Nikita Chruszczow – z ćwoka car –

Antoni Zambrowski

Aktualizacja: 2011-10-17 1:50 pm

Nikita Chruszczow był pierwszym władcą Związku Sowieckiego epoki postalinowskiej i zarazem
jednym z najbliższych współpracowników Stalina w ostatnim okresie jego rządów. Do historii

światowej przeszedł przede wszystkim jako inicjator i zarazem wykonawca pomysłu wygłoszenia
tajnego referatu o kulcie jednostki na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 roku oraz jawnego już

referatu o zbrodniach Stalina na XXII zjeździe KPZR w październiku 1961 roku. Wcześniej jednak
zapisał się jako jeden z najbardziej gorliwych uczestników inicjowanych przez Stalina krwawych

czystek “wrogów ludu” w Moskwie i na Ukrainie.

Od najmłodszych lat wytrwale piął się w górę

Nikita Chruszczow urodził się 5 kwietnia 1894 roku w dużej wsi (po rosyjsku “sjeło”) Kalinowka powiatu
dmitrijewskiego kurskiej guberni (na etnicznych terenach rosyjskich graniczących z Ukrainą) w ubogiej
chłopskiej rodzinie. Ochrzczono go w miejscowej prawosławnej cerkwi. Od 12. roku życia był wiejskim
pastuchem. Przez jedną zaledwie zimę uczęszczał do miejscowej wiejskiej szkoły, gdzie jako tako
opanował rosyjski elementarz. Z poprawnym pisaniem do końca życia było u niego krucho.

W roku 1908 jego ojciec Sjergiej Chruszczow przeprowadził się do pobliskiego Zagłębia Donieckiego na
Ukrainie stanowiącej w owym czasie część składową Imperium Rosyjskiego zwaną urzędowo
Małorosją. W 1912 roku Nikita podjął pracę ślusarza w przedsiębiorstwie remontującym sprzęt górniczy
w kopalniach oraz zakładach przemysłowych Zagłębia. W latach 1917 – 1919 czyli w czasach wojny
domowej i panującego w miastach głodu wrócił do rodzinnej wsi i został przewodniczącym miejscowego
komitetu biedoty. Komitety biedoty były organizowane przez bolszewików jako przeciwwaga do rad
wiejskich, gdyż w miejscowych sowietach (wiejskich radach), nominalnie sprawujących władzę w
terenie, bolszewicy nie zawsze mieli odpowiedni posłuch. W 1918 roku wstąpił do partii bolszewickiej –
RKP(b). Walczył w szeregach słynnej I Konnej Armii dowodzonej przez Budionnego i Woroszyłowa,
gdzie był sekretarzem organizacji partyjnej w jednym z pułków. Po demobilizacji w 1920 roku
skierowany do pracy umysłowej (urzędniczej) w Zagłębiu Donieckim. Wobec ewidentnych braków w
wykształceniu został skierowany w 1921 roku na tzw. rabfak przy technikum, czyli do klasy dla
młodzieży robotniczej uzupełniającej wykształcenie w zakresie szkoły średniej. Został aktywistą
partyjnym w technikum, poświęcając cały czas pracy partyjnej kosztem nauki. Dzięki temu otrzymał
papiery o ukończeniu technikum bez widocznych postępów w czytaniu, a zwłaszcza pisaniu. Jako
sekretarz organizacji partyjnej technikum podczas prowadzonej w całej RKP(b) dyskusji partyjnej zajął
stanowisko popierające tzw. lewicową opozycję, czyli koncepcje polityczne głoszone przez Lwa
Trockiego. Prawdopodobnie dostosował się do panujących w jego okolicy poglądów. Po porażce
Trockiego Chruszczow prędko zmienił zdanie, złożył w 1924 roku samokrytykę i nawet został
sekretarzem komitetu rejonowego partii. Mimo to skorzystał z obecności na okręgowej konferencji
partyjnej sekretarza generalnego komunistycznej partii Ukrainy Łazaria Kaganowicza i poskarżył się mu
na stosowane wciąż wobec niego szykany za ów błąd młodości. Dzięki wstawiennictwu Kaganowicza
Chruszczow awansował na pracownika aparatu KC KP(b)U i został zatrudniony w ówczesnej stolicy
sowieckiej Ukrainy Charkowie. (bolszewicy przenieśli stolicę do Charkowa, który był blisko granicy
Federacji Rosyjskiej i zapewniał lepszą kontrolę militarną niż położony bardziej na zachód Kijów).

Dalszy ciąg kariery aż w Moskwie

W roku 1929 Chruszczow został skierowany do Moskwy na studia do Akademii Przemysłowej. Komisja
egzaminacyjna odrzuciła jego kandydaturę ze względu na jego faktyczny analfabetyzm, ale pomogła

1

ponownie protekcja Kaganowicza. Kaganowicz w tym czasie był już sekretarzem partyjnym Moskwy i on
mianował Chruszczowa po zaledwie półrocznej nauce w Akademii sekretarzem organizacji partyjnej
Akademii. Był to ważny szczebel w karierze partyjnej Nikity Chruszczowa, gdyż dzięki temu zawarł on
bliższą znajomość z żoną Stalina – Nadieżdą Alliłujew, studiującą w tej samej Akademii. Dzięki tej
znajomości Chruszczow był zapraszany do mieszkania Stalina. Zgodnie z duchem czasu Chruszczow
demonstrował swą bolszewicką czujność, wypatrując wszędzie gdzie tylko się dało ukrytych “wrogów
ludu”. Wielu z nich musiało porzucić studia. Dzięki temu już w styczniu 1931 roku został sekretarzem
organizacji rejonowej (dzielnicowej) WKP(b), co mu dało jeszcze większe pole działania przeciwko
wrogom partii. Po roku był już II sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, po kolejnych
dwóch latach – w styczniu 1934 roku awansował na stanowisko I sekretarza MKM, zaś w marcu 1935
roku zastąpił Łazaria Kaganowicza na stanowisku I sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego.
Wówczas ujawniono informacje o udziale Chruszczowa w opozycji trockistowskiej, ale Stalin
zbagatelizował ten fakt i polecił ukryć kompromitujące szczegóły biografii przed delegatami konferencji
partyjnej.

Awans Chruszczowa zbiegł się z paroksyzmem czystki przeciwko “wrogom ludu” prowadzonej przez
szefa NKWD Nikołaja Jeżowa. Ostrze “jeżowszczyzny” skierowane było m.in. przeciwko mieszkającym
w ZSRR Polakom, w tym polskim komunistom. Chruszczow, choć był etnicznym Rosjaninem i taki zapis
miał w urzędowych papierach, też przeżył wówczas chwilę grozy, kiedy Stalin na podstawie donosu
Jeżowa zarzucił mu, iż jest z pochodzenia Polakiem i jego prawdziwe nazwisko brzmi Chruszczewski.
Nie wykluczone, że było to – obok zamiaru zrobienia kariery po trupach podwładnych – motywem jego
gorliwości w czystce. Tak czy owak Chruszczow był gorliwym inicjatorem represji wobec ludzi uznanych
za podejrzanych, zwłaszcza w szeregach aparatu partyjnego. W latach 1936-37 w Moskwie NKWD
aresztowało 55.741 osób. Spośród 38 sekretarzy Moskiewskiego Komitetu Miejskiego oraz
Obwodowego aresztowano 35, spośród 146 sekretarzy komitetów rejonowych (dzielnicowych)
aresztowano 136.

Pogromca burżuazyjnych nacjonalistów na Ukrainie

W sierpniu 1937 roku do Kijowa przybyli z Moskwy ówczesny premier ZSRR Wiaczesław Mołotow,
Nikita Chruszczow oraz szef NKWD Nikołaj Jeżow. Zwołali oni plenum KC KP(b) Ukrainy i
zaproponowali usunięcie ze wszystkich kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych
dotychczasowych przywódców republiki. Na stanowisko I sekretarza KC zaproponowano Nikitę
Chruszczowa. Gdy plenum KC odrzucił te odgórne sugestie, Mołotow po uprzedniej telefonicznej
konsultacji ze Stalinem zaprosił członków ukraińskiego Politbiura KC na wspólne posiedzenie z
Politbiurem KC WKP(b). W Moskwie zostali oni w większości aresztowani. Spośród 102 członków KC
KP(b)U uchowało się zaledwie trzech.

W lutym 1938 roku Chruszczow został przeniesiony do stolicy Ukrainy – Kijowa, gdzie już bez
oddolnych oporów zastąpił polskiego bolszewika Stanisława Kosiora, awansowanego na stanowisko
wicepremiera, według ówczesnego nazewnictwa – zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR (W czasach rządów Stalina na czele władz partyjnych na Ukrainie nie trafił się ani razu
etniczny Ukrainiec. Zaszczytne te funkcje pełnili Żyd Łazari Kaganowicz, Polak Stanisław Kosior oraz
Rosjanin Nikita Chruszczow). Kosior zresztą popracował w Moskwie zaledwie parę miesięcy, gdyż
został aresztowany w maju 1938 rok, po roku skazany na śmierć i stracony. Natomiast rządy
Chruszczowa na Ukrainie oznaczały zaostrzenie represji przeciwko tzw. burżuazyjnym nacjonalistom.
W 1938 roku aresztowano na Ukrainie 106.119 osób. Dzięki tym staraniom awansował w styczniu 1938
roku na kandydata na członka Biura Politycznego KC WKP(b). W marcu 1939 roku awansuje jeszcze
wyżej – na członka Biura Politycznego KC WKP(b).

2

Jako osoba nr 1 we władzach partyjnych Ukrainy był członkiem Rady Wojennej Kijowskiego
Specjalnego Okręgu Wojskowego, wobec czego wziął czynny udział w przyłączaniu po 17 września
1939 roku do sowieckiej Ukrainy południowej części polskich Kresów Wschodnich. W pertraktacjach
odnośnie kapitulacji Lwowa przed jednostkami sowieckimi świadomie oszukał dowódcę polskiej obrony
Lwowa, gen. Langnera, gwarantując jako członek Rady Wojennej Ukraińskiego Frontu wolność osobistą
polskim oficerom. W swych przemówieniach podżegał do samosądów wobec polskich oficerów i
polskich ziemian. Ponosił odpowiedzialność za przeprowadzane przez NKWD na jego terenie wywózki
setek tysięcy Polaków na Sybir lub do Kazachstanu. Z tamtych czasów datuje się też jego przyjaźń z
Wandą Wasilewską, poznaną przez niego we Lwowie, którą zarekomenduje Stalinowi jako osobę godną
zaufania. Wanda Wasilewska kilka lat później – w czasie wojny niemiecko-sowieckiej pełniła
odpowiedzialną funkcję przewodniczącej Związku Patriotów Polskich w ZSRR.

Nadal wzwyż

Po najeździe Hitlera na Związek Sowiecki Nikita Chruszczow piastował szereg odpowiedzialnych funkcji
członka Rady Wojennej czyli partyjnego nadzorcy w dowództwie kilku frontów, m.in. Frontu
Stalingradzkiego oraz I Frontu Ukraińskiego. Przeżył gorycz katastrofalnej porażki pod Charkowem na
wiosnę 1942 roku oraz tryumf kolejnych zwycięstw. Awansował na generała (dwugwiazdkowy gienierał-
lejtienant), został odznaczonym wieloma wojskowymi orderami. Od sierpnia 1944 roku piastuje urząd
premiera rządu ukraińskiego w Kijowie. Od marca 1947 roku po grudzień tegoż roku jest zmuszony do
ustąpienia swemu dawnemu protektorowi Lazariowi Kaganowiczowi stanowiska I sekretarza KC KP(b)
Ukrainy, zadowalając się stanowiskiem premiera rządu republikańskiego Ukrainy. Po powrocie L.
Kaganowicza do Moskwy w grudniu 1947 roku Nikita Chruszczow ponownie został I sekretarzem KC
partii na Ukrainie, ponadto I sekretarzem kijowskiego komitetu obwodowego oraz miejskiego KP(b)U,
zachowując nadal tekę premiera.

W grudniu 1949 roku ponownie odwołany do Moskwy w związku z awansem na sekretarza KC WKP(b)
oraz na szefa Wydziału Organizacyjnego KC. Jednocześnie objął stanowisko sekretarza Moskiewskiego
Komitetu Obwodowego oraz Komitetu Miejskiego. W latach 1950-51 kierował kolejną rewolucją odgórną
w sowieckim rolnictwie, prowadząc akcję łączenia kilku kołchozów w spółdzielnie rolnicze o większym
wymiarze.

Na ostatnim za rządów Stalina – XIX zjeździe KPZR w październiku 1952 roku wygłosił referat o
statucie KPZR. W wyniku zaproponowanej przez Stalina reorganizacji władz partyjnych awansował do
najwyższego gremium partyjnego, pięcioosobowego Biura Prezydium KC KPZR.

Walka o berło po Stalinie

Po publicznym ogłoszeniu wiadomości o śmierci Stalina 5 marca 1953 roku mianowany na prestiżowe
stanowisko organizatora pogrzebu wodza. Osoby wyznaczone przez niego dla faktycznej organizacji
pogrzebu nie wywiązały się należycie z tych obowiązków. W wielotysięcznych tłumach dążących do
złożenia hołdu zmarłemu wodzowi zadeptano na śmierć wiele tysięcy moskwian i przyjezdnych. Nigdy
nie podano danych statystycznych na ten temat. W rozmowach prywatnych ludzie porównywali ofiary
pogrzebu Stalina ze słynną aferą podczas koronacji ostatniego cara Rosji Mikołaja II w Moskwie.
Wówczas w tłumie na Chodynce – placu, gdzie gromadzili się witający cara moskwianie, również
zadeptano kilka tysięcy ludzi. Mimo carskiej cenzury o tym skandalu pisano w gazetach. O ofiarach
pogrzebu Stalina przez długi czas nie wolno było mówić w środkach przekazu. Studiowałem wtedy na II
roku wydziału ekonomii Uniwersytetu Moskiewskiego im. Łomonosowa i osobiście się zetknąłem ze
naocznymi świadkami okropności na pogrzebie Stalina.
Przy pośmiertnym rozdziale najwyższych funkcji Gieorgij Malenkow został premierem rządu, zaś

3

Lawrenti Beria – wicepremierem oraz ministrem spraw wewnętrznych, nadzorującym również sprawy
bezpieczeństwa państwowego. Chruszczowowi powierzono kierowanie aparatem partyjnym w
sekretariacie KC KPZR.

W czerwcu 1953 roku z inicjatywy Chruszczowa zawiązano na Kremlu spisek, w wyniku którego został
obalony i aresztowany na posiedzeniu Prezydium KC KPZR Lawrenti Beria. Zatrzymanie
przeprowadziła 26 czerwca grupa generałów z marszałkiem Gieorgijem Żukowem na czele. Berię
umieszczono w bunkrze Moskiewskiego Okręgu Wojskowego i tam jemu oraz grupie jego podwładnych
wytoczono w grudniu 1953 roku proces o zdradę stanu w iście stalinowskim stylu. Berię i kilku
podwładnych skazano na karę śmierci. Sądził go sąd, któremu przewodniczył marszałek Iwan Koniew.

Natomiast syn Berii Sergo podczas naszego spotkania w Warszawie opowiedział mi, że jego ojca
zamordowano bez żadnego sądu w ich prywatnym mieszkaniu w Moskwie właśnie 26 czerwca 1956
roku. W sądzie ponoć występował aktor grający rolę Berii.
We wrześniu 1953 roku na wniosek premiera Malenkowa Nikita Chruszczow został wybrany na plenum
KC I sekretarzem KC KPZR. W referacie na plenum Chruszczow wysunął dyrektywę o stromym
wzroście produkcji rolniczej, mającym zapewnić wzrost stopy życiowej ludności. Dla wnikliwych
obserwatorów sceny politycznej była to zakamuflowana oznaka rywalizacji pomiędzy dotychczasowym
nr 1 – Malenkowem a Chruszczowem, gdyż nowa formuła eliminowała wysunięte przez nowo
mianowanego premiera hasła wzmożonego wzrostu produkcji dóbr konsumpcyjnych.

Na styczniowym plenum KC KPZR w 1955 r. Chruszczow krytycznie ocenił pracę Malenkowa na
stanowisku premiera, wobec czego został on usunięty ze swego stanowiska i mianowany
wicepremierem oraz ministrem elektrowni. Stanowisko premiera zajął Nikołaj Bułganin, wieloletni
przyjaciel Chruszczowa.

Nieco wcześniej, bo latem 1954 roku Nikita Chruszczow osobiście w imieniu KC KPZR wysłał list do
marszałka Josipa Broza Tita oraz całego kierownictwa Związku Komunistów Jugosławii z propozycją
normalizacji stosunków pomiędzy obydwiema partiami oraz rządzonymi przez nie krajami. W końcu
maja 1955 roku do Belgradu przybyła delegacja sowiecka z Chruszczowem i Bułganinem na czele.

Spór o ocenę Stalina

Natychmiast po przylocie na belgradzkie lotnisko Chruszczow wygłosił przemówienie, w którym tytułując
prezydenta Jugosławii drogim towarzyszem Tito, zwalił winę za zerwanie stosunków międzypartyjnych
w 1948 roku na intrygi Berii. Nawiasem mówiąc, było to kłamstwo, gdyż winowajcą w tej sprawie był nie
Beria, lecz sam Stalin. Co więcej, to właśnie Lawrenti Beria po śmierci Stalina wystąpił na posiedzeniu
Prezydium KC KPZR z inicjatywą przywrócenia stosunków z kierownictwem partyjnym Jugosławii.
Kierownictwo ZKJ uparcie broniło swej krytycznej oceny działalności Stalina, wobec czego Chruszczow
postanowił poświęcić swego zmarłego szefa w imię przyciągnięcia Jugosławii do sowieckiego obozu.
Stało się to jednym z motywów potępienia Stalina na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 roku.

XX zjazd KPZR rozpoczął swe obrady 14 lutego 1956 roku na Kremlu. Udział w nim wzięło 1430
delegatów oraz zaproszeni w charakterze gości przedstawiciele 55 partii komunistycznych, w tym
delegacja PZPR z Bolesławem Bierutem na czele. Referat sprawozdawczy wygłosił jako I sekretarz KC
Nikita Chruszczow. Tezą przewodnią referatu była możliwość pokojowego współistnienia krajów o
różnym ustroju społeczno-politycznym i wynikające z tego dla międzynarodowego ruchu
komunistycznego zadanie wzmożonej walki o trwały pokój. W referacie Nikita Chruszczow jedynie
wspomniał o szkodliwości kultu jednostki, ale nie wymienił w tym kontekście nazwiska Stalina. W
dyskusji nad referatem głos zabrał wieloletni członek kierownictwa partyjnego Anastas Mikojan, który

4

zasygnalizował szkodliwe skutki kultu Stalina. W ostatnim dniu zjazdu 25 lutego na tajnym posiedzeniu
zjazdu, na które nie zaproszono zagranicznych gości, tajny referat o tragicznych skutkach kultu
jednostki wygłosił Nikita Chruszczow. Tezy referatu zaczerpnięte zostały z pracy prof. Kammariego o
szkodliwości kultu jednostki, Chruszczow jedynie pominął przytoczone w broszurze krytyczne
wypowiedzi o kulcie jednostki samego Stalina. Tezy te Chruszczow zilustrował opartymi na własnych
przeżyciach informacjami o ofiarach terroru stalinowskiego wśród czołowych działaczy bolszewickich, w
tym licznych dowódców Armii Czerwonej, i o ciężkich błędach Stalina popełnionych podczas wojny z
Hitlerem. Podstawową tezą Chruszczowa było, iż ustrój sowiecki jest dobry i linia generalna partii
bolszewickiej bez zarzutu, zaś nadużycia wynikały z negatywnych cech charakteru samego Stalina.

Na usprawiedliwienie Chruszczowa trzeba zaznaczyć, że musiał on przełamać opór dawnych
współpracowników Stalina, jak Wiaczesław Mołotow, Łazari Kaganowicz i Kliment Woroszyłow, którzy
bronili jego imienia, choć jedynie przedwczesna śmierć Stalina uratowała ich przed planowaną przez
niego kolejną krwawą czystką.

Po zakończeniu zjazdu podstawowe tezy referatu zaczęto omawiać na zebraniach partyjnych oraz
komsomolskich, powodując zamęt ideowy wśród ludzi przez lata karmionych stalinowską propagandą.
Jednocześnie tekst tajnego referatu rozesłano do przywódców krajów obozu sowieckiego.

Zamęt pogłębiły zajścia w Tbilisi w trzecią rocznicę śmierci Stalina, tj. 5 marca 1956 roku. Oburzeni
brakiem uroczystych obchodów tej daty, młodzi Gruzini demonstrowali tłumnie rocznicę na ulicach
stolicy Gruzji. Nieprzyzwyczajony do objawów nie uzgodnionych z władzami inicjatyw społecznych,
Nikita Chruszczow polecił miejscowemu garnizonowi wojskowemu rozpędzenie tłumów młodzieży, w
związku z czym wojsko (złożone z Rosjan) użyło broni wobec młodych Gruzinów. Było wiele ofiar
śmiertelnych.
Na początku marca 1956 roku kończył swą misję dyplomatyczną ambasador Jugosławii w Moskwie
Dobrivoje Vidić. Po pożegnalnym obiedzie Nikita Chruszczow wręczył mu egzemplarz tajnego referatu
dla tow. Tita.

Międzynarodowe skutki potępienia Stalina

12 marca ogłoszono o śmierci w Moskwie Bolesława Bieruta. Oficjalnie była ona skutkiem powikłań
pogrypowych, według informacji przekazanych mi w swoim czasie przez śp. Natalię Modzelewską “tow.
Tomasz” po przeczytaniu tajnego referatu o kulcie jednostki zażył wszystkie leki nasenne trzymane w
szafce nocnej i zmarł. Nikita Chruszczow przyleciał na uroczysty pogrzeb do Warszawy, ale przy
sposobności wziął udział w marcowym VI plenum KC PZPR. Zachowywał się na nim jak gdyby był jej
bezpośrednim szefem, co było sprzeczne z niedawno uchwalonym wspólnie z Jugosłowianami
komunikatem o równości i niezależności partii komunistycznych, i upokarzające dla wielu obradujących
członków KC.

Nikita Chruszczow jeszcze za życia Bolesława Bieruta wymusił na nim akcję “aryzacji” centralnego
aparatu partyjnego (Nieco później omawiając przyczyny wydarzeń w Polsce i na Węgrzech Nikita
Chruszczow sprowadził je do nadmiernego zażydzenia kierownictwa partyjnego. W Polsce – jego
zdaniem – 90% Biura Politycznego stanowili Żydzi i on wielokrotnie zwracał na to uwagę tow. Bierutowi.
Na Węgrzech nie było nawet z kim porozmawiać na ten temat, gdyż sam Mátyás Rakosi był Żydem [wł.
Mátyás Rosenfeld - przyp. ASME]). Informacje dostarczane w tej sprawie Chruszczowowi przez
Ambasadę Sowiecką musiały być bardzo bałamutne, gdyż do osób narodowości żydowskiej zaliczył on
w swych wspomnieniach premiera Józefa Cyrankiewicza, który wszak był więźniem obozu
oświęcimskiego z literą P na pasiaku. Józef Cyrankiewicz pochodził w dodatku ze znanej w Krakowie
rodziny o poglądach narodowych i był jedynym w niej socjalistycznym odmieńcem. Choć towarzysze

5

partyjni wiedzieli, że aryzacja wymuszona jest przez Kreml, jednak decyzję o niej podejmował w Polsce
jej “Gospodarz”, czyli Bolesław Bierut. W marcu 1956 roku Chruszczow swym chamskim zachowaniem
na plenum KC unaoczniał towarzyszom satelickie położenie Polski i rządzącej nią partii. Stąd
popularność Jugosławii w 1956 roku w Polsce.
Na miejsce zmarłego Bolesława Bieruta na I sekretarza KC PZPR wybrano Edwarda Ochaba, który nie
był w stanie w krótkim czasie ustabilizować swych rządów. W łonie KC powstały dwie tajne koterie
(statut partii komunistycznej wykluczał tworzenie się grup czy frakcji). Jedna z nich, popierana przez
sowiecką ambasadę, miała charakter konserwatywny wobec obaw kierownictwa sowieckiego, że
zmiany w Polsce (zwłaszcza w polskiej prasie) posuwają się zbyt daleko. Szczególnie władze sowieckie
były zaniepokojone krwawymi rozruchami robotniczymi w Poznaniu w czerwcu 1956 roku. Ponieważ
wielu członków tej koterii spotykało się w prowadzonym przez URM pałacyku w Natolinie pod
Warszawą, określono tę koterię “grupą natolińską”. Ich przeciwnicy postulujący przyspieszenie reform i
pogłębienie demokratyzacji tworzyli koterię nazywaną od domów KC PZPR przy ul. Puławskiej
(pomiędzy ul. Madalińskiego i ul. Narbutta) “grupą puławską”. Na VII plenum KC w lipcu 1956 roku
istnienie tych grup stało się jawnym. Premier J. Cyrankiewicz oraz członek Biura Politycznego Roman
Zambrowski nawiązali kontakt ze zwolnionym z więzienia i zrehabilitowanym partyjnie Władysławem
Gomułką – byłym sekretarzem generalnym KC PPR, usuniętym na polecenie Stalina i uwięzionym
przez MBP.
Następnie Roman Zambrowski namówił Ochaba do ustąpienia swego stanowiska “Wiesławowi” dla
dobra kraju i partii. Ochab okazał się na tyle wspaniałomyślnym człowiekiem, że zamiast aresztować
Zambrowskiego i Cyrankiewicza jako grupę antypartyjną, przystał na tą propozycję.

W październiku 1945 roku miało się odbyć kolejne VIII plenum KC, które miało wybrać nowy skład Biura
Politycznego. W przewidzianym przez Gomułkę składzie nie było miejsca dla marszałka Konstantego
Rokossowskiego oraz kilku innych “wypróbowanych przyjaciół Związku Rad”. W obronie ich posad
postanowili interweniować w Polsce przywódcy sowieccy z Chruszczowem na czele, przylatując 19
października do Warszawy. Dla wzmocnienia wrażenia sowieckie kolumny pancerne opuściły swoje
bazy w Polsce i ruszyły na Warszawę. Do Zatoki Puckiej wpłynęła eskadra sowieckich okrętów
wojennych. Tym razem Chruszczowa nie dopuszczono na obrady plenum KC. Spotkanie delegacji
partyjnych odbywało się w Belwederze. Ostatecznie Gomułce i Ochabowi udało się przekonać
sowieckie kierownictwo, że nowe kierownictwo nie zamierza rewidować orientacji kraju i nic nie zagraża
sojuszowi z ZSRR. Wiece poparcia w całym kraju, zwłaszcza robotników i studentów w Warszawie i
Gdańsku, dowodziły, że interwencja sowiecka może spowodować niepotrzebny przelew krwi.
Po stronie Polaków wypowiedzieli się w dodatku komuniści jugosłowiańscy i chińscy (E. Ochab odbył w
lecie wizytę partyjną w Chinach i uzyskał poparcie chińskiego kierownictwa dla zasady równości partii
komunistycznych). Zdezorientowani przywódcy sowieccy wsiedli w swój samolot TU-104 i odlecieli do
domu (“TU i z powrotem”, jak żartowano wtedy w Warszawie). Jeszcze wcześniej cofnięto czołgi do
baz. Znany dziennikarz 2. kanału TV moskiewskiej Nikołaj Swanidze (nb. powinowaty Stalina) ujawnił
ostatnio w prowadzonym przez siebie programie historycznym, że po powrocie do Moskwy Chruszczow
zamierzał rozkazać wznowienie interwencji zbrojnej w Polsce, ale uległ perswazji Anastasa Mikojana,
który ubłagał go, by dał Gomułce szansę.

Na wieść o polskim zwycięstwie 23 października w Budapeszcie pod pomnikiem polskiego generała
Bema zebrał się wielotysięczny pochód studentów, skandujących: “Polska idzie słuszną drogą!
Podążajmy polską drogą!”. Tłum obalił potężny pomnik Stalina. Pokojowy pochód został ostrzelany
przez funkcjonariuszy węgierskiej bezpieki – AVH, wskutek czego wybuchły w mieście walki. Na
wezwanie władz partyjnych do miasta wkroczyły sowieckie czołgi, co tylko zaogniło sytuację. 24
października na stanowisko premiera przywrócono Imre Nagy’a – starego komunistę, mianowanego
pierwotnie, a następnie zdymisjonowanego pod wpływem zmiennych powiewów z Kremla. Tym razem
swe stanowisko zawdzięczał popularności wśród Węgrów. Następnie przyszła kolej na dymisję

6

dotychczasowego I sekretarza KC Węgierskiej Partii Pracujących Ernő Gerő, zastąpionego przez
Janosa Kadara. Rozwiązano starą partię komunistyczną i powołano nową – Węgierską Socjalistyczną
Partię Robotniczą. Po krwawych walkach udało się skłonić kierownictwo sowieckie do wyprowadzenia z
Budapesztu sowieckich jednostek, niemniej rządowi Imre Nagy’a nie udało się przeciągnąć na swoją
stronę powstańców. Wówczas ogłosił on przywrócenie na Węgrzech rządów parlamentarnych i obiecał
wolne wybory w warunkach pluralizmu politycznego. W tych warunkach Chruszczow i jego koledzy na
Kremlu, wspierani przez przywódców chińskich, zdecydowali się na ponowną interwencję zbrojną.
Przed podjęciem ostatecznej decyzji Chruszczow i Malenkow złożyli 2 listopada 2956 roku poufną
wizytę w rezydencji marszałka Tita na wyspie Brioni na Adriatyku. Tito ostrzegał ich, że interwencja
zbrojna przyniesie więcej szkód politycznych niż korzyści, ale nie zdołał ich przekonać. Na czele “rządu
rewolucyjnego” według planów Chruszczowa miał stanąć Ferenc Munnich – jego przyjaciel z lat
młodości. Tito zwrócił mu uwagę, że lepszy byłby Janos Kadar jako były więzień stalinowski. Dodajmy
jeszcze, że wybór Chruszczowa dowodzi jego wyjątkowej niekonsekwencji. Po usunięciu Mátyása
Rakosiego Sowieci zastąpili go przez Ernő Gerő, który również był Węgrem żydowskiego pochodzenia
(wł. Ernő Singer – przyp. ASME). I teraz Chruszczow ponownie miał postawić na osobę o żydowskich
korzeniach tylko dlatego, że znał osobiście Munnicha od wielu lat.

Po opanowaniu Budapesztu przez wojska sowieckie premier Imre Nagy schronił się w ambasadzie
jugosłowiańskiej, co naraziło ją na prowokacje sowieckie, łącznie z ostrzałem budynku. Prymas Węgier
kardynał József Mindszenty uzyskał azyl w ambasadzie USA i przetrwał tam bezpiecznie przez wiele lat
pacyfikacji kraju. Wobec ambasady jugosłowiańskiej Sowieci pozwalali sobie na znacznie więcej.
Ostatecznie Imre Nagy i jego współpracownicy 22 listopada zostali podstępem wyciągnięci z ambasady
jugosłowiańskiej, lecz zamiast przyrzeczonego im powrotu do swoich domów, aresztowani przez
Rosjan, trafili do więzienia w Rumunii. Następnie zostali w czerwcu 1958 roku osądzeni w Budapeszcie
przez kapturowy sąd i skazani na śmierć. Losy premiera Nagy’a i towarzyszy obciążają sumienie
Chruszczowa.

Koniec antypartyjnej grupy konkurentów

W czerwcu 1957 roku konserwatywna większość Prezydium KC KPZR podjęła uchwałę o odwołaniu
Nikity Chruszczowa ze stanowiska I sekretarza KC. Dzięki poparciu marszałka Żukowa Nikita
Chruszczow nie podporządkował się decyzji Prezydium i odwołał się do pospiesznie zwołanego na 29
czerwca plenum KC. Zasiadających w KC zwolenników Chruszczowa ściągano do Moskwy wojskowymi
samolotami. Plenum usunęło z prezydium tzw. antypartyjną grupę, czyli Mołotowa, Kaganowicza i
Malenkowa. Głosujący przeciwko Chruszczowowi Bułganin oraz Woroszyłow dzięki samokrytyce na
plenum KC chwilowo pozostali w Prezydium. Do Prezydium wybrano w nagrodę marszałka Żukowa, ale
już w październiku tegoż roku z inicjatywy Chruszczowa odwołano go ze stanowiska ministra obrony
oraz ze stanowiska członka Prezydium KC. Dla zapewnienia gładkiego przebiegu tej operacji marszałka
Żukowa wysłano okrętem wojennym z wizyta oficjalną do Jugosławii. W marcu 1958 roku Bułganina
powołano na prezesa Zarządu Banku Państwowego i Chruszczow został premierem rządu,
koncentrując jak Stalin w swym ręku obydwa kluczowe stanowiska.

Chruszczow na czele ZSRR

W lecie 1957 roku odbył się w Moskwie Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów, który na chwilę
uchylił żelazną kurtynę nad stolicą ZSRR.
W kwietniu 1958 roku Zjazd Związku Komunistów Jugosławii uchwalił nowy program partyjny, uznany
przez komunistów sowieckich i chińskich za rewizjonistyczny. Plan Chruszczowa przyciągnięcia
Jugosławii do obozu moskiewskiego ostatecznie poniósł fiasko. W roku 1958 Chruszczow sprowokował
również konflikt z kierownictwem chińskim, z przewodniczącym Mao na czele. Stosunki z Chinami psuły

7

się od XX zjazdu KPZR, różnice zdań pogłębiły się podczas ostatniej wizyty Mao Zedonga w Moskwie
na naradzie partii komunistycznych w listopadzie 1957 roku, gdzie przewodniczący Mao oświadczył, że
konfrontacja atomowa ze światem imperialistycznym w ostatecznym rachunku zapewniłaby zwycięstwo
obozu socjalizmu w skali światowej. Połowa ludności świata zginęłaby, ale reszta żyłaby w świecie
wolnym od kapitalizmu. W 1958 roku Nikita Chruszczow złożył wizytę w Chinach, ale rozbieżności
ideowe doprowadziły do pogłębienia konfliktu. W czasie Wielkiego Skoku w 1960 r. rozgniewany na
Mao Chruszczow odwołał z Chin wszystkich doradców sowieckich, którzy zabrali ze sobą opracowane
w ZSRR plany budowy obiektów przemysłowych. W drugiej połowie lat 50. Chruszczow wielokrotnie
potępiał inicjowaną przez Stalina w 1948 roku blokadę gospodarcza Jugosławii po potępieniu jej przez
Kominform, sam natomiast postąpił w analogiczny sposób wobec komunistycznego mocarstwa, które
nie chciało uznać jego komendy.

W roku 1957 znany rosyjski poeta Borys Pasternak opublikował we włoskim wydawnictwie lewicowym
powieść pod tytułem “Doktor Żywago”, w której nader prawdziwie opisał wydarzenia z czasów wojny
domowej w Rosji. W owym czasie mimo niewątpliwej odwilży politycznej w ZSRR nie było szans na
wydanie tej powieści w Rosji. Powieść wywołała sensację na Zachodzie i w następnym roku otrzymała
nagrodę Nobla. Z inicjatywy Chruszczowa w ZSRR rozpętano nagonkę przeciwko sędziwemu poecie i
on pod jej wpływem zrezygnował z przyznanej nagrody. Wkrótce po tym Chruszczow popisał się
werbalnymi atakami na młodych poetów oraz malarzy i rzeźbiarzy awangardzistow, m.in. na znanego
rzeźbiarza Ernsta Nieizwiestnego. Boris Pasternak zmarł w samotności w maju 1960 roku. Oprócz walki
z intelektualistami Chruszczow wznowił walkę z religią, zwłaszcza z kościołem prawosławnym, który
właśnie zaczął się odradzać po prześladowaniach stalinowskich okresu przedwojennego. Chruszczow
był prymitywnym wskutek braku wykształcenia marksistą, który z tego co liznął za młodu, zapamiętał
jedynie, że komunizm odrzuca przesądy religijne. Budując komunizm, zwalczał więc religię, nie gardząc
środkami administracyjnymi.

Nikita Chruszczow był inicjatorem budowy w sierpniu 1961 roku w Berlinie muru na granicy sektora
sowieckiego oraz zachodniego, by uniemożliwić ucieczkę obywateli NRD do Niemiec Zachodnich. Przez
cały czas istnienia muru od strzałów NRD-owskiej straży granicznej zginęło ponad 80 osób.

W październiku 1961 roku odbył się XXII zjazd KPZR, na którym już otwarcie potępiono zbrodnie
Stalina. Uchwalono wydalenie wydalenie mumii Stalina z wspólnego z Leninem mauzoleum. Stalina
pogrzebano na honorowym miejscu pod murem kremlowskim, obok najwybitniejszych dostojników
bolszewickich.

Dzięki uchwałom XXII zjazdu KPZR redagowany przez wybitnego poetę rosyjskiego Aleksandra
Twardowskiego miesięcznik literacki “Nowyj Mir” opublikował w 1962 roku opowiadanie Aleksandra
Sołżenicyna o życiu w stalinowskim łagrze pt. “Jeden dzień z życia Iwana Dienisowicza”. Za rządów
Chruszczowa Twardowski zamieścił jeszcze kilka opowiadań Sołżenicyna, malujących bez ozdób życie
w sowieckiej Rosji.

Podczas jesiennej sesji Zgromadzenia Generalnego ONZ w 1960 roku impulsywny Nikita Chruszczow
zademonstrował nowe formy dyplomacji, używając do walenia w pulpit własnego buta dla zagłuszania
przemówienia dyplomaty z wrogiego obozu. Ten incydent pamiętano na Zachodzie przez długie lata.

W związku z trudnościami aprowizacyjnymi wywołanymi przez chroniczny kryzys rolnictwa
kołchozowego 1 czerwca 1962 roku w Nowoczerkasku zastrajkowali robotnicy wielkich zakładów
maszynowych. Wiec protestacyjny strajkujących robotników w centrum miasta rozpędzono przy użyciu
czołgów i ognia piechoty. Wielu domniemanych prowodyrów aresztowano i skazano na drakońskie kary,
nie wyłączając kary śmierci.

8

W 1962 roku Chruszczow sprowokował też kryzys karaibski, instalując na Kubie rakiety, które mogłyby
godzić w cele w Stanach Zjednoczonych. W odpowiedzi prezydent USA John F. Kennedy zarządził
blokadę morską Kuby, nie wyłączając statków sowieckich. Światu przez chwilę groziła konfrontacja
zbrojna pomiędzy wielkimi mocarstwami, ale Chruszczow na szczęście wycofał się ze swego pomysłu,
zostawiając na lodzie Fidela Castro. Chińscy komuniści podsumowali, że Chruszczow popełnił najpierw
błąd nieodpowiedzialnego awanturnictwa, a następnie kapitulanctwa wobec gróźb imperialistów.

Zamach stanu

W październiku 1964 roku kierownictwo sowieckie zawiązało potajemnie spisek pałacowy, mający na
celu obalenie Chruszczowa z jego stanowisk w partii i państwie. Na zwołanym w tym celu Prezydium
KC, a następnie plenum KC poddano krytyce niewłaściwy styl pracy Chruszczowa, stworzony wokół
niego kult jednostki, łamanie zasad kolegialności pracy i przegłosowano usunięcie go na emeryturę.
Piastowane przez Chruszczowa funkcje rozdzielono. Pierwszym sekretarzem KC został Leonid
Brieżniew, zaś premierem Aleksiej Kosygin.
Jako emeryt Nikita Chruszczow był pod stałą inwigilacją KGB, co było normą dla dostojników w niełasce
(m.in. dla marszałka Żukowa) i za jego czasów. Warto dodać, że sumienie Chruszczowa obciąża
tragiczny los gen. Wasilija Stalina – syna zmarłego dyktatora, aresztowanego i uwięzionego wkrótce po
pogrzebie Stalina, a po zwolnieniu z więzienia zamordowanego przez KGB przy pomocy “leczenia”
narkotykami.
Ponieważ były przywódca sowiecki nie był nazbyt biegły w pisaniu, natomiast natura nie odmówiła mu
talentów krasomówczych, nagrał na magnetofon cztery tomy swych wspomnień, które przy pomocy
swego syna Siergieja przemycił za granicę. Wezwany na dywanik do KC KPZR w 1970 roku, do
niczego się nie przyznał, zaś po opublikowaniu wspomnień na Zachodzie potępił wydawnictwo,
wpierając, iż jest to falsyfikat. Zmarł na zawał serca 11 września 1971 roku w Moskwie i został tam
pochowany. Pomnik nagrobny wykonał krytykowany niegdyś przez Chruszczowa rzeźbiarz Ernst
Nieizwiestnyj, który wykonał go z białego i czarnego marmuru, co symbolizuje niejednoznaczną ocenę
jego dokonań. W 1991 roku jego imieniem nazwano plac w stolicy spacyfikowanej przez Rosjan
Czeczenii Groznym w podzięce za przywrócone narodom kaukaskim prawo zamieszkania w stronach
ojczystych.

Jego wspomnienia pod tytułem “Wriemia, ludi, włast’” (Czasy, ludzie, władza) wydano w czterech
tomach w Moskwie w 1999 roku. W swych wspomnieniach poświęcił dwa zdania autorowi niniejszych
słów. Spamiętał moje nazwisko, ale nie znał imienia. Wszystkie pozostałe informacje o mnie zostały
przekręcone przez niego, bądź jego informatorów. W swych wspomnieniach demonstruje przerażającą
ignorancję polskich spraw. Rządy marszałka Piłsudskiego, czyli sanacji określa jako rządy PPS, choć
działacze PPS zasiedli na brzeskim procesie Centrolewu na ławach oskarżonych. Mówiąc o protestach
studenckich w Polsce w marcu 1968 roku, myli dramat “Dziady” z poematem “Pan Tadeusz”. Bierze się
to z warunków pracy nad wspomnieniami. Przed dymisją nie musiał niczego czytać, wszystkie
informacje dostarczali mu doradcy. Gdy ich zabrakło, był bezradny mimo pokaźnej biblioteki. Miał
słuszność polski satyryk Stanisław Jerzy Lec: “Analfabeci muszą dyktować”.

Antoni Zambrowski

Tags:

communism

,

ussr-cccp

9