1.

JEDNOŚĆ

PSYCHOFIZYCZNA.
W filozofii i w innych naukach o
człowieku problem jedności
psychologicznej ujmowany jest
w

dwóch

aspektach:

monistycznym i dualistycznym.
Monizm

posługujący

się

bezpiecznym

redukcjonizmem,

redukuje jeden aspekt zjawiska
(materialistycznego

bądź

duchowego) do swojego punktu
widzenia.

Materialiści

powiadają, że nie ma żadnego
aspektu duchowego, a idealiści
odwrotnie,

wszystko

sprowadzają do pojęcia duszy,
ducha. Dualizm, czyli jedność
psychofizyczna jest rozumiana
jako całość, składająca się z
dwóch

nie

zawsze

równorzędnych

elementów.

Epifenomenalizm, jako odmiana
dualizmu twierdzi, że bazą
wszystkiego

jest

biologia,

psychika jest co najwyżej
epifenomenem,

czyli

że

wprawdzie

istnieje,

ale

wyłącznie

jako

zjawiska

towarzyszące,

nie

mające

żadnego wpływu na ciało.
Drugim typem dualizmu jest
interakcjonizm, który powiada,
że

istnieje

wzajemne

oddziaływanie

dwóch

elementów,

cielesności

i

duchowości.

Współczesna

psychologia

bliższa

jest

interakcjonizmowi

niż

epifenomenalizmowi.
2.

FUNKCJONALNE

I

STRUKTURALNE
PODEJŚCIE

W

PSYCHOLOGII.

Podejście

strukturalne,

tzn.

zastanawialiście się właśnie jaką
rolę odgrywa określona struktura
anatomiczna

w

tłumaczeniu

zjawisk zachodzących wewnątrz
człowieka.

Jeśli

chcemy

uwzględnić

element

funkcjonalny, to musimy przyjąć,
że to co ma swoją określoną
strukturę biologiczną, pełni też w
interakcji z innymi elementami
strukturalnymi organizmu jakąś
ważną

funkcję

życiową,

przystosowawczą.
3.

NAUKOWY

STATUS

WSPÓŁCZESNEJ
PSYCHOLOGII:

ASPEKT

PRZYRODNICZY,
SPOŁECZNY

I

PERSONALISTYCZNY,
HUMANISTYCZNY.
Aspekt

przyrodniczy

psychologii wiąże się przede
wszystkim z metodami które
stosuje

się

w

naukach

przyrodniczych,

a

wiec

z

metodami indukcyjnymi, oraz z
biologicznymi

mechanizmami

zachowania

się

człowieka.

Obejmuje

również

wpływy

środowiska przyrodniczego na
zachowanie się zwierząt i
człowieka. Jest to dziedzina
zwana psychologią porównawczą
(komparatywną), która wskazuje
na wspólne cechy zwierząt i
ludzi w procesie ewolucji
- neuropsychologia
-

farmakopsychologia:

psychologia

zdrowia,

psychologia

medyczna

oraz

psychologia lekarska,
-

psychologia środowiskowa,

ekologiczna

oraz

sezopsychologia
Przykładem

teorii

psychologicznych

ujmujący

związek

środowiska

z

funkcjonowaniem człowieka, jest
przede wszystkim teoria stresu.
- psychopatologia
Osoba ludzka rozumiana jest
generalnie jako JA sterujące
swoim zachowaniem. TZN Ja
steruje swoim zachowaniem, Ja
jestem także sterowany w
pewnym zakresie. To sterowanie
odbywa się właśnie poprzez
integracyjne działanie mózgu.
Psychologia

jako

nauka

społeczna. Do nauk społecznych
można

zaliczyć

następujące

nauki

psychologiczne:

psychologia pracy, psychologia
społeczna

(zwłaszcza

organizacji,

zarządzania),

psychologia rodziny, psychologia
sądowa, szkolna, wychowawcza,
polityczna,

psychologia

ekonomiczna. Wszystko to co
dotyczy

funkcjonowania

człowieka w określonej roli
społecznej dotyczy i interesuje
psychologa społecznego.
Psychologia

jako

nauka

humanistyczna opiera się na
założeniu,

że

zachowanie

człowieka

jest

czymś

wyjątkowym i niepowtarzalnym.
Psycholog

humanistyczny

interesuje się losem człowieka
wymagającego

pomocy

egzystencjalnej

(poradnictwo,

psychoterapia,

psychologia

pastoralna).
4.

PSYCHOLOGIA

PRENATALNA.
A)

POTRZEBA

SEKSU

CZYLI

WIRTUALNY

POCZĄTEK ŻYCIA

Jest to jedna z podstawowych
potrzeb. Od seksu nie można
uciec, jest on zakodowany w
genach.

Potrzeba

seksu

u

człowieka jest nie tylko potrzebą
naturalną ale i kulturową.
Dlatego w przypadku człowieka
mówi się o seksie i miłości.
-PODOBIEŃSTWA

W

ZACHOWANIACH
SEKSUALNYCH LUDZI I
ZWIERZĄT

* Życie stadne Pawianów
przeniosło płciowość w nowy
wymiar.

Obie

płcie

mają

odmienne priorytety. Dla samic
reprodukcja sprowadza się do
wydania na świat wartościowego
potomstwa.

U

samców

najistotniejsze było zdobywanie
względów wybrednych samic.
Kolor,

wydatność narządów

rodnych samic wskazują, która z
samic jest w rui. Im bardziej
nabrzmiałe genitalia samic, tym
większe podniecenie samców, co
wiąże się z ostrą konkurencją.
Inną wskazówką do zrozumienia
zachowań

seksualnych

jest

wielkość zwierząt.
*

Gatunek

homo

habilis.

Znalezione zęby wskazują, że
samice były blisko 1/3 większe
od samic. Stałe siedziby były
zapewne

ośrodkami

życia

stadnego. Miały tam miejsce
walki samców i tworzone były
haremy

samic.

Kolejnym

gatunkiem był homo erectus.
Szkielety samców są większe niż
samic, ale różnica nie jest tak
wielka jak u homo habilis. W
świecie zwierząt im bardziej są
zbliżone rozmiary obu płci, tym
bardziej współdziałają one w
procesie reprodukcji na zasadach
partnerskich.

Jest

bardzo

prawdopodobne,

że

samce

pokrywały pojedyncze samice
zamiast tworzyć harem. Zapewne
rdzeń

stada

tworzyły

spokrewnione ze sobą samice
pozostające

w

obozowisku.

Opiekowały się one potomstwem
oczekując przybycia samców,
które

zespołowo

zdobywały

pożywienie. To mogło oznaczać
konkurowanie

samic

o

najbardziej

wydajnych

dostawców. U samic mogło to
wpłynąć na osłabienie roli walki
i wzrost znaczenia wyglądu. W
ludzkich społecznościach dzieci
wymagają długotrwałej opieki.
Dwoje

rodziców

może

ją

zapewnić skuteczniej. Aby to
umożliwić kobieta i mężczyzna
wchodzą w długotrwały związek
partnerski i pozostają ze sobą
nawet dłużej niż to jest
konieczne

dla

zapewnienia

opieki nad dzieckiem w okresie
najbardziej

newralgicznym

(pierwszych 4 lat życia). Potem
romantyczne uczucie przechodzi
w rodzaj stałego przywiązania,
potem jeśli uczucie wygasa para
zmienia

partnerów.

Częste

zmiany partnerów zwiększają
zainteresowanie seksem. To z
kolei

zwiększa

szansę

reprodukcji. Jest to imperatyw
genetyczny. Lojalność jest tak
długo dobra jak długo przynosi
korzyści genom. Z jednego
powodu rozmnażanie płciowe
jest tak dalece efektywną metodą
reprodukcji. Pozwala ono na
tworzenie szerokiego spektrum
mieszanek

genetycznych.

Im

bliżej

będą

genetycznie

partnerzy, tym węższy będzie
zakres

genetycznej

różnorodności. Dlatego geny
ukształtowały

nas

(jak

i

większość gatunków) abyśmy
unikali

kaziroctwa.

Problem

dominującego samca polega na
zapewnieniu przyszłości swoim
genom, jako że młode korzystają
z długotrwałej, troskliwej opieki
swoich matek. Musi więc być
czujny i zaborczy. Człowiek
poświęca swemu potomstwu
więcej uwagi niż inne zwierzęta.
U

kobiet

karmiących

wytwarzanie pokarmu pochłania
do 40% energii ich organizmu.
Na początku kobieta inwestuje w
poczęcie komórkę jajową tysiące
razy większą niż zapładniający ją
plemnik. Ciało kobiety służy
jako inkubator i kroplówka dla
płodu; w końcu wydaje dziecko
na świat wysiłkiem ośmiu
największych

mięśni.

Teraz

zostało już tylko 18 lat opieki i
wychowania. Większość samic
ssaków poświęca młodym całe
swoje

życie.

Dla

samca

znajdowanie tej, która zapewni
opiekę

jego

genom

jest

najdogodniejszym rozwiązaniem.
Aby zwyciężyć rywali samiec
Orangutana musi być większy i
silniejszy od pozostałych. Jest
dwukrotnie większy od samicy.
Mężczyźni są więksi od kobiet,
przeciętnie o 20%. To oznacza,
że kiedyś w przeszłości naszego
gatunku samce konkurowały o
samice. Ogon pawia nie służy
niczemu pożytecznemu poza
symbolizowaniem

dobrej

kondycji i dobrych genów.

Powstał

dzięki

pokoleniom

samic, które wybierały partnerów
na podstawie prezencji ogona.
Czerwone barwy są oznaką
zdrowia i sygnałem seksualnym.
Mężczyźni reagują nań, chodź
wiedzą, że usta są pomalowane.
-

RÓŻNICE

W

ZACHOWANIACH
SEKSUALNYCH LUDZI I
ZWIERZĄT

Jest wiele podobieństw w
zachowaniach seksualnych ludzi
i zwierząt, ale istnieją i różnice.
Człowiek na przykład bardzo
często

współżyje

dla

przyjemności. Jeżeli chodzi o
seks dla przyjemności, to
jesteśmy daleko w tyle za
naszymi krewnymi – Bonobo
czyli szympansami karłowatymi
żyjącymi w środkowym Zairze.
Bonobo uprawiają seks tak jak
my mówimy sobie „dzień
dobry”.

To

sposób

porozumiewania się. U ludzi
wszelkie aspekty imperatywu
seksualnego można wytłumaczyć
wpływem genów i wskazać na
analogię w przyrodzie. Ludzie
tylko dodali do tego intelekt,
fantazję i przyjemność.
B)

POCZĘCIE

CZYLI

REALNY

POCZĄTEK

JEDNOSTKOWEGO ŻYCIA
CZŁOWIEKA
Warunkiem powstania nowego
życia jest spotkanie kobiety i
mężczyzny. Życie człowieka
zaczyna się od pojedynczej
komórki.

Powstaje

ona

z

połączenia

komórki

jajowej

kobiety i z pochodzącym od
mężczyzny plemnikiem. Każda
ziemska istota od pradawnych
czasów otrzymuje od swoich
przodków spadek w postaci
substancji

zwanej

kwasem

dezoksyrybonukleinowym

–

DNA. W łańcuchach tego kwasu
zapisana jest historia życia
sięgająca 3,5 miliarda lat, a więc
od momentu, kiedy na naszej
planecie pojawiło się życie. DNA
– biochemiczny kod przyszłego
życia jest zawarty w plemniku i
komórce jajowej. W organizmie
kobiety nastąpi połączenie obu
kwasów. W ten sposób rozwinie
się potomek dziedziczący DNA
obojga rodziców.
Po 30 godzinach od zapłodnienia
komórka jajowa dzieli się na
dwie. Od tego momentu mówimy
o zarodku. W trzecim dniu
zapłodnienia zarodek wygląda
jak owoc Morwy, stąd jego
nazwa:

morula.

Komórki

zaczynają

różnicować

swe

czynności

współpracując

ze

sobą. Mniej więcej po tygodniu
zarodek zwany teraz blastulą
zagnieżdża się w wewnętrznej
ścianie macicy, gdzie będzie się
rozwijał przez 270 dni lub dłużej.
- MECHANIZM AGREGACJI
KOMÓREK
We wczesnych fazach rozwoju
zarodek człowieka nie różni się
od zarodków innych ssaków.
Jego

rozwój

odtwarza

poszczególne etapy ewolucji. W
zarodku ludzkim serce zaczyna
pracę w 3 tygodniu życia, kiedy
długość zarodka nie przekracza 2
mm. W tym samym czasie
zarodek rozpoczyna wytwarzanie
komórek krwi. Formowanie się
struktury ciała ludzkiego w
ostateczny

kształt

jest

zwierciadlanym

odbiciem

kolejnych

faz

rozwoju

ewolucyjnego.

Mózg

płodu

ludzkiego

w

150

dni

od

zapłodnienia znajduje się w
początkowej fazie rozwoju. Pod
koniec 8 tygodnia płód ma już
wszystkie cechy istoty ludzkiej.
Ma zaledwie 3 cm długości.
-

MECHANIZM

DETERMINACJI PŁCI

W czwartym tygodniu życia
wielkość

zarodka

ludzkiego

określa

się

jeszcze

w

milimetrach, ale już wtedy
rozpoczął

się

proces

formułowania

narządów

rozrodczych.

Z

Pierwotnej

komórki

rozrodczej,

w

zależności od płci rozwinie się
komórka jajowa lub plemnik.
Jeśli z zarodka ma powstać
kobieta w 20 tygodniu życia
pierwotna komórka rozrodcza
przekształca się w owocyt. Jeśli
płód ma być mężczyzną, to
pierwotna komórka rozrodcza
przekształca

się

w

spermatogonium, z którego w
przyszłości powstaną plemniki.
Tak,

jak

owocyty

spermatogonium pozostaje w
stanie spoczynku aż do momentu
dojrzewania płciowego. Mejoza
to

seria

podziałów

komórkowych, które prowadzą
do powstania plemników i
komórek jajowych. W jego
przebiegu zachodzi rekombinacja
czyli wymiana genów pomiędzy
chromosomami jednej pary. W
wyniku rekombinacji żadna z
powstałych

komórek

rozrodczych

nie

zawiera

identycznego DNA.

-

INFORMACYJNE

I

ENERGETYCZNE RELACJE
MATKA – PŁÓD.
Potomstwo wszystkich ssaków
początkowo rozwija się we
wnętrzu ciała matki. Łączność
między matką a płodem odbywa
się za pośrednictwem łożyska.
Łożysko jest połączone z płodem
pępowiną. Do łożyska napływa
krew matki bogata w składniki
odżywcze, tlen. Krew matki
dostarcza

płodowi

tlenu,

składniki

odżywcze,

przeciwciała, witaminy i inne
substancje; a zabiera dwutlenek
węgla i odpadowe produkty
przemiany

materii.

Błony

otaczające

kosmki

łożyska

stanowią barierę chroniącą płód
przed wniknięciem np. bakterii.
Wirusy, tlenek węgla, wiele
leków łatwo przez nią przenikają.
- PORÓD CZYLI POCZĄTEK
ŻYCIA SAMODZIELNEGO

Szczęśliwie przeszedłszy przez
poród

organizm

musi

się

przystosować

do

nowego

środowiska, w którym przyjdzie
mu żyć.
Psychologia prenatalna, która ma
odpowiedź na pytanie jakie są
mechanizmy powstawania życia.
Psychologia ta zajmuje się
człowiekiem potencjalnym, a
więc jego możliwościami (które
są wyznaczone bez naszego
osobistego udziału a przez
mądrość

gatunkową).

Poszczególne elementy rozwoju i
agregacji

komórek

odzwierciedlały proces ewolucji.
To

iż

człowiek

przed

narodzeniem znajduje się w
łożysku matki, w środowisku
wód płodowych, odzwierciedla
atawistyczne

środowisko

morskie jego poprzedników. W
zupełnie

innym

środowisku

człowiek rozwija się tych kilka
miesięcy niż będzie żyć po
przekroczeniu

bariery

łona

matki. Płód rozwija się kosztem
matki. Płód i matka to jest jeden
organizm. To co daje natura w
genach, jest później możliwe do
realizacji tylko dzięki matce.
5.CHARAKTERYSTYKA
PROCESU
PERCEPCYJNEGO, PRAWA
WEBERA – FECHNERA
Proces

percepcyjny:

proces

polegający

na

wymianie

informacji

pomiędzy

człowiekiem

a

otoczeniem,

regulujący jego zachowanie.
Generalny

model

procesu

poznawczego

ma

charakter

interakcyjny, odzwierciedlający
relacje zachodzące pomiędzy
sytuacją a osobą, wyznaczające
jej zachowanie. Jest w tym
pewna dynamika. Pierwszym
źródłem informacji są bodźce
docierające

do

organizmu

poprzez narządy zmysłów i
wywołujące w nich określone
zmiany.

Najprostszą

formą

procesów

poznawczych

są

wrażenia

i

spostrzeżenia.

Wrażeniowo – spostrzeżeniowa
forma odbioru informacji o
cechach świata i własnego
organizmu

nie

jest

charakterystyczna

tylko

dla

ludzi,

lecz

jest

wspólna

zwierzętom.

Co

więcej,

zmysłowa forma orientacji w
otoczeniu u ludzi jest znacznie
ograniczona w stosunku do
zwierząt.

Mechanizm

psychofizyczny wrażenia można
przedstawić w postaci formuły:
Bodziec – receptor – impuls
nerwowy – mózg. Bodziec,
padając

na

receptor

zapoczątkowuje ciąg impulsów
nerwowych, które oddziałują na
określone ośrodki mózgowe.
Najistotniejsze

znaczenie

percepcyjne ma próg różnicy
(tzn. ledwo dostrzegalna różnica)
– najmniejszy przyrost wartości
bodźca, dający się stwierdzić
poprawnie

w

50%

prób.

Szczegółową

charakterystykę

psychofizyczną progu różnicy,
dokonali dwaj wybitni naukowcy
i przedstawili je w postaci dwóch
praw psychologicznych: Prawo
Webera i Fechnera.
PRAWO WEBERA brzmi: dla
zauważenia

różnicy

między

kolejnymi bodźcami tej samej
modalności, nowy bodziec musi
zwiększyć się o STAŁY UŁAMEK
swej początkowej wartości. Ów
ułamek stały zapisuje się wg
formuły: I/I.
PRAWO FECHNERA brzmi:
siła wrażenia zmienia się wprost
proporcjonalnie do logarytmu
bodźca. S = K log I + C. S –
intensywność

czucia;

I

–

intensywność początkowa; C –
różnica

między

kolejnymi

bodźcami

(Ułamek

Webera

DI/I);

K

–

współczynnik

proporcjonalności. Użyteczność
owych praw można sprowadzić
do następujących zastosowań:
1.

Empiryczne

określenie

progów wrażliwości zmysłów
różnej modalności, znajduje
zastosowanie w ergonomii, w

przemyśle

spożywczym,

perfumeryjnym itp.
2.

W

telekomunikacji

przy

określaniu

intensywności

bodźców słuchowych.
3. W optyce i fotografice przy
kalibracji filtrów.
Przyjmując kryterium lokalizacji
receptorów

przyjmujemy

następującą ich klasyfikację:
- Eksteroreceptory – receptory
znajdujące się na powierzchni
organizmu i odbierające bodźce z
otoczenia. Telereceptory (wzrok,
słuch, węch) i kontaktoreceptory
(receptory smaku, dotyku, bólu i
temperatury).
- Interoreceptory – receptory
znajdujące

się

wewnątrz

organizmu i odbierające bodźce z
wewnątrz

organizmu.

Proprioreceptory

(receptory

równowagi, stawowe, mięśniowe
i

ścięgnowe)

oraz

wisceroreceptory

(receptory

znajdujące się w wewnętrznych
narządach ciała, w ściankach
naczyń

krwionośnych,

w

płucach,

jelitach,

narządach

płciowych, itp.).
A) UKŁAD WZROKOWY
Oko stanowi jedynie jeden z
elementów

dość

złożonego

układu wzrokowego, który jest
usytuowany w mózgu, głównie w
obszarze tzw. kory wzrokowej.
Oko, a właściwie jego część,
siatkówka

stanowi

właśnie

wysunięty fragment mózgu. Oko
ma swoją przesłonę (tak jak i
aparat fotograficzny) w postaci
powiek.

Poza

powiekami

znajduje się rogówka. Między
rogówką a soczewką leży
tęczówka. Otwór ograniczony
brzegami tęczówki to źrenica.
Przestrzeń między rogówką a
soczewką

wypełniona

jest

płynem. Soczewka, zbudowana z
wielu warstw, dzięki czemu jest
elastyczna. Krzywizna soczewki
zmienia się zależnie od tego czy
oglądany przez nas obiekt
znajduje się daleko czy blisko od
nas. Gałka oczna do tyłu od
soczewki wypełniona jest tzw.
ciałem

szklistym

czyli

galaretowatą

substancją.

Zjawisko związane z odbiorem
wrażeń wzrokowych zachodzi w
siatkówce oka utworzonej przez
tzw. komórki wzrokowe, zwane
fotoreceptorami,

dwóch

rodzajów: pręciki i czopki.
Siatkówka odbiera tylko fale
elektromagnetyczne o długości
400-700

milimikronów.

W

przypadku

siatkówki

oka

informacja

wzrokowa

jest

przetworzona

na

impuls

elektryczny i wysyłana do
mózgu, gdzie dopiero zachodzi
właściwy proces poznawczy.
Pręciki są odpowiedzialne za
widzenie czarno – białe, zaś
czopki – za widzenie kolorowe.
Zagęszczenie

czopków

występuje w miejscu zwanym
„żółtą

plamką”.

Siatkówka

połączona jest z mózgiem za
pomocą nerwu wzrokowego w
miejscu zwanym „ślepą plamką”.
Siatkówka

pod

względem

budowy

histologicznej,

metabolicznej i czynnościowej
podobna jest tak bardzo do
tkanki

mózgowej,

że

jest

nazywana „wypustką mózgu”.
Pierwotne impulsy nerwowe,
powstające na siatkówce zostają
przetworzone, zanim znajdą się
w mózgu. Impulsy nerwowe
wzrokowe

poza

okiem

przechodzą początkowo przez
nerw wzrokowy a następnie
przez skrzyżowanie wzrokowe,
ciałko kolankowate boczne i korę
wzrokową. Kora wzrokowa w
części politycznej mózgu jest
centralnym

analizatorem

wzrokowym.

W

procesie

tworzenia

każdego

obrazu

uczestniczą

setki

milionów

komórek

nerwowych

kory

wzrokowej, która przypomina
funkcjonalnie „komputer”, który
ma

na

celu

przetworzenie

dostarczonej tu informacji. Obraz
docierający z siatkówki jest
odwrócony, a widzimy go
normalnie, gdyż mózg dokonuje
rotacji.

Ponadto

mózg

koordynuje obrazy docierające z
obu oczu pod różnymi kątami i
tworzy trójwymiarową całość.
Mózg dokonuje rozpoznania
obrazu wzrokowego, co jest
możliwe dzięki wcześniejszym
informacjom

zawartym

w

pamięci roboczej i długotrwałej.
Tylko pamięć już doznanych
wrażeń

wzrokowych

nadaje

nowym impulsom znaczenie i
umożliwia ich nazwanie i
rozpoznanie. Są to niewątpliwie
dowody, że uprawomocniona jest
teza,

że

„widzimy

raczej

mózgiem niż okiem”.
B) UKŁAD SŁUCHOWY,
RÓWNOWAGI

Ucho składa się z części
zewnętrznej

i

wewnętrznej.

Zewnętrzna

część

ucha,

widoczna gołym okiem, spełnia
rolę

lokalizatora

dźwięków.

Ucho

wewnętrzne

z

zewnętrznym łączy przewód
słuchowy, mający kształt tunelu
o

gładkich

ściankach,

prowadzący

do

błony

bębenkowej. Błona bębenkowa
drgająca przekształca dźwięk w
wymyślne pasmo wibracji, które
z

kolei

wywołują

ruch

mechaniczny, znajdujących się
po przeciwnej stronie błony,
system

trzech

kosteczek:

młoteczka,

kowadełka

i

strzemiączka. Układ dźwigni
wzmacnia

wibrację,

która

docierając

do

„ślimaka”

będącego siedliskiem komórek
nerwowych,

jest

20–krotnie

silniejsza niż przy wejściu do
przewodu

słuchowego.

Wewnątrz ślimaka jest koło 15
tysięcy komórek słuchowych
(maleńkie komórki rzęsate),
które reagują na zmiany ciśnienia
wywołanego ruchem systemu
kostnego po przeciwnej stronie
błony bębenkowej, przekazując
impuls nerwowy do mózgu.
Układ

odpowiedzialny

za

przekładanie ruchu rzęskowatego
na impulsy nerwowe przesyłane
do

mózgu

jest

nazywany

„aparatem Cortiego”. Mózg jest
połączony z każdą z tysięcy tych
komórek, głównie z części kory
zwanej korą słuchową. Kora
słuchowa mózgu nie tylko
przyjmuje i interpretuje sygnały,
ale je także zapamiętuje, i
porównuje

z

sygnałami

zapamiętanymi

wcześniej.

Ludzie na ogół mogą odbierać
dźwięki do 20 tysięcy cykli.
Jednakże człowiek posiada cechę
zdolności dokonywania selekcji
dźwięków. Ucho nigdy nie „śpi”,
gdyż istnieje automatyczny układ
słuchowy w mózgu, dzięki
któremu możemy reagować na
niektóre bodźce nawet podczas
snu.
Ucho zawiera strukturę, która nie
ma nic wspólnego ze słuchem.
Jest to błędnik kostny, który
zarządza naszym poczuciem
równowagi. Jego mechanizm
składa się z trzech, półkulistych
kanałów. Wysokość, szerokość i
głębokość. W kanałach są
komórki rzęsate zanurzone w
płynie

o

galaretowatej

konsystencji. Poniżej komórek
rzęsatych

znajdują

się

zakończenia nerwów. Są tu też
kamyczki błędnikowe. Lista
wszystkich

zarejestrowanych

zmian

położenia

komórek

rzęsatych

i

kamyczków

błędnikowych jest wysyłana do
mózgu. Pozwala ona odtworzyć
wszystkie zmiany położenia
błędnika które je wywołały.
Odbywa się to w móżdżku.
Móżdżek wysyła informację do
wielu mięśni aby przystosować
je do zmian sytuacji.
C) UKŁAD SMAKOWY I
WĘCHOWY

JĘZYK:
Na języku znajduje się bardzo
dużo brodawek, wśród których
możemy rozróżnić brodawki
smakowe i czuciowe (brodawki
nitkowate).

W

brodawkach

nitkowatych

znajdują

się

zakończenia

nerwowe

skąd

wysyłane

są informacje do

mózgu. Na języku znajdują się
także inne rodzaje brodawek np.
brodawki

grzybowate

są

właściwymi

brodawkami

smakowymi, a brodawki okolone
– w nich rozpoznawane są smaki
docierających tam substancji.
Tzw. kubki smakowe tworzone
są przez ściany brodawek. W
kubkach

pobudzanych

cząsteczkami następuje reakcja
chemiczna, w wyniku której
zostają pobudzone zakończenia
nerwowe i odpowiedni sygnał
wysłany do mózgu.
NOS:
W tylnej części jamy ustnej
znajduje się połączenie z nosem.
Oba zmysły – węch i smak –
działają niezależnie, a impulsy z
komórek

węchowych

i

z

komórek smakowych docierają
do dwóch odrębnych obszarów
mózgowych. Kiedy impulsy te
docierają

do

komórek

nerwowych mózgu ulegają takiej
integracji, że można ich już
rozdzielić. W górnej części jamy
nosowej – na obszarze około 5
cm

2

– znajduje się ponad 20 mln

komórek nabłonka węchowego.
Komórki

te

wychwytują

znajdujące się w powietrzu
cząsteczki, które osiadają wśród
rozgałęzień

śluzówki,

co

wywołuje reakcję błon komórek
nerwowych nabłonka. Reakcje
zachodzące na błonie tych
komórek są przekształcane w
sygnały

chemiczne,

które

wzbudzają impulsy nerwowe
przekazywane do pierwotnych
ośrodków w mózgu. W mózgu
sygnały węchowe mieszają się
nie tylko ze sobą, lecz także z
innego

rodzaju

sygnałami:

smakowymi,

dotykowymi,

cieplnymi,

a

nawet

ze

wzrokowymi.
6. OPERACJE UMYSŁOWE
Myślenie określane jest jako
czynność umysłowa obejmująca
różnorodne procesy: planowanie,
przewidywanie,

ocenianie,

rozumienie,

wnioskowanie.

Informacje

zawarte

w

wyobrażeniach, spostrzeżeniach i
pojęciach są przez człowieka
przetwarzane za pomocą tzw.
operacji umysłowych, do których
zalicza się: analizę, syntezę,
porównywanie, abstrahowanie i
uogólnianie. Analiza oznacza
myślowe rozdzielanie elementów
całości (przedmiotów, zjawisk,
sytuacji, zadań). Synteza polega
na

myślowym

scalaniu

poszczególnych

części

składowych

całości.

Porównywanie jest operacją
zestawienia ze sobą różnych
elementów

rzeczywistości

(zjawisk, przedmiotów, sytuacji)
z

punktu

widzenia

ich

podobieństw

bądź

różnic.

Abstrahowanie

polega

na

wyróżnianiu

jakiejś

jednej

właściwości

elementu

rzeczywistości (rzeczy, zjawiska,
sytuacji)

i

jednocześnie

pominięciu

innych

cech.

Uogólnienie charakteryzuje się
ujmowaniem właściwości, cech
wspólnych dla jakiejś klasy
rzeczy i zjawisk z pominięciem
cech jednostkowych. Pojęcia to
rodzaj

reprezentacji

rzeczywistości

w

umyśle

człowieka, której treścią są
ogólne właściwości wspólne dla
jakiegoś zbioru rzeczy oraz
stosunki między elementami
rzeczywistości. Pod pojęciem
język rozumie się społecznie
wypracowany system znaków i
reguł operowania nimi, będący
środkiem porozumienia się ludzi.
Dzięki

myśleniu

człowiek

posiada zdolność przystosowania
się do zmiennych warunków
rzeczywistości, co w psychologii
określa się mianem inteligencji.
7. PAMIĘĆ

Pamięć

jest

właściwością

zachowawczą, polegającą na
gromadzeniu i przechowywaniu
ubiegłego doświadczenia oraz
wykorzystywaniu go w różnych
sytuacjach.

Wyróżniamy

3

najważniejsze rodzaje pamięci:
pamięć

ultrakrótkotrwała

(zmysłowa), pamięć krótkotrwała
(operacyjna)

i

pamięć

długotrwała. Pamięć obejmuje
miliardy komórek nerwowych i
połączenia między nimi. Pamięć
zmysłowa lub ultrakrótkotrwała
jest najprostszą formą pamięci
(np. najwcześniejsza pamięć
dotykowa u niemowlęcia, która
dzięki swej właściwości ultra
krótkotrwałej

pozwala

nam

„zapomnieć” o permanentnych
bodźcach dotykowych). Dzięki
specjalnemu typowi uczenia się
tzw. habituacji nasz mózg uczy
się ignorować pewnego rodzaju
bodźców dotykowych o stałym
nasieniu. Przyzwyczajenie się do
bodźców o stałym nasileniu i
rozróżnianie bodźców o różnej
modalności zmysłowej jest więc
charakterystyczne dla tego typu
pamięci ultrakrutkotrwałej. Nie
wszystkie bodźce są dla nas
jednakowo ważne, biorąc pod
uwagę zarówno rodzaj zmysłów
(wzrok, słuch, dotyk, smak,
węch) jak i ich znaczenie
treściowe dla naszego życia i
rozwoju. Ocena treściowego
znaczenia bodźców wymaga
włączenia

drugiego

typu

pamięci, a mianowicie pamięci
operacyjnej. Pamięć operacyjna
czyli

robocza

(pracująca)

wymaga przypomnienia, w jaki
sposób bodźce zamieniane na
impulsy nerwowe przekazywane
są do odpowiedniej części kory
mózgowej (np. motorycznej,
wzrokowej,

słuchowej,

czuciowej, mowy itd.). to rodzaj
uprzywilejowanego połączenia
dla określonych wiadomości
potrzebnych

do

wykonania

jakościowo ważnych dla życia
operacji.

Podczas

zapamiętywania różnych słów,
pojawia się duża aktywność w
głębi mózgu, w miejscu zwanym
zakrętem hipokampa. W zakręcie
tym ułożone jest rzędem około
40

milionów

komórek

nerwowych,

które

odpowiedzialne są za proces
przechowywania

w

pamięci

informacji

przekazywanych

przez

nasze

zmysły.

Ten

fragment mózgu tworzy część
układu

limbicznego,

który

między innymi odpowiedzialny
jest za nasze emocje. W pamięci
dużą rolę odgrywa nie tylko
sama informacja, ale także jej
znaczenie dla naszego życia i
rozwoju. Informacje mające dla
nas

ważne

znaczenie

emocjonalne są przechowywane
dłużej w pamięci niż informacje
obojętne dla nas. Jeśli zakręt
hipokampa lub drogi prowadzące

do niego ulegną uszkodzeniu to
mamy

duże

trudności

z

odtworzeniem

świeżych

wspomnień lub zdolność ta
zostanie

bezpowrotnie

zniszczona. Utracenie pamięci
świeżej powoduje, że człowiek
nie może utrwalać nowych,
bieżących informacji, nie może
nic dodać do swoich przeszłych
doświadczeń. Pamięć ostatnich
zdarzeń

zwana

pamięcią

operacyjną jest niezbędna do
normalnego funkcjonowania i
uczenia się. Pamięć długotrwała
– to pamięć praktycznie o
nieograniczonej

pojemności.

Kora mózgowa zawiera do 2/3
wszystkich

komórek

mózgowych,

a

liczba

skomplikowanych

sieci

neuronalnych

wytworzonych

przez te komórki sięga biliona.
Uruchomienie choćby kilku z
nich może utworzyć łańcuch
komunikacyjny, który połączy w
całość

żywe

wspomnienie

każdego

wcześniej

zapamiętanego przedmiotu, bez
względu na to z ilu cech opisu się
składa. To jednak jest proces
pamięci długotrwałej przebiega
jest jeszcze nadal zagadką.
Bardziej szczegółowa wiedza na
temat

pamięci

długotrwałej

pochodzi z obserwacji i badań
chorych na chorobę Alzheimera.
Choroba ta charakteryzuje się
tym, że nie możemy sobie
przypomnieć faktów i informacji
z dalekiej przeszłości. Jest to
efekt procesu starzenia się,
polegający

na

obumieraniu

komórek. Organizm nie potrafi
wytworzyć nowych neuronów.
Ale utrata komórek nerwowych
będąca procesem starzenia się,
nie musi oznaczać koniecznie
ultra pamięci długotrwałej, jak
chorobie Alzheimera.
8. PATOLOGIA PAMIĘCI
Typowym przykładem patologii
pamięci

jest

demencja

spowodowana

chorobą

Alzheimera. Choroba ta może się
zacząć

bez

elementarnych

objawów już w wieku 35 lat,
choć najczęściej objawy nasilają
się po 65 roku życia. U chorych
na tą chorobę gęstość neuronów
w

porównaniu

z

ludźmi

zdrowymi

jest

znacznie

zmniejszona. Mózg chorego
może ważyć tylko 1/3 mózgu
zdrowego. Wraz z chorobą
znikają

też

pewne

nabyte

wcześniej

umiejętności

i

sprawności.

Najpierw

dramatycznie

spada

liczba

neuronów w hipokampie a wraz
z nią zdolność nowych zapisów
w pamięci. Kiedy degradacja
obejmuje

płaty

czołowe

i

skroniowe zanika zdolność osądu
i myślenia, a także pamięć
długotrwała. Po zniszczeniu płata
ciemieniowego może zniknąć
nawet zdolność wykonywania
rutynowych czynności. To czy
ktoś

zapada

na

chorobę

Alzheimera

jest

częściowo

uwarunkowane genetycznie, a
częściowo zależne od diety i
trybu życia.
9. WYOBRAŹNIA

Specyficzną

ludzką

umiejętnością łączenia śladów
wrażeń

zmysłowych

i

spostrzeżeń przechowywanych w
pamięci

z

aktualnymi

przeżyciami jest wyobrażenie.
Istotą wyobraźni jako procesu
psychicznego

jest

twórcze

przekształcanie

poprzedniego

doświadczenia i tworzenie na tej
podstawie nowych obrazów.
Wyobrażenia

są

obrazami

umysłowymi tworzącymi się w
wyniku

odzwierciedlenia

spostrzeganej rzeczywistości. Są
jej subiektywną reprezentacją,
graniczącą niekiedy z fantazją.
Szczególna łatwość odtwarzania
dawnej

spostrzeganej

rzeczywistości

związana

z

przewagą

określonych

spostrzeżeń jest podstawą do
wyodrębnienia pewnych typów
wyobrażeniowców,

np.

„wzrokowców”, „słuchowców”.
Zaś

z

punktu

widzenia

oryginalności wyobrażeń można
wydzielić wyobraźnię odtwórczą
i twórczą.
10.

OKOŁORUCHOWE

MECHANIZMY

UWAGI

WZROKOWEJ
Teorie

świadomości

uwagi:

uwagę definiuje się z tej
perspektywy

jako

skupienie,

koncentracje

świadomości,

skierowanie świadomości na
jakiś cel, itd.
A)

SYSTEM

UWAGI

WZROKOWEJ
Ludzki mózg wyspecjalizował
się w pewnych obszarach w
analizie i integracji informacji
wzrokowej, która musi być nie
tylko

rozpoznana,

ale

i

zinterpretowana. Kiedy mówimy
o procesach poznawczych mamy
na myśli wszystkie te elementy
związane nie tylko z dotarciem
bodźca do receptora, ale także to,

co się dzieje z tymi informacjami
w

mózgu.

Integracyjna

działalność mózgu w zakresie
uwagi wzrokowej wiąże się z
wieloma problemami. Pierwszy
problem polega na istnieniu
podwójnego narządu wzroku
(para oczu). Na drodze nerwu
wzrokowego

istnieją

pewne

stacje

przekaźnikowe:

ciało

kolankowe boczne, wzgórki
czworacze, istota czarna, jądro
ogoniaste. W nich dokonuje się
częściowa

transformacja

informacji wzrokowej zanim trafi
do właściwej kory wzrokowej,
gdzie dokonuje się właściwa
integracja. Ma to związek z
hormonami

–

z

neurotransmiterami. Hormony
potrafią

przyspieszać

lub

hamować

niektóre

procesy

informacyjne.

W

różnych

strukturach mózgu, a zwłaszcza
w korze wzrokowej zachodzą
procesy

analizy

i

syntezy

informacji wzrokowej.
B) MECHANIZM WIDZENIA
CENTRALNEGO

I

PERYFERYJNEGO
Rejon ostrego widzenia jest
związany z pewnym szczegółem
anatomicznym oka, a mianowicie
budową

siatkówki.

Pręciki

odpowiedzialne

za

widzenie

czarno

– białe i czopki,

odpowiedzialne

za

widzenie

barwne są rozmieszczone w
różnych rejonach siatkówki. Tak
więc już na tym poziomie można
by wyróżnić dwa podsystemy:
podsystem

widzenia

peryferycznego (pręcikowego) i
widzenia

centralnego

(czopkowego). Oda te systemy są
ważne dla widzenia nocnego
(pręciki) i dziennego (czopki).
Aby była możliwa analiza
informacji

wzrokowych

położonych na peryferiach pola
widzenia, niezbędne są ruchy
gałki ocznej. Ruchy oka dzielimy
na małe (mimowolne, głównie o
charakterze fizjologicznym) i
duże (dowolne). Oko musiało
wytworzyć mechanizm skaningu,
polegający na tym, że oko
poruszając się, z każdej części
pola widzenia pobiera pewną
próbkę

informacji

i

„doprowadza” ją w ten sposób do
centralnego rejonu siatkówki
oka. Gdybyśmy unieruchomili
gałkę

oczną

(np.

podając

atropinę) to wywołalibyśmy
widzenie

tunelowe,

czyli

widzielibyśmy wyraźnie tylko na
wprost. Wśród ważnych ruchów
oka warto wymienić cztery typy:
ruchy

sakadyczne;

ruchy

związane ze śledzeniem; ruchy
związane ze zbieżnością obu
oczu; ruchy związane z układem
westybularnym.
- ruchy oka śledzące
Na zewnątrz człowieka znajduje
się wiele poruszających się
przedmiotów – oko „biegnie” za
tymi

przedmiotami

(np.

przejeżdżający

pociąg)

i

wykonuje ruch podążający za
poruszającym się obiektem.
- ruchy oka skokowe
Sakady – to takie ruchy oka,
które

związane

są

z

próbkowaniem

elementów

wzrokowych w polu widzenia. W
ruchach sakadycznych ruch oka
ma charakter balistyczny, czyli
raz uruchomiony zatrzymuje się
dopiero na punkcie docelowym,
zwanym punktem fiksacji. Czas,
który

jest

związany

z

zatrzymaniem w tym rejonie pola
percepcyjnego

nazywa

się

czasem

fiksacji.

Można

wyodrębnić

następujące

elementy

procesu

uwagi

wzrokowej i ich ilościowe
charakterystyki:
1) określenie kolejnej fiksacji –
czyli oko było już gdzieś
zafiksowane i ma się pojawić
następna fiksacja;
2) przekazanie impulsu – za
pomocą nerwu wzrokowego;
3) stąd idzie informacja do gałki
ocznej, żeby się poruszyła, żeby
pobrała następną próbkę;
4) transmisja informacji czyli
cała ta droga wzrokowa do części
decyzyjnej;
5) dekodowanie – czyli decyzja
czy następna fiksacja jest dla nas
ważna w tym czy innym miejscu.
Cały cykl kolejnych sakad, które
się pojawiają trwa około 230
milisekund.
C)

BADANIE

NAD

MOTORYCZNOŚCIĄ OKA
Okulograf składa się z okularów
powiązanych

z

dwoma

systemami.

Systemem

fotooptycznym,

generującym

źródło światła skierowane na
rogówkę oka, i systemem
rejestrującym znacznik odbitego
światła od rogówki usytuowany
w określonym rejonie pola
widzenia. Miksując oba te obrazy
znacznika i fragmentu pola
widzenia możemy dokładnie
obserwować gdzie oko się
znajdowało w momencie gdy
została dokonana rejestracja. Za

pomocą badań okulograficznych
można odzwierciedlić proces
myślowy na poziomie percepcji
wzrokowej.

Poszczególne

elementy

(punkty

fiksacji)

połączone razem dają pewien
obraz poruszania się oka w polu
widzenia,

praktycznie

odzwierciedlający

rzeczywisty

obraz

wzrokowy.

Najwięcej

punktów fiksacji przypada na te
elementy, które są znaczące w
procesie

poznawczym.

Im

bardziej złożone jest pole
widzenia, tym trudniejsza jest
analiza

okomotoryczna.

Pojawiająca się duża ilość
fiksacji w całym polu widzenia
jest

wskaźnikiem

trudności

zadania poznawczego. Pewnym
ważnym obszarem zastosowań
okulografu jest analiza czytania.
Nie czytamy jednym aktem.
Pojawiają się także ruchy
regresyjne

(tj.

o

kierunku

wstecznym). Gdy tekst lub wyraz
jest niezrozumiały lub trudny
zaczyna się „przeczesywać”
kilkakrotnie tą samą linijkę
wiersza. W procesie analizy
czytania za pomocą okulografu
można wyraźnie wyodrębnić dwa
rodzaje

czynników

wpływających na parametry
cyklu okoruchowego:
1) czynniki całościowe, globalne,
czyli takie zmienne, które są
związane

np.

z

wiekiem

badanego,

z

poziomem

umiejętności czytania, stopniem
trudności tekstu oraz strategiami
czytania;
2) zmienne lokalne – związane
np. z topografią tekstu, z jego
aspektami gramatycznymi czy
semantycznymi

(np.

na

podstawie tych badań można
wyraźnie określić wydłużenie
pauzy fiksacyjnej.
Okulografy mają także bardzo
duże zastosowanie w budowaniu
np. nowoczesnych samolotów
wojskowych. Za pomocą których
można określić jak często jest
eksploatowany wzrokowo dany
przyrząd, jak długo pilot fiksuje
(zatrzymuje)

wzrok

na

określonym przyrządzie oraz
jaka jest trajektoria ruchu oka
między jednym przyrządem, a
drugim. Dzięki precyzyjnym
badaniom

empirycznym

określono

pewne

zasady

ergonomiczne

usytuowania

ważnych źródeł informacji w
formie litery „T”. Najistotniejsze
zegary muszą być umieszczone
w polu widzenia na wprost.
Dzisiaj wszystkie współczesne
samoloty spełniają te wymogi.
Do analizy obciążenia pracą
percepcyjną

przydatne

są

następujące

parametry

okoruchowe ok.:
1) częstość fiksacji oka na danym
źródle informacji – świadcząca o
jego względnej ważności w
procesie pracy;
2) czas trwania fiksacji na danym
fragmencie pola widzenia –
świadczy o względnej trudności
zadania percepcyjnego;
3) trajektoria oka czyli droga
ruchów oczu – jest wskaźnikiem
powiązań

funkcjonalnych

kolejnych źródeł informacji.
D)

TEORIA

UWAGI

B.

FISHERA

Pojęcie uwagi w psychologii jest
rozumiane w 2 znaczeniach. Po
pierwsze

–

uwaga

jest

traktowana jako system selekcji
informacji w różnych etapach jej
przetwarzania: od receptorów,
poprzez struktury pamięci, aż do
świadomości włącznie. Po drugie
uwaga

rozumiana

jest jako

sprawność umysłowa związana
ze świadomą koncentracją na
wybranych

obiektach

lub

kierunkach myślenia. Teoria
uwagi

psychologa

Michaela

Posnera,

który

sformułował

twierdzenia,

stanowiące

podstawę jego poglądów na
temat uwagi wzrokowej:
- uwagą nazywać można system
kierujący przepływem informacji
i kontrolujący ich ważność
- kierowanie uwagi jest procesem
poprzedzającym

spostrzeżenie

nowego bodźca
- spostrzeżenie nowego bodźca
jest związane z mechanizmem
odrywania

uwagi

od

poprzedniego bodźca:
a) mechanizmem orientacyjnym
b) mechanizmem detekcyjnym
c)

mechanizmem

podtrzymującym
- wykrycie nowego bodźca wiąże
się

z

osiągnięciem

przez

napływającą informację takiego
poziomu w układzie nerwowym,
który umożliwi jego świadome
przetwarzanie.

Procesy

świadomego

przetwarzania

informacji nazywamy uwagą
świadomą.
- umiejscowienie kontroli nad
uwagą może być: wewnętrzne i
zewnętrzne.
- kierowanie uwagą może mieć
charakter jawny lub ukryty.

Model Fishera opiera się na
następujących

podstawowych

założeniach:
- kierunek wzroku nie jest
tożsamy z kierunkiem uwagi;
- wśród dowolnych ruchów oka
wyróżnia się śledzenie i ruchy
skokowe;
- skokowy ruch oka poprzedzony
jest przez oderwanie uwagi,
decyzję i wyliczenie parametrów;
- ruch oka może mieć charakter:
a) normalny wolny – ich czas
reakcji wynosi około 200msek.,
b) normalny szybki – ich czas
reakcji wynosi około 140msek.,
c) ekspresowy
- ruchy oka normalne (szybkie i
wolne) mają charakter dowolny,
zaś ruchy oka ekspresowe –
odruchowy.
Gdy pojawia się w polu widzenia
jakiś

ciekawy

bodziec

wzrokowy, ale nie mający
znaczenia

dla

celów

poznawczych – wtedy odrywa
się uwagę i dokonuje się ruchu
na zasadzie uwagi mimowolnej.
Można także wyobrazić sobie
uwagę

dowolną,

kiedy

poszukujemy w polu widzenia
informacji ważnej dla procesów
poznawczych.
11.

ZŁUDZENIA

JAKO

KONFLIKT

MIĘDZY

MÓZGIEM A UMYSŁEM

Iluzyjność mogą nam wyjaśnić
typowe zasady na których
opierają się złudzenia. Oto one:
1) Zasada bliskości – elementy
położone blisko mają pewną
tendencję

do

agresji,

spostrzegania w całości. Jest to
powodem wielu nieporozumień,
a także wielu celowych działań
np. ten element bliskości jest
wykorzystywany w maskowaniu
np. złudzenie całości obiektu.
2) Zasada związana z tendencją
do zamykania przerwanych

ciągłości – mamy tendencję do
łączenia

przerwanych

elementów. Mózg ignoruje owe
przerwy,

ponieważ

ma

zakodowane

pewne

zasady

wynikające z doświadczenia np.
złudzenie związane z zasadą
eliminacji przerwanych ciągłości.
3) Zasada prostoty – jest to
zasada pewnej oszczędności
analizy:

Mózg

spostrzega

rysunek jak najprościej i nie
dokonuje

skomplikowanej

analizy na zasadzie rozłożenia na
poszczególne

elementy

np.

złudzenia wynikające z tendencji
do spostrzegania syntetycznego.
4) Zasada podobieństwa –
związana

jest

albo

z

wyodrębnianiem z tła pewnych
elementów

podobnych

np.

związanych z kontrastem czy z
podobnym kolorem
5) Zasada ciągłości – jesteśmy
w stanie spostrzegać pewien
luźny zbiór elementów jako linie
ciągłą.
6)

Zasada

semantycznej

interpretacji treści – polega ona
na

nadaniu

znaczenia

treściowego

zgodnego

z

doświadczeniem ubiegłym a nie
spostrzeganym

aktualnie

materiałem percepcyjnym np.
różna

interpretacja

semantycznych

dwóch

jednakowych znaków.
Złudzenia

perspektywy

uwarunkowane są kulturowo.
Kiedy materiał percepcyjny jest
niejednoznaczny wówczas mózg
wydobywa obraz z pamięci
długotrwałej. Jeżeli wprowadza
się do mózgu nadmierną ilość
bodźców, to mózg ma kłopoty
(np.

odnosimy

wrażenie

pozornego ruchu) – są to kłopoty
mózgu z interpretacją pewnych
elementów, które muszą ze sobą
współpracować i muszą być
zinterpretowane jednoznacznie.
12.

MYŚLENIE

JAKO

ISTOTA

PROCESÓW

POZNAWCZYCH
CZŁOWIEKA

operacja

umysłowa

jest

podstawowym

elementem

procesu myślenia, elementarną
transformacją

psychiczną.

Czynność myślenia składa się z
całego

łańcucha

operacji

umysłowych, różniących się
między sobą rodzajem i prawami
rządzącymi ich przebiegiem.
Podstawowymi

regułami

porządkującymi łańcuch operacji
myślowych

są

reguły

algorytmiczne i heurystyczne.
Algorytm jest określany jako
niezawodny

przepis

wyznaczający

kolejność

wykonywania

skończonego

ciągu operacji, który gwarantuje
rozwiązanie wszystkich zadań
danej klasy. Przeciwieństwem
reguł

algorytmicznych

są

heurystyki,

określane

jako

zawodne reguły, zasady, które
nie gwarantują bezpośrednio
rozwiązania danego zadania.
Czynność myślenia polega na
wykonywaniu łańcucha operacji
umysłowych, za pomocą których
człowiek przekształca informacje
zakodowane w spostrzeżeniach,

wyobrażeniach i pojęciach w
oparciu o reguły heurystyczne.
Myślenie produktywne polega na
tworzeniu informacji zupełnie
nowych

dla

człowieka,

wzbogacając go o zupełnie nowe
treści (np. wynalazek). Myślenie
reproduktywne

polega

na

zastosowaniu wcześniej zdobytej
wiedzy w nowych zdaniach, na
wykorzystaniu poznanych metod
rozwiązania

problemów

w

nowych warunkach. Rozwiązanie
problemów jest możliwe głównie
dzięki myśleniu produktywnemu,
które może mieć charakter
twórczy

i

nietwórczy.

Różnorodność

problemów

życiowych

jest

przez

psychologów klasyfikowana ze
względu na ich strukturę. Można
podzielić problemy na otwarte i
zamknięte.

W

problemach

otwartych poziom informacji jest
bardzo

niski.

Problemami

zamkniętymi nazywamy takie, w
których dany jest pełen zbiór
możliwych rozwiązań a zadanie
człowieka polega na wyborze
jednego z nich. Rozwiązywanie
problemów jest procesem, w
którym można wyróżnić kilka
faz:

dostrzeganie

problemu;

analiza sytuacji problemowej;
wytwarzanie

pomysłów

rozwiązania;

weryfikacja

pomysłów.

Przyczyną

utrudniającą

rozwiązywanie

problemów jest konserwatyzm
poznawczy, którego przyczyna
tkwi

w

ograniczonych

zdolnościach poznawczych do
przetwarzania

informacji

otrzymanej

w

sytuacji

decyzyjnej.
W

procesie

diagnostycznym

ludzie

lepiej

wykorzystują

informację

pozytywne

niż

negatywne.

Ludzie

lepiej

wykorzystują

informacje

o

prostej strukturze niż informacje,
których struktura jest złożona. W
procesie diagnostycznym ludzie
lepiej wykorzystują informacje
potwierdzające

niż

zaprzeczające. Przeciwieństwem
konserwatyzmu

poznawczego

jest myślenie twórcze. Myślenie
to

ma

następujące

cechy

specyficzne:
-

opiera

się

o

metody

heurystyczne, które pozwalają
dostrzegać

nowe

problemy,

analizować je, wytwarzać nowe
pomysły

i

skutecznie

je

sprawdzać
- psychologowie twierdzą, że w
procesie myślenia twórczego
częściej występuje zjawisko
olśnienia niż w innych rodzajach
myślenia
- myślenie twórcze jest procesem
długotrwałym.
Terminy:

rozum

i

umysł

używane

potoczeni

na

oznaczenie władzy poznawczej
jednostki mają swoje gruntowne
w

psychologii

odpowiedniki.

Intelekt, inteligencja, zdolności
to

terminy

stosowane

powszechnie,

niemniej

sprawiające ogromne problemy
definicyjne. Istnienie zdolności
pozwala

wyjaśnić

zarówno

występowanie

różnic

w

efektywności

działania

poszczególnych jednostek czyli
tzw. różnic interindywidualnych,
jak i różnic w poziomie
wykonywania

rozmaitych

czynności przez tę samą osobę
czyli różnic intraindywidualnych.
Działanie

zdolności

jest

dwojakie:

po

pierwsze

wyznaczają aktualny poziom
sprawności jednostki w jakiejś
dziedzinie,

a

po

drugie

wyznaczają w tym zakresie jej
możliwości

potencjalne.

Zdolności tradycyjne dzieli się
na: ogólne oraz specjalne.
Zdolności ogólne uwarunkowane
są

przede

wszystkim

biologicznie, a więc są zależne
od cech ośrodkowego układu
nerwowego, natomiast specjalne
(szczegółowe)

zdolności

kształtują się w wyniku interakcji
o.u.n. ze środowiskiem i w
oparciu o własną aktywność
jednostki.
13.

MÓZGOWE

MECHANIZMY

UCZENIA

SIĘ
A) REGENERACJA MÓZGU
PRZEZ UCZENIE SIĘ

Różne

uszkodzenia

mózgu

prowadzą do różnych zaburzeń
funkcjonalnych. Poza mową
zaburzenia

mogą

dotyczyć

widzenia, czucia, koncentracji
uwagi, pamięci. Zniszczenie
komórek określonego obszaru
nie

musi

oznaczać

utraty

zdolności mowy, możliwe jest
„przeszkolenie” pozostałych przy
życiu komórek. Jak długo
możliwe jest uczenie się, tak
długo potrzebna jest pamięć.
Pomocne może okazać się
wykorzystywanie w czasie nauki
różnych zmysłów np. czucia.
Gdy zostaje zniszczona część
starych połączeń – tworzą się
nowe.

W

zależności

od

predyspozycji i przygotowania
indywidualnego

sprawności

pamięci może być bardzo
zróżnicowana.
B) TWÓRCZE UCZENIE SIĘ

Każdy rodzaj twórczego uczenia
się i oceniania wiąże się z
procesami,

w

których

współuczestniczy cały mózg.
Tylko przy elastyczności umysłu
nauka i rozmyślanie mogą być
procesami twórczymi. Twórcze
zdobywanie

wiedzy

pozwala

mózgowi przyswoić sobie takie
pojęcia

jak:

poznanie,

świadomość. Celom tym służą
miliardy komórek nerwowych
oraz wielotysięczne połączenia
między nimi. Stanowią one
materialną

postawę

funkcjonowania

ludzkiego

umysłu.
C)

HABITUACJA

JAKO

FORMA UCZENIA SIĘ

Oto nauka nie wymagająca
myślenia, najprostszy sposób
uczenia się jedno z pierwszych
doświadczeń

jakie

człowiek

zdobywa

w

życiu:

przyzwyczajenie

nerwów

czuciowych do określonych form
dotyku. Układ nerwowy i mózg
uczą się ignorowania bodźców o
stałym nasileniu. Podłożem tego
zjawiska są zmiany zachodzące
w komórkach nerwowych. Kiedy
np.

receptory

dotyku

są

pobudzane przez dłuższy czas w
ten sam sposób – ich wrażliwość
maleje. Zasady funkcjonowania
układu nerwowego umożliwiają
szybką adaptację w zadziwiająco
prosty sposób. Pewien typ
komórek wychwytuje bodźce i
przekazuje dalej jako samoistne
impulsy, inny rodzaj komórek
nerwowych

odpowiada

za

wyzwolenie

reakcji

przewodzenia.

Jedna

grupa

komórek tego typu hamuje
pobudzenia, gdy druga wpływa
na nie pobudzająco. Powtarzanie
znanej informacji przez dłuższy
czas jest pozbawione sensu więc
zostaje ona przytłumiona.
D) UCZENIE SIĘ UKŁADU
ANATOMICZNEGO

Autonomiczny układ nerwowy
regulujący

czynność

serca,

krążenia

i

funkcjonowania

różnych narządów nie jest wcale
niezależny. Poprzez nieliczne
stacje pośrednie wiąże się on z
innymi

częściami

mózgu.

Narządy wewnętrzne mogą być
poddawane procesom uczenia się
bez udziału świadomości. Kiedy
choroba uwalnia od konieczności
wysiłku może dojść do rozwoju
prawdziwych chorób, gdy życie
staje się trudne. Mówi się
wówczas

o

chorobach

psychosomatycznych.

Istnieje

także zjawisko odwrotne dzięki
odpowiedniemu

sposobowi

myślenia można się nauczyć
wpływać pozytywnie na układ
nerwowy wegetatywny a przez to
na narządy wewnętrzne. Na
przykład: bada się jak dalece
umiejętność relaksacji można
zastosować do zapobiegania
napadom padaczki. Obniżenie
aktywności mózgu zmniejsza
prawdopodobieństwo
wystąpienia ataku padaczki.
Można

nauczyć

się

także

sterować

nieuświadomionymi

funkcjami

organizmu.

Ujednolicenie

przekazywania

impulsów jest podstawą procesu
uczenia się. Możliwe to jest tylko
wtedy, gdy aktywność występuje
w miejscach kontaktowych w
ściśle ograniczonym przedziale
czasu.
E)

ROZPOZNAWANIE

CECH

ŚWIATA

I

WŁASNYCH STANÓW

Człowiek uświadamia sobie co
widzi, dopiero gdy nauczy się to
coś rozpoznawać. Mózg nauczył
się bardzo szybko rozpoznawać
informacje

ważne

od

nieistotnych. Dlatego często
informacja wzrokowa zostaje
wygaszona zanim dotrze do
świadomości.

Rzeczy

rozpoznane

jako

nieistotne

ulegają

zapomnieniu.

Bez

umiejętności zapomnienia nasza
pamięć została by przeciążona
nadmierną liczbą szczegółów.
Drobne zakłócenie w tym
mechanizmie

pamięci

może

prowadzić do przeżycia deja vu.
Dal

odnalezienia

wiedzy

zdobytej w przeszłości konieczna
jest znajomość hasła. Jeżeli
jakiemuś pojęciu odpowiada
wiele haseł to odnalezienie jest
łatwiejsze.

Przeżycia

i

wspomnienia mogą przetrwać nie
tylko do końca jednego życia ale
mogą być przekazywane przez
wiele

pokoleń.

Także

w

podeszłym wieku pamięć może
pozostać sprawna jeśli tylko się
ją wykorzystuje. Mózg pozwala
uczyć się człowiekowi na nowo i
zmieniać sposób myślenia.
14. MÓZG USZKODZONY:
A)

MECHANIZM

ODBUDOWANIA
USZKODZONYCH

UKŁADÓW
NEURONOWYCH

Nowo utworzone rozgałęzienia
neuronów rosną i łączą się z
innymi neuronami by przywrócić
pewne

funkcje.

W

nowo

utworzonej

sieci

określona

komórka nerwowa otrzymuje
informacje od wielu innych
neuronów, co nie pozwala na
powstanie wyraźnej ścieżki, czy
obwodu.

Za

pomocą

fizykoterapii można wzmocnić
ten konkretny obwód i dać tej
sieci

niezbędny

bodziec

wzmacniający. W końcu ten
udrożniony obwód zastępuje inne
połączenia

i

sieć

zostaje

naprawiona, tzn. słabe połączenia
zostają

usunięte,

a

silne

utrwalone.
B) REAKCJE PSYCHICZNE
PACJENTA

NA

REHABILITACJĘ MÓZGU.

Pacjent

okazuje

często

niezadowolenie, smutek i gniew.
Bunt pacjenta może być zdrową
próbą wypowiadania się za
pomocą prawej półkuli. Udar,
który zniszczył lewą półkulę
mózgu, zniszczył ośrodek mowy
i zdolność porozumiewania się.
Nie wolno więc w procesie
rehabilitacji uczyć rzeczy, do
których potrzebna jest lewa
półkula mózgu. Aby przekazać
swe myśli, pacjent z uszkodzoną
lewą półkulą zamiast słowami
posługuje

się

różnymi

dźwiękami. W zdrowym mózgu
lewa

i

prawa

półkula

współpracują by zintegrować
słowa z odpowiednią intonacją.
Dzięki lewej półkuli powstają
właśnie słowa, a prawa nadaje im
znaczenie emocjonalne. Gesty i
towarzyszące

im

dźwięki

pozwalają

na

stworzenie

pacjentowi własnego słownictwa
za pomocą którego może wyrazić
szeroki wachlarz uczuć.
C) SIŁA WOLI PACJENTA A
PROCES

ZDROWIENIA

MÓZGU.

Siła woli pacjenta ma ogromny
wpływ na proces zdrowienia,
choć

lekarze

nie

wiedzą

dokładnie na czym to polega.
Uczeni sądzą, że rozwiązanie
zagadki można odnaleźć w pniu
mózgu. W pniu mózgu znajduje
się maleńki jak obszar, zwany
miejscem sinawym. Składa się z
ciasno upakowanych neuronów.
Neurony te wywierają wpływ na
cały mózg, ich długie włókna
tworzą

tzw.

pędzle

komunikacyjne.

Pobudzone

neurony miejsca sinawego przez
swe długie włókna pompują w
system neuronów substancję
chemiczną, zwaną noradrenaliną.
Noradrenalina pobudza żółte
astrocyty

do

wydzielania

czynnika wzrostowego neuronów
i innych podobnych substancji,
które

sprzyjają

regeneracji.

Noradrenalina

wzmaga

aktywność neuronów. W jakiś
sposób wzmacnia lub powiększa
sieci neuronowe. Siła woli i
wpływ na proces zdrowienia
może wyglądać mniej więcej tak:
pobudzony pień mózgu rozsyła
po

mózgu

strumienie

noradrenaliny

uczyniając

komórki

odpowiedzialne

za

odbudowę. Otoczenie pacjenta
może silnie wpływać na jego
motywację.
15. STYMULACJA MÓZGU
A STANY ŚWIADOMOŚCI
A)

SUBSTANCJE

HALUCYNOGENNE

A

ODMIENNE

STANY

ŚWIADOMOŚCI

Jeden ze znanych od tysięcy lat
przez Indian meksykańskich
grzybek

zawiera

substancję

halucynogenną zwaną psylocyną.
Pacjenci wierzą, że szamani
działając na ich świadomość
potrafią uleczyć ich dolegliwości
fizyczne i choroby psychiczne.
Podczas

tego

mistycznego

doznania po spożyciu grzybów
osoby fizyczne zmieniają pewne
systemy w mózgu. Cząsteczki
wędrujące z jednego neuronu do
drugiego

nazywane

są

neurotransmiterami,

np.

noradrenalina,

dopamina.

Neurotransmitery wpływają na
zachowanie człowieka, a nawet
je kształtują. Jedną z tych
substancje

jest

serotonina.

Kontroluje

nastrój,

apetyt,

pamięć,

uczenie

się.

Halucynacje, których doznaje
szaman

są

wynikiem

manipulowania

systemem

serotoninowym. Serotonina ma
tę niezwykłą właściwość, że
może być zarówno hamulcem jak
i środkiem pobudzającym, w
zależności od tego, w którym
miejscu mózgu występuje. W
przypadku

halucynacji

serotonina działa przynajmniej w
dwóch ośrodkach: płaty czołowe
i wzgórze. Wzgórze jest „bramą
wejściową”

dla

wszystkich

informacji

zmysłowych

Przyfiltrowane

informacje

trafiają do kory, by tam ulec

ostatecznemu

przetworzeniu.

Znaczna część tych informacji
trafia do płatów czołowych. Płaty
czołowe używają dostarczonych
informacji

do

podejmowania

decyzji, planowania. Serotonina
może wpływać na to, w jaki
sposób płaty czołowe podejmują
decyzje, pomagając wzgórzu lub
przeszkadzając – tak samo mogą
działać narkotyki. Psylocyna
występująca we wspomnianym
grzybku, jest niezwykle podobna
do serotoniny. Uważa się, że ten
zalew informacyjny, zwłaszcza
w płatach czołowych i wzgórzu
wzrokowym, zakłóca w końcu
postrzeganie

zmysłowe

i

wywołuje halucynacje.
B)

DEPRYWACJA

SENSORYCZNA A STANY
ŚWIADOMOŚCI
Kiedy poziom serotoniny we
wzgórzu

wzrokowym

ulega

pewnej zmianie, to wzgórze traci
zdolność kontrolowania napływu
informacji

przekazywanych

przez

zmysł.

Halucynacje

nasilają się. Bezpośrednio po
halucynacjach

receptorów,

receptory serotoniny, tych było
dwa razy więcej. Wskutek
deprywacji

zmysłowej

w

mózgach zwiększył się poziom
serotoniny i przerwał hamujący
obwód wzgórza. Manipulowanie
serotoniną

jest

jakby

uwalnianiem

naszych

biologicznych hamulców.
C)

PSYCHODELIKI

I

WYOBRAŹNIA
LSD podobnie jak psylocyna
przypomina budową serotoninę i
łączy

się

z

receptorami

serotoniny w mózgu. Wpływ
LSD na mózg, zmienił świat w
nieprzewidywalny

sposób:

„Nigdy nie da się przewidzieć co
się pojawi. Jest w tym coś
niekontrolowanego,

element

niespodzianki”.
16.

HIPOTETYCZNY

DOPAMINOWY
MECHANIZM
PARKINSONIZMU

I

SCHIZOFRENII

Poza serotoniną jest jeszcze inny
neurotransmiter

kontrolujący

pracę

naszego

mózgu

–

dopamina.

Podobnie

jak

serotonina, dopamina działa jak
spowalniacz. Dopamina wędruje
w mózgu specjalnymi ścieżkami,
które prowadzą do różnych
obszarów. Dopamina gra różne
role. Kiedy dopamina przestaje
dopływać do zwojów u podstawy
mózgu, pojawia się choroba
Parkinsona – chorzy na nią tracą
zdolność

inicjowania

i

kontrolowania

ruchów.

Dopamina dopływa także do
płatów czołowych, gdzie tak jak
serotonina reguluje przepływ
informacji

dochodzących

z

innych

części

mózgu.

Zmniejszenie

dopływu

dopaminy, zwłaszcza w płatach
czołowych,

może

wywołać

zakłócenia i niezborność myśli.
Ścieżki dopaminy mogą pomóc
w rozwikłaniu zagadki choroby
psychicznej

–

schizofrenii.

Schizofrenia pojawia się bez
ostrzeżenia, zwykle pod koniec
okresu

dorastania.

Choroba

niszczy osobowość, powoduje
myślenie urojeniowe. Kradnie
człowiekowi zdolność jasnego
myślenia,

pozostawia

mu

zupełnie szczątkowy kontakt z
rzeczywistością.

System

dopaminowy odgrywa ważną
rolę nie tylko w chorobach
psychicznych,

lecz

też

w

łagodniejszych zaburzeniach. Za
mało dopaminy w korze może w
efekcie

wywołać

nadmierną

podejrzliwość,

zdolność

do

paranoi lub ograniczyć kontakty
z

otoczeniem.

Niedostatek

dopaminy w płatach czołowych
może również osłabić pamięć.
Dopamina wywołuje uczucie
zadowolenia, nazywa się ją
czasem substancją przyjemności.
Istnieje

nawet

teoria,

że

dopamina pomaga regulować
czucie bólu w organizmie. Każde
podrażnienie ciała uruchamia w
skórze kilka receptorów. Mózg
ocenia ten ból - czasami uwalnia
własne

naturalne

środki

uśmierzające,

zwane

endorfinami. Endorfiny wiążą się
ze specjalnymi narkotycznymi
receptorami neuronów, gdzie
rozpoczyna się proces łagodzenia
bólu. Endorfiny mogą wpływać
na ścieżki dopaminowe, a to
znaczy, że w płacie czołowym
wydziela się więcej dopaminy
zastępującej

ból

uczuciem

przyjemności.

Wśród

wielu

innych dopamina gra także rolę,
być może w najsilniejszym
ludzkim uczuciu - w miłości.
17.

HORMONY

AKTYWNOŚCI
CYKLICZNEJ

Jedną z form naszej cyklicznej
aktywności

jest

aktywność

dobowa, regulowana przez tzw.
zegar biologiczny zlokalizowany
jest

w

podwzgórzu.

Produkowany tam hormon –
melantolina odpowiedzialny jest
za

nasz

dzienny

wydatek

energetyczny. Mózg reguluje
wszystkie

nasze

zegary

biologiczne za pomocą gruczołu
zwanego przysadką mózgową.
Każdego poranka przysadka
stymuluje wydzielanie nadnerczy
– hormonu kortizolu. Kortizol to
poranny zastrzyk wzmacniający.
Inne

hormony

czuwania,

aktywne po przebudzeniu to:
adrenalina i noradrenalina tzw.
hormony stresu. Adrenalina to
hormon

strachu,

zaś

noradrenalina hormon gniewu,
agresji. Noradrenalina pomaga
utrzymać stan pobudzenia i
wzmaga

koncentracje.

Kiedy

dziecko posiada kod genetyczny
chłopca jego jądra zaczynają
wytwarzać testosteron. Po 15
tygodniu

życia

płodowego

tarczyca wytwarza bardzo ważny
hormon tyroksynę. Tyroksyna
określa w jakim tępię spalamy
zapas tkanki tłuszczowej a także
spełnia

funkcję

termostatu

utrzymując stałą temperaturę
ciała.

Jedynym

składnikiem

przyswajalnym przez mózg jest
glukoza. Hormon produkowany
przez trzustkę, zwany insulina
przechwyca zapas cukru we
krwi, by je przechować na
później jako zapas energetyczny
w sytuacji nagłego wysiłku.
Wieczorem dochodzi do zmiany
równowagi

pomiędzy

wszystkimi

hormonami.

Po

spadku

poziomu

adrenaliny

stajemy się senni i szykujemy się
do snu. Faza nocna dobowego
cyklu wiąże się ze snem, który
jest

źródłem

regeneracji

organizmu.

Najważniejszy

gruczoł - przysadka rozpoczyna
produkcję hormonu wzrostu,
odpowiedzialnego u dorosłych za
odbudowe strat komórkowych
poniesionych w ciągu dnia. W
tym czasie adrenalina spada do
najniższego poziomu. Działają
tylko

niektóre

hormony

wybiórczo na niektóre komórki,
by nie doprowadzić naszego
zegara

biologicznego

do

rozregulowania. Hormon to coś
więcej niż biologiczny zegar i
chemiczne informacje. Kiedy
znajdujemy

się

w

niebezpiecznym

dla

nas

otoczeniu,

hormony

przygotowują nasz organizm tak,
by udało się nam to przeżyć.
18. HORMON MIŁOŚCI
kiedy ludzie zakochują się w
mózgu

wzrasta

gwałtownie

poziom dopaminy. Bierze w tym
udział

inna

substancja

–

noradrenalina.

Przepływając

przez

mózg

strumienie

noradrenaliny

pobudzają

organizm

do

wytwarzania

adrenaliny – to ona odpowiada za
przyspieszenie

bicia

serca,

pocenie się dłoni i rumieniec
towarzyszące

rodzącej

się

miłości.

Dodajmy

do

tej

mieszanki jeszcze jeden wkład –
fenyloalaminę,

a

wkrótce

znajdziemy

się

w

stanie

uniesienia. Substancje te tworzą
razem

eliksir

miłości.

Te

substancje

chemiczne

grają

kluczową rolę w układzie
limbicznym, który jest siedlisku
emocji. Następuje zakłócenie
równowagi pracy mózgu, układ
limbiczny

niejako

zyskuje

przewagę nad bardziej rozsądną
korą mózgową. Miłość przenosi
się do kory – myślącej czyli
mózgu. Mózgowe substancje
chemiczne grają dużą rolę także
w prawdziwej miłości, ale są to
raczej stany przywiązania niż
zauroczenia.

Dopamina

stymuluje

wytwarzanie

innej

substancji prawdziwej miłości –
oksytocyny.

Oksytocyna

jest

spoiwem utrzymującym nas w
monogamii, zachowuje więzy
rodzinne, wzmacnia także więzi
między matką i dzieckiem.
Oksytocynę

nazywa

się

chemiczną substancją tulącą –
nie bez powodu. Jej poziom jest
bardzo wysoki u kobiet, które
właśnie urodziły dziecko.
19. HORMON LĘKU
Niepokój i strach to instynkty
biorące

swój

początek

w

podwzgórzu. Podwzgórze potrafi
wywołać

przyjemność

albo

niepokój w reakcji bodźce
zewnętrzne.

Uczucie

to

kontroluje jądro migdałowe, bez
niego wymykają się one spod
kontroli.
20. HORMON AGRESJI
Zbyt wiele stresów w okresie
dziecięcym

prowadzi

do

trwałego obniżenia poziomu
serotoniny

i

podwyższenia

poziomu

noradrenaliny

–

kombinacja

taka

tworzy

chemiczny koktajl, czekający
tylko by eksplodować. Zależność
między

niskim

poziomem

serotoniny i agresją odkryta
podczas

leczenia

pacjentów

fluoxyną zwaną pod nazwą
prozak,

który

zwiększa

aktywność serotoniny z mózgu.
Serotonina działa zwykle na inne
neurony

jako

spowalniacz.

Działa więc na inne systemy
mózgu

jako

mechanizm

hamujący.
21. UKŁAD KOSTNO –
STAWOWY
A) STRUKTURA I FUNKCJE
KOŚCI.

Kości mają także funkcję
chroniącą ważniejsze narządy
np.: mózg. Kości wykazują
pewną elastyczność dzięki której
zapewniającą

większą

wytrzymałość. Struktura naszych
kości jest zredukowana do
najważniejszych

składników.

Wewnątrz kości znajdują się
blaszki kostne, zbudowane z
resztek stale niszczonych kości.
Te resztki są wykorzystywane do
odbudowy

zniszczonych

powierzchni.
Kości stanowią rodzaj banku
wapnia.
Ciągłe niszczenie kości uwalnia
jony wapnia. Wracają one z
kości do krwioobiegu do którego
dostały się ze strawionego
pokarmu. Rozprowadzane są do
tych części organizmu, które
aktualnie potrzebują wapnia.
Hormony sprawują kontrolę nad
wieloma

przekształceniami

kości. Pobudzanie wzrostu kości
zależy od ilości hormonów. Brak
hormonów

powoduje

karłowatość,

nadmiar

-

gigantyzm.

Centralne

przestrzenie wewnętrzne naszych
kości to miejsca w których
wytwarzane są komórki krwi
(krwinki czerwone, białe i
płytkowe). Te miejsca to szpik
kostny.
B)

ANTROPOGENEZA

UKŁADU KOSTNEGO.
Przed 3 miliardami lat istoty
żywe nie miały kości. Kości
pojawiły się gdy organizmy
wyszły z wody na ląd. Powodem
było

prawo

ciążenia.

600

milionów lat temu organizmy
morskie

zaczęły

wiązać

znajdujący się w wodzie wapń.
Pojawiły się muszle, skorupy i
szkielety. U grupy zwierząt
wytworzył

się

szkielet

zewnętrzny

–

skorupa

zbudowana z soli wapnia i z
chityny.

Umożliwiło

to

wytworzenie

stawów,

skomplikowanych szczęk a także
opuszczenie przez zwierzęta
wody. Z nich rozwinęły się
owady. Pierwsze ryby miały
szkielet nie kostny, a zbudowany
z tkanki chrzęstnej. Ruchomy
szkielet (jak u ludzi) rozwinął się
dużo później. Lancetnik nie ma
jeszcze szczęk ani kończyn, ale
ma

szczątkową

strunę

grzbietową.

Ewolucja

przekształciła kruchą strunę w
mocniejszą, wytwarzała płetwy
podtrzymujące

ciało.

Kości

ptaków - puste w środku
pozwoliły pokonać siłę ciężkości
wzbić się w powietrze. Wraz z
człowiekiem pojawia się nowość
: chód i bieg w pozycji pionowej.
Cały ciężar ciała opiera się na
dwóch małych powierzchniach.
Ludzie mają cały układ mięśni,
stawów, ścięgien, nerwów które
zapewniają równowagę i stale
korygują pozycję ciała. Człowiek
ma

zdumiewający

system

biomechaniczny który umożliwia
mu niezwykle wydajny sposób
chodzenia

pozwalający

oszczędzić prawie 70% energii
teoretycznie

potrzebnej

do

przenoszenia takiego ciężaru
ciała.
C) ROZWÓJ KOŚCI W
ŻYCIU JEDNOSTKOWYM.

Chrząstka

stawowa

jest

przodkiem kości. W okresie
płodowym

cały

szkielet

człowieka jest zbudowany z
tkanki chrzęstnej. Kości są
wytwarzane

później.

Kiedy

chrząstka zaczyna się niszczyć
powoduje to duże kłopoty (np.
reumatoidalne

zapalenie

stawów). W zapaleniu stawów
chrząstka jest cienka i ulega
zwyrodnieniom.

Zwyrodnienia

chrząstki u wielu ludzi może
powodować

zwyrodnienia

kręgów w odcinku szyjnym i
lędźwiowym. Może to prowadzić
do tzw. wypadnięcia dysku i
uciskania nerwów rdzeniowych.
Zdolność do regeneracji widać
dobrze w przypadku złamania
kości. Osteoporoza jest typową
dolegliwością wieku podeszłego,
chociaż występuje głównie u
kobiety

z

powodu

braku

bodźców hormonalnych. Kość
traci wtedy swą zawartość i staje
się bardziej krucha. Łatwo może
dojść do złamania. Kość jest
żywą tkanką i wymaga z naszej
strony uwagi i troski o ich stan
zdrowia.

W

psychologii

temperamentu

znana

jest

typologia

konstytucjonalna

osobowości, która opiera się na
strukturze

układu

kostnego

człowieka. Układ mięśniowy -
odpowiedzialny za trzymanie

pionowej

postawy

ciała

i

motoryczność

człowieka.

Mięsień jest wiązką włókien
przystosowanych

do

zmieniających się czynności
efektorowych

i

działa

antagonistycznie.

W

naszym

organizmie

występują

trzy

rodzaje

mięśni:

mięśnie

prążkowane rąk i nóg, mięśnie
gładkie, mięsień sercowy. Układ
mięśniowy

współpracuje

ze

wszystkimi

pozostałymi

układami w naszym organizmie.
22. UKŁAD ODDECHOWY I
MOWY

Centralnym narządem układu
oddechowego są płuca. osłonięte
w klatce piersiowej żebrami i
mięśniami, które chronią płuca
przed urazami i czynią cały ten
układ

elastyczny.

Dzięki

mięśniom oddechowym żebra
ponadto powiększają przestrzeń
potrzebną

płucom

do

oddychania.
A)

CHARAKTERYSTYKA

UKŁADU ODDECHOWEGO.

Płuca

poza

oddychaniem

wykonują

wiele

innych

czynności.

Języczek

podniebienny - jest częściowo
odpowiedzialny za chrapanie.
Poniżej

krtani

jest

ważne

rozwidlenie

kanałów.

Jeden

prowadzi do przełyku, żołądka; a
drugi do płuc. Istnieje rodzaj
zastawki zwanej nagłośnią która
pokarm i powietrze wysyła
różnymi drogami. Nagłośnia
wygina się od przodu i od tyłu.
Ruch ten jest automatyczny.
Wywołuje go skurcz mięsni.
Uniemożliwia ona przedostanie
się pokarmu do niewłaściwego
kanału. Tym samym chroni przed
uduszeniem się.
B) BIOMECHANIKA MOWY.

Powietrze wydychane z płuc jest
modulowane

przez

rodzaj

muzycznego instrumentu przez
fałdy głosowe zwane strunami.
Struny głosowe mogą kurczyć
się w skomplikowany sposób
powodując

wytwarzanie

najróżniejszych dźwięków.
W istocie to mózg kontroluje
całym układem. Mózg rozkazuje
fałdom głosowym aby kurczyły
się w odpowiedni sposób i
odpowiednio wibrowały podczas
przechodzenia

powietrza

wytwarzając pożądane dźwięki.
Ton

głosu

i

barwa

jest

modulowany

przez

komorę

rezonansową

którą

stanowi

głośnia. Natężenie głosu zależy
od

ciśnienia

powietrza

wydychanego z płuc. Im dłuższe
fałdy głosowe tym niższy głos.
Dźwięki powstałe w wyniku
drgania fałd głosowych ulegają
przekształceniom w jamie ustnej
w różnie brzmiące samogłoski.
Fałdy głosowe są jedynie
głośnikami aparatu głosowego
kierowanego

przez

mózg.

Wszystkie polecenia skurczu czy
rozkurczu pochodzą z ośrodka
mowy w mózgu.
C) FUNKCJE

ŻYCIOWE

ODDYCHANIA.

Tchawica jest rurą łączącą płuca
ze światem zewnętrznym. Jej
ściany są bardzo gładkie. Są na
nich także komórki rzęskowe.
Ich

praca

polega

na

zatrzymywaniu i wydalaniu ciał
obcych docierających tu z
wdychanym

powietrzem.

Tchawica jest też komorą
buforową regulującą temperaturę
i wilgotność powietrza. Oskrzela
i płuca z ich pęcherzykami
tworzą

układ

wykonujący

czynności niezbędne dla życia.
Zaopatruje organizm w tlen i
usuwa

dwutlenek

węgla

(dostarcza

energii

i

usuwa

odpady). Pęcherzyki znajdują się
na zakończeniach najmniejszych
odgałęzień oskrzeli. W płucach
znajduje się jeszcze układ tętnicy
płucnej.

Jej

niezliczone

rozgałęzienia

zakończone

naczyniami

włosowatymi

dostarczają

krew

do

pęcherzyków

płucnych.

W

pęcherzykach zachodzi wymiana.
Krwinki czerwone są dostawcą
tlenu dla wszystkich narządów.
Mózg

jest

największym

konsumentem tlenu.
D)

GENEZA

UKŁADU

ODDECHOWEGO

Początkowo

jednokomórkowe

organizmy

zwierzęce

przyswajały tlen rozpuszczony w
wodzie bezpośrednio przez błonę
komórkową.

Rozwijały

się

wyspecjalizowane narządy do
przyswajania

tlenu

i

rozprowadzania go po całym
organizmie. Powstały np. skrzela
zewnętrzne.

Owady

były

pierwszymi organizmami, które
opuściły wodę i nauczyły się
oddychać tlenem z powietrza.
Płuca

mają

początki

w

pęcherzykach pławnych ryb.
Dopiero u kręgowców kiedy
wytworzyły się wydajne płuca i
wodoodporna skóra – zwierzęta
uniezależniły się od środowiska
wodnego. Gady, ptaki i ssaki są

zdolne

do

życia

na

najsurowszych obszarach ziemi.
Ląd okazał się tak niebezpieczny,
że niektóre gatunki jak żółwie
wróciły do wody. Zachowały one
płuca jako swoista pamiątkę lat
spędzonych na lądzie.
E)

CHOROBA

I

PROFILAKTYKA
ZDROWOTNA

UKŁADU

ODDECHOWEGO.

Płuca są w stałym kontakcie z
otaczającym powietrzem, są więc
narażone na szkodliwe działanie
różnych lotnych substancji i
drobnoustrojów. Skutkiem tego
może być np.: zapalenie oskrzeli,
zapalenie płuc. W przebiegu
zapalenia oskrzeli ich ściany są
nacieczone i obrzęknięte co
utrudnia przepływ powietrza. W
przypadku zapalenia płuc, płuca
wypełniają się płynem i tracą
możliwość działania. Powoduje
to zmniejszenie zawartości tlenu
we krwi i utrudnia dostawę
energii do całego organizmu.
Obecnie płuca są bardziej
podatne na uszkodzenie niż
kiedyś. Dostaje się więcej
wirusów,

bakterii,

kurzu,

zarodników, ale także związków
chemicznych

wydzielanych

przez ciepłownie, samochody,
przemysł, itp. Niektóre z tych
związków są wydalane przez
kaszel. Inne są przetwarzane.
Jeszcze inne usuwane przez
mikrofagi. Gdy palimy tytoń
wdychamy

do

płuc

niewiarygodnie

duże

ilości

związków chemicznych. Krew
rozprowadza te rozpuszczone
toksyczne,

związki

do

wszystkich części organizmu
powodując

tam

szkody.

Największe

uszkodzenia

powstają w płucach. Osad z
dymu

tytoniowego

może

zapoczątkować łańcuch reakcji
biochemicznych

które

uszkadzają

tkanki

może

doprowadzić

do

zapalenia

oskrzeli, rozedmy i raka. Palenie
tytoniu to jedna z głównych
przyczyn

nowotworów

złośliwych.

Nasze

płuca

rozwinęły się w toku ewolucji
kiedy nie było jeszcze tytoniu,
dlatego nie możemy wymagać
aby nasz organizm przystosował
się do dymu z papierosów.
23.

UKŁAD

SERCOWO-

NACZYNIOWY

Układ

sercowo-naczyniowy

obejmuje serce oraz sieć dużych i
małych

sieci

naczyń

krwionośnych,

za

pomocą

których krew tłoczona przez
serce dostaje się do każdej części
organizmu, każdej komórki,
dostarczając

życiodajnych

płynów

ustrojowych,

obejmujących zarówno krew,
pełniącą funkcje odżywcze i
zbierania

produktów

odpadowych

jak

również

hormony, aktywizujące procesy
informacyjne w ustroju.
A)

ONTOGENEZA

I

FUNKCJE SERCA.

Serce jest narządem, który
pierwszy zaczyna pracować, a
ustaje ostatni. Wszystko zaczyna
się od jednej komórki. Ok. 3-4
tygodnia dwa oddzielne naczynia
krwionośne łączą tworząc coś z
czego powstaje serce. Serce
pracuje

jak

czterocylindrowa

pompa

zapewniając

krążenie

tlenu, płynów odżywczych, które
zapewniają

życie.

Zastawka

dwudzielna

znajduje

się

pomiędzy

przedsionkiem,

a

komorą. Utlenowana w płucach
krew

przechodzi

przez

tę

zastawkę i wypełnia komorę.
Następnie komora kurczy się a
zastawka zamyka się szczelnie
uniemożliwiając powrót krwi do
przedsionka. Zmusza to krew aby
popłynęła do tętnicy głównej
zwanej aortą. Następnie krąży po
całym organizmie.
B) UKŁAD KRĄŻENIA I
JEGO STRUKTURA.

Układ krążenia jest ogromny.
Małe tętniczki i

naczynia

włosowate są jak jezioro, w
którym ruch jest powolny. Krew
nabiera szybkości wpływając do
żył gdy wraca do serca. Powolny
przepływ krwi w naczyniach
włosowatych pozwala przyswoić
komórkom składniki odżywcze
oraz tlen. Jedną z tajemniczych
broni układu krążenia jest
zdolność tętniczek do kurczenia
się i rozkurczania zgodnie z
pożądanym przepływem krwi.
Umięśnienie tętniczek pozwala
nie tylko na regulację tego
przepływu ale i na kierowanie go
do obszaru, gdzie jest najbardziej
potrzebna.
C)

MÓZGOWE

MECHANIZMY

PRACY

SERCA I EMOCJI.

Czynność serca jest procesem
autonomicznym,

niezależnym.

Tajemnica

kryje

się

w

komórkach z węzła zatokowo-
przedsionkowego. Reagują one
na różne rodzaje bodźców:
biochemiczne,

nerwowe

lub

mechaniczne. Komórki wokoło
stanowią

mięśniówkę

wytwarzającą bodźce regulujące
pracę całego mięśnia sercowego.
Węzeł zatokowy jest jakby
naturalnym rozrusznikiem serca.
Jest to układ reagujący pracą
serca. Komórki regulujące bicie
serca mogą być pobudzane
również przez układ nerwowy
lub przez hormony. Dlatego silne
emocje

mogą

przyśpieszyć

czynności serca. W przypadku,
gdy do krwioobiegu dostają się
hormony po dotarciu do serca
taka

krew

powoduje

stan

pobudzenia. Serce i mózg
połączone są na wiele sposobów.
Myśli, emocje, uczucia mogą
wpływać na czynności serca
bezpośrednio

lub

pośrednio

(poprzez hormony lub układ
nerwowy).

Pobudzenie

jest

wysyłane przez autonomiczny
układ nerwowy, który składa się
z układu współczulnego i
przywspółczulnego.

Układ

współczulny

mobilizuje

organizm odo działania przez
pobudzenie

produkcji

takich

substancji

jak:

adrenalina i

noradrenalina. W wyniku tego
następuje

zwężenie

tętnic,

zwiększenie ciśnienia krwi i
przyspieszenie czynności serca.
Gdy emocje są zbyt silne
dochodzi

do

nadmiernego

pobudzenia

ośrodków

w

opuszce, również tych, które
powodują nudność i powodują
ruchy jelit. Innym łącznikiem
układu przywspółczulnego jest
nerw błędny. Powoduje on
rozszerzenie

naczyń

krwionośnych,

obniżenia

ciśnienia krwi, zwalnia czynność
serca.

Nasze

reakcje

na

doznawane emocje są zależne od
równowagi pomiędzy układami
współczulnym

a

przywspółczulnym.

Dlatego

różni ludzie reagują odmiennie
na te same wydarzenia. Istotną
rolę odgrywają tu hormony.
Poprzez reakcje łańcuchowe w
których uczestniczą przysadka
mózgowa, nadnercza i tarczyca
regulują

one

podstawowe

procesy życiowe.
D)

PATOLOGIA

I

PROFILAKTYKA
ZDROWOTNA

UKŁADU

SERCOWO-
NACZYNIOWEGO.

System naczyniowy: tętnice i
żyły często staje się mniej
drożny. Ulegają zatkaniom bo
tworzą się osady tzw blaszek
miażdżycowych z tłuszczów (w
tym cholesterolu), z soli wapnia i
innych związków chemicznych.
Czasami

nawet

niewielkie

zaczopowanie

może

spowodować

skurcz

tętnicy

uniemożliwiać przepływ krwi.
Innym zagrożeniem w naszych
tętnicach jest zakrzep zbudowany
z

krwinek

płytkowych,

czerwonych i włókniaka. Taki
zakrzep może się powiększać i
zatkać tętnicę, przyczynić się do
zawału serca, udaru mózgu.
Nadmierne ilości cholesterolu są
niebezpieczne.

Obecnie

przyjmuje

się,

że

ryzyko

powstania

choroby

miażdżycowej wzrasta, gdy po
30

roku

życia

poziom

cholesterolu

przekracza

180

miligramów w stu mililitrach
osocza. Dotyczy to głównie
palaczy i ludzi z nadciśnieniem.
Pierwszym

objawem

zaczopowania tętnic jest ból
związany

z

niedokrwieniem

mięśnia

sercowego.

Przy

zaczopowaniu tętnicy wieńcowej
brak dopływu krwi powoduje
zawał

serca.

Obecnie

dysponujemy

środkami

umożliwiającymi

leczenie

nieoperacyjne,

zachowawcze.

Przy

operacjach

dobrze

sprawdzoną metodą jest tzw.
przeszczep omijający (baj pas).
Uszkodzony fragment zostawia
się na miejscu, a stwarza się
możliwość obocznego przepływu
krwi. Jeden koniec naczynia
krwionośnego wszczepia się
powyżej miejsca niedrożności, a
drugi

koniec

później.

Przeprowadzono wiele badań nad
metodami

usuwania

zagrażających życiu blaszek
miażdżycowych. Nowa metoda
polega na wprowadzaniu się do
tętnicy specjalnego cewnika,
który dociera do miejsc w
których znajdują się złogi
zapychające światło tętnicy.
Obecnie

biotechnolodzy

skonstruowali

miniaturowe

wiertło, które kruszy blaszkę
miażdżycową.
24. LOKALIZACJA UKŁADU
HORMONALNEGO.

Na poziomie głowy możemy
zlokalizować

przysadkę

mózgową odpowiedzialną za
hormony wzrostu, metabolizmu
wody i soli, oraz tarczyca,
regulacją przemianę materii,
aktywność i wagę, a także
gruczoły

przytarczyczne,

odpowiedzialne za pobudliwość
układu nerwowego, metabolizm
wapnia. Na poziomie tułowia
można zlokalizować gruczoły
dokrewne:

trzustka,

odpowiedzialna za metabolizm
cukru (insulina i glucogen);
nadnercza:

kora,

regulująca

metabolizm węglowodanów i
soli oraz rdzeń, kontrolujący
emocje

(adrenalina

vs.

Noradrenalina) i sen; gruczoły
płciowe:

jajniki

(kobiety),

produkujące

estrogen

i

progesteron

oraz

jądra

(mężczyźni)

produkujące

testosteron.
25. CHRONOBIOLOGIA
Wyjaśnieniem

mechanizmów

rytmiki około dobowej zajmuje
się

specjalna

dyscyplina

naukowa, zwana chronobiologią.
Dzieli ona ludzi na 2 typy:
poranny

i

wieczorny.

Typ

poranny tzw. „skowronki”, to
osoby, które wcześnie chodzą
spać, szybko zasypiają i budzą
się rano wypoczęte i rześkie.
Najlepiej

czują

się

około

południa

a

nawet

nieco

wcześniej. Typ wieczorny –
„sowy” to ludzie, najsprawniej
funkcjonują wieczorem, chodzą
spać późno, rano czują się
zmęczeni.

Większość

ludzi

stanowi typ mieszany, pośredni
na continuum poranność –
wieczorność. Chronotyp jest
zjawiskiem złożonym, wynikiem
dynamicznej

synchronizacji

organizmu

ludzkiego

z

wymaganiami

otoczenia.

Chronotyp

jako

dynamicznie

zróżnicowany układ sygnalizuje
nam

najwłaściwszą

porę

zaspokajania różnych potrzeb:
snu,

spożywania

posiłków,

wydalania, odpoczynku ruchu,
itd.

Wyznacznikami

funkcjonowania chronotypu są
m.in. temp ciała, zmęczenie
gotowość do podejmowania i
zaprzestania aktywności, także
rytmika

dobowa

wydzielania

niektórych hormonów. Stężenie
adrenaliny

zmniejsza

się

wieczorem,

co

umożliwia

odprężenie

organizmu

i

zaśnięcie. Rytm wydzielania
adrenaliny jest zbliżony do rytmu
temperatury ciała i pozostaje w
ścisłym związku z cyklem snu i
czuwania. Adrenalina wpływa na
organizm pobudzająco w ciągu
dnia. Adrenalina jest hormonem,
który uwalnia się pod wpływem
napięcia,

stresu.

W

nocy

wydzielanie

adrenaliny

jest

najmniejsze.

Natomiast

wydzielanie

testosteronu

i

somatotropiny

–

hormonu

wzrostu podnosi się w nocy i jest
ono związane z czynnościami
bioelektrycznymi

mózgu

w

okresie snu głębokiego. W nocy
wzrasta

też

wydzielanie

kortizolu. W nocy podnosi się
również poziom wazopresyny,
hormonu,

który

w

nocy

ogranicza wydalanie płynów
przez

nerki,

wzrasta także

wydzielanie

niektórych

hormonów sterujących cyklem
płciowym u kobiet.
26.
CHRONOPSYCHOLOGIA

Chronopsychologia zajmuje się
wszelkimi

zjawiskami

psychicznymi,
charakteryzującymi

się

zmiennością w czasie. Odnosi się
do

rozbieżności

między

reakcjami

fizjologicznymi,

będącymi

odpowiedzią

organizmu

na

czynniki

astronomiczne,

związane

z

czynnikami fotoekologicznymi –
czynniki pierwszorzędowe a
wymuszonymi

reakcjami

psychicznymi przez wymagania
społeczne związane z pora
posiłków, praca i rozrywką -
czynniki

drugorzędowe

rozbieżność ta dotyczy z jednej
strony rytmów około dobowych
jak również nagłej zmiany strefy
czasu

lokalnego

-

lot

odrzutowcem.
A)

RYTMY

OKOŁO

DOBOWE

I

ICH

KONSEKWENCJE
BEHAWIORALNE
Zjawiskiem rytmicznym nazywa
S. Szmigielski proces, który
wykazuje regularne oscylacje
powtarzające się przez dłuższy
okres czasu. rytm biologiczny to
cykliczna

zmiana

procesów

fizjologicznych w czasie. w
zależności od długości cyklu
wyróżnia się rytmy pływowe,
około

dobowe,

tygodniowe,

miesięczne, sezonowe, roczne,
wieloletnie

i

wiekowe.

Podstawową jednostką rytmu
biologicznego jest więc cykl.
Każda

funkcja

wewnątrzustrojowa

podlega

rytmicznym

zmianom.

Faza

rytmu biologicznego stanowi
odniesienie

jakiegoś

charakterystycznego punktu tego
rytmu na krzywej czasu. Rytmy
ogzogenne to te, które sa
całkowicie

uzależnione

od

rytmiki zmian otoczenia. Rytmy,
które

utrzymują

się

po

wyeliminowaniu

czynników

środowiska,

nazywamy

endogennymi przypuszczając, że
są

naturalną

własnością

organizmu. Najważniejszy z nich
Zeitgeber – wyznacznik czasu,
działa bezpośrednio na przebieg
rytmu

endogennego.

Synchronizatory rytmu są to
czynniki

prowadzące

do

wyrównania fazy rytmu z innymi
rytmami. np. astronomicznym,
geograficznym, środowiskowym.
Na rytmy biologiczne mają też
wpływ takie czynniki jak stres
emocjonalny czy strach. Zegar
biologiczny

to

hipotetyczny

układ wewnątrzustrojowy, który
reguluje i steruje rytmiką funkcji
fizjologicznych. Wyróżnia się
zegar

biologiczny

wewnątrzkomórkowy

i

nadrzędny (mózgowy). Rytmy
biologiczne zapisane są w kodzie
genetycznym

a

warunki

środowiska mają na nie niewielki
wpływ.
W

przypadku

człowieka

najsilniejszy wydaje się być
czynnik psychospołeczny min.
rodzaj pracy, sposób spędzania
wolnego czasu, styl życia
domowników, sąsiadów, godziny
otwarcia

sklepów, urzędów;

pełnią w naszym życiu rolę
głównego synchronizatora.
- LOKALIZACJA „ZEGARA
BIOLOGICZNEGO”

Zegar biologiczny jest podstawą
powstawania

funkcjonalnej

struktury

o

charakterze

psychofizjologicznym jaką jest
chronotyp. Naukowcy sugerują,
że u niektórych ssaków, min. u
małp,

funkcje

zegara

biologicznego mogą pełnić dwie
małe

grupy

komórek

symetrycznie położone po obu
stronach mózgu, zwane jądrami
nadskrzyżowaniowymi
podwzgórza.

Główną

drogą

przekazu informacji o fazie cyklu
światło – ciemność jest szlak
siatkówkowo – powzgórzowy.
Badania

dotyczące

umiejscowienia

zegara

biologicznego

w

jądrach

nadskrzyżowaniowych
podwzgórza

wnoszą

kilka

ważnych fatów:
1)

rejestrując

aktywność

bioelektryczną

mózgu

uzyskujemy informacje o rytmie
prądów

elektrycznych

generowanych przez komórki
nerwowe, uczynniające jądra
nadskrzyżowaniowe podwzgórz.
Mamy tu do czynienia z rytmem
o cyklu około 24h, czyli
zbliżonym do dobowego, który
wprawia w ruch nasz zegar.
2)

usunięcie

jąder

nadskrzyżowaniowych
podwzgórza na ogół całkowicie
znosi rytmikę przyjmowania
pokarmów, płynów i aktywności
3) w sytuacji jeśli połączenia
nerwowe

między

jądrami

nadskrzyżowaniowymi
podwzgórza zostają przerwane to
tylko jądra nadskrzyżowaniowe
wykazują rytmikę,
4) gdy utrzymywano płaty
mózgu

w

niezmiennych

warunkach

to

bioprądy

wytwarzane

przez

preparaty

jąder

nadskrzyżowaniowych

podwzgórza wykazują rytmikę
dobową, co nie dotyczy innych
obszarów mózgu,
5) za pomocą przeszczepu jąder
nadskrzyżowaniowych
podwzgórza przenosi się rytmikę
jednego zwierzęcia na drugie.
-

SYNCHRONIZATORY

CHRONOBIOLOGICZNE

I

CYWILIZACYJNE.

Synchronizatory wpływają na to
co nazywamy poczuciem czasu.
Jest wiele synchronizatorów
naturalnych: rytm światło –
ciemności,

temperatura

środowiska czy ruch fal dla
żyjątek sfery międzypłytowej.
Rytmy środowiska (Zeitgeber)
nie

są

dla

człowieka

cywilizowanego wyznacznikami
czasu. Funkcjonujemy w pewnej
strukturze społecznej. Człowiek
w pewnym stopniu uniezależnił
się od środowiska naturalnego
stworzył

cywilizację,

która

pulsuje

własnym

rytmem.

Oprócz

naturalnego

rytmu

światło – ciemność odziaływują
na nas też cisza i hałas, związane
z natężeniem ruchu ulicznego,
stylem życia sąsiadów. Stopień
ważności synchronizatorów jest
różny dla różnych osób. Poprzez
poddawanie

się

wpływowi

odpowiednich synchronizatorów
możemy uczynić nasz rytm
bardziej

wieczornym

lub

porannym.
27.RZEGLĄD

BADAŃ

DOTYCZĄCYCH
FUNKCJONOWANIA
CHRONOTYPU
A)

OPTYMALNE

PORY

AKTYWNOŚCI
OKOŁODOBOWEJ.

Jednym

z

podstawowych

wyznaczników zdolności do
pracy fizycznej i umysłowej jest
rytm temperatury. Najwyższą
sprawność osiągamy podczas
szczytu temperatury a najniższą
sprawność podczas jej spadku.
Poza

rytmem

temperatury

obserwujemy spadek pobudzenia
zmysłów,

wydłużenie

czasu

reakcji,

pogorszenie

spostrzegania

wzrokowego

i

słuchowego prawie o połowę w
godzinach nocnych. W ciągu
dnia mamy zwykle do czynienia
z

dwoma

okresami

spadku

sprawności psychofizjologicznej
w godzinach 13-15, oraz w
późnych

godzinach

popołudniowych. Spowodowane
są przejściowym wyczerpaniem
poszczególnych

układów

związanych

z

aktywnością

człowieka oraz przestawieniem
pory posiłków. Najsprawniejsi
fizycznie

jesteśmy

późnym

popołudniem.

Maksymalną

zdolność do wykonywania pracy
fizycznej,

można

zmierzyć

metodą

bezpośrednią

albo

pośrednią. Pomiaru dokonuje się
za pomocą cykloergometru lub
bieżni

laboratoryjnej

maksymalnego wysiłku. Wyniki
pomiaru metodą bezpośrednią
wykazują na ogół wyższe
wartości w dzień niż w nocy,
natomiast

pomiar

metodą

pośrednią daje odwrotne wyniki,
mówi o wyższej wydolności w
nocy.

Wydatkowana

energia

potrzebna

do

wykonywania

pracy

w

nietypowej

porze

nocnej, jest około 15 – 20%
większa niż w dzień. U osób
nieprzyzwyczajonych

do

aktywności w nocy praca nocą
stanowi naruszenie naturalnego
cyklu snu i czuwania. W
Instytucie Medycyny Pracy w
Łodzi

na

pracownikach

przemysłu

włókienniczego

dokonywano

pomiaru

czasu

zmiany czółenka na zmianie
dziennej i

nocnej.

Badacze

wnioskują,

że

zmęczenie

powoduje wydłużenie czasu
zmiany czółenka pod koniec
trwania

zmiany

dziennej.

Podczas

zmiany

nocnej

na

początku zmiany mierzony czas
był wyraźnie dłuższy, niż w
ciągu dnia. Nad ranem czas
wykonywania

tej

czynności

skrócił się, pomimo braku snu w
nocy i narastającego zmęczenia.
Badania

te

są

dowodem

nakładania się naturalnego rytmu
sprawności psychofizycznej na
narastające zmęczenie. Pomimo
zmęczenia sprawność wzrosła bo
zgodnie z fazą swojego rytmu
organizm przygotowywał się do
wzmożonej aktywności dziennej.
Podczas dłuższej pracy w
systemie

pracy

zmianowej

organizm przystosowuje swoje
rytmy do nowych warunków
środowiska. Po kilku dobach
pracy

na

nocnej

zmianie

dochodzi do obniżenia amplitudy
rytmu dobowego temp ciała w
kierunku godzin nocnych. Po
tygodniu przesunięcie to jest
wyraźne i dotyczy też rytmu
wydzielania

kortizolu.

Stwierdzono, że w godzinach
obniżonej

sprawności

psychicznej

organizmu,

pomiędzy godziną 22 a 2
występuje zwiększona liczba
wypadków przy pracy i katastrof
komunikacyjnych.

Z

badań

kobiet

zatrudnionych

w

zakładach

włókienniczych

wynika, że 62% badanych
chciałoby pracować tylko w
godzinach

przedpołudniowych,

16%

tylko

na

zmianie

popołudniowej i tylko 7% w
godzinach nocnych. Najmniej
korzystny z punktu widzenia
rytmiki dobowej, i jednocześnie
najczęściej

stosowany,

jest

system pracy trzyzmianowej, w
którym zmiana następuje co
tydzień z wolną niedzielą
przeznaczoną na wypoczynek.
Po tygodniu pracy na zmianie
nocnej dochodzi do częściowej
adaptacji rytmy temp ciała i
wydzielania

hormonów

do

nowych warunków a właśnie
wtedy

następuje

zmiana.

Powoduje to ciągłą adaptację i
zadaptację rytmów pracownika.
W

badaniach

statystycznych

stwierdzono większą częstość
występowania

choroby

wrzodowej

żołądka

i

dwunastnicy

oraz

nerwic

wegetatywnych u pracowników
pracujących na 3 zmiany w
porównaniu z wykonującymi te
same czynności pracownikami
zatrudnionymi tylko w godzinach
przedpołudniowych.

Badania

przeprowadzone

na

pracownikach

metra

moskiewskiego pracujących na
nocną zmianę wykazały, że
rozkojarzenie rytmów dobowych
i zaburzenia snu są wynikiem nie
tyle pracy w godzinach nocnych
co złą organizacją wypoczynku

w dzień. Zdolność do pracy
zmianowej

w

aspekcie

funkcjonowania

rytmów

dobowych to problem nakładania
się wydolności organizmu na
rytmicznie odnawianą zdolność
do podejmowania wysiłków
fizycznych i psychicznych.
B) CHRONOBIOLOGICZNE
KORELATY OSOBOWOŚCI
- BIORYTMY A OKRESOWE
ZABURZENIA
PSYCHICZNE.
J.

Waterhouse,

D.

Minors:

przypuszczają, że wśród licznych
postaci depresji, przynajmniej
trzy z nich: okresowa depresja
maniakalna, niektóre postacie
depresji endogennej, okresowe
zaburzenia

psychiczne,

maja

związek

z

wadliwie

funkcjonującym

zegarem

biologicznym. U niektórych
chorych z objawami depresji
maniakalnej objawy w postaci
występujących

na

przemian

stanów pobudzenia i depresji
występują regularnie. Badacze
wnioskują, że rytm temperatury
wskazuje na przyspieszenie nie
adekwatne do rytmu dobowego
światła i ciemności. U niektórych
pacjentów podatnych na lit
obserwowano remisję objawów
po podaniu soli litu w tabletkach.
Ponieważ testy na zwierzętach
wykazały, że podanie litu
skutecznie opóźnia cykl rytmów
swobodnie biegnących, dlatego
badacze przypuszczają, że pod
wpływem terapii litem zegar
biologiczny zostanie na tyle
spowolniony,

że

typowe

synchronizatory przystosują go
do pracy w cyklu dobowym. G.
K. Kerkhof twierdzi, że u
pacjentów

z

depresją

dwubiegunową przyspieszenie o
6 h cyklu światła i ciemności
okazało

się

skutecznym

sposobem na przestawianie ich z
fazy

depresji

w

stan

hipomaniakalny. W niektórych
przypadkach depresji endogennej
zaobserwowano objaw, który
polega

na

tym,

że

stan

depresyjny nasilał się rano a
ustępował w miarę upływu dnia.
Badacze przypuszczają, że może
mieć

to

związek

z

funkcjonowaniem

zegara

biologicznego. Pacjenci, którzy
w ogóle nie spali albo budzili się
bardzo wcześnie rano mieli
lepsze samopoczucie. Badania
rytmów biologicznych wykazały,
że zegar biologiczny pacjentów
przyspiesza,

co

powoduje

skrócenie

rytmów

i

ich

nieregularny

przebieg.

Brak

dostarczonej

ilości

światła

powodował stany depresyjne
rano ustępujące w miarę upływu
dnia. Leczenie może więc
polegać na budzeniu pacjentów
wcześniej przed porą krytyczną i
naświetlaniu ich więc polegać na
budzeniu pacjentów wcześniej
przed

porą

krytyczną

i

naświetlaniu

ich

jaskrawym

światłem.

Terapia

światłem

powoduje zmiany w rytmie
wydzielania

hormonu

melantoniny, które świadczą o
zmianach funkcjonowania zegara
biologicznego. G. K. Kerkhof
twierdzi, że u pacjentów z
depresją

dwubiegunową

przyspieszenie o 6 h cyklu
światła i ciemności okazało się
skutecznym

sposobem

na

przestawianie ich z fazy depresji
w

stan

hipomaniakalny.

W

niektórych przypadkach depresji
endogennej

zaobserwowano

objaw, który polega na tym, że
stan depresyjny nasilał się rano a
ustępował w miarę upływu dnia.
Badacze przypuszczają, że może
mieć

to

związek

z

funkcjonowaniem

zegara

biologicznego. Pacjenci, którzy
w ogóle nie spali albo budzili się
bardzo wcześnie rano mieli
lepsze samopoczucie. Badania
rytmów biologicznych wykazały,
że zegar biologiczny pacjentów
przyspiesza,

co

powoduje

skrócenie

rytmów

i

ich

nieregularny

przebieg.

Brak

dostarczonej

ilości

światła

powodował

stany depresyjne

rano ustępujące w miarę upływu
dnia. Leczenie może więc
polegać na budzeniu pacjentów
wcześniej przed porą krytyczną i
naświetlaniu ich więc polegać na
budzeniu pacjentów wcześniej
przed

porą

krytyczną

i

naświetlaniu

ich

jaskrawym

światłem.

Terapia

światłem

powoduje zmiany w rytmie
wydzielania

hormonu

melantoniny, które świadczą o
zmianach funkcjonowania zegara
biologicznego.

Szyszynka

produkuje melantoninę tylko
wtedy

gdy

jest

ciemno.

Niektórzy uważają, że może on
być

stosowany

w

celu

zsynchronizowania rytmu snu i
czuwania z rytmem dobowym
zmian oświetlenia. Wydzielanie
melantoniny sprzyja poczuciu
zmęczenia i brakowi aktywności.

Melantonina

jest

podawana

niewidomym

w

celu

ustabilizowania rytmiki snu i
czuwania.

Mamy

też

do

czynienia

z chorobą, która

powoduje

występowanie

regularnych odchyleń w rytmice
dobowej. Jest nią okresowa
choroba psychiczna z kręgu
cyklofrenii. Objawia się ona
depresją w zimie lub wczesną
wiosną. Stany depresyjne cofają
się latem. Może ono rozwinąć się
u osób szczególnie wrażliwych,
którzy w porze zimowej nie
otrzymują dostatecznej ilości
światła. W niektórych badaniach
zaobserwowano

zależność

pomiędzy

wewnętrznym

porządkiem czasowym systemu
okołodobowego a kryteriami
neurotyzmu i depresji. Przy
przekraczaniu stref czasowych,
w skutek pracy zimowej, u
niewidomych,

u

chorych

z

zespołem opóźnionej fazy snu
też występuje rozregulowanie
zegara

biologicznego,

które

jednak nie powoduje chorób
psychicznych. Być może ludzie,
którzy cierpią na sezonowe
choroby psychiczne tylko tym
różnią się od ludzi zdrowych, że
mocniej

reagują

na

brak

dziennego światła rano i gorzej
się wtedy czują.
-

OSOBOWOŚCIOWE

KORELATY CHRONOTYPU
PORANNOŚCI

–

WIECZORNOŚCI.

W

świetl

dotychczasowych

badań nasz zegar biologiczny jest
naszym

genetycznym

dziedzictwem choć potrzebuje
Dawcy czasu (Zeitgeberg) i
innych

biologicznych

i

społecznych synchronizatorów.
Dlatego

mówimy

o

hipotetycznym

wpływie

chronotypu na kształtowanie się
struktury

osobowości.

Jeśli

rytmika organizmu wykazuje
nieprawidłowości

np.

przesunięcie w fazie albo w
zmianę cyklu, to osobowość
reaguje

raczej

zaburzeniami

(począwszy od dyskomfortu a
skończywszy na zaburzeniach
psychicznych). G. Matthews na
podstawie

swoich

badań

wnioskuje, że istnieje raczej
słaba tendencja ekstrawertyków
do bycia typem wieczornym oraz
tendencja

introwertyków

do

wcześniejszego budzenia się i
wzrostu temp rano natomiast u
ekstrawertyków do osiągniącia
szczytu w późniejszej porze dnia.
Ekstrawertycy wstają i kładą się
znacznie

później

niż

introwertycy więc są typami
wieczornymi. L. Mecacci i G.
Matthews stwierdzili porównując
skrajne

typy

poranne

i

wieczorne, że typy ranne miały
wyższe

wyniki

w

cesze

neutyzmu a z wieczornością
wiąże się psychotyzm. G.
Matthews próbował potwierdzić
ze swoich wcześniejszych badań
że lęk wiąże się z wieczornością
ale okazało się, że tylko u
mężczyzn

pojawiła

się

spodziewana korelacja. Dochodzi
do wniosku, że chociaż cech
wykazuje

niskie

albo

umiarkowane

korelacje

z

osobowością, to nie ma takiej
cechy

którą

można

by

identyfikować z porannością –
wieczornością.

Badacze

spodziewają się, że gdyby udało
się określić elementy struktury
osobowości

odpowiadające

typom rannym i wieczornym,
można byłoby np. przewidywać
ich zdolności przystosowania się
do pracy zmianowej, czy pracy w
zawodach

wymagających

przekraczania stref czasowych.
28. Pomiar chronotypu za
pomocą

Kwestionariusza

Typów

Rannych

–

Wieczornych J.A. Horne i O
Ostberga.

Kwestionariusz Typów Rannych
– Wieczornych w anglojęzycznej
wersji nosi tytuł Morningness –
Eveningness Questionnaire, w
skrócie

MEQ.

Podstawą

konstrukcji tekstu jest założenie,
że typy poranny i wieczorny to
bieguny continuum na którym
można

określać

położenie

wyników badanych osób. MEQ
pozwala ustalić dla każdej jej
chronotyp i w związku z tym –
wyznaczyć

optimum

funkcjonowania

jednostki

w

rytmie około dobowym. Polska
wersja zaproponowana przez J.
Terelaka 1993 stanowi podobnie
jak

MEQ

kwestionariusz

samooceny. Pytania są dotyczą
zwyczajowych godzin wstawania
i

układania

się

do

snu,

preferowanych pól aktywności
fizycznej i umysłowej, oraz
subiektywnego

poczucia

gotowości do podjęcia działania
po

przebudzeniu

i

przed

pójściem spać. Dokonano analizy
psychometrycznej właściwości
testu. Wyniki zdychotomizowano
i

obliczono

moc

dyskryminacyjną za pomocą
współczynnika

korelacji

punktowo – biseryjnej. Trafność
teoretyczną

kwestionariusza

oszacowano metodą sprawdzania
różnic międzygrupowych oraz
metodą

analizy

macierzy

korelacji.

Normalizacji

i

standaryzacji testu J. Terelak i
wsp. (1993) dokonali na grupie
studentów, gdyż grupa ta w
porównaniu z innymi grupami
zawodowymi miała największą
swobodę

regulacji

swojego

rytmu

okołodobowego.

W

efekcie interpretacja wyników
przeliczonych zbliżona jest do
oryginalnej

wersji

kwestionariusza i wyróżnia:
Typ skrajny ranny – 70-86 pkt.
Typ umiarkowany ranny –59-69
pkt.
Typ pośredni 42-58 pkt.
Typ umiarkowany wieczorny 31-
41 pkt.
Typ skrajny wieczorny 16-31
pkt.
Uzyskane

w

analizie

psychometrycznej

wyniki

wskazują na użyteczność testu.
Odnośnie do rzetelności Polska
wersja

nie

ustępuje

wcześniejszym a pod względem
stabilności

przewyższ

je.

Zadowalająca jest też trafność
kwestionariusza szacowana za
pomocą

różnic

grupowych.

Badacze

nie

potwierdzili

związku

chronotypu

z

temperamentem jak sugerowały
badania

zachodnie,

jednak

podobieństwo rozkładu wyników
pozwala na ekstrapolacje w
zakładzie wyników pomiarów
psychofizjologicznych odnośnie
trafności metody.
29.

SYNDROM

NAGŁEJ

ZMIANY STREFY CZASU
Problem

stresu

chronopsychologicznego,
związanego z nagłą zmianą
strefy czasu jest stosunkowo
młody,

gdyż wiąże się z

powstaniem

i

rozwojem

samolotów odrzutowych. Skutki
biologiczne i psychologiczne
przekraczania szybkiego stref
czasu nazywane są w literaturze
przedmiotu syndromem pilota
odrzutowego

(jet

–

pilot

syndrome) lub desynchronozą
(jet – lag desynchronosis lub
transmeridian desynchronism).
A) ASPEKT BIOLOGICZNY
Skutki przekraczania nagłego
strefy czasowej dotyczy przede
wszystkim tzw. desynchronizacji
zewnętrznej

na

poziomie

objawów

fizjologicznych

i

występują poczynając od zmiany
dwóch stref czasowych, tj. 30
stopni długości geograficznej.
Oznacza to, że np. zarówno
pasażerowie

komunikacji

lotniczej jak i personel latający,
przy przekraczaniu kolejnych
stref czasu, zachowuje nadal
lokalny

endogenny

rytm

biologiczny,

niezgodny

z

warunkami fotoekologicznym i
synchronizatorami

socjalnymi

miejsca przylotu. Brak zgodności
między czasem biologicznym,
odliczanym przez nasz organizm,
a

czasem

astronomicznym

lokalnym

powoduje

szereg

niekorzystnych dla zdrowia i
samopoczucia

objawów,

nazywany

w

literaturze

chronobiologicznej syndromem
pilota odrzutowego. Syndrom
ten, najogólniej rzecz ujmując,
można

scharakteryzować

za

pomocą następujących objawów:
senność w ciągu dnia i trudności
w zasypianiu w nocy, wzmożona
pobudliwość

nerwowa,

rozdrażnienie

zaburzenia

przewodu

pokarmowego

itp.

Towarzyszą temu także objawy,
świadczące o pogorszniu się
sprawności psychicznej.
B)

ASPEKTY

PSYCHOLOGICZNE

Część psychologiczna syndromu
pilota – odrzutowego wiąże nie
przede

wszystkim

z

niemożliwością

wykonywania

pracy umysłowej, wymagającej
uwagi

selektywnej.

Wzorce

resynchronizacji zachowania się
ludzi poddanych stresowi nagłej
zmiany strefy wskazują na
pogorszenie apetytu, zaburzenia
snu, obniżenie efektywności
pracy umysłowej, zmienność
nastroju.

Tępo

procesu

resynchronizacji

czyli

przystosowania się procesów
fizjologicznych

i

psychologicznych do wymagań
lokalnych

warunków

fotoekologicznych i socjalnych
(tj. w miejscu przylotu), różni
się w zależności od kierunku
lotu.

I

tak,

w

kierunku

zachodnim

prędkość

resynchronizacji wynosi średnio
ok. 90 min/dobę a przy podróży
na wschód 50 min /dobę.
Autorzy zwracają także uwagę
na występujące różnice w
resynchronizacji

między

poszczególnymi

funkcjami

psychologicznymi. Można się tu

powołać

na

badania

nad

charakterystyką psychologiczną
wybranych

sprawności

psychicznych przy przekraczaniu
stref czasu w locie na trasie
Niemcy – USA – Niemcy. Z
badań wynika że w zakresie
psychomotoryki wyniki badań
stabilizowały się dopiero między
10-12 dniem przystosowania się
do warunków miejsca przylotu.
Początkowy spadek sprawności
psychomotorycznej (koordynacja
wzrokowo – ruchowa i skreślanie
symboli) po przekroczeniu stref
czasu na trasie Niemcy – USA
oscylował

między

6-10%

wartości wyjściowej. W znacznie
krótszym czasie stabilizowały się
wyniki badań w zakresie czasu
reakcji (9 dnia) i dodawania liczb
(8 dnia). Potwierdzono także że
znacznie dłużej utrzymywał się
efekt desynchronizacji rytmów
okołodobowych w locie w
kierunku

wschodnim,

niż

zachodnim. Istnieją czynniki
maskujące

i

modyfikujące

resynchronizację

rytmów

okołodobowych podczas nagłej
zmiany strefy czasu, takie jak
np.: aktualny stan fizyczny i
psychiczny,

stopień

wytrenowania danej czynności,
poziom aktualnej motywacji do
wykonania określonego zadania,
oraz niektóre cechy osobowości i
temperamentu.
WNIOSKI:

Chronopsychologia jest młodą
dyscypliną naukową badającą
związki

psychologicznych

wyznaczników zachowania z
naturalną zmiennością czynności
fizjologicznych

,

uwarunkowanych
naprzemiennością

cyklów

fotoekologicznych : światła i
ciemności.

Stres

chronobiologiczny jest związany
z

rozbieżnością

między

naturalnymi

rytmami

biologicznymi

wyznaczonymi

przez czynniki fotoekologiczne (
tzn. czynniki pierwszorzędowe)
wywołujące zmienność procesów
fizjologicznych

w

cyklu

okołodobowym lub w przypadku
nagłej zmiany lokalnej strefy
czasu

w

locie

samolotem

odrzutowym

wzdłuż

równoleżnikowym i aktywnością
dobową człowieka wymuszoną
przez

zwyczajowe

czynniki

kulturowo – cywilizacyjne ( tzn.
czyn. Drugorzędowe) związane z
porą

posiłków

,

pracy

wypoczynku

.

Rozbieżność

pociąga za sobą określony koszt
zdrowotny

(

np.,

złe

samopoczucie,

choroby

psychosomatyczne)

Chronotyp

poranny vs wieczorny można
określić nie tylko na podstawie
parametrów fizjologicznych ale
także

za

pomocą

metod

psychologicznych , takich jak
wywiad dotyczący preferencji
pór aktywności i wypoczynku
oraz kwestionariuszy , spośród
których najbardziej znany jest
Kwestionariusz Typów Rannych
– Wieczornych Horne i Ostberga
(

w

polskiej

adaptacji

J.

Terelaka) Zmniejszenie efektów
stresu chronopsychologicznego
jest możliwe między innymi
poprzez redukcję rozbieżności
między naturalnymi rytmami
okołodobowymi

i

własnymi

preferencjami w zakresie pory
snu i czuwania. Jednakże ze
względów

cywilizacyjnych

najczęściej

dochodzi

do

desynchronizacji

rytmów

biologicznych

z

synchronizatorami socjalnymi , c
w konsekwencji prowadzi do
błędnego

koła

stresu

chronopsychologicznego.

Fakt,

że desynchronizacja rytmów
biologicznych endogennych i
egzogennych jest źródłem stresu
podkreśla obowiązująca obecnie
poszerzona definicja zdrowia
zaproponowana przez Światową
Organizację Zdrowia (WOH)
która, obok dobrego stanu
fizycznego

i

psychicznego

uwzględnia

wzajemną

synchronizację

ważnych

ale

życia biorytmów.
30.STRES BIOLOGICZNY I
PSYCOLOGICZNY.

Pionierem tematu, pojęcia stres
był fizjolog W. Cannon, twórca
Teorii Homeostazy. Opisywał
reakcje człowieka na stres,
fizjologiczny

mechanizm

adaptacji do stresu. Cannon nie
używał określenia stres a:
napięcie, zaburzenia. Jego teoria
zakłada,

że

ustrój

może

prawidłowo funkcjonować tylko
w

takich

granicach

oddziaływania stresu, w jakich
jest zdolny do szybkiej adaptacji.
Rozwinięciem tej teorii w
fizjologii

jest

teoria

przystosowania.
31.FIZJOLOGICZNA
TEORIA

STRESU

H.

SELY’EGO zwrócił uwagę, że
w każdej chorobie oprócz
objawów specyficznych można

wyodrębnić syndrom objawów
nie specyficznych wspólny dla
wszystkich

chorób.

Owo

zjawisko

nazwał

Ogólnym

Syndromem Adaptacji w skrócie
GAS lub odpowiedzią na stres.
Odpowiedź na stres rozwija się
w trzech stadiach:
A)

Reakcja

alarmowa

(mobilizuje siły obronne)
-

faza szoku (bezpośrednia

reakcja na działanie czynnika
szkodliwego,

intensywne

pobudzenie organizmu)
- faza przeciwdziałania szokowi
(reakcje obronne, zmiany w
funkcjach fizjologicznych)
B)

Stadium

odporności

(względna

adaptacja

organizmu)

C)

Stadium wyczerpania
(utrata

zdolności

obronnych,
rozregulowanie funkcji
fizjologicznych, nawet
śmierć)

Sely wyrażnie odróżniał w
stresie dwa aspekty:
-fizjologiczny

(związany

z

fizyczną charakterystyką bodźca
stresowego

np.

jego

siła,

intensywność)
-psychologiczny (związany z
treściową

charakterystyką

bodźca)
Zarówno niedobór bodźców
(deprywacja sensoryczna) jak i
nadmiar

(przeciążenie

stymulacyjne) mają charakter
stresowy.
Salye wprowadza rozróżnienie
na stres dobry – tzw. eustres i
stres zły – tzw. distres. Eustres
mimo chwilowego dyskomfortu
prowadzi

do

rozwoju

osobowości,

motywuje

do

wysiłku. Distres dezorganizuje
działanie.
Spiegel

był

współtwórcą

Psychosomatycznej

Koncepcji

Stresu. Mówi ona o istnieniu
zależności między czynnikami
emocjonalnymi o wystarczająco
dużej

intensywności

i

odpowiednio długim czasem
trwania a początkiem choroby
psychosomatycznej.
Psychosomatyka odnosi się do
niektórych,

tzw.

chorób

cywilizacyjnych:

nadciśnienia

tętniczego, zawałów, wrzodów
żołądka, wrzodów dwunastnicy,
łysienia plackowatego itp.
Prekursorem psychologicznych
teorii

stresu

była

Teoria

Frustracji

S.

Rosenzweiga.

Frustracja jest reakcją człowieka
na sytuację w której na drodze do
realizacji celu pojawia się
przeszkoda.
32.TRANSAKCYJNA
TEORIA

STRESU

R.

LAZARUSA I S. FOKLMAN.

Stres

określa

jako

stan

wewnętrzny który można opisać
za pomocą określonego układu
procesów psychicznych. Stres
wywołują takie czynniki jak:
krzywda, strata, wyzwanie, ale
tylko

wtedy

gdy

interakcja

między nimi a osobą zostanie
oceniona

jako

obciążająca,

zagrażająca.

Mechanizm

poznawczy ma dwa poziomy:
-na

poziomie

pierwotnym

dokonuje się wstępna ocena jaka
jest dana sytuacja dla mnie tu i
teraz

oraz

w

przyszłości

(antycypacja): bez znaczenia,
sprzyjająco

–

pozytywna,

stresująca.
-ocena wtórna – może ona
modyfikować ocenę pierwotną
Radzenie sobie ze stresem
definiowane jest w tej teorii jako
wysiłki

mające

na

celu

opanowanie

zewnętrznych

i

wewnętrznych

wymagań

ocenianych przez daną osobę
jako

obciążające

lub

przekraczające jej zasoby..
Transakcję

stresową

można

przedstawić następująco:
1. źródła stresu (osobowe np.
przy zagrożeniu wiary w siebie i
środowiskowe) →
2. procesy pośredniczące (ocena
sytuacji) →
3. reakcje bezpośrednie (zmiany
fizjologiczne,

behawioralne,

emocjonalne, umysłowe, próby
radzenia sobie ze stresem) →
4. reakcje chroniczne (obniżenie
morale, podpadnięcie zdrowia
fizycznego lub/i psychicznego)
Skuteczność radzenia sobie ze
stresem

można

ocenić

na

podstawie reakcji bezpośrednich
i chronicznych.
33.KONCEPCJA
STRESOWYCH

ZDARZEŃ

ŻYCIOWYCH B.S. I B.P.
DOHRENWENDÓW.

Znaczące

bądź

krytyczne

zdarzenia życiowe (np. śmierć
bliskich) pozostają w wysokiej
korelacji ze zdrowiem fizycznym
i psychicznym. Mogą być one
wywołane

obiektywnymi

czynnikami środowiska (np.
hałas)

lub

czynnikami

subiektywnymi, związanymi z
charakterystyką osoby ludzkiej
(np.

cechy

osobowości).

Codzienne zdarzenia stresowe

mogą wywołać stan stresu,
którego

wielkość

jest

modyfikowana przez mediatory
zewnętrzne

(np.

pomoc

materialna)

lub/i

mediatory

wewnętrzne

(np.

poziom

aspiracji).
STRES

MOŻE

MANIFESTOWAĆ

SIĘ

TRZEMA

TYPAMI

SYMPTOMÓW:
-pogorszenie

stanu

zdrowia

somatycznego (np. zwiększone
tętno,

wysoki

poziom

holesterolu,

palenie

tytoniu,

wrzody

żołądka,

wrzody

dwunastnicy, choroba wieńcowa,
łysienie plackowate)
-pogorszenie

stanu

zdrowia

psychicznego (manifestuje się
np. niską motywacją, obniżoną
samooceną, dyssatysfakcją z
pracy, nadużywaniem alkoholu i
używek, nerwicą)
-zaburzenie

procesów

społecznych

(np.

niska

efektywność działań, absencja
czyli „nieobecność” konflikty
interpersonalne, niezadowolenie,
rezygnacja)
34.MODEL

REAKCJI

NA

STRES J. REYKOWSKIEGO.

Stres nie jest immanentną cechą
bodźca lecz efektem interakcji
między bodźcem a daną osobą.
Bodziec ten jest nośnikiem
informacji.

Wewnętrzny

mechanizm

regulacyjny

rejestruje te informacje, ocenia
możliwości wystąpienia szkody
dla

organizmu

i

na

jej

podstawie koordynuje reakcje
na stres.
Reakcje

na

stres

można

rozpatrywać

wg

kontinuum

obciążenia w którym wyróżnia
się trzy fazy:
-faza reakcji normalnej
-faza reakcji zmodyfikowanej -
charakterystyczna dla obciążenia
większego niż zwyczajowe
-faza reakcji zaburzonych –
bodziec stresowy uniemożliwia
działanie, człowiek przestawia
się na funkcjonowanie zastępcze
W fazach pierwszej i drugiej
mamy

obserwujemy

reakcje

adaptacyjne, a w fazie trzeciej
obserwujemy

zaniechanie

dotychczasowych celów działań i
wystąpienie reakcji obronnych
behawioralnych (atak, ucieczka)
bądź

reakcji

obronnych

osobowości

(wyparcie,

zaprzeczanie). W fazie trzeciej
mogą też wystąpić reakcje
destrukcyjne,

związane

z

niekontrolowanymi emocjami o
dużej intensywności.
Fazy reakcji na stres można
bardzo

szczegółowo

charakteryzować

w

trzech

aspektach:
-niespecyficznym- związanym z
mobilizacją

organizmu

do

przeciwstawienia się stresowi
niezależnie od jego rodzaju-
duży wydatek energetyczny,
-specyficznym- związanym z
określonymi

reakcjami

na

określony sensor, zwalczanie
stresu lub obrona przed jego
skutkami,
-czynności

ekspresyjnych-

związanym z towarzyszącymi
emocjami, zwykle negatywnymi,
które początkowo kontrolowane
w sytuacji przeciążenia mogą
przybrać formę niekontrolowaną.
35.REAKCJE
BEZPOŚREDNIE NA STRES

charakteryzowane są zwykle na
czterech

poziomach:

fizjologicznym, behawioralnym,
emocjonalnym i umysłowym.
-Reakcje

fizjologiczne

są

odzwierciedleniem

mobilizacji

organizmu w sytuacji stresu.
Rejestruje je:
Elektroencefalograf (EEG) –
bioelektryczne czynności mózgu;
Elektroencekardiograf (EKG)
– bioelekryczne czynności serca;
Elektromiograf

(EMG)

–

rejestracja tonusu (napięcia)
mięśniowego;
Elektrodermomeria (EDM) –
pomiar

poziomu

oporności

elektrycznej skóry;
Respirografia

–

pomiar

częstości oddechów;
Poligrafia – symulatyczny zapis
wszystkich

dotychczas

wyszczególnionych wskaźników
fizjologicznych;
-Reakcje behawioralne – wiążą
się z zaburzonym zachowaniem
(od apatii po napady szału)
-Reakcje emocjonalne – takie jak
pobudzenie

emocjonalne,

nasilenie emocji negatywnych.
-Reakcje mentalne – związane z
poziomem

funkcjonowania

procesów

umysłowych

(np.

dezorganizacja

myślenia,

rozkojarzenie,

mobilizacja

procesów poznawczych).
36.SPOSOBY

RADZENIA

SOBIE ZE STRESEM.
S. Epstein wyróżnia dwa systemy
adaptacyjne:

prewencyjny

i

patologiczny.
-Osoba

z

systemem

prewencyjnym

uczy

się

sposobów radzenia sobie ze

stresem, umiejętności regulacji
pobudzenia, system pojęciowy
ma wykształcony w schemacie:
„ja – świat” i „ja – inni ludzie”.
System ten obejmuje wrodzone,
względnie

stałe

elementy

osobowości np. temperament
(regulacja poziomu pobudzenia)
możliwości

rozwojowe.

Obejmuje też zmienne elementy
osobowości np. wiedzę o sobie i
świecie, system wartości, wizje
własnego rozwoju.
-Osoba

z

systemem

patologicznym ma zaburzone
procesy uczenia się. Pojawiają
się

u

niej

zaburzenia

emocjonalne

prowadzące do

nerwic,

zaburzenia

integracji

systemu

pojęciowego

prowadzące do psychoz. Tu
adaptacja do stresu zwiększa
koszt fizjologiczny (reagowanie
nadmiernym

pobudzeniem)

i

psychospołeczny

(bezradność

wobec

stresu,

ucieczka

w

nierealny świat).
37.ODPORNOŚĆ NA STRES

– wrodzona baza biologiczna
człowieka, stanowiąca podstawę
kształtowania się temperamentu i
inteligencji oraz niektórych cech
osobowości

stwarzających

możliwości

lepszego

lub

gorszego

radzenia

sobie

ze

stresem.
W przypadku człowieka należy
raczej mówić o umiejętności
radzenia sobie ze stresem niż o
odporności na stres. Umiejętność
ta jest efektem życiowego
doświadczenia człowieka lub
wiedzy. O sposobie radzenia
sobie ze stresem decydują dwa
mediatory

(poznawczy

i

emocjonalny) a także system
adaptacji do stresu.
38. STRATEGIE RADZENIA
SOBIE ZE STRESEM.
a)Strategia

zorientowana

problemowo – nastawienie na
konsekwentną realizację celu
mimo istniejącego stresu:
-konfrontacja-

związana

z

ochroną własnej drogi realizacji
celu i walką tego co się chce
osiągnąć ,
-planowe

rozwiązywanie

problemu-

dotyczące

przemyślanych działań wobec
piętrzących się trudności.
b)Strategia

zorientowana

emocjonalnie – nastawienie na
redukcje emocji negatywnych
związanych z uczuciem porażki
niż na realizację pierwotnego
celu.

Ta

strategia

może

przybierać kilka form:
-Dystansowanie

się

czyli

odsuwanie od siebie problemu,
unikanie myślenia o nim
-Ucieczka w świat fantazji w
celu

odsunięcia

od

siebie

prawdziwych

niepowodzeń

(znieczulanie się alkoholem)
-Samoobwinianie

się

przybierające

formy

samokrytyki, autoagresji
-Nadmierna samokontrola czyli
wstrzymywanie

się

od

negatywnych uczuć (pozytywne
myślenie za wszelką cenę)
-Pozytywne przewartościowanie
czyli dostrzeganie dobrych stron
stresu
-Poszukiwanie wsparcia, pomocy
materialnej bądź moralnej
Człowiek może korzystać z całej
gamy instytucjonalnych form
wsparcia społecznego np. pomoc
socjalna,

opieka

zdrowotna,

bezpieczeństwo

osobiste

zapewniane przez policję. Coraz
częściej eksponowaną formą
wsparcia

społecznego

jest

różnego

rodzaju

doradztwo.

Wyobcowanie

społeczne

prowadzi więc do trudnej
sytuacji

osobistej.

Obok

pozytywnych

efektów

społecznych (wsparcia osoby w
sytuacji

stresowej)

mogą

wystąpić i negatywne np.
wyuczanie

bezradności,

osłabianie aktywności, utraty
wiary w siebie, liczenie tylko na
pomoc innych.

1.

JEDNOŚĆ

PSYCHOFIZYCZNA.
2.

FUNKCJONALNE

I

STRUKTURALNE PODEJŚCIE
W PSYCHOLOGII.
3.

NAUKOWY

STATUS

WSPÓŁCZESNEJ
PSYCHOLOGII:

ASPEKT

PRZYRODNICZY,
SPOŁECZNY

I

PERSONALISTYCZNY,
HUMANISTYCZNY.
4.

PSYCHOLOGIA

PRENATALNA.
A) POTRZEBA SEKSU CZYLI
WIRTUALNY

POCZĄTEK

ŻYCIA
-PODOBIEŃSTWA

W

ZACHOWANIACH
SEKSUALNYCH

LUDZI

I

ZWIERZĄT
-

RÓŻNICE

W

ZACHOWANIACH
SEKSUALNYCH

LUDZI

I

ZWIERZĄT
B)

POCZĘCIE

CZYLI

REALNY

POCZĄTEK

JEDNOSTKOWEGO

ŻYCIA

CZŁOWIEKA
- MECHANIZM AGREGACJI
KOMÓREK
-

MECHANIZM

DETERMINACJI PŁCI
-

MECHANIZM

DETERMINACJI PŁCI
- PORÓD CZYLI POCZĄTEK
ŻYCIA SAMODZIELNEGO
5.CHARAKTERYSTYKA
PROCESU PERCEPCYJNEGO,
PRAWA

WEBERA

–

FECHNERA
A) UKŁAD WZROKOWY
B)

UKŁAD

SŁUCHOWY,

RÓWNOWAGI
C) UKŁAD SMAKOWY I
WĘCHOWY
6. OPERACJE UMYSŁOWE
7. PAMIĘĆ
8. PATOLOGIA PAMIĘCI
9. WYOBRAŹNIA
10.

OKOŁORUCHOWE

MECHANIZMY

UWAGI

WZROKOWEJ
A)

SYSTEM

UWAGI

WZROKOWEJ
B) MECHANIZM WIDZENIA
CENTRALNEGO

I

PERYFERYJNEGO
C)

BADANIE

NAD

MOTORYCZNOŚCIĄ OKA
D)

TEORIA

UWAGI

B.

FISHERA
11.

ZŁUDZENIA

JAKO

KONFLIKT

MIĘDZY

MÓZGIEM A UMYSŁEM
12. MYŚLENIE JAKO ISTOTA
PROCESÓW POZNAWCZYCH
CZŁOWIEKA
13.

MÓZGOWE

MECHANIZMY UCZENIA SIĘ
A) REGENERACJA MÓZGU
PRZEZ UCZENIE SIĘ
B) TWÓRCZE UCZENIE SIĘ
C)

HABITUACJA

JAKO

FORMA UCZENIA SIĘ
D) UCZENIE SIĘ UKŁADU
GANATOMICZNEGO
E) ROZPOZNAWANIE CECH
ŚWIATA

I

WŁASNYCH

STANÓW
14. MÓZG USZKODZONY:
A)

MECHANIZM

ODBUDOWANIA
USZKODZONYCH
UKŁADÓW NEURONOWYCH
B) REAKCJE PSYCHICZNE
PACJENTA

NA

REHABILITACJĘ MÓZGU.
C) SIŁA WOLI PACJENTA A
PROCES

ZDROWIENIA

MÓZGU.
15. STYMULACJA MÓZGU A
STANY ŚWIADOMOŚCI
A)

SUBSTANCJE

HALUCYNOGENNE

A

ODMIENNE

STANY

ŚWIADOMOŚCI
B)

DEPRYWACJA

SENSORYCZNA A STANY
ŚWIADOMOŚCI
C)

PSYCHODELIKI

I

WYOBRAŹNIA
16.

HIPOTETYCZNY

DOPAMINOWY MECHANIZM
PARKINSONIZMU

I

SCHIZOFRENII
17.

HORMONY

AKTYWNOŚCI CYKLICZNEJ
18. HORMON MIŁOŚCI
19. HORMON LĘKU
20. HORMON AGRESJI
21.

UKŁAD

KOSTNO

–

STAWOWY
A) STRUKTURA I FUNKCJE
KOŚCI.
B)

ANTROPOGENEZA

UKŁADU KOSTNEGO.
C) ROZWÓJ KOŚCI W ŻYCIU
JEDNOSTKOWYM.
22. UKŁAD ODDECHOWY I
MOWY
A)

CHARAKTERYSTYKA

UKŁADU ODDECHOWEGO.
B) BIOMECHANIKA MOWY.
C)

FUNKCJE

ŻYCIOWE

ODDYCHANIA.
D)

GENEZA

UKŁADU

ODDECHOWEGO
E)

CHOROBA

I

PROFILAKTYKA
ZDROWOTNA

UKŁADU

ODDECHOWEGO.

23.

UKŁAD

SERCOWO-

NACZYNIOWY
A) ONTOGENEZA I FUNKCJE
SERCA.
B) UKŁAD KRĄŻENIA I JEGO
STRUKTURA.
C)

MÓZGOWE

MECHANIZMY

PRACY

SERCA I EMOCJI.
D)

PATOLOGIA

I

PROFILAKTYKA
ZDROWOTNA

UKŁADU

SERCOWO-
NACZYNIOWEGO.
24. LOKALIZACJA UKŁADU
HORMONALNEGO.
25. CHRONOBIOLOGIA
A) RYTMY OKOŁO DOBOWE
I

ICH

KONSEKWENCJE

BEHAWIORALNE
- LOKALIZACJA „ZEGARA
BIOLOGICZNEGO”
-

SYNCHRONIZATORY

CHRONOBIOLOGICZNE

I

CYWILIZACYJNE.
27.RZEGLĄD

BADAŃ

DOTYCZĄCYCH
FUNKCJONOWANIA
CHRONOTYPU
A)

OPTYMALNE

PORY

AKTYWNOŚCI
OKOŁODOBOWEJ.
B)

CHRONOBIOLOGICZNE

KORELATY OSOBOWOŚCI
- BIORYTMY A OKRESOWE
ZABURZENIA PSYCHICZNE.
-

OSOBOWOŚCIOWE

KORELATY

CHRONOTYPU

PORANNOŚCI

–

WIECZORNOŚCI.
28. POMIAR CHRONOTYPU
ZA

POMOCĄ

KWESTIONARIUSZA TYPÓW
RANNYCH – WIECZORNYCH
J.A. HORNE I O OSTBERGA.
29.

SYNDROM

NAGŁEJ

ZMIANY STREFY CZASU
A) ASPEKT BIOLOGICZNY
B)

ASPEKTY

PSYCHOLOGICZNE
30.STRES BIOLOGICZNY I
PSYCOLOGICZNY.
31.FIZJOLOGICZNA TEORIA
STRESU H. SELY’EGO
32.TRANSAKCYJNA TEORIA
STRESU R. LAZARUSA I S.
FOKLMAN.
33.KONCEPCJA
STRESOWYCH

ZDARZEŃ

ŻYCIOWYCH B.S. I B.P.
DOHRENWENDÓW.
33.KONCEPCJA
STRESOWYCH

ZDARZEŃ

ŻYCIOWYCH B.S. I B.P.
DOHRENWENDÓW.
34.MODEL

REAKCJI

NA

STRES J. REYKOWSKIEGO.
35.REAKCJE BEZPOŚREDNIE
NA STRES
36.SPOSOBY

RADZENIA

SOBIE ZE STRESEM.
37.ODPORNOŚĆ NA STRES
38. STRATEGIE RADZENIA
SOBIE ZE STRESEM.