Dr inż. Wiesław PACZKOWSKI, [e-mail]
Dr inż. Tomasz WRÓBLEWSKI, [e-mail]
Politechnika Szczecińska

REMONT WIERZCHOŁKA 100-METROWEJ

ZABYTKOWEJ WIEśY KOŚCIELNEJ

ZAGROśONEJ

KATASTROFĄ

REPAIR OF THE TOP OF 100 METERS HIGH MONUMENTAL CHURCH TOWER

IN DANGER OF COLLAPSE

Streszczenie: Silna korozja elementów stalowych oraz korozja biologiczna konstrukcji drewnianej spowodowa-
ły, że krzyż na wieży kościelnej groził zawaleniem. Dostęp do krzyża znajdującego się na wysokości 100 m był
niezwykle trudny. Z chwilą, gdy udało się dokonać szczegółowego przeglądu konstrukcji, podjęto decyzję o ko-
nieczności zastąpienia starego krzyża krzyżem nowym, wykonanym ze stali odpornej na korozję i zachowują-
cym oryginalny kształt. Praca prezentuje przykład koniecznego kompromisu między bezpieczeństwem konstruk-
cji a historycznym autentyzmem zabytkowej budowli.

Abstract: Due to substantial damage caused by corrosion of steel members as well as biological corrosion of
timber members a cross on the church tower was in danger of collapse. Access to the top of the 100 m high
tower was extremely difficult. Once it was done a careful inspection led to the decision of replacing the old cross
by a new one made of stainless steel and preserving the original shape. The paper shows an instance of necessary
compromise between the safety of structure and historical authenticity of a monumental building.

1. Wstęp

Zagadnienie remontów i konserwacji hełmów wież kościelnych jest zagadnieniem stosunko-
wo rzadko występującym, ale ważnym, a jednocześnie słabo rozpoznanym i udokumentowa-
nym. Zwraca na to uwagę praca 1. Hełmy wież kościelnych i umieszczone na ich wierzchołku
krzyże są zwieńczeniem całości bryły kościoła i wieży, i to one decydują w znacznej mierze
o ostatecznym wyrazie architektonicznym całej budowli. W sposób naturalny literatura
minionego okresu poświęcona konstrukcjom drewnianym nie zajmowała się zastosowaniami
w budownictwie sakralnym. Tymczasem liczne w naszym kraju zabytkowe kościoły posiada-
ją hełmy o konstrukcji drewnianej, a ta narażona jest na uszkodzenia, przede wszystkim bio-
logiczne spowodowane najczęściej nieszczelnościami pokrycia. Uszkodzone hełmy grożą
katastrofami, przypadki ich zawalenia się miały już miejsce.

W pracy przedstawiono problemy, jakie wystąpiły w trakcie remontu wierzchołkowej

części hełmu kościoła św. Jana w Stargardzie Szczecińskim.

Budowę kościoła św. Jana w Stargardzie rozpoczęto w roku 1408, a zakończono przypu-

szczalnie w 1464. Ok. roku 1480 dobudowano w korpusie kościoła nawy boczne. Ukształto-

307

wana w XV w forma kościoła została zachowana do dzisiaj, chociaż ulegała ona pewnym
zmianom w trakcie biegu dziejów. Część główna stanowi halę trójnawową, przy czym nawa
główna o szerokości 8,1 m ma sklepienia gwiaździste, a nawy boczne o szerokości 3,5 m –
sklepienia krzyżowe. Całkowita długość kościoła wynosi 62 m, a szerokość korpusu nawo-
wego 22,9 m (rys. 1 wg 2). W części zachodniej kościoła znajduje się wieża murowana o wy-
sokości 55 m zwieńczona hełmem drewnianym ośmiobocznym o wysokości 44 m.
Na wysokości 99 m znajduje podstawa krzyża.

Rys. 1. Rzut poziomy kościoła św. Jana w Stargardzie Szczecińskim

Wieża kościoła ulegała w swej historii kilkakrotnym przebudowom. Odnotowano uszko-

dzenie wieży przez huragan w roku 1540. W roku 1697 hełm wieży runął powodując znisz-
czenie dachu oraz uszkodzenia sklepień nawowych. Odbudowując więżę zrezygnowano
ze strzelistego ostrosłupowego kształtu hełmu zastępując go dachem dwuspadowym. Pierwot-
ny kształt hełmu przywrócono w latach 1892-93 i pozostaje on niezmieniony do dzisiaj.

Konstrukcję drewnianą hełmu wykonano z drewna sosnowego, pierwotnie nieimpregno-

wanego. Opiera się ona na szczycie murowanej wieży o przekroju w obrysie zewnętrznym
13,0

×

13,0 m i obrysie wewnętrznym 8,70

×

8,70 m. Cała konstrukcja hełmu jest dodatkowo

zakotwiona w części murowanej za pomocą czterech cięgien o przekroju litym okrągłym

φ

28 mm i długości L = 20,10 m napinanych śrubami rzymskimi. W swej głównej części

konstrukcja ma przekrój ośmioboczny i kształt ostrosłupa o nachyleniu krokwi gradowych
7,9

o

względem pionu, a w części pod krzyżem, gdzie występują nadbitki mocowane zarówno

do krokwi gradowych jak i króla odchylenie od pionu wynosi 5,9

o

. W obszarze przy swej

podstawie hełm przechodzi z przekroju ośmiobocznego w przekrój kwadratowy poprzez
płaszczyzny płaszczy zbiegających się do narożników wieży.

Na całej wysokości hełmu rozmieszczone jest równomiernie siedem układów poziomych

rusztów tworzących stropy ułatwiające komunikację pionową, a jednocześnie będących prze-
grodami usztywniającymi przekroje poziome hełmu. Sztywność skrętną zapewniają rozmiesz-
czone naprzemiennie stężenia typu krzyża św. Andrzeja (Rys. 2). Dodatkowym usztywnie-
niem hełmu jest umieszczony centralnie układ czterech pionowych stężeń wewnętrznych
obejmujących dwie najniższe kondygnacje.

Hełm kryty jest blachą miedzianą kładzioną na deskowaniu bitym do krokwi pośrednich

przekazujących obciążenie na krokwie narożne poprzez system płatwi i wymianów. Krzyż
znajdujący się na wierzchołku hełmu opiera się na królu. Jest to umieszczony centralnie
pionowy słup o przekroju ośmiobocznym, średnicy koła wpisanego 20 cm i długości 18,0 m,
do którego zbiegają się krokwie gradowe, a niżej mocowane są elementy przepon poziomych.

308

2. Koncepcje remontu części wierzchołkowej wieży

Rys. 2. Układ nośny hełmu wieży

Licząca ponad 100 lat drewniana konstrukcja hełmu wie-
ż

y uległa znacznym uszkodzeniom, szczególnie w swej

górnej części. Stało się to przyczyną podjęcia prac re-
montowych, których głównym celem była naprawa kon-
strukcji nośnej w stopniu zapewniającym właściwą eks-
ploatację wieży. Jednocześnie uzyskano fundusze na wy-
mianę pokrycia blachą miedzianą. Liczne uszkodzenia
istniejącego pokrycia były bowiem powodem niszczenia
konstrukcji drewnianej.
Konstrukcja drewniana była po części zabezpieczana,
a w niektórych fragmentach remontowana. Zabezpiecze-
nie konstrukcji polegało na ostruganiu z murszu skorodo-
wanych biologicznie części i pokryciu środkiem impre-
gnującym. Remont drewnianej konstrukcji wieży prowa-
dzono metodą systematycznej bezpośredniej wymiany
lub wzmacniania jej uszkodzonych fragmentów. Wielo-
krotna statyczna niewyznaczalność konstrukcji, jej
względna lekkość, zdjęte deskowanie poszycia i ozdoby
oraz sprzyjające warunki pogodowe, w szczególności
brak intensywnego obciążenia wiatrem, pozwoliły na
skuteczne zastosowanie takiej metody remontu. Wstawio-
ne fragmenty łączono za pomocą połączeń ciesielskich,
ś

rub lub blach stalowych.

Po dojściu na poziom ok. 10 m od wierzchołka hełmu stwierdzono, że drewno jest miejscami
silnie uszkodzone biologicznie, a sam krzyż jest wyraźnie przechylony grożąc wyłamaniem
się z konstrukcji i upadkiem w dół, co zauważono już wcześniej na podstawie zdalnych
obserwacji. Należy podkreślić, że rozpoznanie stanu technicznego wierzchołkowej części
wieży możliwe było jedynie w trakcie postępu ku górze robót remontowych i towarzyszącego
temu rozbudowaniu rusztowań i pomostów zewnętrznych. Schodzące się stromo do króla
osiem krokwi gradowych o przekroju 20

×

26 cm wraz z nadbitkami całkowicie uniemożli-

wiały rozpoznanie konstrukcji od wewnątrz ze względu na brak miejsca. Na poziomie 7,80 m
poniżej wierzchołka króla średnica koła wpisanego w ośmiobok hełmu wynosiła 1,38 m.

Wstępne wersje remontu hełmu tworzone bez szczegółowego rozpoznania stanu technicz-

nego konstrukcji oraz jej wymiarów zakładały zachowanie oryginalnego zabytkowego krzyża
oraz ozdób przywierzchołkowych. Fragment konstrukcji od najniższego poziomu ozdób do
wierzchołka krzyża miał ponad 9,0 m wysokości. Pierwsza wersja remontu przewidywała
budowę na szczycie wieży rusztowań (projekt opracowała specjalistyczna firma rusztowanio-
wa), które umożliwiłyby uniesienie całości krzyża wraz z ozdobami, całkowitą wymianę kon-
strukcji drewnianej i ponowne zamontowanie oryginalnych elementów wykończenia. Wersja
ta upadła ze względu na bardzo wysokie koszty i liczne problemy techniczne, które mogłyby
wystąpić przy budowie rusztowań (przewidywana masa samego rusztowania wynosiła 3 t) jak
i przy unoszeniu krzyża oraz ozdób.

Po odrzuceniu koncepcji naprawy za pomocą rusztowań przystąpiono do realizacji kon-

cepcji przewidującej przyjęcie obciążeń działających na wierzchołkową część hełmu za po-
mocą konstrukcji stalowej. Założono, iż konstrukcja drewniana zostanie obudowana przylega-
jącymi do niej elementami stalowymi odtwarzającymi kształt i układ hełmu. Miało to zapew-
nić z jednej strony odpowiednią wytrzymałość konstrukcji, z drugiej zaś zachowanie orygi-
nalnego krzyża i ozdób.

309

Przegląd konstrukcji wykonany z najwyższego pomostu umieszczonego bezpośrednio

pod kulą przyniósł nowe, istotne rozstrzygnięcia. Stwierdzono, że kula wykonana jest z tło-
czonych płatów blachy o grubości 2 mm łączonych ze sobą na zamki i lutowanych. Średnica
kuli wynosi 1,44 m. Stan kuli był względnie dobry mimo lokalnych wgnieceń oraz kilku
otworów od przestrzeleń. Podstawowe spostrzeżenie polegało na stwierdzeniu, że miejsce
mocowania krzyża do konstrukcji drewnianej ukryte jest w kuli. Pod kulą znajdował się
płaszcz z blachy miedzianej osłaniający dolną część połączenia krzyża z konstrukcją. Ani
sposób mocowania krzyża, ani stan techniczny konstrukcji nie mogły być w tej sytuacji
rozpoznane. Podjęto decyzję, by po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków zdemontować
kulę oraz pozostałe ozdoby.

3. Stan techniczny i rozwiązania konstrukcyjne wierzchołka hełmu

Demontaż ozdób i pokrycia z blach pozwoliły na ostateczne ustalenie sposobu mocowania
krzyża do konstrukcji oraz stanu technicznego części zarówno drewnianych jak i stalowych.

Należy przypuszczać, że krzyż pochodzi z roku zakończenia budowy hełmu, czyli 1893.

Krzyż jest krzyżem stalowym. Główne elementy krzyża wykonano jako odlewane, natomiast
ozdoby wykonano jako kute. Na rys. 3a pokazano widok krzyża. Widoczne na fotografii po-
dwójne pierścienie pełniły nie tylko rolę ozdoby, ale były także elementami konstrukcyjnymi.
Przypuszczalnie ze względu na potrzebę ułatwienia montażu trzonu krzyża każde z ramion
wykonane było osobno. Połączenie w całość wykonano już na górze konstrukcji wykorzystu-
jąc rusztowania towarzyszące wznoszeniu hełmu. Bezpośrednie połączenie ramion z trzonem
krzyża wykonano za pomocą obustronnych krótkich nakładek w kształcie krzyża o wszy-
stkich ramionach równych. Pierścienie stanowią dodatkowe zamocowanie ramion stabilizują-
ce ich poziome ustawienie. Wszystkie połączenia wykonano jako nitowane.

a)

b)

Rys. 3. Oryginalny krzyż: a) widok lica wschodniego, b) rozepchnięcie nakładek mocujących

krzyż przez rdzę

Trzon krzyża i ramiona miały przekrój kwadratowy 60

×

60 mm pełen. W niektórych miej-

scach pomiary wykazywały spadek przekroju do 57

×

57 mm. Całkowita wysokość krzyża

wraz z ozdobami wynosiła 560,0 cm z czego 14,0 cm zapuszczone było w wierzchołek króla.

310

Całkowita rozpiętość ramion wraz z ozdobami wynosiła 250,0 cm. Średnica zewnętrzna
pierścieni większych wynosiła 1510 mm, ich szerokość 53 mm a grubość 10 mm. Pierścienie
mniejsze miały wymiary odpowiednio: średnica 670 mm, szerokość 35 mm i grubość 10 mm.
Całkowita masa krzyża wraz z ozdobami wynosiła 347 kg.

Krzyż opierał się na wierzchołku króla. Zamocowanie na zginanie realizowane było za

pomocą czterech nakładek o przekroju 28

×

58 mm. Nakładki widoczne są na rys. 3 i 4a.

Nakładki sięgały do wysokości 2,50 m ponad górną krawędź króla. Nakładki dociśnięte były
do trzonu krzyża za pomocą trzech obejm, przy czym dwie górne obejmy o przekroju
16

×

55 mm były zakute, a najniższa – kryjąca się wewnątrz ozdobnej kuli – była obejmą

zaciskową, podwójnie skręconą. W każdej nakładce wykonany był jeden bolec o średnicy
18 mm i wysokości 15 mm. Na każdej z bocznych ścian trzonu krzyża wykonane było jedno
gniazdo o średnicy 20 mm. Gniazda umieszczone były na różnych wysokościach od 135 cm
do 203 cm licząc od dołu trzonu. Bolce nakładek dociskanych obejmami dopasowane były do
pozycji gniazd i w te gniazda się wciskały. Miało to zapewniać współpracę na rozwarstwienie
przekroju zginanego.

Na fot. 4a pokazano przejście nakładek z trzonu krzyża na ośmiobocznego króla. Wszy-

stkie nakładki posiadały charakterystyczne wygięcia przesuwające płaszczyznę ich biegu
o ok. 22,5

o

. Należy podkreślić, że cztery nakładki przylegające do trzonu krzyża i przechodzą-

ce następnie na króla były połączone ze znajdującymi się niżej nadbitkami za pomocą jedynie
pojedynczych gwoździ na końcu nakładek.

a)

b)

Rys. 4. Zamocowanie krzyża na konstrukcji drewnianej: a) szczegół połączenia, b) korozja

wierzchołka króla

W wyniku przeprowadzonego przeglądu stwierdzono, że wierzchołek króla był całkowi-

cie zmurszały. Na rys. 4b pokazano stan materiału wierzchołka króla. Przypuszczalną przy-
czyną bardzo silnej korozji biologicznej było zawilgocenie materiału będące następstwem
niestarannie wykonanego remontu w latach osiemdziesiątych. Nie zabezpieczono w sposób
należyty konstrukcji przed dostawaniem się wody przez obróbki i ozdoby blacharskie do wnę-
trza na część drewnianą. Strefa zniszczeń sięgała daleko w niższe partie króla oraz nadbitek.
Ustalono, że krzyż jest wychylony z pionu o ok. 3,5

o

w kierunku wschodnim. Kierunek wy-

chylenia wynika z dominujących w Stargardzie wiatrów północno-zachodnich i zachodnich
oraz faktu, że lico krzyża, a tym samym największa powierzchnia naporu skierowane jest
na zachód.

311

Krzyż i utrzymujące go nakładki były silnie skorodowane, jednak nie w stopniu dającym

podstawę do zanegowania nośności poszczególnych elementów. Obecność rdzy spowodowała
natomiast istotne obniżenie nośności całego układu, przede wszystkim przez doprowadzenie
do wyeliminowania połączenia na bolce, co z kolei doprowadziło do utraty zespolenia
łączonych elementów.

Miejscem najsilniejszej korozji był styk nakładek z powierzchnią trzonu krzyża. Styk ten

umożliwiał swobodny dostęp wody, a jednocześnie uniemożliwiał usuwanie rdzy na skutek
choćby naturalnego procesu wietrzenia. W efekcie przy ogromnej sile pęczniejącej rdzy do-
szło do znacznych deformacji nie tylko samych nakładek, ale także mocujących je obejm.
Na rys. 3 pokazano stan deformacji nakładek spowodowany rozpychającym działaniem rdzy.

Największe pomierzone odgięcie nakładki spowodowane przez rdzę wynosiło 22 mm.

Wielkość ta znacznie przekracza wysokość bolca wynoszącą 15 mm. W rezultacie bolce wy-
sunęły się z gniazd w trzonie krzyża likwidując efekt zespolenia. To, że nie doszło do znisz-
czenia krzyża należy zawdzięczać zespalającemu oddziaływaniu rdzy szczelnie wypełniającej
przestrzeń między trzonem słupa a nakładkami. Widoczne na rys. 3 braki rdzy były wynikiem
prób oczyszczenia konstrukcji po dotarciu z pomostami roboczymi na wysokość krzyża.

Było rzeczą oczywistą, że konstrukcja wymaga oczyszczenia i zabezpieczenia przed ko-

rozją. Oczyszczenie polegające na usunięciu rdzy doprowadziłoby do całkowitego zaniku ze-
spolenia. Zdeformowane obejmy nie byłyby w stanie ponownie docisnąć nakładek do trzonu
krzyża. W efekcie chcąc przywrócić pełną skuteczność oryginalnego zamocowania krzyża,
trzeba by było wykonać szereg zmian likwidujących pełen autentyzm istniejącego rozwią-
zania.

Bezpośredni ogląd konstrukcji pozwolił na stwierdzenie występowania silnych uszkodzeń

materiału zarówno konstrukcji drewnianej jak i stalowej, mimo że poza strefami uszkodzeń
materiał był dobrej jakości, co potwierdziły przeprowadzone badania drewna i stali.

Poszukiwano sposobu zachowania w możliwie najwyższym stopniu oryginalnych ele-

mentów wieży i krzyża. Było jednak rzeczą oczywistą, że niemożliwe jest pozostawienie na
konstrukcji zniszczonego materiału. O ile w przypadku konstrukcji drewnianej wieży wymia-
na uszkodzonego materiału na nowy wydawała się być rozwiązaniem naturalnym i akcepto-
walnym, o tyle w przypadku krzyża poszukiwano rozwiązania pozwalającego na zachowanie
jego oryginalnej konstrukcji. Mimo usilnych starań zespół współpracujący przy remoncie
wieży nie zdołał znaleźć rozwiązania pozwalającego zachować krzyż w autentycznej postaci.
Skala zniszczeń materiału, zarówno drewna jak i stali, była tak duża, że nieunikniona była
istotna ingerencja w oryginalną konstrukcję. Ostatecznie na decyzję o konieczności wymiany
krzyża wpłynął fakt, że w rzeczywistości krzyż utrzymywał się na wierzchołku wieży dzięki
sile przyczepności i tarcia rdzy między trzonem krzyża i nakładkami. W efekcie doszło do
jego wychylenia, a stan ten mógł się już tylko pogarszać. Z chwilą usunięcia rdzy, co było ko-
niecznością, krzyż pozostałby luźno podparty grożąc w każdej chwili upadkiem z możliwymi
bardzo poważnymi konsekwencjami.

W tej sytuacji podjęto decyzję o konieczności wymiany krzyża na nowy, w pełni zacho-

wujący kształt oryginału. Jednocześnie uznano, że nowy krzyż należy wykonać ze stali nier-
dzewnej oraz profili rurowych kwadratowych. Wybór stali nierdzewnej miał zapewnić dłu-
gotrwałość rozwiązania, a profile rurowe możliwą lekkość konstrukcji, której montażu nale-
ż

ało dokonać na wierzchołku wieży, na ograniczonej przestrzeni pomostu roboczego. Przewi-

dziano taki układ części składowych krzyża, by w możliwie wysokim stopniu ułatwić jego
montaż.

Ostateczny wpływ na decyzję o konieczności demontażu istniejącego krzyża miały zatem

następujące czynniki:
- całkowite zbutwienie drewna wierzchołka króla, na którym krzyż był osadzony,
- znaczący przechył samego krzyża i wierzchołka drewnianej części konstrukcji wieży,

312

- odepchnięcie przez pęczniejącą rdzę nakładek mocujących krzyż do części drewnianej

w stopniu uniemożliwiającym pełnienie funkcji mocującej po usunięciu rdzy,

- wysunięcie się na skutek rozpychającego działania rdzy czopów zespalających trzon i na-

kładki w jeden przekrój.

Podjęto decyzję, by wykonawca remontu wystąpił do Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-
ków z prośbą o zgodę na wymianę krzyża.

4. Zrealizowany wariant naprawy

Po uzyskaniu zgody na wymianę krzyża przystąpiono do wykonania projektu umożliwiające-
go realizację w istniejących warunkach. Zgodnie z wymaganiami konserwatorskimi 3 jako
podstawę działań przyjęto autentyzm formy. Obliczenia statyczno-wytrzymałościowe pozwo-
liły ustalić, że w przypadku zastosowania profili rurowych kwadratowych wykonanych ze
stali odpornej na korozję OH18N9 (X5CrNiMo1810 lub 1.4301 wg DIN) o wytrzymałości
obliczeniowej f

d

= 170 MPa profilem wystarczającym będzie 80

×

6. Profil ten przewidziano

dla górnej części krzyża oraz ramion. W części dolnej został on wzmocniony na każdej ze
ś

cian nakładkami 25

×

50 mm (rys. 5).

Konstrukcję krzyża wykonaną ze stali odpornej na korozję połączono z konstrukcją wieży

za pomocą oczepu wykonanego ze zwykłej stali i łączonego z konstrukcją drewnianą za
pomocą nakładek mocowanych na śruby M12. Oczep i nakładki wykonane z czarnej stali
zabezpieczono przed korozją za pomocą cynkowania ogniowego. Połączenie krzyża (część
nierdzewna) z głowicą podstawy (oczepem) osadzoną na wierzchołku nowego króla obliczo-
no na moment utwierdzenia M

H

= 19,51 kNm. Zastosowano 8 śrub M20 klasy 5.6. Oś obrotu

przyjęto na skrajnej linii śrub, uwzględniono dwa skrajne szeregi po dwie śruby. Nośność
obliczeniowa układu śrub wyniosła M

Rj

= 61,50 kNm > 19,51 kNm.

Rys. 5. Projekt nowego krzyża – rysunek

aksonometryczny

Rys. 6. Widok wierzchołka wieży po zakoń-

czonym remoncie

Oczep wykonany z rury

φ

244,5/10 o długości 300 mm zamocowano na królu za pomo-

cą ośmiu nakładek o przekroju 20x50 mm i długości 2590 mm każda. Oczep i nakładki wyko-
nano ze stali S235JRG2. Dwie pary nakładek były przyspawane do oczepu, natomiast dwie
pozostałe pary mocowane były na śruby M16. Każda nakładka posiadała 9 otworów

φ

16 mm

umożliwiających łączenie przelotowe przez króla i górną część nadbitek gradowych za pomo-
cą śrub M12 kl. 5.6. Maksymalna siła obliczeniowa w pojedynczej nakładce wynosiła
37,4 kN.

313

Rozważono kilka wariantów montażu krzyża. Ostatecznie przyjęto wariant, w którym trzon
krzyża w całości był montowany na przygotowanym wcześniej oczepie. Po zamocowaniu
i wypionowaniu trzonu krzyża możliwe było przeprowadzenie montażu dalszych elementów.
Ramiona boczne łączono z trzonem za pomocą centralnie umieszczonych obustronnych na-
kładek w kształcie krzyża równoramiennego. Stabilizację poziomą usytuowania ramion uzys-
kano dzięki dwóm podwójnym pierścieniom łączącym ramiona i trzon. Pierścienie służyły
także do mocowania ozdób promienistych. Wszystkie połączenia sprefabrykowanych wcześ-
niej części wykonano na śruby. Widok krzyża po wymianie pokazano na rys. 6.

5. Uwagi końcowe

Szczegółowe rozpoznanie konstrukcji jest warunkiem wydania prawidłowego orzeczenia o jej
stanie technicznym lub podjęcia dalszych ekspertyzowych działań służących przywróceniu jej
pożądanych właściwości. Stwierdzenie to jest tym bardziej oczywiste, im bardziej konstrukcja
jest nietypowa czy wręcz unikatowa, jak to ma miejsce w przypadku budowli historycznych.
Najczęściej rozpoznanie istotnych parametrów stanu technicznego wiąże się z inwazyjnym
działaniem eksperta. To inwazyjne działanie pociąga z kolei zmiany, które w przypadku kon-
strukcji zabytkowych mogą być niedopuszczalne lub obwarowane szeregiem zastrzeżeń ze
strony służb konserwatorskich.

W pracy przedstawiono przypadek uszkodzenia zabytkowej budowli grożącego poważny-

mi konsekwencjami w przypadku zaniechania naprawy. Liczne uwarunkowania natury for-
malnej, finansowej i organizacyjnej spowodowały, że nie było możliwym zastosowanie roz-
wiązań chroniących zabytkową substancję przed jej naruszeniem. Skrajnie trudna dostępność
do przedmiotu badań powodowała, iż właściwe formułowanie pytań o stan techniczny jak
i udzielanie na nie odpowiedzi, możliwe było w wyniku systematycznego rozpoznawania ko-
lejnych udostępnianych fragmentów konstrukcji. Ostatecznie rozpoznanie bardzo złego stanu
konstrukcji przy jednocześnie stosunkowo niewielkiej jej wartości historycznej doprowadziło
do decyzji o wymianie oryginalnego krzyża na nowy. Jako podstawowe kryterium konserwa-
torskie proponowanej zmiany przyjęto autentyzm formy. Wszystkie pozostałe autentyzmy
(materiału i technologii) podporządkowano pragmatycznym wymogom trwałości, ekonomicz-
ności i technologicznych możliwości wykonania. Przyjęte rozwiązanie stanowi kompromis
między wymaganiami bezpieczeństwa konstrukcji, za które odpowiedzialny jest projektant,
a wiernością autentyzmowi historycznemu należnemu każdej budowli o charakterze zabyt-
kowym.

Literatura

1. Orłowicz R., Mielczarek Z.: Stan techniczny drewnianych hełmów wybranych wież

kościelnych. XXII Konferencja Naukowo-Techniczna Awarie Budowlane, Szczecin-
Międzyzdroje 2005, s. 381-388.

2. Łukomski Z.: Stan techniczny i naprawa hełmu wieży kościoła św. Jana w Stargardzie

Szczecińskim. Praca magisterka napisana pod kierunkiem prof. R. Orłowicza. Poli-
technika Szczecińska, Wydział Budownictwa i Architektury, Szczecin 2005.

3. Ciesielski R.: O wymaganiach konserwatorskich w remontach budowli zabytkowych.

Inżynieria i Budownictwo nr 12/1999.

314