Kierownik projektu: Joanna Opoka

Redaktor: Monika Poradecka Metodyk: Monika Poradecka

Grafik: Joanna Niekraszewicz Informatyk: Sławomir Walinowicz

Paradygmaty zdrowia

Paradygmaty zdrowia

Wstęp

1. Zdrowie jako dobro prywatne i publiczne

1.1. Strategia zdrowia dla wszystkich

1.2. Warunki życia jako wyznaczniki zdrowia
1.3. Przykłady i zakresy polityki zdrowotnej

2. Wczoraj i dziś Narodowego Programu Zdrowia
Bibliografia
Literatura podstawowa

1

Paradygmaty zdrowia

Wstęp

Na nasze zdrowie wpływają nie tylko geny, nie tylko przyzwyczajenia, z których wynikają
różne style życia, lecz również środowisko życia, a w jego obrębie także całokształt
procesów społecznych i politycznych.

Pierwszym krajem, który na szeroką skalę podjął działania z zakresu promocji zdrowia,
była Kanada. W 1974 roku Marc Lalonde przedstawił w parlamencie program „Nowa
perspektywa dla zdrowia Kanadyjczyków” (Lalonde, 1995). Cztery lata później podczas
Światowego Zgromadzenia Zdrowia w Ałma Acie stwierdzono, iż w skali globalnej
następuje stałe pogarszanie się stanu zdrowia społeczeństw, wobec czego koniecznością
i powinnością państw jest dbałość nie tylko o opiekę medyczną nad już potrzebującymi
jej pacjentami, lecz przede wszystkim położenie nacisku na działania zapobiegające
chorobom. Z myślą o krajach europejskich Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ) w roku
1984 opublikowała dokument traktujący o tym, że zdrowie należy promować poprzez
kształtowanie nowej polityki zdrowia publicznego uwzględniającej współpracę wielu
sektorów społecznych z naciskiem na problem szeroko rozumianej ekologii.

Kolejnym ważnym momentem dla rozwoju promocji zdrowia była Międzynarodowa
Konferencja Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 roku. Powstała wtedy „Karta Ottawska”
będąca swoistą konstytucją promocji zdrowia. Na kolejnych konferencjach
o ogólnoświatowym zasięgu — w Australii (Adelajda 1989), Szwecji (Sundsvall 1991)
i w Indonezji (Dżakarta 1997) — wprowadzano do niej poprawki i ulepszone zapisy.

Oto lista powiązanych ze sobą czynników koniecznych dla dobrego zdrowia. Sformułował
ją J. Kickbusch, znany działacz ŚOZ (Kickbush, 1990):
 korzystanie z praw i swobód obywatelskich,
 możliwość zatrudnienia i wykonywania pracy w odpowiednich warunkach,
 godziwe warunki mieszkaniowe,
 możliwość uzyskania wykształcenia,
 odpowiednie zaopatrzenie w zdatną do picia wodę i żywność,
 poczucie bezpieczeństwa,
 możliwość gromadzenia oszczędności,
 komunikacja i łączność z innymi ludźmi,
 możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki.

W 2004 roku mija 30 lat od momentu, gdy problemem promocji zdrowia zaczęły
zajmować się liczne kraje, wśród nich i Polska.

2

Paradygmaty zdrowia

1. Zdrowie jako dobro prywatne i publiczne

Pojęcie zdrowia zawsze było synonimem prawidłowości i dobra, a prawidłowość ta
odnosiła się zarówno do ciała i psychiki, jak i do otoczenia społeczno-kulturowego oraz
przyrodniczego człowieka (Puchalski, 1990).

Zdrowie to pojęcie względne. Wiek, czynniki fizyczne, psychiczne i kulturowe wpływają
na możliwości samorealizacji człowieka oraz na jego dobre funkcjonowanie zarówno
w mikro-, jak i w makrośrodowisku. Istnieje wiele definicji zdrowia — w zależności od
sytuacji, do której się odnoszą, zawierają różne treści. Wyróżnia się także definicje
statyczne i dynamiczne. Definicja zdrowia sformułowana przez WHO to właśnie definicja
statyczna. Mówi ona, że zdrowie jest stanem kompletnego fizycznego, psychicznego
i społecznego dobrego samopoczucia, a nie tylko braku choroby (Viliams, 1980). Według
Karty Ottawskiej, zdrowie to potencjał jednostkowy i społeczny, wynikający z określonych
zasobów, a nie cel, do którego się zmierza (Promocja zdrowia..., 1994). Natomiast
w ujęciu dynamicznym zdrowie postrzega się jako proces, który zachodzi pod wpływem
wzajemnych relacji organizmu (jednostki) i środowiska; jest on ukierunkowany na
maksymalny rozwój organizmu i jego możliwości dostosowawczych (Bureś, 1962).

Interpretacji pojęcia zdrowia, jak wspomnieliśmy, może być bardzo wiele, gdyż wiele
czynników wpływa na to, jak postrzegamy problem zdrowia. W zależności od sytuacji
społecznej, warunków środowiskowych, od uznawanych wartości czy przyjętego przez
nas stylu życia kryteria te będą się zmieniać. Ważne, by zmiany te były świadome
—wtedy mają szanse być doskonalone. Zdrowie stanowi też wartość samą w sobie. Taką
wartość ma ono dla nas, gdy na jego posiadaniu i utrzymaniu nam zależy — gdy wiąże
się z pozytywnymi emocjami, gdy skupia na sobie nasze pragnienia i dążenia, gdy
uważane jest za coś ważnego i godnego pożądania. Wystarczy przypomnieć sobie w tym
miejscu słowa poety: „Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się
zepsujesz” (Jan Kochanowski, Na zdrowie).

Gdy tracimy zdrowie, szybko i często dramatycznie zmienia się całe nasze życie
— osobiste, zawodowe i społeczne. Choroba staje się poważnym problemem życiowym,
gdyż trudno nam pogodzić potrzeby z możliwościami ich realizacji (Tomaszewski, 1984).
W tej nowej sytuacji ważna staje się umiejętność działania, często wymagająca od nas
zwiększonego — zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej — wysiłku. Wysiłek ów
zmierza do poprawy stanu zdrowia. W ten sposób kreujemy nowe wcielenie swojej osoby,
gdyż to właśnie styl życia będzie znaczącym czynnikiem w kształtowaniu zdrowia.

3

Paradygmaty zdrowia

Jeśli umiemy wybrać spośród wielu wzorców zachowań ten, który optymalnie będzie
umacniał nasze zdrowie, najprawdopodobniej wygramy. Właściwe postępowanie ma
bowiem zasadnicze znaczenie w minimalizowaniu skutków choroby. Pamiętajmy, że
medycyna naprawcza ma tylko około 20% udziału w procesie zdrowienia (Bejnarowicz,
1994). Kierunek i intensywność tej aktywności warunkuje zróżnicowanie przez człowieka
wagi poszczególnych problemów życiowych. Im wyżej w hierarchii ważności stoi dany
problem, tym ściślej jego rozwiązanie wiąże się z jakością życia i tym silniejsza jest
motywacja do jego rozwiązania (Przesmydzka-Kamińska, 1994). Inaczej rzecz ujmując,
im wyższą wartość przyznajemy zdrowiu, z tym większą determinacją będziemy je
kreować.

Celowe zachowanie człowieka wobec zdrowia ogniskuje się wokół wartości, którą stanowi
dla niego zdrowie lub choroba. Niebagatelną rolę odgrywają tu nasza świadomość
i psychika. Motywacja wyrażająca się w pragnieniu, dążeniu czy obawie zdecyduje
o powodzeniu lub jego braku. Kierunek aktywności wyznaczają bowiem motywy. Te zaś
można utożsamiać z celami aktywności. W „wyścigu” motywów wygrywa ten, który ma
większą zdolność eliminowania innych motywów (Formański, 1998).

Wyjaśniony tu mechanizm motywacji działania pozwala uznać, że hierarchia wartości
w życiu wiąże się z celami, do których człowiek dąży — to na tym właśnie polega jej
znaczenie. Za atrybut zdrowia publicznego (społecznego) uważa się zazwyczaj
satysfakcjonujące człowieka, a jednocześnie nieprzynoszące szkody jego partnerom,
harmonijne relacje międzyludzkie.

Dobrze wiemy, że o zdrowiu, oprócz uwarunkowań genetycznych czy świadomej dbałości
o nie, decydują także zdarzenia dziejące się w naszym otoczeniu — przemiany typu
cywilizacyjnego. Przyglądając się tylko ostatnim dwóm wiekom, obserwujemy wydłużenie
życia ludzkiego, ustanie epidemii dżumy, ospy czy malarii, które kiedyś dziesiątkowały
populacje, jak również obniżenie ryzyka zgonów dzieci. Wystarczy przypomnieć, że
w okresie Oświecenia w centrum Europy co czwarte dziecko umierało przed skończeniem
1. roku życia, a co dziesiąte chorowało ospę. Obecnie umiera najwyżej 2% dzieci, zaś
ospę WHO wykreśliła z rejestru chorób

zakaźnych. Wiele czynników wpłynęło na te

zmiany; chociażby przestrzeganie warunków higieny bytowania, nieco rozsądniejsze
odżywianie, poznanie drobnoustrojów i metod ich zwalczania za pomocą nowych
antybiotyków czy wprowadzenie szczepień ochronnych.

Jednakże zmiany warunków zdrowotnych leżące u podłoża spadku umieralności
przyniosły również skutki niepożądane. Dla przykładu — udoskonalone metody lecznicze

4

Paradygmaty zdrowia

niosą dziś ratunek ludziom jeszcze wczoraj pozbawionym szansy przeżycia. Dotyczy to
również noworodków, które przeżywają, ale często będą ludźmi dotkniętymi różnymi
upośledzeniami, zarówno metabolicznymi, jak i psychicznymi.

Z prawdziwą trwogą obserwujemy dzisiaj skutki zdrowotne wywołane żywiołowymi
procesami społecznymi, które zwiększyły do niespotykanych rozmiarów produkcję
i spożycie papierosów (palacze stanowią połowę ludności wielu krajów Europy) czy leków
(szczególnie przeciwbólowych i uspokajających), a także spowodowały niekorzystne
zmiany w sposobie odżywiania (dieta obfitująca w białko zwierzęce, tłuszcze nasycone
i słodycze). Warto pamiętać także o niekorzystnym wpływie na organizm obecnych
w żywności sztucznych środków konserwujących czy barwników. Dla przykładu — do
lodów wiśniowych dodawany jest aldehyd C17 — niepalny płyn do produkcji barwników
anilinowych i gumy; do waniliowych — piperonal — środek używany m.in. do zabijania
wszy; do ananasowych — trochę octanu etylu służącego do czyszczenia skór (jego opary
są szkodliwe dla płuc i wątroby); do orzechowych — aldehyd masłowy — składnik klejów
kauczukowych; do truskawkowych — octan benzylu — rozpuszczalnik soli azotanowych!

Na zdrowie publiczne wpływają także choroby zawodowe. Wieloletni kontakt organizmu
z różnymi związkami chemicznymi może spowodować wystąpienie nowotworów
(np. polichlorek winylu stanowi zagrożenie dla wątroby; związki aniliny mogą powodować
raka pęcherza moczowego, a osoby stykające się z promieniowaniem jonizującym są
zagrożenie białaczką). Coraz częściej lekarze odnotowują negatywny wpływ szerokiej
gamy środków chemicznych alergizujących organizm ludzki.

Jak skuteczne może być przeciwdziałanie złym skutkom cywilizacji, dowiadujemy się
z przykładu południowej Finlandii, gdzie uruchomiono program zwalczania choroby
wieńcowej obejmujący zmianę stereotypów zachowań. W ciągu 10 lat trwania programu
o połowę (!) zmniejszyła się liczba zachorowań na tę chorobę. Utrzymująca się groźba
zachorowań i często tragicznych następstw choroby niedokrwiennej serca spowodowały
wypracowanie metod jej zapobiegania. Jedną z nich stanowi metoda oparta na treningu
fizycznym. Wysiłek taki może zwiększać objętość tętnic wieńcowych, serce pracuje
efektywniej, utrzymuje się prawidłową masę ciała i znakomicie obniża napięcie
psychiczne. Należy jednak pamiętać, iż aktywność ruchowa stanowić może bardzo
skuteczny czynnik zapobiegania chorobie tylko wówczas, gdy trening fizyczny
sprzęgniemy z treningiem psychiki — wynik tego sprzężenia nazwać możemy
racjonalnym stylem życia.

5

Paradygmaty zdrowia

1.1. Strategia zdrowia dla wszystkich

Potrzebny jest złoty środek! Podczas gdy niedożywienie często zabija afrykańską biedotę,
przekarmienie staje się plagą dla zdrowia Europejczyków i Amerykanów.
Przestrogą dla świata stały się także skutki katastrofy zdrowotnej wywołanej skażeniami
przemysłowymi — zatrucie rtęcią mieszkańców zatoki Minamata spożywających żyjące
w niej ryby. W tej części Japonii tysiące ludzi padło ofiarą nieuleczalnych zaburzeń
centralnego układu nerwowego, wyniszczających zarówno ciało, jak i umysł. Japończycy
byli także masowymi ofiarami zatrucia kadmem. Kilkaset przypadków choroby itai-itai
(w dosłownym przekładzie „och-och”; nazwa pochodzi od jęków ofiar spowodowanych
bólem kości, które ulegają stopniowemu rozkładowi) stwierdzono w dolinie rzeki Jinzu,
gdzie zarówno woda, jak i gleba są przesycone związkami kadmu pochodzącymi
z położonych w górnym biegu rzeki kopalń i hut (Eckholm, 1980).

Minimalizacja powstających w toku pracy zawodowej zagrożeń dla zdrowia należy do tych
aspektów życia gospodarczego, które wymagają zdecydowanego zaangażowania władz
na każdym etapie zarządzania. Imperatyw zysku z reguły bywa sprzeczny
z imperatywem ochrony zdrowia pracowników — taka ochrona przecież kosztuje. Wiemy
jednak, jak krótkowzroczna jest polityka, która kieruje się wyłącznie chęcią zysku.
Dlatego tak bardzo ważne jest wypracowanie międzynarodowych norm ustalających
pewne standardy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. W epoce, w której wielkie
korporacje gotowe są lokalizować swoje zakłady produkcyjne wszędzie tam, gdzie widzą
szansę zysku, może się zdarzyć, że liberalne przepisy i normy warunków zdrowotnych
i zanieczyszczeń obowiązujące w jakimś kraju, okażą się niezwykle atrakcyjne dla
inwestorów.

Rozważne branie pod uwagę przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych względów
zdrowotnych zaowocuje po prostu zdrowszym społeczeństwem. Jak dotychczas, niestety,
żadne społeczeństwo nie potrafiło zlikwidować zarówno tradycyjnych, jak i najbardziej
nowoczesnych zagrożeń dla zdrowia. Co prawda bogatsze kraje, z jednej strony,
w znacznym stopniu zredukowały wiele z tzw. tradycyjnych chorób (np. ospa, dżuma),
ale z drugiej strony wytworzyły takie style życia i takie techniki, które także zagrażają
zdrowiu.

Patrząc globalnie, przeszło 1/3 ludności codziennie musi zmagać się z niedożywieniem
czy z chorobami wynikającymi z korzystania z wody niezdatnej do picia.
Aby można było mówić o rzeczywistej skuteczności strategii zdrowia, musi ona dotyczyć
wszystkich sytuacji i okresów w życiu człowieka — od poczęcia do śmierci. Na ten temat

6

Paradygmaty zdrowia

można by napisać obszerną rozprawę, gdyż każdy etap naszego życia — by toczyło się
ono bez zakłóceń — wymaga troski i wielu zabiegów, zarówno na płaszczyźnie osobistej,
jak i instytucjonalnej. W każdym społeczeństwie poczęciu i narodzinom powinny
towarzyszyć warunki sprzyjające przyjściu na świat zdrowego dziecka. Dobre warunki
sanitarne powinny być czymś oczywistym. Powinny być upowszechniane podstawowe
reguły dietetyki, tak by wykluczyć ryzyko niedożywienia, ale i przekarmiania. Od
najmłodszych lat do naszego dziennego jadłospisu należy dołączyć wysiłek fizyczny
i ruch.

Problem związany z zatruwaniem środowiska musi być rozważany przy tworzeniu
każdego nowego zakładu przemysłowego — zarówno dużego, państwowego, jak
i małego, prywatnego wytwarzającego „na własnym podwórku”.

Szeroko zakrojona walka z wszelkiego typu nałogami powinna być prowadzona
z konsekwencją i determinacją. Bardzo pomocne w odnoszeniu w tej dziedzinie sukcesów
jest promowanie osób, którym udało się zerwać z nałogiem. Takie działania zostały już
sprawdzone i przynoszą dobre rezultaty.

Coraz ostrzejsze wymogi stawiane przedsiębiorcom z pewnością zaowocują mniejszą
liczbą wypadków przy pracy oraz zdrowszymi pracownikami. Należy to zaliczyć do
pozytywów naszego wejścia do Unii Europejskiej. Z dużym prawdopodobieństwem można
sądzić, że dzięki temu nastąpi ograniczenie liczby zgonów wśród młodych 35–50-letnich
osób (szczególnie mężczyzn) z powodu zawałów, udarów czy choroby wieńcowej. Zaś
kondycja ludzi, którzy generalnie żyją dłużej, będzie o wiele lepsza od aktualnie
obserwowanej.

Osiąganie dobrego zdrowia nie wymaga bynajmniej jakiś przełomowych zmian
w badaniach medycznych, jakkolwiek nie można ich nie doceniać. Na drodze do tego celu
nie stoją również żadne nieprzezwyciężone przeszkody natury genetycznej. Niektóre
rodzaje schorzeń dziedzicznych utrudniają całkowitą eliminację ich wpływu na zdrowie.
Bardzo rzadko jednak się zdarza, by stan zdrowia konkretnej osoby był rzeczywiście
jednoznacznie zdeterminowany przez dziedziczność. Jak zauważa znany genetyk,
Theodosius Dobzhansky, geny determinują sposoby i mechanizmy reagowania, a nie
określone cechy czy właściwości (Dubos, 1965). Czynniki dziedziczności wpływają na
osobniczą podatność na schorzenia; na ogół jednak o tym, czy istotnie się
urzeczywistnią, przesądza oddziaływanie szeroko pojmowanego środowiska.

7

Paradygmaty zdrowia

Dla osiągnięcia istotnego polepszenia sytuacji zdrowotnej należy zdecydowanie piętnować
podstawowe przyczyny współczesnych schorzeń. Są nimi: nieprawidłowe ustroje
społeczne; wypaczone hierarchie wartości, chociażby takie, które znajdują
odzwierciedlenie w polityce inwestycyjnej; beztrosko wdrażane, szkodzące zdrowiu
technologie; bezrozumnie powielane przez nas samych schematy zachowań.

W krajach uboższych chodzi przede wszystkim o reformy społeczne prowadzące do
zmniejszenia stopnia niedożywienia, a także o gwarancję dostępu do czystej wody
i odpowiednich urządzeń kanalizacyjno-sanitarnych. Natomiast w krajach zamożniejszych
istotniejsze są przemiany wymagające wysiłku, by przełamać te elementy obyczajów,
które zdecydowanie nie służą zdrowiu. Jeśli takie nawyki, jak palenie papierosów,
systematyczne przejadanie się oraz życie bez ruchu i w ciągłym stresie, będą się
utrzymywać, to ogólnej sytuacji zdrowotnej nie da się poprawić ani na drodze najbardziej
nawet rygorystycznej kontroli zanieczyszczeń środowiska czy kontroli potencjalnie
toksycznych substancji chemicznych, ani dzięki dostępności najnowocześniejszych
środków i służb medycznych.

W 1976 roku Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ) ustaliła realistyczny, jak mniemała,
zestaw postulatów sanitarnych dla całego świata na lata 80. Udało się nakłonić ogół
państw do wydania ok. 35 mld dolarów na lepszy dostęp do czystej wody i rozwiązanie
problemu pozbywania się nieczystości w krajach rozwijających się. Problem jednak nie
został rozwiązany do końca. Nawiasem mówiąc, koszt wprowadzenia w życie tego
programu to mniej niż 1/40 światowych wydatków zbrojeniowych w tym czasie!

Ogromny wreszcie problem, w skali światowej, stanowią łatwo dostępne usługi związane
z planowaniem rodziny. Z punktu widzenia interesów jednostek niekontrolowana
rozrodczość niewątpliwie zagraża bytowi i dobrobytowi. Z punktu widzenia społeczeństw
taka sytuacja może podważyć wszelką skuteczność najusilniejszych nawet prób
zwalczania ekologicznych czynników chorobotwórczych. W krajach, gdzie liczba ludności
podwaja się co każde 25–30 lat, zadania związane z konstrukcją urządzeń uzdatniających
wodę i odprowadzających nieczystości przypominają zaiste syzyfowe prace.

Zarówno w bogatych, jak i w ubogich krajach osiąganie poprawy ogólnej sytuacji
zdrowotnej zależeć będzie nie tyle od zdobyczy nauk medycznych, ile od szeroko
pojętych przemian społecznych. Olbrzymie wydatki ponoszone na zwalczanie chorób
w znikomym wręcz stopniu wpływają na kształtowanie się zdrowia ogółu. Bardzo
kosztowne metody lecznicze, takie jak przeszczepianie narządów, sztuczne nerki
i heroiczne wysiłki leczenia raka, często umożliwiają uratowanie życia, na ogólne warunki

8

Paradygmaty zdrowia

zdrowotne wpływają jednak w stopniu niezauważalnym. W krajach rozwiniętych nakłady
przeznaczone na lecznictwo osiągnęły poziom, na którym zaczyna już działać prawo
malejących przychodów. Faktem jest, że warunki zdrowotne w wielu krajach rozwiniętych
polepszyły się w porównaniu choćby z minionym wiekiem. Jednakże co roku w tych
krajach miliony młodych ludzi umierają lub zostają dotknięte chorobą czy kalectwem.
W statystycznej dokumentacji historii postępu warunków zdrowotnych niewiele pociechy
mogą znaleźć rodzice dzieci dotkniętych białaczką, 40-letnie kobiety opuszczone przez
przedwcześnie zmarłych na zawał serca mężów czy córki i synowie zmarłych na raka
matek. Dlatego właśnie priorytetowe muszą być te działania, które mogą zapobiegać
przedwczesnym zgonom czy kalectwom ludzi młodych i w średnim wieku. „Jedna uncja
prewencji jest warta funta leków i zabiegów medycznych”.

Kształtowanie środowiska społecznego oznacza także działanie na rzecz realizacji przez
jednostki swych obowiązków wobec ogółu. Jeśli na społeczeństwach spoczywa
odpowiedzialność za wytworzenie sprzyjającego zdrowiu klimatu, to każdy z nas — także
w interesie społecznym — zobowiązany jest do ochrony swego zdrowia. Mój swobodny
wybór w kwestii zdrowia oznacza bowiem obciążenie innych z tytułu podatków i składek
ubezpieczeniowych. I logika, i ekonomika podpowiadają, że najlepszym sposobem walki
z zagrożeniami jest zapobieganie im.

Wszystkie formy życia kształtują się w toku naturalnego procesu ewolucji; ich utrzymanie
i przeżycie zależy od podstawowych cykli biologicznych, geologicznych i chemicznych
Ziemi. My, ludzie, jesteśmy pierwszym gatunkiem, który potrafił przekształcić istniejące
w przyrodzie systemy życia; pierwszym, który potrafił stać się dominującą siłą
motoryczną w procesie ewolucji.

Wydobywając naturalne zasoby, produkując i spalając, zakłócamy przepływ różnych
elementów przez glebę, oceany, organizmy żywe i atmosferę; zmieniamy biologiczne
i geologiczne oblicze Ziemi; wpływamy na klimat; wypieramy czy likwidujemy rozmaite
gatunki świata zwierzęcego i roślinnego. Stwarzamy nowe pierwiastki i związki; na skutek
najnowszych, przełomowych odkryć na polu technik genetycznych „zyskaliśmy” także
zdolność wytwarzania nowych czynników chorobotwórczych.

Według Rene Dubos, człowiek uruchamia nowe siły w tak szybkim tempie, że ich skutki
często dają mu się we znaki wcześniej, niż mógłby zastanowić się nad ewentualnymi
konsekwencjami własnych działań (Dubos, 1974).

9

Paradygmaty zdrowia

Troska o stan zdrowia musi być nieodłącznie związana z troską o środowisko naturalne
— świat przyrody ożywionej i nieożywionej — a także z interesowaniem się sposobem
wzajemnego traktowania się ludzi.

1.2. Warunki życia jako wyznaczniki zdrowia

Nie można uważać za zdrowe takiego społeczeństwa, którego znacząca część członków
jest sfrustrowana, nie mogąc zaspokoić podstawowych potrzeb, zaś młode pokolenie nie
dostrzega szansy na realizację swoich celów życiowych. Z pewnością nie jest też zdrowe
społeczeństwo, w którym wzrasta przestępczość, a młodzi — nawet ci, którzy deklarują
praktykujący katolicyzm — nie respektują wartości (Mariański, 1989). To tylko część
przykładów, które wskazują, że społeczeństwo polskie niedomaga. W tym momencie
należy podkreślić wagę i znaczenie rodziny jako wyznacznika zdrowia — przede
wszystkim psychicznego, a także w dużym stopniu zależnego od niego zdrowia
fizycznego. Używając przenośni — rodzina stanowi wyrzutnię, z której albo wystartuje do
celu dobrze przygotowany młody, zdrowy człowiek, albo tego celu chybi. Wobec tego
właśnie od kondycji rodziny — kondycji jej ciała i ducha — będzie zależeć zdrowie
społeczne. Somatycznie, psychicznie i moralnie zdrowe rodziny warunkują istnienie
i pomyślny rozwój społeczeństwa (narodu i państwa).

Pojęcie „warunki życia” dotyczy także dokonującej się transformacji ustrojowej i ściśle
z nią związanej drapieżności rodzącej się gospodarki rynkowej. Jeśli dodamy do tego brak
czytelnych, zawierających perspektywę poprawy warunków egzystencji, programów
gospodarczych i politycznych, niską efektywność działania wymiaru sprawiedliwości
i organów ścigania, a także system profilaktyki społecznej, zdrowotnej czy resocjalizacji,
to wyłaniający się obraz naszej rzeczywistości nie może napawać optymizmem.

Nie pozostaje zatem nic innego jak włączyć mechanizmy naprawcze. Każdy z nas
wyposażony jest w inteligencję, w bardzo wiele jej odcieni — umysłową, emocjonalną czy
organiczną, może więc, i powinien, wykorzystywać własny potencjał i uruchamiać
własne programy naprawcze. To działanie „na własnym podwórku” nie wyczerpuje
problemu warunków życia jako wyznaczników zdrowia. Wiodąca bowiem rola przypada
gospodarzom miast, miasteczek i wsi w zapewnianiu ludziom ich podstawowych
(mieszkaniowych, zdrowotnych) potrzeb. Towarzyszą temu odpowiednie przepisy prawne
(np. o strefach bez palenia tytoniu, o ograniczeniu hałasu, o zakazie pracy akordowej
w nocy); odpowiednie zmiany w miejscu zamieszkania (np. wykonanie przejścia nad
ruchliwą ulicą, wykorzystanie zieleni i stworzenie miniparku w na terenie osiedla) albo

10

Paradygmaty zdrowia

zmiany w miejscu pracy (poczynając od ergonomicznych stanowisk pracy, po
zaopatrzenie bufetu w żywność ekologiczną). Działania takie ułatwiają wprowadzenie
prozdrowotnych zachowań. Wciąż jeszcze słabo dostrzegamy powiązania człowieka
z warunkami życia, które tworzą: środowisko zawodowe, społeczne i przyrodnicze. Od
kilku już lat zaobserwowano, że w niektórych regionach kraju rzadziej występują
białaczki.

We wzroście liczby przypadków chorób serca i naczyń, a także chorób przewlekłych
spowodowanych wzrostem napięcia psychicznego i stresu, ogromną rolę odgrywają
czynniki wzmagające ich następstwa. Są nimi: hałas, pośpiech, brak ruchu, zaburzenia
snu, nieodpowiednie warunki pracy i nadmierne nią obciążenie, konflikty międzyludzkie,
niemożność zaspokojenia ambicji i realizacji dążeń. Wszystko to powoduje osłabienie
układu nerwowego, co z kolei prowadzi do zaburzeń czynnościowych, a w końcowej fazie
do narastania schorzeń określanych jako nerwice. Należy zwrócić zatem uwagę na
kłopoty, jakie mamy z przystosowaniem się do warunków współczesnego życia.

Zdecydowanie dominujące znaczenie dla zwalczania wszelkiego rodzaju napięć, a także
rodzących się z nich postaw nerwicowych, ma nasza własna reakcja na nie. Często
uważamy, że to nasze wyposażenie genetyczne jest odpowiedzialne za takie a nie inne
zachowanie. To prawda, ale tylko częściowa. Nie tylko bowiem mózg i ciało są pod
kontrolą genomu; w równym stopniu genom jest pod kontrolą mózgu i ciała. Na
włączanie i wyłączanie ludzkich genów może wpływać świadome lub nieświadome
działanie zewnętrzne. Spróbujmy zobaczyć lepiej to zagadnienie, rozważając problem
związany z cholesterolem. Słowo to kojarzy nam się negatywnie, a przecież ta
tłuszczopodobna substancja stanowi niezbędny składnik organizmu. Większość
cholesterolu jest wytwarzana w organizmie z produktów pochodzenia zwierzęcego; bez
niego niemożliwe byłoby przeżycie. Co najmniej 5 kluczowych hormonów powstaje
z cholesterolu, każdy o innym znaczeniu: progesteron, estradiol, aldosteron, testosteron
i kortyzol. Łącznie zwane są one steroidami. Pewnych syntetycznych lub anabolicznych
steroidów używa się, żeby pobudzić organizm do zwalczania stanu zapalnego lub
wykorzystuje się do rozbudowywania mięśni sportowców. W jednej z 23 par
chromosomów występujących w jądrach komórek naszego ciała — w chromosomie 10
— znaleziono gen (nazwany CYP 17), który odpowiada za wytwarzanie enzymu
umożliwiającego zamianę cholesterolu w estradiol, testosteron i kortyzol.

Jeśli chodzi o kortyzol, to używają go wszystkie układy w organizmie. Można powiedzieć,
że jest to hormon, który dosłownie integruje ciało i umysł przez zmianę konfiguracji
mózgu. Wpływa on na układ odpornościowy, na zmianę wrażliwości oczu, uszu i nosa;

11

Paradygmaty zdrowia

zmienia rozmaite funkcje organizmu. Kiedy w żyłach pojawia się dużo kortyzolu, człowiek
jest — z definicji — w stresie. Kortyzol i stres to praktycznie synonimy. Należy tu
rozróżnić stres krótko- i długotrwały, gdyż zupełnie odmienne są w obu przypadkach
reakcje organizmu. Czynniki powodujące krótkotrwały stres pobudzają natychmiastowy
wzrost poziomu adrenaliny (wydzielana przez nadnercza) i noradrenaliny (wytwarzana
głównie w zakończeniach nerwów współczulnych) — hormonów, które powodują m.in.
przyspieszone bicie serca i marznięcie stóp. Przygotowują one organizm do walki lub
ucieczki w nagłych sytuacjach. W przypadku długotrwałego stresu poziom kortyzolu
wzrasta trwale. Taka sytuacja jest o wiele groźniejsza, gdyż kortyzol upośledza
aktywność komórek układu immunologicznego, obniżając tym samym odporność
organizmu. Osoba skacząca na linie z wysokiej wieży czy wybierająca stresującą pracę
podnosi sobie poziom kortyzolu, który krążąc w organizmie będzie włączał lub wyłączał
różne geny. To nie my jesteśmy zatem na łasce wszechmocnych genów, to nasze geny
są często na naszej łasce.

Wiele informacji o sposobie, w jaki zachowanie zmienia ekspresję genu, pochodzi z badań
nad małpami. We wschodniej Afryce żyje stado pawianów, u których bardzo dokładnie
badano poziom kortyzolu we krwi. Kiedy pewien młody pawian przyłączył się do stada,
stał się bardzo agresywny, walcząc o miejsce w hierarchii. Nastąpił ostry wzrost poziomu
kortyzolu w jego krwi i we krwi niechętnych mu gospodarzy. W miarę wzrostu poziomu
kortyzolu i testosteronu spadała liczba limfocytów. Układ odpornościowy pawiana ponosił
koszty jego zachowania. Równocześnie we krwi obserwowano coraz mniejszą frakcję HDL
cholesterolu (to tzw. dobry cholesterol). Taki spadek to klasyczny przykład miażdżycy
naczyń wieńcowych. Swoim zachowaniem pawian ten nie tylko zmieniał poziom
hormonów, a więc ekspresję genów, ale podnosił też przez to ryzyko zarówno infekcji,
jak i chorób naczyń wieńcowych. W ogrodach zoologicznych zatkane tętnice mają te
małpy, które stoją najniżej w hierarchii. Żyją w ciągłym stresie, tyranizowane przez
wyższych rangą towarzyszy, mają: dużo kortyzolu we krwi, mało serotoniny w mózgu,
stale osłabiony układ odpornościowy, a w ich naczyniach wieńcowych odkładają się złogi
tłuszczowe.

Ludzie bardzo przypominają małpy. Odkrycie, że małpy o niskim statusie zapadają na
choroby serca przyszło wkrótce po bardziej zaskakującym odkryciu, że pracownicy
brytyjskiej administracji państwowej także zapadają na choroby serca proporcjonalnie do
swojej pozycji zawodowej. Długofalowe badanie obejmowało 17 tysięcy zatrudnionych!
Wyłonił się niewiarygodny wniosek: status w miejscu pracy był lepszym wskaźnikiem
prawdopodobieństwa zawału niż otyłość, palenie i wysokie ciśnienie krwi.

12

Paradygmaty zdrowia

Ryzyko zawału u dozorcy (praca o niskim prestiżu) było czterokrotnie wyższe niż u szefa
administracji na szczycie drabiny! Podważa to niemal wszystko, co kiedykolwiek
słyszeliśmy o chorobach serca. Spycha cholesterol na margines (wysoki poziom
cholesterolu jest czynnikiem zagrożenia, ale tylko u ludzi z genetycznymi
predyspozycjami do jego podwyższonego poziomu; co więcej — u tych ludzi nawet
korzyści z obniżenia spożycia tłuszczu są nieduże). Usuwa na drugi plan dietę, palenie
i ciśnienie — wszystkie fizjologiczne przyczyny tak często podkreślane przez medycynę.
Usuwa też dawną i w dużej mierze zdyskredytowaną koncepcję, że stres i zawał idą
w parze z wyczerpującą pracą lub zamiłowaniem do ryzyka — to tylko ziarno prawdy.

Teraz nauka wysuwa inny czynnik, niefizjologiczny, związany ściśle z zewnętrznym
światem — status naszej pracy. To, co psychiczne, poprzedza to, co fizyczne. Umysł
napędza ciało, które napędza genom.

Testosteron jest równie sprawny w tłumieniu układu odpornościowego jak kortyzol.
Wyjaśnia to, dlaczego u wielu gatunków samce zapadają na więcej chorób i częściej
umierają. Ciśnie się wobec tego pytanie, dlaczego organizmy są zaprojektowane tak, by
hormony steroidowe osłabiały ich odporność. Oznacza to przecież, że przeżywając stresy
życiowe, człowiek staje się bardziej narażony na infekcje, raka i choroby serca. Przecież
to jest kopanie leżącego! Dlaczego? Jak dotąd, nie wyjaśniono tego, wydaje się,
nielogicznego działania naszego organizmu.

Na ogół zakłada się, że stres jest czymś z zewnątrz, że jest nim właśnie pośpiech, hałas
i chaos. To błędny punkt widzenia; stres jest w nas! Doktor Daniel X. Freiedman,
autorytet w dziedzinie stresu, uważa, że stres jest sprzężonym działaniem ciała i umysłu,
które obejmuje ocenę zagrożenia i dostosowanie do niego reakcji. Proces, który
uruchamia ten mechanizmem nazywa percepcją zagrożenia, nie samym zagrożeniem
(Deepak, 1994).

Doskonale wie o tym psychologia, od dawna przekonując nas, iż sposobem na
opanowanie emocji jest wiara we własne siły, zdolności, ideały. Ludzie charakteryzujący
się głęboką wiarą, w szerokim rozumieniu tego słowa, są odważniejsi i lepiej radzą sobie
z przeciwnościami, trudnościami i napięciami. Inaczej mówiąc, człowiek obdarzony wiarą
jest ufny, czuje się dobrze zakorzeniony w życiu; jego zdrowie najczęściej nie szwankuje.
Znajdziemy także w jego postawie ukochanie wizji rzeczy, które mają dopiero nastąpić,
nie czuje on przesadnego strachu na myśl, że tego wszystkiego może nie być, że może
ulec i ulegnie niebytowi czy zniszczeniu.

13

Paradygmaty zdrowia

Pragnę przytoczyć w tym miejscu przykład z życia potwierdzający powyższe stwierdzenia.
W czasopiśmie „Reader’s Digest”, w artykule Uratuję serce męża, opisano, jak pewna
kobieta dzięki swej wierze, miłości i desperacji — wygrała. „Kiedy Jean dowiedziała się,
że lekarze nie dają Floydowi nadziei, postanowiła — uratuję serce męża”. Dziś, po
10 latach od wystąpienia zawału, po 3-krotnym wstawieniu by-passów, gdy lekarze nie
dawali już szans na przyszłość, Jean nie wiedziała, co jeszcze może zrobić, by mu pomóc.
Była nauczycielką, nie lekarką. Jednak postanowiła — „muszę ocalić mężczyznę, którego
kocham”. I udało się!.

W jednym z licznych fachowych czasopism, które przegląda, kobieta znajduje informację
o nowych metodach leczenia wieńcówki. Chorym z niedokrwieniem kończyn dolnych
(z powodu zwężenia tętnic) wstrzyknięto geny, które spowodowały wytworzenie nowych
naczyń krwionośnych. Taki właśnie zabieg wykonano u męża Jean. Badania potwierdziły,
że ze starych naczyń krwionośnych wyrosła siatka nowych naczyń włosowatych
dostarczających krew do serca.

Czytając tę historię, trzeba zgodzić się ze słowami Johanna Wolfganga Goethego, że
„własna wola czyni człowieka wielkim lub małym”. Nie bez powodu w artykule tym nacisk
został położony na psychiczną stronę ludzkich zachowań; kolejny raz potwierdza się
obserwacja, jak wielką siłę ma niematerialna część istoty ludzkiej.

1.3. Przykłady i zakresy polityki zdrowotnej

Problem złożoności i szerokiego zakresu polityki zdrowotnej został już dość dawno
dostrzeżony w literaturze. Wykorzystując znaną koncepcję „pól zdrowia” Lalonde’a,
w dokumencie przedstawiającym cele europejskiej strategii „Zdrowie dla wszystkich”
zaproponowano, by polom tym odpowiadały specyficzne rodzaje polityki zdrowotnej,
takie jak:
 polityka kształtująca zachowania prozdrowotne,
 polityka zajmująca się ochroną środowiska,
 polityka dotycząca organizacji opieki zdrowotnej.

Te trzy rodzaje polityki muszą być z kolei wspierane polityką opartą na budowaniu
zaplecza naukowego. Jak to jednak często w życiu bywa, problemy przerastają projekty.
Dotyczy to — przykładowo — wprowadzania na rynek i dystrybucji nowych leków, nowej
aparatury czy urządzeń wykorzystywanych w leczeniu i diagnostyce. Zachodzi tu często
sytuacja taka, że pierwsze etapy związane ze wspomnianą produkcją finansują sami

14

Paradygmaty zdrowia

wytwórcy, oczekując, że zakup tychże leków i aparatury będzie finansować już sektor
państwowy.

Wszystko, co dotyczy opieki zdrowotnej, musi znajdować się w kręgu zainteresowań
polityki państwa. Chodzi o wytyczenie zakresu działania dla właściwych instytucji.
W większości krajów są to instytucje monopolistyczne. Zakres ich zainteresowań
obejmować będzie: organizację i finansowanie opieki zdrowotnej, przygotowywanie kadry
i jej rozmieszczenie, ustalanie zakresu swobody profesjonalistów i reguł jej ograniczania
przez administrację, rozwój infrastruktury.

Na poziomie strategicznym zapadają rozstrzygnięcia dotyczące co najmniej trzech
kategorii spraw. Po pierwsze — ustala się kształt jednostek organizacyjnych, które będą
wykonawcami polityki zdrowotnej, sposoby ich kierowania i wzajemne powiązania. Po
drugie — definiuje się zasady indywidualnej odpowiedzialności obywateli za zdrowie.
Szczególnym aspektem tego problemu jest określenie reguł odpłatności za różnego
rodzaju usługi. Po trzecie — określa się priorytetowe cele, zadania i programy ochrony
zdrowia (Karski, 1999). Jest bardzo ważne, by dokumentom, które mają obowiązywać,
towarzyszyły decyzje o źródłach finansowania proponowanych do realizacji zadań.

Dobrze funkcjonująca polityka zdrowotna wymaga ustalonych prawem norm. Są to
normy konstytucyjne i niektóre normy ustawowe. To ogromnie ważny moment
w procesie legislacyjnym, gdyż decyduje on o sensownej pracy struktur państwowych
chroniących zdrowie społeczeństwa.

Formułowanie programów zdrowotnych należy do ważnych działań na pośrednich
poziomach polityki zdrowotnej. Wykorzystuje się tu wnioski z analiz epidemiologicznych,
dotyczące wysokiej umieralności lub niesprawności grup ludzi, tak by móc skutecznie
działać, to znaczy doprowadzać do przerwania łańcucha zależności prowadzących do
złych skutków zdrowotnych. Znajomość i dostępność metod pozwalających rozwiązywać
dany problem zdrowotny to zatem warunek niezbędny w budowaniu programu
zdrowotnego.

Treść polityki zdrowotnej kraju staje się czytelna dopiero wtedy, gdy można z łatwością
odtworzyć pełen cykl decyzyjny, obejmujący wszelkie rozstrzygnięcia, od najniższego
poziomu począwszy. Czytelne cele deklarowane w programie decydują o sukcesach
każdej polityki zdrowotnej. Bez tego wysuwanie problemu racjonalności polityki staje się
bezprzedmiotowe.

15

Paradygmaty zdrowia

Polityka zdrowotna w Polsce
Istnieją pewne ogólne zasady, według których funkcjonuje wydolna opieka zdrowotna. Po
pierwsze, niezbędny jest wielowymiarowy model poznawczy i możliwość korzystania ze
skutecznych narzędzi. Po drugie, muszą być precyzyjnie skonstruowane cele
strategiczne, którym wszystkie inne działania będą podporządkowane. Po trzecie, jak
w dobrym wywiadzie, konieczne są dobre informacje, by móc je właściwie wykorzystać.

W połowie lat 80. została przygotowana polska wersja europejskiej strategii „Zdrowie dla
wszystkich”. W najnowszej wersji (a było ich kilka) przyjęto, że realizatorami programu
są wszystkie podmioty życia publicznego, a więc nie tylko instytucje rządowe, ale także
władze samorządowe oraz podmioty prywatne podejmujące działania o skutkach
zdrowotnych. Stąd idea uświadamiania decydentom (w różnych sektorach i instytucjach),
że ich działania będą miały wpływ na stan zdrowia populacji. Jednakże, mimo
deklarowanej równorzędności uczestników, realizacja programu została skierowana
głównie do społeczności lokalnych. To rodzi poważne obawy co do możliwości
wykonawczych przygotowywanych programów, ponieważ społeczności lokalne są
suwerenne w podejmowaniu decyzji o zadaniach, które chcą realizować.

Obecnie ustawy o samorządach zobowiązują je do realizacji celów wskazanych
w programie. Dobrze wiemy jednak, że realizacja tejże polityki napotyka wciąż na brak
zrozumienia kolejnych rządów. Efekty tego odczuwamy często na własnej skórze.

16

Paradygmaty zdrowia

2. Wczoraj i dziś Narodowego Programu Zdrowia

Rozdział ten wywoła zapewne tzw. mieszane uczucia. Wynika to z prostego faktu
rozziewu między piękną, budującą teorią a przygnębiającą czasem rzeczywistością. Nie
chcemy jednak tracić nadziei i wierzymy, że nastąpi wreszcie taki czas, kiedy to, co
zostało zapisane w kolejnych, ulepszanych programach, naprawdę przełoży się na pracę
szpitali, poradni, szkół, zakładów pracy itd. Przełoży się także na stan naszej
świadomości, byśmy, idąc po pomoc, nie musieli zastanawiać się, czy rzeczywiście ją
otrzymamy, a jeśli tak, to w jakim zakresie i wydaniu.

Jak już wspomnieliśmy, odzewem ze strony rządu polskiego na nową strategię działań na
rzecz zdrowia przedstawioną przez WHO pod nazwą „Zdrowie dla wszystkich” było
przygotowanie programu (1987) „Polski Program Zdrowie dla Wszystkich w roku 2000”.
Zawierał on 7 priorytetowych celów zdrowotnych oraz tzw. zadania (w liczbie 14),
określane też głównymi kierunkami programowymi.

W roku 1990 opracowano pierwszą wersję programu nazwanego Narodowym Programem
Zdrowia (NPZ). Koncepcyjnie był zbliżony do programu z 1987 roku. Zawierał dwie grupy
celów.
1. Strategiczne — zmniejszenie umieralności i rozpowszechnienia tzw. chorób
cywilizacyjnych (chorób układu krążenia, nowotworów, chorób zawodowych itd.).
2. Operacyjne — zmniejszenie ryzyka chorób wynikających z niewłaściwego
postępowania (palenie papierosów, zła dieta, brak regularnego wysiłku fizycznego)
i z zanieczyszczonego środowiska, a także usprawnienie diagnostyki i działań
naprawczych w stosunku do głównych problemów zdrowotnych.

W roku 1993 znowelizowano NPZ i opublikowano drugą jego wersję. Obecnie obowiązuje
w kraju wersja NPZ obejmująca lata 1996–2005, której celem nadrzędnym jest „poprawa
zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności”.

Głównymi kierunkami działań są:
 zmiany dotyczące stylów życia,
 kształtowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska życia, pracy i nauki,
 zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.

Ponadto wyznaczono 18 celów operacyjnych, wśród nich wiele o ogromnym ciężarze
gatunkowym, jak na przykład cel 6. mówiący o „zwiększeniu skuteczności edukacji

17

Paradygmaty zdrowia

zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia”. Uznano ten cel za
odnoszący się do wszystkich wymienionych tu kierunków działań.

Konstrukcja tego programu jest spójna z koncepcją i strategią promocji zdrowia zawartą
w Karcie Ottawskiej. Szczególną uwagę zwrócono na:
1. Czynniki warunkujące zdrowie:
 warunki dla zdrowia, takie jak pokój, system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby

materialne, bezpieczeństwo, mieszkania, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość
społeczna,

 „koło czynników zdrowia” (Lalonde, 1995),
 poczynania wpływające na zmianę stylu życia, środowiska i funkcjonowania służby

zdrowia.

2. Potrzebę budowania zdrowotnej polityki publicznej. Przyjęto założenie, że każda

polityka gospodarcza i społeczna (np. edukacja, bezpieczeństwo socjalne, transport
itd.) ma związek ze zdrowiem, musi więc być budowana na wszystkich szczeblach
i przez wszystkie podmioty życia publicznego.

3. Potrzebę „wpisania” zdrowia w systemy społeczne, takie jak np. polityka, nauka,

ekonomia, rodzina itd. i istniejące w nich organizacje — przez zintegrowanie zdrowia
z podstawowymi celami danego systemu/organizacji. Wykorzystano tu koncepcję
Grossmana i Scali (Promocja zdrowia a rozwój..., 1997). Nie może istnieć odrębny
system dla zdrowia.

Istotę skuteczności działań w promocji zdrowia stanowi współdziałanie i uczestnictwo
w niej ludzi, budowanie związków i współpracy między sektorami, dyscyplinami,
decydentami i wykonawcami (Kickbusch, 1995).

To od nas samych zależeć będzie, czy w działaniach na rzecz zdrowia dążyć będziemy do
znalezienia wspólnych i optymalnych rozwiązań, czy też, niechlubnym wzorem lat
poprzednich, zaczniemy wkrótce prace nad kolejną nowelizacją pozornie realizowanego
Narodowego Programu Zdrowia.

Należy podkreślić, że osobnym zagadnieniem związanym z programami zdrowotnymi jest
program stworzony dla osób niepełnosprawnych. Osoby z niepełnosprawnością stanowią
około 10% aktualnego społeczeństwa Unii Europejskiej, co oznacza, że we wszystkich
krajach Wspólnoty żyje blisko 37 mln niepełnosprawnych osób. Po dołączeniu do Unii
nowych państw liczba ta zbliży się do 50 mln osób. Jeśli dodamy do niej rodziny tych
osób, powstanie ogromna rzesza ludzi, dla których problem niepełnosprawności jest
codziennością.

18

Paradygmaty zdrowia

W roku 2001 powstała przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
„Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia” zwana ICF
(International Classification of Functioning, Disability of Health). Niepełnosprawność
rozumiana jest nie tyle jako rezultat uszkodzenia czy stanu zdrowia, ale raczej jako
wynik barier, na jakie osoba napotyka w środowisku. ONZ wywarła ogromny wpływ na
politykę i działania na rzecz osób niepełnosprawnych w unijnych krajach europejskich.

Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych uchwalone
w 1993 roku do dziś stanowią wzór dla państw Unii. Wszystkie podejmowane przez Unię
działania są oceniane także w kontekście interesów osób niepełnosprawnych (Wapiennik,
Piotrowicz, 2002).

Strategia UE wobec niepełnosprawności dotyczy wielu dziedzin. Do kluczowych
problemów należą:
 walka z dyskryminacją,
 budowanie otwartego społeczeństwa i poprawa dostępu do szeroko rozumianego

otoczenia,

 przeciwdziałanie społecznej marginalizacji.

Działania podejmowane są we wszystkich ważnych sferach życia: zatrudnieniu, edukacji,
zabezpieczeniu socjalnym, mieszkalnictwie, dostępie do dóbr, usług, informacji.
Dla przykładu, wprowadzono nowe przepisy mające chronić przed sytuacją, w której dana
osoba nie znajduje pracy tylko dlatego, że jest niepełnosprawna, mimo że ma
odpowiednie kwalifikacje. Ponadto stwarza się szersze możliwości zatrudnienia tych osób
w tzw. środowisku chronionym. W UE dzieci niepełnosprawne mają prawo do nauki
z innymi dziećmi. Na naukę dziecka w szkole specjalnej zawsze muszą wyrazić zgodę
rodzice. Szkoły te mają obowiązek zapewniać ten sam poziom edukacji co szkoły ogólne.
Rok 2003 ogłoszono w Unii Rokiem Osób z Niepełnosprawnością. Gest ten ma być
początkiem zmian prowadzących do pełnego poszanowania ich praw we wszystkich
dziedzinach życia.

19

Paradygmaty zdrowia

Bibliografia

1. Auksologia a promocja zdrowia, 1997: (red.) A. Jopkiewicz, Kieleckie Towarzystwo

Naukowe, Kielce.

2. Barnard K. i wsp., 1996: Zdrowie publiczne: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo

Vesalius, Kraków.

3. Bejnarowicz J., 1994: Choroby układu krążenia, Instytut Kardiologii, Warszawa.
4. Bureś R., 1962: Wstęp do teorii ochrony zdrowia, PZWL, Warszawa.
5. Deepak C., 1994: Twórzmy zdrowie, PWN, Warszawa.
6. Deepak C., 1996, Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, Wydawnictwo

W.A.B., Warszawa.

7. Dubos R., 1965: Man Adapting, Yale University Press, New Haven.
8. Dubos R., 1974: Man Adapting, opracowanie przedstawione na sympozjum

„Endangered Species”, San Francisco.

9. Eckholm E. P., 1980: Człowiek i środowisko, PWE, Warszawa.
10. Elementy psychologii zdrowia, 1996: (red.) G. Dolińska-Zygmunt, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

11. Formański J., 1998: Psychologia, PZWL, Warszawa.
12. Elementy psychologii zdrowia, 1996: (red.) G. Dolińska-Zygmunt, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

13. Karski J., 1999: Promocja zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
14. Kickbusch J., 1990: A Strategy for Health Promotion. A Description of the Health

Promotion Programme of the WHO Regional Office for Europe, Copenhagen.

15. Kickbusch J., 1995:An Overwiew to the Settings Based Approaches to Health

Promotions, Conference Report: The Settings–Based Approach to Health Promotion,
Hertfordshire Health Promotion, England, 1995.

16. Koźmińska-Kubarska A., 1987: Pielęgnowanie zdrowia i urody, PZWL, Warszawa.
17. Lalonde M., 1995: A New Perspective on the Health of Canadians — 21 years later,

[in:] Where Social Values and Personal Worth Meet. Proccedings of the International
Health Promotion Conference, (ed.) M. J. Wilkinson, Brynel University, London.

18. Mariański J., 1989: Konsumizm jako styl życia w ocenie społecznego nauczania

Kościoła, „Zeszyty Naukowe KUL” nr 1/2, KUL, Lublin.

19. Martin P., 2000: Mózg, który szkodzi: mózg, zachowanie, odporność i choroba, Dom

Wydawniczy Rebis, Poznań.

20. McPherson A., 1997: Problemy zdrowotne kobiet, Wydawnictwo Springer, PWN,

Warszawa.

21. Pić J., 1997: Trójkąt zdrowia, Wydawnictwo Hizop. Cieszyn.

20

Paradygmaty zdrowia

22. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1997: (red.) L. Wołowicka, część 12,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

23. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 13,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

24. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 14,

Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.

25. Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny, 1997: tłum. B. Woynarowska, Instytut

Matki i Dziecka, Warszawa.

26. Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia, 1994: (red.)

J. Karski, Z. Słońska, B. Wasilewski, Wydawnictwo Sanmedia, Warszawa.

27. Przesmydzka-Kamińska J., 1994: Refleksje nad etycznymi i teoretycznymi

podstawami pomocy psychologicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław.

28. Puchalski K., 1990: Kryteria zdrowia i choroby, [w:] Gniazdowski A.: Zachowania

zdrowotne, Instytut Medycyny Pracy, Łódź.

29. Simonton O. C., 1996: Powrót do zdrowia; pozytywny program zdrowia dla osób

dotkniętych chorobą nowotworową, Wydawnictwo Ravi, Łódź.

30. Styl życia a zdrowie: dylematy teorii i praktyki, 1995: (red.) Z. Czaplicki, W. Muzyka,

Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Olsztyn.

31. Tomaszewski T., 1984: Ślady i wzorce, WSiP, Warszawa.
32. Viliams A., 1980: Health Service Obiectives, Kings Fund. Centre, London.
33. Wapiennik E., Piotrowicz R., 2002: Niepełnosprawny — pełnosprawny obywatel

Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa.

21

Paradygmaty zdrowia

Literatura podstawowa

1. Deepak C., 1994: Twórzmy zdrowie, PWN, Warszawa.
2. Formański J., 1998: Psychologia, PZWL, Warszawa.
3. Karski J., 1999: Promocja zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.

Literatura uzupełniająca

1. Bejnarowicz J., 1994: Choroby układu krążenia, Instytut Kardiologii, Warszawa.
2. Bureś R., 1962: Wstęp do teorii ochrony zdrowia, PZWL, Warszawa.
3. Dubos R., 1965: Man Adapting, Yale University Press, New Haven.
4. Dubos R., 1974: Man Adapting, opracowanie przedstawione na sympozjum

„Endangered Species”, San Francisco.

5. Eckholm E. P., 1980: Człowiek i środowisko, PWE, Warszawa.
6. Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny, 1997: tłum. B. Woynarowska, Instytut

Matki i Dziecka, Warszawa.

7. Kickbusch J., 1990: A Strategy for Health Promotion. A Description of the Health

Promotion Programme of the WHO Regional Office for Europe, Copenhagen.

8. Kickbusch J., 1995:An Overwiew to the Settings Based Approaches to Health

Promotions, Conference Report: The Settings–Based Approach to Health Promotion,
Hertfordshire Health Promotion, England, 1995.

9. Lalonde M., 1995: A New Perspective on the Health of Canadians — 21 years later,

[in:] Where Social Values and Personal Worth Meet. Proccedings of the International
Health Promotion Conference, (ed.) M. J. Wilkinson, Brynel University, London.

10. Mariański J., 1989: Konsumizm jako styl życia w ocenie społecznego nauczania

Kościoła, „Zeszyty Naukowe KUL” nr 1/2, KUL, Lublin.

11. Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia, 1994: (red.)

J. Karski, Z. Słońska, B. Wasilewski, Wydawnictwo Sanmedia, Warszawa.

12. Przesmydzka-Kamińska J., 1994: Refleksje nad etycznymi i teoretycznymi

podstawami pomocy psychologicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław.

13. Puchalski K., 1990: Kryteria zdrowia i choroby, [w:] Gniazdowski A.: Zachowania

zdrowotne, Instytut Medycyny Pracy, Łódź.

22

Paradygmaty zdrowia

23

14. Tomaszewski T., 1984: Ślady i wzorce, WSiP, Warszawa.
15. Viliams A., 1980: Health Service Obiectives, Kings Fund. Centre, London.
16. Wapiennik E., Piotrowicz R., 2002: Niepełnosprawny — pełnosprawny obywatel

Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa.