)

Krótki rys historyczno-literacki:

•

1848-49: Wiosna Ludów

•

1849: umiera Słowacki, Mickiewicz i Krasiński nic ważnego już nie napiszą, Goszczyński,
Zaleski, Pol i Ujejski też kończą karierę

•

lata 40.: powstaje ruch entuzjastek i entuzjastów

•

działa cyganeria warszawska, obniża się poziom życia duchowego w kraju

•

1860-64: ostatnia fala porywów romantycznych (Ujejski, Berwiński, Zmorski, Sowiński...)

•

wkrótce Sowiński nazywa tę ostatnią generację pogrobowcami minionej epoki

Pojawiają się nowi pisarze, generacja 1850:

•

ś

michowska, Norwid, Lenartowicz, Syrokomla, Faleński

•

Syrokomla do gawędy wprowadza realizm, życie prowincji, Polski rolniczej w sferze
zarówno wsi, jak i dworu (Gomulicki będzie tak pisał o mieście, a Kasprowicz o chłopach)

•

motywy i poetykę pieśni Lenartowicza będzie naśladować Konopnicka

•

etyka jest dla nich ważniejsza niż metafizyka, historia niż historiozofia, współczesność niż
rozrachunki z przeszłością i eschatologiczne wizje przyszłości

•

szanują wielkich poetów, ma cześć dla tradycji, postawę niepodległościową i demokratyzm
społeczny

•

jest to emancypująca się inteligencja (oderwanie od szlachetczyzny utrudnia kontakt z
konserwatywnym ziemiaństwem i pozytywistami-prekursorami, którymi byli „dobrze
urodzeni” przeniesieni z dziedzicznych dworków do miasta)

•

wyraz artystyczny uważali nie za formę-szatę jak romantycy (dla których forma pochodziła
z natchnienia), ale za najdoskonalej zrealizowany w słowie kształt myśli

•

zamiast idealizmu – realizm; zamiast subiektywizmu – obiektywizm; zamiast irracjonalnej
gry emocji – wola zrozumienia istoty rzeczy; zamiast egocentryzmu – świadomość bycia
mandatariuszem epoki i społeczeństwa

•

są przedstawicielami rom. realizmu krytycznego (na jego przedłużeniu mieści się Asnyk)

3

Asnyk osiadł na stałe w Galicji, gdzie cenzura była mniejsza i gdzie mógł pracować społecznie,
politycznie i oświatowo. Był szanowany przez opinię społeczną, musiał więc z nią się liczyć,
musiał być bardem narodowym, reprezentantem sumienia społecznego – stąd tony dydaktyczne i
wierszowana publicystyka.
O Asnyku mówi się jako o intelektualiście w związku z jego wierszami refleksyjnymi i
problematyką społeczno-obywatelską.

Cykl filozoficzny to sonety z Nad głębiami:

•

mało tu obrazowania, podst. budulcem utworu jest pojęcie

•

nie chodzi o opiewanie gotowego systemu filozoficznego

•

Asnyk przetwarza przemyślenia ucznia romantyków, dodaje wiedzę pozytywistów i
filozofuje w stylu scentycznym

•

chciał stopić w jedno poezję i naukę, a nie tylko poezją opiewać zdobycze nauki

Inny ton jego poezji to liryzm kameralny o przewadze tonacji sentymentalno-lirycznej (wpływ
Heinego), już np. w cyklu Z motywów ludowych. Odczuwał potrzebę umuzycznienia poezji. To
liryczne pieśniarstwo zrealizuje i przekaże Młodej Polsce Konopnicka. Muzyczność wspierał
dynamicznym tokiem relacji, rozluźnieniem składni, regularną anaforą, przyrodą akompaniującą
przeżyciom duchowym (Między nami nic nie było).

Humor Asnyka to pogoda pojednania, zrozumienia, akceptującej nawet ból, rozczarowanie (Ty
czekaj mnie!). Klęska przemieniona w pieśń staje się zdobyczą – zdobyczą poezji. Poezja jest
pocieszeniem przez śpiew, harmonię, rytm – więc parnasizm (ład artystyczny) jest nie wyborem
poetyki, ale postawy autoterapeutycznej, stoickiej.

Dewiza Asnyka: wznieść się nad przeciwieństwa nie przez ich naiwne zanegowanie, ale przez
przezwyciężenie w sobie tego rozgoryczenia i niepokoju, jaki w nas budzą (Nie mów).

Rok 1897 (śmierć Asnyka, założenie krakowskiego „śycia”) to koniec okresu współistnienia
realizmu romantycznego i pozytywistycznego, naturalizmu i modernizmu.

Dla Langego Asnyk jest w ogóle ostatnim doniosłym artystycznie i myślowo poetą XIX wieku.

Asnyk oddziaływał silnie na Tetmajera, choć ten pozwalał sobie na złośliwości pod jego adresem:

•

XIX-mu wiekowi

Koniec XIX wieku; Młodości sen
Na świat ten dusza przychodzi...;

Nadgrobek

De profundis; Bezimiennemu
Grób poety; Sonet („Nie myśl o szczęściu”)

Dziś; Ucisz się, serce!
Ty nie giń marnie...; Miejmy nadzieję
Poeci idealiści;
Szkoda!

Co warte słońce...

•

Tetmajerowskie motywy tatrzańskie jest uformowana jak u Asnyka dwoiście – jako
przedmiot impresjonistycznego malarstwa (temat nastrojowych liryków) i jako stymulans
refleksji filozoficznej (obraz znalezienia się „nad głębiami”, na wyżynach zmuszających do
wniknięcia w siebie i zmierzenia się z zagadką bytu)

Do Asnyka nawiązywali też inni poeci pogranicza okresów Lange, Miriam i Kasprowicz.
Ukształtował on kulturę literacką, z której czerpali „młodopolanie” Rydel, Szukiewicz, Wyspiański
(Noc listopadowa), śeromski.

•

już u Asnyka pojawia się rozterka myśli, tendencje symboliczne (nawet w utworach z
pozoru czysto opisowych, np. Noc na morzu, Pustynia, Zmarła oaza, Pointe du Raz) i
nastrojowo-impresjonistyczne

•

wiersze, gdzie uogólniająca refleksja jest wyrażona nie słowem, ale obrazem (Limba

Schnąca limba Tetmajera; Dziwny sen – symbolika nawiązująca do psychoanalizy Freuda;
W noc czerwcową; Ta łza; Przychodzisz do mnie, Ach, powiedz!, Błąka się wicher w polu),
balladyzacja liryki, wprowadzanie elementu epickiego i dramatycznego

4

•

neoromantyczne ballady parafabularne - Przychodzi do mnie, Ta łza: liryczne epilogi
mgliście zaznaczonej przedakcji

•

ballady noeromantyczne - Czary, Nokturno, Rozłączenie, W wieczny cień: rozchwiana
fabuła, zaznaczająca jedynie akcję, zinstrumentowane rytmicznie tak, że melodia strofy i
składni działa emocjonalnie silniej niż obraz

•

tradycyjne ballady romantyczne – Odpoczywa, Wierzba na pustkowiu: element nastrojowy
jest również na pierwszym planie, spycha w cień fabułę

Nie tylko Asnyk był prekursorem modernizmu, ale inni byli odkryci późno (Norwid, Faleński),
znani w wąskim kręgu (Lenartowicz przez Kasprowicza i śeromskiego), niedoceniani jako poeci
(Gomulicki). Tylko oddziaływanie Konopnickiej było bardziej dostrzegane.

Asnyk, zlekceważony przez koła elity, żyje dziś jako poeta „ludowy” (w sensie ludzi-amatorów).

•

jego liryka jest uniwersalna, bezosobowa (co zaleca Norwid w Rzeczy o wolności słowa)

•

swoim życiem pokazał ideę stoicyzmu – od młodzieńczego buntu i rozgoryczenia
pokonanego żołnierza i wygnańca, przez walki i klęski doszedł do postawy stoickiej (której
manifest można znaleźć w wierszu Bolesławowi Prusowi – jest to ideowy testament poety)

•

zdecydowała też przezroczystość formy i treści, jasność wypowiedzi

** E.Z.**