SŁOWNICZEK WYRAZÓW I ZWROTÓW ŁACIŃSKICH

ub antiquo — od dawna
ab caricas Atticas — dla fig attyckich
ab extra — z zewnątrz
ab invicem — wzajemnie
abominationem naturalem — wrodzony wstręt
abrennuntiat — odmawia
absolute — kategorycznie, stanowczo, na pewno
absolutissime — najzupełniej
absolutum dominium — rządy absolutne
ab utrinque — przez obie strony; cokolwiek ab utrimgue praetensionum wy-
nikać mogło — jakiekolwiek pretensje mogłyby wynikać z obu stron.
ab utriuque — z obu stron
accelerare — przyśpieszyć
accesserunt — przystąpili
accessit — przystąpił
accessit crudelitas — przyłączyło się okrucieństwo
accessus — wstęp
accussat — obwinia
a consortio — od towarzystwa
actiones — uczynki
activitas — dzielność (activitatem — 4 przypadek)
actus meritorius — czyn chwalebny, zasługa
aemulabantur — współzawodniczyli
a cunabulis — od kolebki
ad altiora — do wyższych spraw
adamantina corda — serca diamentowe
ad Carthaginem — do Kartagi
ad communem societatem — do wspólnej społeczności
ad complementum — dla uzupełnienia
ad concilia — do rad
ad conferenduin — na rozmowę
ad cras — do jutra
ad cras de mane — do jutra rana
ad cursum anno — do wydarzeń roku
ad debitam formam — do właściwego kształtu
ad decursum anni — do końca roku
ad dispositionem consiliorum — do kierownictwa rad
addo — dodaję
ad effectum — do skutku
adeo regum stipator inseparabilis amor est, cui stipendium clementia pendi-
tur — miłość jest nieodłącznym strażnikiem królów, której żołd wypłaca

1

łaskawość
ad essentiam — do treści
ad eum finem, per quem — do tego końca, przez który by
ad eventum — do wypadku
ad feliciora tempora — do szczęśliwszych czasów
ad Galii cantum —— przy śpiewie koguta
ad gradum et perfectionem — do stopnia i doskonałości
ad gubernium — do kierowania
ad humilitatem et submissionem — do upokorzenia i poddania
ad hunc actum — na ten akt
ad instantiam — za wstawieniem się
ad inmcem — nawzajem
ad iustum valorem — do słusznej wartości;
adlaborabunt — będą dążyć
ad locum electionis — na miejsce elekcji
ad locum facti — na miejscu uczynku
ad manus — do rąk
ad meridiem — na południe
ad metam — do celu
ad minimum — najmniej
ad modernum statum — do obecnego stanu
ad munditiem — ku ochędóstwu
ad mutuum amplexum — dla wzajemnego powitania
ad oboedientiam — do posłuszeństwa
ad occidentem — na zachodzie
ad oppugnationem — do oblężenia
ad opus belli — na wojnę
ad personami perditio tua ex te — do osoby: zguba twoja z ciebie
ad pinguem glaebam — do tłustej roli
ad praefixum locum — do naznaczonego miejsca
ad praesens — obecnie
ad praesens elucescunt — teraz wyjaśniają się
ad primam requisitionem — na pierwsze żądanie
ad primum —- po pierwsze
ad propria — do swoich
ad rationem — na rachunek
ad recognoscentiam — do rozpoznania
ad regnandum — do panowania
ad regressum — do powrotu
ad rem — do rzeczy
ad secundam illationem — co do drugiego wniosku
ad septembrem — do września
ad societatem — do towarzystwa

2

ad societatem belli — do uczestnictwa w wojnie
ad statum anni liuius — do stanu tego roku
ad sufficientiam — w dostatecznej ilości
ad testimonium — do świadectwa
ad tot instantias — na tyle domagań
adulterium — cudzołóstwo
ad usum — do użytku
advena — przybysz
adversa — przeciwności
adversitas — przeciwność
adversitates — przeciwności
adversitates fortunae et iniurias caeli — przeciwności losu i srogość klimatu
adverso pectore — piersią naprzeciw
ad victum — do jedzenia, pożywienie
ad violentia media — do gwałtownych środków
ad vitae tempora proposueram — do końca życia zamierzałem
avocare et ad societatem — odwołać i do wspólnego
ad votum — do ślubu
ad votum in freąuentia — do ślubu w obecności
aegrotus, quam diu animam habet, spem habet — chory dopóki ma duszą,
ma nadzieją
affectus populi — uczucia ludu
afficiunt — dotyczą
afflictio — zmartwienie
ifflictio afflictionem — utrapienie utrapionemu

afflictio supra afflictiones — zmartwienie nad zmartwieniami
a fine — od końca
agere — czynić
agitur — zapowiada się
aleam — kostkę
Alexander! aut mores, aut nomen mulą — Aleksandrze, albo obyczaje, albo
imię odmień
alias — czyli, albo
alias haeres — czyli dziedzic
alias in forma — raczej z postaci
alliciebat dulcedo — nęciła słodycz
a loci ordinario — u miejscowego biskupa
alterationes — zgryzoty, zmartwienia
alter rex — drugim królem
alterum — po wtóre
alterum tantum, altero tanto — drugie tyle
amplecti — ogarnąć

3

a natura crudeles — z natury okrutni
a naturom locorum — w naturze miejsca
anni — roku
anno — w roku
annihilat — niweczy
annuebat — przystawał
annuere — potakiwać
anteacta — przeszłość
antecedenti saeculi — dawnego wieku
ante fores — przed drzwiami
antemurale Christianitatis — przedmurze chrześcijaństwa
ante omnia — przede wszystkim
ante saecula — przed wiekami
ante sessionem —— przed posiedzeniem
ante triduum — przed trzema dniami
antichristus — antychryst
anticipative prophetia — poprzednio proroctwo
antiąuitates — starożytności
antiguo usu practicatum — dawnym zwyczajem przyjęte
antistes — biskup
a partibus nostris — po naszej stronie
apostrophe — odezwa, zwrot do kogoś
a potentioribus oppressu desiderat iustitiam — uciśniony przez możnych pra-
gnie sprawiedliwości
apparet — widać
apponemus curam — dołożymy statania
apprecando felicem eventum — życzenie szczęśliwego skutku
aequaliter — równo
Arcades — Arkadowie
archiepiscopatu Ripensi — arcybiskupstwem rypeńskim
a Republica — od Rzeczpospolitej
argenti — srebra
arma — broń, oręż
armis experiri — bronią doświadczyć
artis amandi magister — mistrz sztuki kochania
a sacrificio missae — od ofiary mszy
a septentrione — od północy
aspirare — wzdychać
aspirat — dąży
assistere — towarzyszyć, asystować
assueverunt — przywykli
assumpsit similitudinem animalis — przybrało podobieństwo zwierzęcia
astra — gwiazdy

4

asylum — schronienie
attendentiam — strzeżenie, czuwanie
attendere — uważać, pilnować
auctores — sprawcy
auctor lamentorum, profusionum sanguinis et universae in regno miseriae
sprawca płaczu, rozlewu krwi i powszechnej nędzy w królestwie
16 Augusti — 16 sierpnia
auri — złota
autor mali — sprawca zła
aversionem — odwrócenie, coś przeciwnego
aversionem belli — odwrócenie wojny
a vindici manii Dei — mściwą ręką Boga
axioma — zdanie
barbarus — barbarzyńca
bellandi — wojowania
belli civilis — wojny domowej
belli vicissitudinem — niestateczność wojny
benae mentis — dobrej myśli
bene meritorum — dobrze zasłużonych
bene meritum — dobrze zasłużonego
blandientis fortunae ab ore populi — pochlebiającej fortuny z ust lud»
bonae spei — dobrej nadziei
bonae voluntatis — dobrej myśli, dobrej woli, radzi
bona licita — dobra dozwolone
bona regalia — dobra królewskie
bonarum partium — za dobrą stroną, dobrego sposobu myślenia
bonis modis — w dobry sposób
bonis regalibus — dobrami królewskimi
bono eventu — dobrym skutkiem
bonorum fortunae — majątki
bonuni —— dobre
bonum patriae — dobro ojczyzny
bonus animus in re mala dimidium est mali — dobra myśl w przeciwnoś-
ciach to połowa zła
bonus interpres — dobry tłumacz
C
caeca — ślepa
caesariani — cesarscy
caetera fusius — o innych (dom. rzeczach) obszerniej
cancellariatus — kancelaryjny
capere — objąć
capita — głowy
capitale — zbrodnia gardłowa

5

captivare — schwytać
captivatio ex concilio — porwanie za radą
causavit — spowodowała, sprawiła
causis principalitatis in integrum restitutis — przy zupełnym przywróceniu
spraw do pierwotnego stanu
cedant in commodum Reipublice — ustąpili na rzecz Rzeczpospolitej
cedere reputationi — przypaść dobremu imieniu
celeriorem .cursum consultationum publicarum — o prędszym przebiegu narad
publicznych
celeritas — szybkość
censuram grubianitatis — w naganę grubiaństwa
centimanos — sturękich
certa legę — pewnym prawem
charisma — daru
charitativum subsidium — dobrowolny zasiłek
cicatrices — blizny
cicatrices adverso pectore — blizny na piersiach
circa dispositionem — przygotowując się (na śmierć)
circa hoc spectaculum — koło tego widowiska
circa inaugurationem — co do ogłoszenia
circiter — około
circumcirca — wokoło, ze wszystkich stron
circumspecte — oględnie
circumvenire — okrążyć, otoczyć
circumventus multitudine — otoczony tłumem
cives — obywateli
civis oppressus — obywatel uciemiężony
dam vel aperte, directe vel indirecte — skrycie lub jawnie, wprost lub
ubocznie
classica Gradivi — trąby Gradywa
clementiam — łaskę
clenodia regni cum scitu — klejnoty koronne z wiedzą
climacter — przypadek, fatalny czas
collaterales — krewni po kądzieli
colligati principes — książęta sprzymierzeni
collocare Rempublicam — postawić Rzeczpospolitą
combinatur — składa się
comestibilium — rzeczy do jedzenia
comilitones meruerunt — towarzysze zasłużyli
communem iniuriam et commune bonum — wspólne krzywdy i wspólne dobro
communis regula —— wspólne prawo
comparere — stanąć
comparuit — stanął

6

compellere — zmusić, wciągnąć
competens — odpowiednia
complices — wspólnicy
concernit notitiam — należy do wiadomości
concernunt notitiam — dochodzą wiedzy
concludetur — postanowi się
conclusum — wniosek, ostateczne postanowienie, także — postanowiono
condigne — godnie
conditionaliter — pod warunkiem
conferre in ulteriori tractu — pomówić o dalszym biegu
confessata authentica — autentyczne zeznania
confoederati — sprzymierzeni
conformiter — podobnie
coniunctio armorum — złączenie broni
conscientia mille testes — sumienie to tysiąc świadków
conscii — świadomie
conscios facti obstrinxerat iuramento — świadomych czynu zobowiązał przysięgą
consentire — przystać
conseguenter — w następstwie, następnie, z kolei
consegui — nastąpić
conserrare — zachować
conservatio — zachowanie
conservationem — zachowanie (4 przyp.)
consilia — rady
consiliarii placentini — pochlebni doradcy
consiliarorum subiecta — doradców (dosł. — podmioty rad)
consilii generalis — rady głównej
consiliis — radom
consilio — radą
consilium — radę
consilium bellicum — rada wojenna
consilium malum consiliori pessimum — zła rada najgorsza dla doradcy
cołisilium salubre — rada zbawienna
conspirationes — związki
constantiam — stałość
constantissimum propositum — niezmienny zamiar
consternati — zatrwożeni
consternatus — strapiony, zmartwiony
constituemus — ustanowimy
constituere — postanowić
constitutum — postanowione
consulere — radzić, obmyśleć
consuluit — poradził

7

consultor — doradca
consurgunt — powstają
contemnebat — pogardziła
contemptor mortis — gardzący śmiercią
contemptum — obelgi
continuationem operis — kontynuowanie dzieła
continue — ustawicznie, bez przerwy
contra —— przeciwnie
contra absentem — przeciw nieobecnemu
contra calumniatores — przeciw oszczercom
contra constitutum — wbrew postanowieniu
contra coronatum caput — przeciwko głowie koronowanej
contra fidem — przeciwko wierze
contrahentes etiam obligatorii — dzierżawcy nawet zastawni
contra hostem patriae procedemus — przeciw nieprzyjacielowi ojczyzny wy-
stąpimy
contra iura gentium — wbrew prawu narodów
contra iura gentium, contra regulam iustitiae — wbrew prawu narodów,
wbrew przepisom sprawiedliwości
contra maiestatem et matretn oboedientiam — przeciw majestatowi i matce
contra modernas inventiones oppugnationum — wobec teraźniejszych
sposobów zdobywania
contra ordinem equestrem — przeciw stanowi rycerskiemu
contra patriam — przeciw ojczyźnie
contra rationem — sprzeczne z rozumem, wbrew rozumowi
contrarii — przeciwnicy
contrarium sentiebant — przeciwnie myślały
contra Rempublicam — przeciw Rzeczypospolitej
contra tot Varos — przeciwko tylu Warusom
contraxit — zawarł umową
contumelia Harpagi consumpsit coronam Astyagis, Contumelia Narsetis inun-
davit sanguine Italiom — krzywda Harpaga pozbawiła Astyagesa korony,
krzywda Narsesa krwią zalała Italią
contumeliam — zniewagę
contumeliam et diminuationem — zniewagę i ujmę
contumeliis — zniewagami, obelgami
convalescere —— wracać do zdrowia
convaluit — wyzdrowiał
convicia — obelgi
convincere — przekonać
cooperabatur — współdziałała
coronadonis — koronacyjny
correspondere — komunikować się

8

crescere disordo — zwiększać (dosł. wzrastać) nieporządek
crimen atro carbone notandum — zbrodnia, którą należy zapisać czarnym
węglem
cruciatus — męki
crude — ostro, surowo
crudele — okrutnie
crudelissime — najokrutniej
cum aedificatione — ku zbudowaniu
cum approbatione — z potwierdzeniem

cum assecuratione — z zapewnieniem, z poręczeniem
cum assistentia — w obecności
cum attinetiis — z przyległościami
cum Caesarianis — z cesarskimi
cum consensu totius Reipublicae etiam non obstante legę de incompatibilibus
quoad personom — za zgodą całej Rzpltej także bez względu na prawo
o nieposiadanie (dom. — kilku urzędów), co do jego osoby
cum conservatione — z zachowaniem
cum detrimento Reipublicae seąuuntur clades instabunt — gdy klęski nastę-
pują ze szkodą Rzpltej, będą nalegać
cum facunda oratione — z piękną mową
cum gratulatione — z powinszowaniem
cum his et his gualitatibus — z takimi a takimi zaletami
cum inscriptionibus — z napisami
cum invocatione — z wzywaniem
cum plenitudine — w obfitości
cum potenti et victrici populo res est — z potężnym i zwycięskim ludem
jest sprawa
cum regressu — zastrzegając powrót
cum regressum praecedentibus tot contestationibus et spe — z zapewnieniami
przyjaźni przed odjazdem i z nadzieją
cum re parata — z rzeczą gotową
cum stupore — ze zdumieniem
cum sua non saeviat hostilitate —nie srożył się swą zawziętością
cum summo Reipublicae detrimento —— z największą szkodą Rzpltej
cum suspiriis — z westchnieniem
cum tota argentea supellectili — z wszystkimi naczyniami srebrnymi
cum toto dero — z całym duchowieństwem
cum toto negotio — z całą sprawą
cumulabat — obsypywał
cunctando — zwlekając
curae erit — będzie troską
curae nostrae — naszą troską

9

curam — opiekę, troskę
curam boni publici — troskę o dobro publiczne
cura salutis — troska o zdrowie
curiosus — ciekawy
cursum, — bieg
custodes — stróże, strażnicy
custodiae corporis — straży osoby
custos legum — stróż praw
D
damnificatio Reipublicae — szkoda Rzeczypospolitej
da pacem, Domine! — daj pokój, Panie!
dat pretium servata salus potiorąue metallo est — ocalone zbawienie nadaje wartość i
jest droższe niż kruszec
de anteactis — o dawnych sprawach
debetur — należy się
debiliores aemulos — słabszych nieprzyjaciół
debilitatem rnentis — słabość umysłu
dębiłam gratificationem — należnej ,nagrody
debile — słusznie
1-ma Decembris — l grudnia
decet eos laudare defunctos qui res arduas praeclarasąue fecerunt — przy-
stoi chwalić po śmierci takich, którzy rzeczy trudnych i sławnych do-
konali
de contrario rerum successu — o przeciwnym obrocie rzeczy
de crimine laesae maiestatis — o zbrodnię obrazy majestatu
de domo — z domu
deesse — opuścić
defensionis patriae — obrony ojczyzny
defensive — odpornie, obronnie
deformitatem — zniekształcenie
defraudator regum — zdrajca królów
Dei proprium est protegere quos dignos indicat — właściwością Boga jest popierać tych,
których uzna za godnych
de iure debetur — z prawa należało się
deliberatissime — najrozmyślniej
deliciae generis humani — rozkoszą rodzaju ludzkiego
de mane consilium — z rana rada (dom. będzie)
de methodo contribuendi — o sposobie zebrania pieniędzy
de necessitate — z konieczności, koniecznie
denegare — odmawiać
de nervo belli — o funduszu wojennym
denuntiando — oznajmiając
denuntiando imminentia, pericula — z oznajmieniem o grożących

10

niebezpieczeństwach
dennuntio — oznajmiam
depauperatio — zubożenie
dependentias — zależność
de periculo dantis et accipientis — o niebezpieczeństwo dającego i przyjmującego

depopulatores totius mundi et possessores guadraginta regnorum — łupieżcy
całego świata i posiadacze czterdziestu królestw
de praeteritis — o sprawach przeszłych
deprecor primum — najpierw przepraszam
deputatos administratores — wybranych administratorów
derelicta vidua — pozostała wdowa
de sangvine gentis — z krwi narodu
desertor castrorum — zbiegiem z obozu
desiderabilem praesentiam — pożądanej obecności
desideriis — życzeniom, do życzeń
desideriis nostris — żądaniom naszym
desiderium — życzenie
de statu rerum — o stanie rzeczy
de super — z góry
de tempore — o czasie
de throno — z tronu
detrimenta — straty
aetrimentum — szkoda
detulit — doniósł
deturbare — strącić
de tutela — z opieki
de ulterioribus — o dalszym
Deus avertat, ne nobis a sinistris appareat civitas, a dextris debet esse no-
stra civitas — uchowaj, Boże, nie na lewo od nas ukaże się miasto, ale
na prawo powinno być nasze miasto
de vestra ąuidem laude melius est tacere, quam pauca loqui — o waszej
sławie lepiej milczeć niż mało co powiedzieć
devotissime — najpobożniej
dextram porvigere — podać prawicę
dextre — zręcznie
dicas, quia sumus piscatores — powiedz, że jesteśmy rybakami
dictabat — dyktował
dicterium tritum — przysłowie pospolite
die XVI Augusti — dnia 16 sierpnia
V. die Januarii futuri — 5 dnia przyszłego stycznia
die 1-ma Februarii anno 1662 — dnia l lutego roku 1662
dies expirationis — dzień skończenia

11

difficile est ex animo resipiscere — trudno się szczerze opamiętać
diffidebant — nie ufali
diffidis et maiestatem laedis — nie dowierzasz i majestat obrażasz
dignitatem — godność
dignissima gęsta — najgodniejsze czyny
diligenter — pilnie
diligentissime — najpilniej
dimittere — puścić
directe — wprost
director monoculus — jednooki dyrektor
discernere — rozróżniać
displicere — nie podobać się
dispositae — przygotowane
distulerunt — odłożyli
ditescant — wzbogacili się
ditiones imperii et conseguenter — obszary cesarstwa, a w następstwie
diutius accusare fata possujnus, mutare non possumus — możemy skarżyć
się na srogi los, zmienić nie możemy
divertere — wstąpić
docebit — pouczy
docet — uczy
domicilium — siedziba
domi leones, foris rulpeculae — w domu lwy, za domem — liszki
dominari — panować
domini — panowie
dominium — panowanie
Dominus dedit, Dominus abstulit — Pan dał, Pan wziął
dubiae fidei — dowodem powątpiewania
dulcedine — słodyczą
dulcedo — słodycz
dulcem recordationem — miłe wspomnienie
dulcis locus patriae — słodkie miejsce ojczyste
dulcis recordatio — słodka pamięć
Dum annus ter sex numerabit, Marcus Alleluja cantabit, Joannes in corpore
stabit — gdy rok policzy trzy szóstki, Marek zawoła Alleluja, Jan stanie
w ciele (tzn. uroczystość Bożego Ciała przypadnie w dzień św. Jana)
Dum vitia prosunt, peccat qui recte fach — grzeszy, kto dobrze czyni,
dopóki występki popłacają
duorum cognominum — dwóch nazwisk
duplici lingua praeditus, mel et victus uno spirans ore et habitu — dwoisty
język mający i miód, i truciznę, ziejący jedną paszczą
durum contra dur u m — upór na upór
dux Parmensis contra Belgos foederatos — książę parmeński przeciw stanom

12

belgijskim
E
ea intentione — w tym zamiarze
ecce ibi videtis, quia ibi est Harusen, ubi iaculantur — oto tam widzicie,
gdzie strzelają, to jest Aarhusen
ecce in sinistris apparct forte civitas — oto na lewo widać właśnie miasto
e contra — przeciwnie
e converso — a przeciwnie
effecerunt — wymogli
effectum — skutek
effeminarunt — zniewieściały
effeminati Ula diuturna pace, molles et imbelles facti — zriJewieściawszy
owym długim pokojem, stali się miękkimi i niewojowniczymi
ego saluto Dominationem Vestram — witam Waszmość Pana
eiusdem — tegoż
eiusdem sensus — tego samego zdania
eiusdem spiritus — tegoż ducha
eius saevuli — tego wieku, także przenośnie — tego czasu
electionis — wyborczym
elicuit — wyjaśnił
elucescet — wyjaśni się
elucescet et interim — wyjaśni się, a tymczasem
encomia — pochwały
eminentiam — wyższość
emolumentum — korzyść, zysk
eodem anno — tego roku
eo fine — w tym celu
eo ipso — tym samym
erat — było
erudite — uczenie
essentiam — treść, istotę
et ad ultimam egestam — i do ostatniej nędzy
et alacritate — iż ochotą
et auctoritati — i powadze
et certitudine — i zapewnieniem
et civibus — a obywatelom
et connectiojies — i związki
et consensit — i przystał
et consequenter — a zatem
et crimen laesae maiestatis — i zbrodnia obrazy majestatu
et cum summo periculo — iż największym niebezpieczeństwem
et felices rerum successum — i szczęśliwego powodzenia spraw
et felices successus — i szczęśliwego powodzenia

13

et in operę btlll — i w działaniu wojennym
etiam — także, nawet
et Instabimus — i będziemy nalegać
et interim — a w międzyczasie
et mens et gens — i umysł, i ród
et multis curis — i wieloma troskami
et nonnis urgebant — i niezbyt przyśpieszali
et non revclationem — i niewyjawianie
et nullo clementiae loco relicto — i nie nająć żadnego miejsca łaskawości
et post impletas conditiones — i po wypełnieniu warunków
et polisniinus — a nade wszystko
et praecipue — a osobliwie
et prodesse et obesse — i pomóc, i zaszkodzić
et securitatis ab impetitione et insldiis malecontentorum — i zabezpieczenie
i od napaści i zasadzek malkontentów
etsi caeluni ruet, impavidum ferient ruinae — choćby niebo runęło, ruiny
przywalą nieulękłego
et similia — i podobnie
et sine consensu ordinum — i bez pozwolenia stanów
et specialiter — a szczególnie, a specjalnie
et sufficientem expeditionem — i wystarczającą ekspedycję
et supellectili per subordinatos — i ruchomości przez nasłanych ludzi
et toties exprobrabant — i tylekroć wyrzucali
et totius christianitatis — i całego chrześcijaństwa
et usus coknbitandi — i nawyknienie pożycia
et varia — i różne rzeczy
evasirmis de manibus unius hostis, alter imrnlnet /eroceor, nempe tempestas.
Orandum et laborandum est — umknęliśmy z rąk jednego nieprzyja-
ciela, grozi nam drugi sroższy, mianowicie burza. Trzeba się modlić
i pracować
eventus acta probat — wynik chwali czyny
cvictiones in fundo — zabezpieczenie na majątku
evidenter — widocznie
ex albo — z księgi
exarsit — uniósł się
ejc asse satisfacti — gotówką zaspokojeni
ex abundanlia malitiae — z wygórowanej złości
ex bene placito — samowolnie
ex carceribus — z więzienia
excelsum vitium — górującą wadę
excepto casu urgentis necrssitatis — z wyjątkiem wypadku nagłej potrzeby
excessivos — wykraczających, dopuszczających się wykroczeń
exclamavit — wykrzyknął

14

excludit — rozłącza
exlusis nonullis — z nielicznymi wyjątkami
ex commiseratione — ze współczucia, z ubolewania
ex concilio generali — na wspólnej naradzie
cxcusat — uniewinnia
exequi mandata — wykonać rozkazy
ex equo Troiano — z konia trojańskiego
ex faucibus — z paszczy
ex gremio — z grona
ex liis qualitalibus —z tych przymiotów
exilium — wygnanie
exilium, luctus, dolor tributa sunt ista vivendi — wygnanie, płacz, ból są|
obowiązkami życia
ex invidia — z nienawiści
ex magistratu — z urzędu miejskiego
ex magnatibus — z magnatów, wielmożów
ex mari Baltico — z Morza Bałtyckiego
ex mente — po myśli
ex nativo sanguine — z rodowitej krwi
ex necessilate — z konieczności
ex nutic — natychmiast
ex oboedientia — z posłuszeństwa
ex occasione — z przypadku, przy sposobności, z powodu
ex occasione regnandi — ze sposobności panowania
ex ore Apollinis — z ust Apoliina
ex officio suae etninentis dignitatis — z urzędu swojej wysokiej godności
expedit — przystoi, wypada
cxpeditis — układacie
experientia — doświadczenie
experiri — mierzyć się
exprimere — wyrażać
exprimere de verbo ad verbum — Wyrazić słowo w słowo
ex privatis — z prywatnych (dom. - obywateli)
exprobrationcm — wymówki
exprobrationis competentem — zarzutów odpowiednią
ex profundo — z głębiny
ex ratione — z powodu przyczyny
ex ratione duplici — z podwójnej przyczyny
ex re — z rzeczy
ex regno Daniae — z kiólestwa duńskiego
ex semine viri cum ursa — z nasienia człowieka i niedźwiedzicy
extemporaneos discursus — nieprzygotowanych rozmów
ex temperę — natychmiast

15

extra orbitam ordinationis — poza obrąb ordynacji
extremis laborans — robiąca ostatkami (sił)
extremis laborantem — ostatecznie ginącą
exuere — zdjąć
ex volo promisti — z uczynionej obietnicy
F
facile credo — łatwo wierzę
facilius cst consolari afflictum, quam sustinere — łatwiej jest pocieszać stra-
pionego niż cierpieć
factiosus — intrygujący
facultatem — wolność, swobodę
facultates — zasoby
facunde — wymownie
facundla — wymowa
facundissima oratione — wytworną mową
fama — wieść, pogłoska
fata simul et semel — losy razem i naraz
7 Februarii — 7 lutego
feliciori tetnpore — w szczęśliwszych czasach
ferrens Mars, aureos calcat contemnitąue fastus — Żelazny Mars depce i lek
ceważy złote przepychy
f ide, honorem et conscientia — wiarą, honorem i sumieniem
f idem Reipublicae — kredyt, zaufanie Rzpltej
figuraliler — przenośnie
filialem amorem — miłość synowską
filiis — synami
firmare tirannidem — wzmacniać tyranię
firmissime negat — najmocniej zaprzecza
firmiter — mocno
fłectere persuusionibus — skłonić namową, perswazją
jlexibilis — ulegający
florem — kwiat
florem aetatis — kwiat wieku
florem aetatis cum dispendio — kwiat wieku z utratą
floruit — kwitła
foederati — sprzymierzeni
fomes — zarzewie, tu podżegacz
formastis — złożyliście
formidine poene — z obawy kary
forsan abeundum est in civilatcm — może należy wam wrócić do miasta
fortcs creantur fortibus et bonis, est in iurencis, est in equis patrum virtus
neque imbellem feroces piogenerant aquilac columbam — silni rodzą sil-
nych i dobrych, dzielność ojców jest w byczkach i źrebcach, dzikie orły

16

nie urodzą niewaleczncgo (łagodnego) gołębia
forlitudo — odwaga; jonltudo bcllica — odwaga wojenna
fortuna — szczęście, los
fortunae — majątku
fraterne — po bratersku
fremebat popularitas — sarkał ogół
fremilut — hałas, krzyk
fretjuentia — napływ, udział
fretum navigabile — cieśnina żeglowna
fretus inteęritate conscientiae snae — ufny w nieskalaność swego sumienia
Fridericus Daniae rex — Fryderyk, król Danii
fructifera — drzewa owocowe
fructum — owoc, także korzyść
frustra Pygmaeus in Gigantem pugnat — próżno miałby walczyć karzeł z olbrzymem
fugientes — uciekający
fugiendo pugnat, fugiendo vincit — uciekając walczy, uciekając zwycięża
fui in Galia, vidi niililps — byłem we Francji, widziałem rycerzy
fui in Germania, vidi principes — byłem w Niemczech, widziałem książąt
fui in Italia, vidi praesnlcs — byłem we Włoszech, widziałem biskupów
fui in Polonia, vidi nobiles — byłem w Polsce, widziałem szlachtę
funnii vota — okłada śluby
fuse — obszernie
fusius — obszerniej
Galii cantum non timet iste leo — ten lew nie boi się piania koguta (dwu-
znaczność wyrazu — kogut i Francuz)
genem — rodzaje, gatunki
generaliter — ogólnie
generatio — wylęg
generose aquilae pulli - pisklęta szlachetnego orła
generositas— zacność, szlachetność
generoso pectori — szlachetnemu sercn
gloriabantur — chwalili się
gloriatur — chwali się
gloriosa Domina — chwalebna Pani
gloriose — cbwalebnie, sławnie
gloriosissime — najchwalebniej
gloriosius occumbere in opere — chwalebniej polec w walce
gloriosnm opus — chwalebne dzieło
gratiarum actiones — modły dziękczynne
grutiilntiones — życzenia, powinszowania
gratnlor — winszuję
gravatam — obrażoną
gubernia — rządy; gubernium — rząd

17

H
habetis legem et prophetas — macie prawo i proroków
haeredissam — dziedziczkę
haeret — tkwi
haeret in pectore — tkwi w piersiach, w sercu
hanc ideam — tego sposobu
hanc suscipere pronunciam — podjąć się tego obowiązku
Hectorem quis nosset, felix si Troia fuisset — któż by znał Hektora, gdyby
Troja była szczęśliwa
Heldonoriam et Cronoburgum — Helsingor i Kronburg
hibernorum — Żołdu zimowego
hic est piscis, quem sua Dominatio diabolum nominavit — oto jest ryba, któ-
rą Waszmość nazwał diabłem
hilari fronte — z pogodnym czołem, pogodnie
hoc bonuni — to dobro
hoc mihi pietas, hoc pia lingua odit — tego mi cnota, tego wzdraga się
uczciwy język
hominem iniuratum — człowieka skrzywdzonego
homo est imbecilitalis exemplum temporis spolium, fortunae lusus, inconstan-
tiae imago, invidiae et calamitatis trutina — człowiek jest wzorem bez-
silności, łupem czasu, igraszką losu, obrazem niestałości, szalą zawiści,
i niedoli
homo proponit, Deus disponit — człowiek projektuje, Bóg decyduje
honoraria — wynagrodzenie
honorifice — chlubnie, uroczyście
honoris palmam — palmę chwały, zaszczytu

hostiliter — po nieprzyjacielsku
hostis patriae et reus criminis laesae maiestatis — wrogiem ojczyzny i win-
nym zbrodni obrazy majestatu
hucusque — dotąd
huic operi humilime — najuniżeniej
hunc et non alium — tego a nie innego
iactantia — chełpliwość
iactura — strata
ideam — wzór
idiota — głupiec
ille enim magnus et nobilis est, ąui morę magnae ferae scit latrutus canum
securus exaudire — ten bowiem wielki i szlachetny, kto zwyczajem wiel-
kiego zwierza umie spokojnie słuchać szczekania psów
illi vere sunt nobiles, qui non soluni genere, sed etiam virtute aunt nobiles—
owi są prawdziwymi szlachcicami, którzy są szlachetni nie tylko urodze-
niem, lecz także cnotą

18

imbelles — niewojowniczy
imbibere — nasiąknąć, przen. skorzystać
immarcescibilem — niezwiędłe
immediate — bezpośrednio
impedimenta — przeszkody
imperiose — hardo
imperiosus mulier — popędliwa niewiasta
imperium — cesarstwo
imperium potissimum floret — państwo najbardziej kwitnie
imponere — wmówić
in absentia — podczas nieobecności
in aocessu — w przystępie
in adversis et prosperis cum conservalione — w okazjach złych i dobrych
z zachowaniem
in aemulam — w wrogą
in aequa lance — na równej szali, na równi
in aleam — na szaniec
in aleam fortunae — na los szczęścia
in anno — w roku
in anno 1662 et tertio in obsequio — w roku 1662 i trzecim w posłuszeństwie
in anno praetorito — w przeszłym roku
in armis — pod bronią
in armis existit — jest pod bronią
in armis pro parte — pod bronią po stronie
inaudito exemplo — niesłychanym przykładem
inauguratus — obwołany
in Augusta — w sierpniu
in bhio — na rozdrożu
in capita — na głowy
in casu saevientis fortunae — na wypadek srożącego się losu
in censuram — w podejrzenie
in collatcralitate — w sąsiedztwie, blisko
in commissis — z polecenia
in conjuso — w zamieszaniu
incolae — mieszkańcy
incolas — mieszkańców
iucolis — mieszkańcom
in consiliis proponendis — w przedkładaniu rad
in consilio — w radzie
in consilio generali constituerc — na walnej naradzie postanowić
in consilio impiorum — w radzie bezbożnych
in consilium — w radę
in contignitate — w zetknięciu

19

in continuo belli operę; verbo dicam — w ciągłej sprawie wojny; słowem
in contrarium — przeciwnie
inconvenientia — nieprawidłowości
in crifninae laesae maiestatis — co do zbrodni obrazy majestatu
in cubiculo — w komnacie
in cuius sinu — na której łonie
inculpare — winić, obwiniać
incumbit — należy, trzeba
incuriam — niedbałość
incusando — oskarżając
in debila methodo — w najlepszym porządku
in decursu Augusti — w końcu sierpnia
in departitionem — na spłacenie
indicant — wskazują
indicat vestis quales intrinsecus estis - szata wskazuje jakimi jesteście
wewnątrz
indigne — niegodnie
indignitatem — niegodność
in disciplina militari — w karności wojskowej
in discrimen vitae — na niebezpieczeństwo życia
indolem — naturę
in domum luctus — w domu żałoby
induccre gallicismum — wprowadzać francuski dom. — zwyczaj (francuską
formę rządu)
in dulci recordatione — we wdzięcznym wspomnieniu
in duplo — podwójnie
in cudem ąualilate — w tym stanie
in clectione — w wyborze
in eo passu — w tym stanie
in eundrm sensum — w tej samej myśli
in facie publica — na zebraniu publicznym
infallibiliter —— niewątpliwie, niechybnie
infamia, exilium, privatio — niesława, wygnanie, pozbawienie
in Filtru ario — w lutym
infelicitati temporis — nieszczęśliwym czasom
in/erius — niżej
in fidem Reipublicae -na wierność Rzpltej
in forma — w kształcie
in forma amplissima — w najszerszej formie
in frefquentia — w obecności
in fructum Reipublicae — na korzyść Rzpltej
in fuga — w ucieczce
in Junctione — w urzędzie, służbowo

20

in genere — w ogóle
in gradu absoluto — w najwyższym stopnia
in gratiam — dzięki
ingratitudinem — niewdzięczność
in habitu Minori Sancli Francisci — w habicie braci mniejszych św. Fran
ciszka
in hac palaestra — w tej szkole
in hnec verba — w te słowa, tymi słowy
in hostico — w kraju nieprzyjacielskim
in hofitico ostentari — u nieprzyjaciela (na ziemi nieprzyjaciebkiej) okazać
inhumaniter — nieludzko
inibunt operom — dołożą starania
in Januario — w styczniu
in illo fervore — w owym zapale
inimicus homo — człowiek wrogi
initia — zaczątki
iniunctum — polecone
iniungimus — powierzamy
in Iunio id est — w czerwcu to jest
iniuriam — krzywdę
iniurias — krzywd
ininstiiinm — niesprawiedliwość
in integro — w całości
in Inncem considrrntionis — na szalę rozwagi
in landem Dominicae nativitatis — na chwałę narodzenia Bożego
in legem perpftuam et irrevocabilem — za prawo wieczne i nieodwołalne
in Maio — w maju
in maiori — w większym
in mniam partem — na złą stronę
in manibus bene meritornm — w rękach dobrze zasłużonych
in mań Baltico — w Morzu Bałtyckim
in memoriam — na pamiątkę
in mente lieipnblicae — po myśli, z woli Rzpltej
innatus — wrodzony
in necessitate — w potrzebie
innoccntiae — niewinności
innociius — niewinny
innocuits lapidor — niewinny, jestem kamienowany
innotescet — będzie wiadomo
innotitit — wiadomo
innovare — wznawiać
in hounnbre — w listopadzie
in oboedientia — w posłuszeństwie

21

in omni loro — w każdym sądzie
in opere belli — w działaniu wojennym
in oppigncratione — w zastaw, tutaj — jako zakładników
in opprobrium — w pośmiewisko
in ordine equestri — w stanie rycerskim
in parte — w części
in partem — na stronę, na część
in partes — na części
in perpetuum silentium — na wieczne milczenie
in persona — w osobie
in persona sua — we własnej osobie, osobiście
in partes — na równinie
in plono — zupełnie
in plurali — w liczbie mnogiej
in posterum — na przyszłość
in postscripta in haec verba — w dopisku w te słowa
in praedam — jako łup
in praesentia — w obecności
in praesenti termino — w obecnych okolicznościach
in procinctu — w gotowości
in profundo - w głębi
in promotione — w popieraniu
in prospectu - w obliczu
in pubtico foro — na placu publicznym
in publicum — na jaw
in pugna — w bitwie
in pugna stataria — we wstępnym boju
in quantum — jeśli, o ile
in quo gradu — w jakim stopniu
in quorum manibus arma sunt, in eorum potestate et conservfire et perdere
Rempublicam — w czyich rakach jest broń, w tych mocy jest ocalić lub
zgubić Rzeczpospolitą
in recenti — za świeża
in recompensam — dla odwzajemnienia, odwdzięczenia
in regno — w królestwie
in regno Galliae — w królestwie francuskim
in rem — na korzyść, na rzecz
in reprobum sensum — w złe rozumienie
in Republica meretur — w Rzpltej zasługuje
inscriptionem — napis
in scripto in ąuantum — na piśmie, o ile
in seruitio — w służbie
insignia — oznaki; in signis Zodiaci — w znakach Zodiaku

22

in singulari — w liczbie pojedynczej
in sinuni — na łono, do serca
insolescit — rozzuchwala się
in spe — w nadziei
instabunt — będą nastawać
instantanee — nagle
in statera iudicii — na szali sądu, rozsądku
in stalu moderno — w obecnym stanie
in status — o polityce
instrumenta — narzędzia
insultum populi — napaść ludu
insultus — napaści
in superlativo publicissime — w najwyższym stopniu, najbardziej publicznie
in suum caput — na swoją głowę
intaminata fides — nieskalana wiara
in tanto Reipublicae passu — w takim położeniu Rzpltej
intendebant — zamyślali
intendis — zamyślasz
intendit — zamyśla
intendo — zamyślam
intentionaliter — w zamiarze
integritas conscientiae — nieskazitelność sumienia
intentio pro facta — zamiar za uczynek
inter confinia — w granice
inter domesticas parietes — między domowymi ścianami
inter gentes — między narodami
interim — tymczasem
interim consilia — tymczasem narady
inter incudem et malleum — między młotem a kowadłem
inter moenia — w murach
inter octavas Corpori Christi — podczas oktawy Bożego Ciała
inter patres patriae — między ojcami ojczyzny
interponitur — zachodzi
interpres — tłumacz
interpretes — tłumaczami
interregnum — bezkrólewie
inter rudera — w ruinach
interrumpit — przerwał
inter spem et metum — między nadzieją a trwogą
inter sympatriotas — między wspołkrajowcow
inter tot anfractus — w tylu okolicznościach
inter tot moderni collegii sinistras opiniones — spośród tylu wrogich opinii
obecnego zgromadzenia

23

inter viscera — dosł. we wnętrzu, tutaj — w granicach
inter viscera motus — rozruchy wewnątrz ktaju
in triduo — w trzy dni
in testimoniis — w świadectwach
intestina — wnętrzności
in theatro publico — na widoku publicznym
in toga et sago — w pokoju i wojnie
in toto — w zupełności, w całości
in toto satisfactus — zupełnie zadowolony
in tractu — w drodze
intulerunt — wnieśli
intuli — wypowiedziałem
intulit — wniósł
in turbido — w zamęcie, zamieszaniu
intus — wewnątrz
in ulteriori tractu — w przyszłości
in unum — w jedno
in utramque aurem — na oba uszy
in usum — w zwyczaj
invasor a se ipso occiditur — napastnik zabity przez siebie samego
invehebant — oburzano się
invehere — przymawiać
in veste peregrina — w odzieży cudzoziemskiej
investigarunt — doszli
in vicinitate inimicitias nactus occasionem — między sąsiadami waśnie korzy-
stając z okazji
in victoria — w zwycięstwie
in victualibus — dosł. w żywności, tutaj — pod względem żywności
invidia bonorum noverca — zazdrość jest macochą dobrych
invidii — zazdrośni, nienawistni
in visccra Reipublicae — w głąb Rzpltej
invita Rcpublica — wbrew woli Rzpltej
in rita — za życia
in volumen legum — w księgę praw
ipso die festi Bcatissimae Mariae Virginis — w sam dzień święta Najświętszej
Marii Panny
irritari — gniewać, drażnić
iste est interpres meoruni et vestrorum desideriorum — oto jest tłumacz
moich i waszych życzeń
isti duo nobis prandium non impedient — te dwa nie przeszkodzą nam
w obiedzie
ita semper illustribus viris animo vivere longe ant:quius /wif, quam corpo-
re — przeto zawsze sławni mężowie woleli żyć duchem nie ciałem

24

iteratis — powtórnie
iterum — znów
iudicia — sądy
iudicium — sąd
iugia arma — ustawiczna broń
iugulatur virtus — ginie cnota
iugum serritutis — jarzmo niewoli
iunctis viribus — połączonymi siłami
iura caduca auctoritate publica — prawa na dobra, które do nas wróciły
powagą sejmową (dosł. publiczną)
iure ecclesiastico gaudere, intestabunt — prawem kościelnym wyzyskać, będą
nalegać
iussit delatores fustibus et flagcllls caescs deportari fer castra et plateas —
donosicieli kazał ćwiczyć kijami i biczami i oprowadzać po obozach
i ulicach
iustam calculationem et relalioncm, In quantum — słuszną liczbą i sprawę,
o ile
iusturn dolorem — słuszny żal
J
24 Januarii — 24 stycznia
Joannes Casimirus regnabit — Jan Kazimierz Lądzie panował
Joannes Tertius — Jan Trzeci
7 Julii — 7 lipca
L
labefactari — słabnąć
labefactata — osłabiona
Lacaenae — Spartanki
laconice — krótko, zwięźle
laborant — pracują
laesio — ujma, obraza
laesionem — obrazę
lapis Lydius — kamień lidyjski, probierczy
Lares — bogi domowe, czczone przez Rzymian
largitionibus, officiis — szczodrobliwością, przysługami
laudabatur ab illo, qui erat inililum docfssimiis et rotundo ore — był chwa-
lony przez tego, kto był w wojsku najbardziej wykształcony i wymowny
legę non retitum — nie wbrew prawu
lege publica — prawem publicznym
leges lego, reges rego iudices iudico — ustanawiam prawa, władam królami,
sądzę sędziów
legitima haeredissa — prawa dziedziczka
legitimo tutori — prawnemu opiekunowi
libere — dobrowolnie

25

liberum accessum — wolny dostęp
liberum aditnm — wolny dostęp
liberius — otwarciej
licentia — swoboda, swawola
licentia a loci ordinario — pozwolenie od biskupa
licentiose — ostrzej
licita dcfensio — wolna obrona
llmites iustitiae — granic sprawiedliwości
lineam — linię
lingua nativa — językiem ojczystym
lingua usilata — język dobrze znany, zwyczajny
litigia — kłótnie, spory
locus fatalis — miejsce nieszczęśliwe, fatalne
longe lategue — długo i szeroko
luctam — walkę
luminare minus — mniejsze światło
M
magis in elucidationem — raczej na uświetnienie
magis inriti quam invitati — raczej zmuszani niż zaproszeni
magnae mentes in ardua quaeque obstinatus — wielkie dusze tym bardziej
zaciekłe, im większe trudności
magnam partem — wielką część
magnam popularitatem — wielką popularność, wziętość
magnis itineribus — szybkimi pochodami
magno motu — z wielkim poruszeniem
magno motu et deliberatione cum imperia et Republica Veneta contra
potentiam Ottomanicum — po wielkich zgiełkach i naradach z cesarstwem
i rzeczpospolitą wenecką przeciw potędze tureckiej
magno praesuli — wielkiemu biskupowi
magnorum nominum — wielkich imion
magnorum non est laus sed admiratio — wielkich ludzi należy podziwiać,
nie chwalić
maiestas — powaga
maiestatem — majestat
malaciam in malitiam — łagodność w złość
mala consilia ordinis intermedi — złe rady stanu pośredniego (tj, senatu)
male oleantem — źle pachnące, cuchnące
malevolentia — nieżyczliwość
malevoli — źli
malevolis consiliis — złymi radami
malevolorum conalus — usiłowanie źle myślących
malo eventu — ze złym skutkiem
malum supra omne malum — zło ponad wszystkie zła

26

maneant posteritati pro testimoniis vitae meae — zostały dla potomności
jako świadectwa mego życia
manebimus adhuc — zostaniemy jeszcze
manu, consilio, operę et oratione — ręką, radą, czynem i modlitwą
15 Manii — 15 marca
Manis arenam — Pole Marsowe, pole walki
massam — masę
materias consultationis — tematy obrad
malrimonii — małżeństwa
maximum solatium est vacare culpa — największą pociechą jest być wolnym od winy
me inscio — bez mojej wiedzy
melin sest praevcnire quam praeveniri — lepiej uprzedzić niż być uprze dzonym
melius in semente guam in segete bella excindere — łatwiej tłumić wojny w nasieniu niż
w rozkwicie (dosł. w zbożu)
memor es — pamiętasz
memoria actionum nostramm bene a nobis gestarum — pamięć naszych czynów dobrze
przez nas spełnionych
mens — myśl
mens et gloria non queunt hitmari — duch i sława nie zstępują do grobu
merentur perennitatem — zasługują na trwałość
meretur — zasługuje
merita — zasługi
merito debetur saluis tamen iuribus — słusznie należy jednak z zachowaniem praw
meruit — zasłużył
meruit gratitudinis — zasłużył na wdzięczność
metan — cele
metenda est seges, sic iubet necessitas — trzeba żąć Żniwo, tak każe ko-
nieczność
methodum — sposób
meum est — do mnie należy
mllitabat pro nobis — walczyła za nas
militans — walcząca
minatur bellum et non fert: sic gens tota Polona facit — grozi wojną, lecz jej nie prowadzi,
tak czyni cały naród polski
ministri status — ministrowie państwa
minutissima quaeque arcana — najmniejsze nawet tajemnice
minutissima stipula — drobnym źdźbłem
mirabile — dziwnie
mirabilia — cudów
mirnbilitar — przedziwnie
mitius — łagodniej
modeste — skromnie
modestia — skromność

27

modestissime — najskromniej
modestius — skromniej
modo obligatorio — prawem zastawnym
modulumina suspncta — podejrzana melodia
modurn concludendl — sposób zawierania
molem — ciężar
molfstum — uciążliwe, przykre
moliri — wyrządzić
moll tips — miękkość
moiioculnn — jednooki
mora nova — nowa zwłoka
morsum conscientiae — wyrzuty sumienia
morte renasci — odrodzić przez śmierć
muneris de lege — obowiązkiem według prawa
munus — urząd
murrnur — szmer, szemranie
murmurabant — szemrali
mutilatio — okaleczenie, uszkodzenie
N
natione — rodem
natura jormavit — przyroda utworzyła
naturalcm dcfensionem — naturalną obronę
naturaliter — z przyrodzenia, naturalnie
necessaria — rzeczy niezbędne
necessitas — konieczność
necessitas acuit ingenium — potrzeba zaostrza rozum
necessitas misera, cum vel dvi ob patriam, vel patriae a cive mors inferen
da est — smutna to konieczność, gdy albo ojczyzna obywatelowi, albo
obywatel ojczyźnie winien zadawać śmierć
necessitatem ferre quam flere decet — konieczność przystoi znosić, nie
opłakiwać
nec nuntius cladis — ani zwiastun klęski
negabat — przeczył
negat, contradicit — przeczy, sprzeciwia się
negotiurn — zajęcie, tu — sprawa
neminern civiuni laesit — żadnego obywatela nie skrzywdził
nemine reclamente — bez żadnego oporu, bez sprzeciwu
nemo est condemnendus, in quo aligua virtvtis significatio apparet — nikogo
nie należy lekceważyć w kim objawia się jakiś ślad cnoty
nemo sapiens, nisi patiens — ten mądry, kto cierpliwy
nescit vox missa reverti — nie można cofnąć słowa wypowiedzianego
ne sis rex super Israel — nie bądź królem nad Izraela
Nicolae, aut mores, aut locus muta — Mikołaju, albo obyczaje zmień, albo

28

miejsce
nihil adeo malum est, qui boni mixturam habeat — nie ma tego złego, co by nie miało
przymieszki dobra
nihilominus — wszakże, jednakże
nihil interest utrum ferro, an verbo, occidas — nie ma różnicy, czy zabijasz
żelazem, czy słowem
nil restat — nic nie pozostaje
nobile — szlachetne
nobili — szlachcicowi
nobilitas — szlachta
nobilitas duplicate — podwójne szlachectwo.
nobilitas, non certus numerus personarum — szlachta, nie pewna liczba osób
nobilitatem —— szlachtę
nobilitati — szlachcie
nobilitatis — szlachty
nocturnum imperium — nocne panowanie
nodus gordius — węzeł gordyjski
nomina — imiona
nomina cognomina — imiona i nazwiska
nomen coronati capitis — imienia głowy koronowanej
tiomine — w imieniu
nomine omnium —— w imieniu wszystkich
nominis recordatio — wspomnienie imienia
non ab intra — nie z wewnątrz
non abiuravi — nie wyrzekłem się (nie wyprzysiągłem się)
non adiurando — nie sprzysięgając się
non alia methodo — nie inaczej
non capiat — nie brał
non desinam — nie przestanę
non erubescam — nie zarumienię się
non expedit — nie wypada
non gens sed mens — nie ród, lecz rozum
non genus, non genius, non gens, si credere fas est, sed mens nobilitat nobili
tata virum — nie pochodzenie, nie geniusz, nie ród, jeśli należy wierzyć,
lecz umysł szlachetny uszlachetnia męża
non in opressionem libertatum — nie na ucisk swobód
non in tante paucitate — nie w tak małej liczbie
non in toto — niezupełnie
non irritare crabrones — nie drażnić szerszeni
non item — nie tak
non minus pungit — niemniej przeszywa
non neglexi — nie zaniedbałem
non obsianie legalitate — bez względu na prawomocność

29

non oppressa — nie zgnieciona, nie ujarzmiona
non per intervalla — nie dorywczo
non peto vindictam, supponendo — nie żądam zadośćuczynienia, przypuszczając
non praeclusa via — nie wyłączając drogi
non regulator error — nie odnosi się błąd
non reprobo — nie ganię
non resipiscet — nie opamięta się
non sine suspicione veneni — nie bez podejrzenia otrucia
non sub regimine — nie pod rozkazami
non substitam — nie wydołam
non supererant — nie pozostały
non tam numerose — nie tak licznie
non totus moriar, multaque pars mei uitabit Libitinam — nie cały umrę, więk-
sza część moja uniknie Libitiny (cytat z Horacego niedokładnie powtó-
rzony, bo zaczyna się od słów „non omnis moriar")
non urgebat — nie nalegał
non urget proper bonum pacis — nie naciska dla miłego pokoju
non vi sed formidine — nie siłą, lecz postrachem
nos numerus sumus et fruges consumere nati — jesteśmy stworzeni dla liczby
i zjadania chleba
10 Novembris — 10 listopada
noviciam et perniciosam non arripio — szkodliwej i zgubnej nie chwytam się
novitatem — nowości
noviter — świeżo
nugator — plotkarz, łgarz
nullum dominium nisi benevolentia tutum esse — każde panowanie jest bez-
pieczne tylko przez łaskawość
numero — który z rzędu
numerosissime — jak najliczniej
nummosus - pieniężny, zasobny w pieniądze
nutare coepit - zaczyna się chwiać
O
ob metum — dla strachu
oboedientia — oboedientiam (4 przyp.) — posłuszeństwo
ob rationes — z przyczyn
obstaculum — przeszkoda
observatis conditionibus his — pod tymi warunkami
obviam — naprzeciw
occasionaliter — przypadkiem
occasionem — przyczynę
occidit angeum, e cuius collo guttae cadentes innumeros gennere colubros —
zabił węża, z którego szyi spadające krople zrodziły niezliczone mnóstwo
wężów

30

occurent — zabiegną
9 Octobris — 9 października
o desiderabilis — o upragniony
o devotionem supra devotiones alter orat, alter forat — o pobożność nad po-
bożności, jeden się modli, drugi kradnie
o dii mediocre aliquod infortunim tot tantisque meis felicitatibus apponatis
oro — o, bogowie, modlę się, abyście dali jakieś mierne niepowodzenie
tylu i tak wielkim moim pomyślnościom
odium — nienawiść
odoratus — wonie
offensa maiestatis — obraza majestatu
omen victoris — hasło zwycięzcy
omnibus modis — wszelkimi sposobami
omnibus modis proponendo utilitatem — wszelkimi sposobami przedkładając
pożytek
omnibus persuasionibus — wszelkimi namawianiami
omni cura et operę providebunt — najmocniej będę się starać
omni destituta succursu — pozbawiona wszelkiej pomocy
omni destitutus succursu — pozbawiony wszelkiej pomocy
omni necessitate — w każdej potrzebie
omnis generis — wszelkiego rodzaju
omnis mercenarius sua dignus mercede — każdy najemnik godzien swej za-
płaty
omni spe et consilio destitutum — pozbawionych wszelkiej rady i nadziei
omnium animi sunt immortales, sed bonum fortiumąue divini — dusze wszyst-
kich są nieśmiertelne, ale dobrych i. walecznych boskie

omnium malorum medicus — lekarz wszystkiego złego
onus — ciężar
o, per Deum! non Harusen sed Kopenhagen est, circa obsidionem iaculantur —
o, na Boga! to nie jest Aarhusen. ale Kopenhaga, przy oblężeniu strze-
lają
oppignorando — dając w zastaw
opponere — przeciwstawić
opponere offensive — stawić zaczepnie
opponunt — przeciwstawiają
opposito radio — przeciwnym promieniem
oppressa gloriosior — sławniejsza uciśniona
oppressit — przycisnął
oppressor nobilitatis et raptor substantiarum — ciemiężycielem szlachty i wy-
dziercą majątków
opprimere et bene meritos — uciskać i na dobrze zasłużonych
oppugnationem — zdobywanie

31

optandum — należy Życzyć
optimum est memorabilem mori alique opere virtutis — najlepiej jest, gdy
sławny mąż umiera po jakimś czynie męstwa
oratione — modlitwą
orator — mówca
orbare omni praesidio et custodia corporis — pozbawić wszelkiej obrony i stra-
ży osobistej
ordines Reipublicae — stany Rzeczypospolitej
ore omnium — w imieniu wszystkich
ore proprio — własnymi ustami
origine et meritis — urodzeniem i zasługami
originem praetensionis — powód urazy
oris confessionem — ustne zeznanie
os de ossibus — kość z kości
os de ossibus nostris — kość z kości naszych
o virtus, ego te dominant putabat et tu es serva fortunae — o, cnoto, ja uwa-
żałem cię za panią losu, a ty jesteś służebnicą
P
pacta — układy
pacifice — spokojnie
pactum — pakt, przymierze, umowa
palant — jawnie
palestram — szkołę
palmam — palmę (dom. pierwszeństwa)
Parcam falcitenentem minaci manu superbam — wyniosłą Parkę trzymającą
kosę w groźnej ręce
parere - być posłusznym
pań passu ambulat — równym krokiem chodzi
pars regalis — stronnik królewski
partem — część
partes secuti — stron chwycili
partinuculam in oboedientia — cząstkę w posłuszeństwie
partus — owoc
pater patriae — ojciec ojczyzny
paucis complecti — krótko zawrzeć
per absentiam — przez nieobecność
per amorem gentis nostrae — przez miłość do naszego narodu
per appellationem — przez apelację
per ardua — przez trudy
per arendom — dzierżawą
per bellum intestinum — przez wojnę wewnętrzną
per cerom erosem — przez zeskrobanie wosku
per certum numerum personarum — przez pewną liczbę osób

32

per curiositatem — przez ciekawość
per deputatos — przez deputatów
perditionis — zguby
peregrinationis — podróżowanie
per exdivisionem — przez podział
perfectionem — zupełnego
periclitanti patriae — zagrożonej ojczyźnie
periculose — niebezpiecznie
periculosissime — najniebezpieczniej
periculosissima incendia — najniebezpieczniejsze pożary
periculum libertatis — niebezpieczeństwo wolności
per importunas instantias — przez natrętne prośby
per instrumentu —— przez narzędzia
per litteras brevibus denuntiare — zawiadomić krótkim listem
per modum — na sposób, w postaci
per modum humanitatis — przez grzeczność
per necessitatem — przez konieczność
per nexum sanguinis — dla związków krwi
per nimiam mollitiem et voluptatem — przez zbytnią miękkość i rozkosz
per nuntios terrestres — przez posłów ziemskich
per parabolas — przez podobieństwa
perpetuitas — na zawsze
perpetuitati recordationem — potomności wspomnienie
perpetuum silentium — wieczne milczenie
perpetuum silentium sub poenis criminalibus — wieczne milczenie pod karą gardła
per portiones —— częściowo
per promotionem — za sprawą
per rationem — dlatego, z powodu
per regulam — dla zasady
per respectum — przez wzgląd
persiftit — trwa
personaliter — osobiście
persuasiones — namowy
persuasiones continuae — ciągłe namowy
perversa capita — przewrotne głowy
perversis delatorum consiliis — przewrotnymi radami donosicieli
perversionem status Reipublicae, fabricationem malitiosam iudiciorum - od-
mianę ustroju Rzpltej, złośliwą wytwórnię świadectw
per vim - siłą
pestilentiam — powietrze morowe
petit consilium — prosi rady
physim — twarz
pia vota nostra — pobożne głosy nasze

33

pie defunctis — pobożnie zmarłym
pignora — skarby, kosztowności
piscari in turbido — łowić ryby w mętnej wodzie
plane — zupełnie
planetae eo tardius moventur, quo sunt in sublimiori sphaera, ita quanto maior
est principum auctoritas, tanto magis suos affectus moderare eosąue tem-
perare debent — planety tym wolniej poruszają się, im są wyżej, przeto
im większą powagę posiadają panujący, tym bardziej powinni hamować
i łagodzić swoje wzruszenia
plebeiorum — plebejuszów
plenarie — zupełnie
plenis buccis — wyraźnie, także — ~całą gębą
pleno numero — w pełnej liczbie
plenus dierum placida morte — pełen dni (w późnym wieku) łagodną śmiercią
plus quam satis — więcej niż trzeba
poenam — karę
poenam colli — karę gardła

pollicitationes- obietnice
pollicitationibus - obietnicami
Poloniia vae! vae! ingeminabit — Polska wyrzekać będzie biada! biada!
Poloni sunt genitores Germałiiae — Polacy są rodzicami Niemiec
politius — przyzwoicie], politycznie], grzeczniej
popularitatem — popularność
portionem — część
portorium — opłatę portową
post absoluta vota — po oddaniu głosów
post bellum auxilium — pomoc po wojnie
posteritatem — potomstwo
posteritati — potomności
posteritatis — potomstwa
post fata — po śmierci
post fata deplorata — po zgonie opłakanym
post fata regnantis — po śmierci panującego
post fundatam ordinationem — po ustanowieniu ordynacji
post multas deliberationes — po wielu namysłach
postremitatem — ostateczność
post sterilem decessu — po bezpotomnej śmierci
postulatu et desideria — żądania i pragnienia
potens mann et consilio — możny ręką i radą
potentia — potęga
potentiores — możniejsi
potentissime — potężnie, mocno

34

potentissimos impetus — najpotężniejsze natarcie
potioritas — lepsza część
practicatum axioma — doświadczone zdanie, wypróbowane, pewnik
practicatum axioma: rex erat Helizabeth rerum, regina Jacobus, imperiosus
mulier — powtarzane zdanie: królem wszystkiego była Elżbieta, chciwa
niewiasta, królową Jakub
praecedentia saecula patres calumniarum — dawne wieki ojcami oszczerstw
praecipue — zwłaszcza
praeconceptum odium — powziętą nienawiść
praeccursores — straż przednią
praecustodio — przeczuwam
praefixionem — oznaczenie
praeiudicata — przykłady
praeiudicata antecedentia —— poprzednie przykłady
praeiudicatum — przykład

prae oculis — przed oczami
prae oculis timorem Dei — przed oczami bojaźń hożą
praepostere — za późno
praesagia — wróżby, przepowiednie
praesens — obecny
praesentes in publicis — obecni na sejmie
praesentis contractus — obecnego układu
praesentit — przeczuwa
praesidia — załogi
praesidiarii — członkowie załogi, obrońcy
praesidium — załoga
praetensionem — pretensję
praetensiones — żądania
praevalui — przemogłem
praevenire — uprzedzić
pretia — ceny
pretia rerum — ceny towarów
pressa — ściśniona
prima fronte — na czele
prima Martii — pierwszego marca
primis diebus lulii — w pierwszych dniach lipca
primo congressu — w pierwszym zetknięciu
primo instanti — w pierwszej chwili
primo vere — na początku wiosny
primum caput — pierwsza głowa
primum vacans — za pierwszym wakansem
princeps Auriacus — książę Oranii

35

principes Imperii — książęta cesarstwa
principio genus acre leonum saevaque saecula tutata est virtus - na po-
czątku zażarty rodzaj lwów i srogie wieki broniły się męstwem
privato — prywatnemu
privatus — prywatny
pro aequitate — ze słusznością
pro basi et angulari lapide — za podstawę i kamień węgielny
probationes — dowody
probitas — zacność, cnota
probitatem — cnoty
pro bono ominę — za dobrą wróżbę
processionaliter — w procesji
pro custodia corporis — dla straży ciała
proditorem patriae — zdrajcą ojczyzny
pro et contra — za i przeciw
pro exemplari speculo (non sine invidia) - za wzorowe zwierciadło (nie bez
zazdrości)
pro exemplo boni amici — za przykład dobrego przyjaciela
profes — nauczyciel
profunditates — głębie, głębokości
pro gloria gentis — dla chwały narodu
progredi — postąpić, iść naprzód
proice lapidem — niech rzuci kamieniem
proiecisti sermonem Dei, proiecit te Dominus - wzgardziłeś słowem Bożym, wzgardził
tobą Pan
pro innocentia iudicium — zdanie za niewinnością
pro memento — dla przestrogi
pro me militat — za mnie walczy
promotiones — poparcie
promotionibus — popieraniem
promotores abdicationis — sprawcy abdykacji
promovebunt — będą popierać
pro parte mea militantes — za moją stroną walczące
pro patria — dla ojczyzny
prophetico spiritu — duchem proroczym
propinat — przepija
proponendo — przedkładając, wystawiając
propanendo laesionem maiestatis — wystawiając obrazę majestatu
proponendo novum electionem stante vita — proponując nowy wybór za
życia
proponent — proponują
propositum — zamiar
proposui — postanowiłem

36

proposuimus explere votum — postanowiliśmy wypełnić ślub
proposuit benevolam regni abdicationem — postanowił dobrowolnie złożyć
koronę
pro posse meo — według możności mojej
pro posse meo cum conditione — według moieh możliwości pod warunkiem
propria virtute — własnym męstwem
propria virtute et consilio — własnym męstwem i radą
proprietatem — własność
propter bonum Reipublicae — dla dobra Rzeczypospolitej
propter casum — na wypadek
propter cras — z powodu jutra
propter meliorem certitudinem — dla lepszej pewności
propter meliorem ordinem — dla lepszego porządku
propter meliorem ordinem et disciplinam solidam — dla lepszego porządku
i dobrej karności
propter offensam — dla obrazy
propter msibilem desolationem — dla widomego spustoszenia
propugnaculum — tarczą
pro Republica — dla Rzeczypospolitej
pro serio — poważnie, usilnie
prospera — pomyślności
prospiciendo — zaradzając, zabiegając
protegere — osłaniać
pro tempore — na czas
protestor — protestuję
protractione litigiorum — przeciąganie procesów
protulit — napisał
protunc — wówczas, wtedy
protunc temerario ausu — wówczas z płochej nierozwagi
pro ultima siti — na ostateczną
provisionis — procentowe
provocatus — prowokowany, tu — wzywany
publica persona — osoba publiczna
publice — publicznie
publiciter bonum — publicznym dobrem
pugna stataria — we wstępnym boju
pusillus grex — małe stado
quaedam secretiora — co bardziej sekretna
quae sunt mei muneris — które należą do mego urzędu
quo intentione — w jakim zamiarze
qualitatem — własność
qualitates — przymioty
quam felicissime, diutissime regnet — oby jak najszczęśliwiej i najdłużej

37

panował
quantum potui — co mogłem
quantum privato licuit — jak wiele godziło się prywatnemu
quantum satis — dość
quarta Februarii — 4 lutego
quasi — jakoby
quasi supremum caput — niejako wódz naczelny
quem amo, castigo — kogo kocham, chłoszczę
quia incertum est, quo loco te mors expectet, tu eam omni loco expecta
- ponieważ nie wiadomo w jakim miejscu śmierć cię czeka, ty jej
czekaj wszędzie
qui cito dat, bis dat — dwa razy daje, kto prędko daje
quidem — niby
quidem incarcerata — niby uwięziona
qui Deum colat qui kominem laedit —- kto Boga czci, kto krzywdzi
bliźniego?
quid mali feci — co złego uczyniłem
quidquid non disentitur iustitia non putatur — nie może być sprawiedliwe,
co nie było roztrząsane (dyskutowane)
qui facile credit, facile decipitur — kto łatwo wierzy, łatwo bywa oszukany
qui facit foveam incidit in eam — kto dół kopie, sam weń wpada
qui manum opponat — kto by się oparł
quis nescit longas regibus esse manus — któż nie wie, że królowie mają
długie ręce
qui nescit orare, discedat in marę — kto nie umie się modlić, niech wy-
ruszy na morze
qui sapis, ad vitam sapias; gere conscia recti. Pectora nec strepitu commo-
veare levi — kto mądry używaj mądrości na życie, zachowaj serce
wierne prawości i nie wzruszaj się lada hałasem
quis est, qui de manibus meis eripere possit populum hunc — kto jest,
kto mógłby wydrzeć ten lud z moich rąk
quisque suae fortunae faber — każdy jest sprawcą swojego losu
quisquis ad vitam editur ad mortem destinatum — ktokolwiek przychodzi
na świat, jest przeznaczony na śmierć
quis acit — kto wie
qui vult amari, languida reget manu — kto chce być kochany, niech rządzi
łagodnie (dosł. — łagodną ręką)
quo animo — z jakim umysłem
quocumque praetextu — pod jakimkolwiek pretekstem
quocumque praetextu et titulo — z jakiegokolwiek powodu i tytułu
quocumque titulo — pod jakimkolwiek tytułem
quod peto, da Cai non peto consilium — daj Kajusie, czego żądam, o radę
nie proszę

38

quo fine — jakim końcem
quo motivo — dlatego
quoquo modo — żadnym sposobem
quorum iniuriis in profundissimo Democriti puteo — w najgłębszej Demo-
kryta studni
quorum machinationibus — których knowaniu
quot capita, tot sensus — ile głów, tyle zdań.
quotquot sunt inimici vestri, cum omnibus in kac arena certabit — soluta
sessio ad cras — ilukolwiek macie nieprzyjaciół, ze wszystkimi będzie
walczył na tym polu — odroczono posiedzenie do jutra
quot rerba, tot miseriae — ile słów, tyle pogróżek
quovis praetextu — z jakiegokolwiek powodu
R
raritas — rzadkość
rationaliter — dowodnie
ratione — z przyczyny
ratione iuris bonorum terrestrium — na podstawie prawa dóbr ziemskich
rationem — sprawę
rationes — dowody, przyczyny
rationes competentes — słuszne dowody
rationes cum Republica inibit — z sejmem (dosł. z Rzpltą) obmyśli sposoby
rationibus — dowodami
recentem iniuriam — świeżo doznaną krzywdę
recesserunt ab anteriori intentione et conformiter — odstąpiły od poprze
dniej myśli i zgodnie
recognoverunt — zeznali
recompensa — nagroda
recordationem — pamiątkę
recordationem passionis Domini — pamiątkę męki Pańskiej
recurro suplex — udaję się proszący
reddant rationem — zdadzą sprawę, wyliczą się
redde — oddaj
reddet rationem — zda sprawę
reddite rationem — zdajcie sprawę
reducere in memoriam — przypomnieć
redundat — spływa
refugium — ucieczka
regna — państwa
regnante Galio — przy panującym Francuzie
regnum — państwo
regnum amplissimum — największe królestwo
regnum Moreae — królestwo morejskie (Grecja południowa)
regnum Sueticum — królestwo szwedzkie

39

regulam vitae — na prawidło życia
regulantur qualitates — stosują się przymioty
Republicae emolumentum — korzyść Rzeczypospolitej
religuias — szczątki
rem — rzecz
renovo propositum — wznawiam postanowienie
reąuisitus — wezwany
res non patiebatur morom — rzecz nie cierpiała zwłoki
res non patitur morom — rzecz nie cierpi zwłoki
resistendi modum — sposobu oporu
respectum — wzgląd, przychylność
respectu machinationis — z powodu knowań
respirium — wytchnienie
resurrectionis Domini — zmartwychwstanie Pana
sacerdos de una missa — kapłan jednej mszy tzn. taki, który tylko mszę
umie odprawić
sacrilegam manum — świętokradzką rękę
sacrilegum iudicium — świętokradzki sąd
saevientis fortunae ferocitas — dzikość srogiej fortuny
saevit atrox Volscens — sroży się waleczny Wolski
saevire — godzić
saemre fortuna et cuncta miscere coepit — los zaczął się srożyć i mieszać
wszystko
sagina — sytość
salue — witaj
sane non multum poterit obesse fortuna, qui sibi firmius in tirtute quam
in casu, praesidium collocavit — zaprawdę los niewiele zaszkodzić może
temu, który mocniejszą zasłonę uczynił sobie z cnoty niż z przypadku
(cytat z Cycerona)
sano mente et corpore — zdrów na umyśle i na ciele
sapiens et circumspectus animus etiam minutissimos praevidet cuniculos,
incantus etiam in visibilem incidit Charybdium — umysł mądry i prze-
zorny najdrobniejsze nawet postrzega dołki, niebaczny w widoczną nawet
runie przepaść
satisfactus — zadowolony
satis, superąue — dosyć, nadto
scandala — zgorszenia
scandalum — bluźnierstwo
scaturiat — wypływa
scelera — zbrodnie
scientiam — wiedzę, naukę
scientibus loąuor — mówię do świadomych
srripta — pisma

40

scripta lauda — pisma sejmikowe
secretarius legationis — sekretarz poselstwa
secretiora — rzeczy bardziej tajemne
secunda Decembris devotissime — 2 grudnia najpobożniej
secure — bezpiecznie
securitas — pewność
securus — pewny
sedem — siedzibę, rezydencję
sedem belli —— siedlisko wojny
senatus consulta — uchwały senatu
sensim — nieznacznie
sentiebat — myślał
sentiunt — czują
17 Septembris — 17 września
septima Septembris — 7 września
sequela — następstwo
sequentia — kolej
serio — poważnie, naprawdę
serio promoveram in hosticum — serio wytoczyłem przeciw nieprzyjacielowi
sero molunt deorum molae — późno mielą bogów młyny
serpens, occulte mordens — wąż skrycie kąsający
servire Deo regnare est — służyć Bogu jest to królować
servire ob [panem] domini — służyć dla chleba pańskiego
si — jeżeli
significant — oznaczają
significat — znaczy
signum — znak
simpliciter — po prostu
simulacrum — tablice, na których malowano podbite miasta i narody
simul et semel — naraz i jednocześnie
simultates, reconciliabitur — waśnie, nastąpi zgoda
sine activitate — bez czynności
sine bannis — bez zapowiedzi
sine comprobatione iuratoria — bez potwierdzenia przysięgą
sine contradictione — bez sprzeciwu
sine effectu — bez skutku
sine fuco adulationis — bez barwy pochlebstwa
sine legali impedimento — bez przeszkody prawnej
sine maiori motu — bez większego zamętu
sine misteria —— bez ukrytej przyczyny
sine ramis et remis — bez drągów i wioseł
sine sodo doloris — bez towarzysza smutku
sine successione — bez następstwa

41

sine successore — bez następcy
singillatim — szczegółowo
si potest fieri — jeśli być może
sive — czyli
si veritatem loquor, cur me caedis — jeżeli prawdę mówię, dlaczego mnie
bijesz
si virtus profligatur, omnia pereunt — jeśli prześladuje się cnotę, wszystka
ginie
soda — pomoc
solenniter — najmocniej, gorąco
solenniter super Romanorum pernidem — uroczyście na zgubę Rzymian
soluta sessione — po zamknięciu sesji
sors —— los
sortem —— cząstkę
sparsim — osobno
specialiter — szczególnie
species —— kształty
spectaculum — widowisko
spoliare — pozbawić
spiritus familiares — duchami rodzinnymi
spiritu prophetico — duchem proroczym
spiritus ubi vult, spiral — duch tchnie, gdzie chce
stabiliendo ulteriorem cursum — ustalając dalszy bieg
stanie abdicatione — na wypadek abdykacji
statuitis — nakładacie
statum vitae meae non statum Reipublicae — bieg życia mego, nie sprawy
Rzeczypospolitej
status — polityka
status minister — minister stanu
status caelestis terrenos status — rząd niebieski ziemskie rządy
status imperii Ottomanici — stan państwa otomańskiego
stilum — stylu
stricte — dokładnie
strictus — dokładny
studere — starać się
studium — staranie
stupebant — dziwili się
suae religionis — swojej religii
subiectum — podmiot, tu człowieka, osobę
subit — powstaje
subiungam — załączę
subordinatas personas — podporządkowanych ludzi
sub poenas criminales — pod kary gardłowe

42

sub praetexto sub praetextu — pod pozorem
sub regimine — pod dowództwem, pod rozkazami
subsecutum — nastąpiło
subseguentur — nastąpią
subseguetur — nastąpi
subsequi — nastąpić
subsequi in silentio — nastąpić w milczeniu
subsellia — dostojeństwa, ale i -sądy
sub sigillo confessionis - pod tajemnicą spowiedzi
subsistere — wytrwać
subsit — niech podlega
subsolanea — świat podsłoneczny
sub specie — pod pozorem
subterfugiebam — wymigiwałem się
sub titulo — pod tytułem
sub umbra — pod pozorem
subvenire oppresso — pomóc uciśnionemu
succedaneus — następca
successores — spadkobiercy
succubam — ulegnę
sufficere — wystarczyć, wydołać
sufficit — dość
suffragia — pomoc
suffragari — dopomóc
suggessit — namawiał
summa levitas — największa lekkomyślność
summa proveniens — suma należna
super fidelitatem — na wierność
super fidelitionem — na wierność
superioris et inferioris Hungariae — górnych i dolnych Węgier
super nonrerelationem — na niewyjawianie
superstites — pozostali przy życiu
supplices — prośby
supponebam — przypuszczałem
supponebant — przypuszczali
supponebat — przypuszczał
supponendo — przypuszczają.
mppono — przypuszczam
supra usum — nad zwyczaj
supremi et directi domini et ultimae instantiae iudicit — najwyższego i
pośredniego pana i sędziego ostatniej instancji
surdis fabula narratus — do głuchych się mówi
suspicio veneni — podejrzenie trucizny

43

suspitionis — podejrzenia
suum effectum sortiri — swój skutek wziąć
symbola amititiae — znaki przyjaźni
symbolum — godło
tacite — milcząco
taediosum — nieprzyjemnie
tam in prosperit ąuam in advcrsis — tak w pomyślnych, jak i niepo ayśl-
nych (dom. okolicznościach)
tam vite sanguinis perltum — tak błaha cena krwi
tantae activitatis — tak wielkiej działalności
landem — na koniec
tandem aliąuando — nareszcie
tandem offecerunt — na koniec osiągnęli
tanta aemulatione — przy takim współzawodnictwie
tanta festinatione — z tak wielkim pośpiechem
tantummodo — tylko
tela — pociski
tela ore intrepido —- pociski nieustraszoną twarzą
tertium non datur — trzeciej możliwości nie ma
testantur — świadczą
testimonia vitae — świadectwa życia
testimonium — świadectwo
tesiimonium recedendo a sacrificio missae — świadectwo po odprawieniu
mszy św.
tibi vindictam (relinquo) — tobie zemstę poruczam
tiro — uczeń
titulum — tytuł
totaliter — zupełnie, całkowicie
tota Respublica — cała Rzeczpospolita
tot conflictus — tyle utarczek
toties — tyle razy
tolissimum — całkowicie
totius nobilitatis — całej szlachty
tot saecula — tyle wieków
tot scomata — tyle drwin
tumulandi — schodzący do grobu
tuum tam spectatum ezemplum, tenaci saeculorum mcmoriae traditum, in ipsa
astra sublirne, pennata fama fert — twój tak zdumiewający przykład,
podany trwałej pamięci wieków, skrzydlata sława uniosła wysoko między
gwiazdy
tyrannidem inducere in Rempublicam — tyranię wprowadzić do Rzpltej
tyrannis — tyrania
Tyriis in locis — w miejscach niebezpiecznych (wyrażenie przysłowiowe)

44

U
aberu suxit — pierś ssało
ubi miles contemptor opum et divitiarum, bella gerit disciplina et pauperate
magistra; fatigato humus cubile, cibus cjuern occupat, satiat, tempora
sonini arctiora quam totius noctis — gdzie żołnierz gardząc bogactwem
i dostatkiem walczy w karności i ubóstwie, znużonemu ziemia jest łożem,
pokarmem to, co ma, a sen trwa krócej nic noc
ullatenus — pod żadnym pozorem
ultimarie — ostatecznie
ultimum in linea domus regiae, domus Jugiellonicae — ostatniego w linii domu
królewskiego, domu Jagiellońskiego
ullimus diebus Octobris excepto legali impedimento — w ostatnich dniach października, z
wyjątkiem prawnej przeszkody
ultimus domu Jagiellonicus pullus — ostatnie pisklę domu Jagiellonów
ultro — sam, z własnej woli
unanimi voto — jednomyślnie
unanimi voce — jednomyślnie
unus homo nobis cunctando restituit rem — jeden człowiek zwlekaniem ocalił sprawę
urgeant — mają przynaglić
urgebat abdicationem — nalegał na zrzeczenie, się
usi omnibus populi commenti — powołując się aa wszystkie plotki ogółu
usum — według zwyczaju
utergue — obie strony
utinam diutissime regnet pro gloria Dei et utilitale Reipublicac Christianae—oby jak
najdłużej panował na chwałę Boga i pożytek Rzeczypospolitej
chrześcijańskiej
utinam feliciter — oby szczęśliwie
utinam in sancta pace reąuiescat — oby spoczywała w świętym pokoju
utinam sim falsus vates — obym był fałszywym prorokiem
utraque civis — podwójniem obywatel
utrumque — jedno i drugie
utrunique necessarium — jedno i drugie konieczne
uva acerba — cierpka jagoda
V
vacuus — pozbawiony, próżen
vale! — żegnaj!
Vare, legiones redde — Warusie, oddaj legiony
vectigal constitutum — ustanowione cło
vel peccantibus virlutis species prima iucunda est —nawet grzeszącym pozór
cnoty jest miły
trnerabunt — złożą hołd
reniam — przebaczenie
teniet iterum, qui nos reponat in lucern, dies — nadejdzie znowu dzień, który nas powróci

45

na światło
vcni, vidi, sed non vici — przybyłem, zobaczyłem, lecz nie zwyciężyłem
verba pro verbis — słowa za słowa
vere nobilis — prawdziwy szlachcic
vergit ad latus Oceani versus Fioniam — od strony oceanu, który oblewa bok Fionii
verius — prawdziwie
verius dicam — prawdę mówiąc
verius dicendo: potni sed nolui — prawdę mówiąc: mogłem, lecz nie chciałem
restigia — ślady
vestimenta — ubrania
vestimentorum — odzież
vice-regem — wicekrólem
vicinarum gentium — sąsiednich narodów
vicissim — wzajemnie
vicissitudinem — przemianę
ricissitudincs adverso pectore — odmiany śmiałym sercem
vicissitudo — odmiana
victima — ofiara
victimam, non indago — ofiarę, nie badam
victoria uti — wykorzystać zwycięstwo
victor triumphator — zwycięzca tryumfator
victualia — żywność
videre faciem domini — widzieć oblicze pana (tj. króla)
videtur — eda się, wydaje
vigilantia — czujność
vigor — siła
vincere — zwyciężyć
vincere et victoria uti non idem est — zwyciężyć a wykorzystać zwycięstwo nie jest
to samo
vindica honorem Filii Tui — broń czci Syna Twego
vindices scelerum poenas — karę za zbrodnię
vinctas manus — związane ręce
violentia — gwałt
vir activus — mąż dzielny
virescit vulncre virtus — męstwo hartuje się ranami
viri namąue prudentes statuunt victoriam de ciribus reportatam silentio obrui,
non triumpho decorari debere; quae enim gloria fratricidis coniuncta esse
possit? — bo mężowie rozumni uważają, że zwycięstwo odniesione nad obywatelami
należy pokryć milczeniem a nie ozdabiać tryumfem; jakaż bowiem może być chwała z
bratobójstwa?
viri proprium est maxime fortitudo; duś niunera dno potissimum sunt: mortis
dolorisgue contemptus — waleczność najbardziej cechuje męża; ona obdarza go
dwoma darami: pogardą śmierci i cierpienia

46

virtute — cnotą
virum fortem, virum bellicosum — męża dzielnego, męża walecznego
nisibiliter — widocznie
ritac innocentia certissimum est corporis praesidium — najpewniejszą obroną jest
niewinność Życia
vitia et praecipue — wady a szczególnie
vitium —- błąd, wada
vitulum - cielątko, byczek
vivat Piast! — niech Żyje Piast!
vivat rex — niech żyje król!
vivat rex Daniae! — niech żyje król Danii!
vivat rex Michael! — niech żyje król Michał!
vive et reiponde — Żyj i odpowiadaj
vivitp fortes fortiaąue adversis opponite pectora rebus — żyjcie silni i mężnie
nadstawiajcie piersi przeciwnościom
vix, vix spirabat — ledwie, ledwie dyszał
vocatio — powołanie
volui, sed non potui- chciałem, ale nie mogłem
rota — Śluby, głosy
votum. — ślub
votum solenni — uroczysty Ślub
vulnera dum sanas dolor est medicina doloris - gdy rany leczysz, ból jest
lekarstwem bólu
Z
zelabant pro parte coronati capitis — opowiadali że przy głowie koronowanej
zelando in rem — gardłując na rzecz
zelose — gorliwie
zelose pro patria et maiestate — gorliwie za ojczyzną i majestatem.

47