ebooki.nomos.pl

kup pełną wersję ebooka na naszej stronie internetowej

© 2013 Copyright by Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowy-
wana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środ-
kach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Aleksander Manterys

prof. dr hab. Janusz Mucha

Publikacja dofi nansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut
Socjologii, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego

Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
II korekta: Anna Grochowska-Piróg
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec

ISBN 978-83-7688-118-8

KRAKÓW 2013

Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: [phone]
e-mail: [e-mail]; www.nomos.pl

SPIS TREŚCI

Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki, Sprawstwo a dylematy

współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

CZĘŚĆ I

STAN TEORETYCZNYCH DEBAT NAD SPRAWSTWEM

W NAUKACH SPOŁECZNYCH

Margaret Archer, Jak porządek społeczny wpływa na ludzkie sprawstwo? Refl ek-

syjność jako mechanizm pośredniczący między strukturą a sprawstwem . . . . . 19

Robert Carter, Sprawstwo a to, co pozaludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Marek Skovajsa, Refl eksyjne sprawstwo i zmiana kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . 46
Łukasz Afeltowicz, Radosław Sojak, Od teorii sprawstwa do sprawstwa wcielo-

nego, czyli dlaczego nie warto parać się socjologiczną teorią podmio-
towości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Josep Maria Bech, Antysocjologiczne wyzwania wobec społecznego

sprawstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Przemysław Pluciński, Opowieść o dwóch społeczeństwach. Działanie spo-

łeczne a semantyka historyczna „społeczeństwa obywatelskiego”.Perspek-
tywa późnej teorii krytycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Markieta Domecka, Dualność czy dualizm? Relacje pomiędzy strukturą i pod-

miotowym sprawstwem we współczesnych debatach teoretycznych . . . . . . 103

Jan Balon, Socjologiczna teoria działania: jej sprzeczności i warunki prawdo-

podobieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Agata Krasowska, Olga Nowaczyk, Skąd się bierze refl eksyjność? Rzecz

o związkach refl eksyjności ze sprawstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

CZĘŚĆ II

METODOLOGIE BADAŃ NAD SPRAWSTWEM:

STARE I WSPÓŁCZESNE DYLEMATY

Robert Miller, Sposób prezentacji sprawstwa i struktury w biografi ach Euro-

pejczyków przy użyciu dźwięku i obrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Tom Wengraf, Krytyczny realizm i metoda psychospołeczna: badanie zmien-

nego sprawstwa za pomocą biografi czno-narracyjnej metody interpretacyjnej 159

Irena Szlachcicowa, Konwersacja wewnętrzna a sprawstwo w perspektywie

metodologii refl eksyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Robert Geisler, Metodologia teorii postkolonialnej i teorii podmiotowości –

zbieżności i konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Spis treści

6

CZĘŚĆ III

KLASYCZNE I NOWE KIERUNKI ANALIZ SPRAWSTWA

W BADANIACH SPOŁECZNYCH

Oksana Kozłowa, Rekonstrukcja podmiotowości w XXI wieku . . . . . . . . . . . . . 201
Krzysztof Wielecki, Podmiotowość w czasie kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Marta Geisler, Podmiotowość w kontekście współczesnych procesów migra-

cyjnych. Ryzyko i odpowiedzialność transmigrantów . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Sally Baker, Brian Brown, Sprawstwo, kultura i społeczność w narracjach

biografi cznych ludzi starszych zamieszkujących walijskie obszary wiejskie

244

Linda Rootamm, „Już nigdy nie poczuję się tu dobrze” – nowy Berlin oczami

wschodnich berlińczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Adam Mrozowicki, Paradoksy zbiorowego sprawstwa: przypadek rewitalizacji

związków zawodowych w sektorze prywatnym w Europie Środkowo-
-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

CZĘŚĆ IV

SPRAWSTWO A SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE PO 1989 ROKU

Tomasz Zarycki, Podmiotowość na peryferiach: rola wewnętrznych i zewnętrz-

nych aktorów w debatach nad upadkiem komunizmu i „transformacją”
postkomunistyczną w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Zdzisław Zagórski, Polacy – wybrane aspekty podmiotowości narodu średniego

w procesach współczesności. Szkic projektu badawczego . . . . . . . . . . . . . . 297

Andrzej Niesporek, Tomasz Warczok, Działanie podmiotowe a struktura symbo-

liczna. Na marginesie badań praktyk zawodowych pracowników socjalnych
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Iwona Taranowicz, Społeczna percepcja hasła: „Twoje zdrowie w Twoich

rękach” i jej uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Jacek Leoński, Pamięć społeczna jako wyznacznik podmiotowości społecznej

mieszkańców pogranicza polsko-słowackiego. Socjologiczne uwagi na
przykładzie polskiego Spisza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Piotr Pieńkowski, Kościół katolicki w Polsce – kapitał czy przeszkoda podmio-

towych zmian transformacyjnych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358

Marcelina Smużewska, Czy „dorosła nauka” nadal potrzebuje swoich

partnerów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

SUMMARY: SOCIAL AGENCY – THEORIES, METHODS,

AND EMPIRICAL RESEARCH IN THE SOCIAL SCIENCES . . . . . . 429

I

RENA

S

ZLACHCICOWA

O

LGA

N

OWACZYK

A

DAM

M

ROZOWICKI

Uniwersytet Wrocławski

Instytut Socjologii

SPRAWSTWO A DYLEMATY WSPÓŁCZESNYCH NAUK

SPOŁECZNYCH. WPROWADZENIE

Od początku swego istnienia do czasów współczesnych socjologia z niebywa-
łą wręcz gorliwością odwołuje się do ujmowania rzeczywistości w kategoriach
podziałów dychotomicznych. Postrzeganie dyskursu naukowego przez pryzmat
podstawowych podziałów: jednostka – społeczeństwo; podmiot – przedmiot; su-
biektywne – obiektywne nierzadko pozostaje na tyle mocno ugruntowane, że jawi
się jako naturalne, czy wręcz konieczne. Taki stan rzeczy generuje ostre spory
teoretyczne i prowadzi do ujmowania rzeczywistości społecznej w opozycyjnych
kategoriach. W skrajnym ujęciu determinizm społeczny strukturalnego funkcjo-
nalizmu przeciwstawiany jest woluntaryzmowi i nieskrępowanej intencjonalności
działań jednostkowych ferowanych w teoriach interpretatywizmu interakcyjnego.
W ramach toczących się debat teoretycznych wypracowywane są nowe sposoby
argumentacji przemawiające za jednym bądź drugim stanowiskiem, podejmowane
są też próby przezwyciężenia opozycji i rozwiązania podstawowych dylematów.
W tym kontekście dychotomia struktura versus sprawstwo (agency) egzemplifi ku-
je jedną z ciekawszych dyskusji teoretycznych socjologii w ostatnim czasie. Celem
oddawanego do rąk Czytelników tomu jest ukazanie – choćby w ograniczonym
zakresie – problematyki sprawstwa jako próby poszukiwania odpowiedzi na pod-
stawowe pytanie: czy współczesna socjologia dysponuje teorią, która odwołując
się zarówno do sprawstwa jednostek, jak i do struktur społecznych praktyk potrafi
sprostać opisowi i wyjaśnieniu procesualnej natury rzeczywistości społecznej?

LUDZKIE SPRAWSTWO: DYLEMAT (NIE TYLKO) TRANSLATORSKI

Nie od dzisiaj wiadomo, że w języku polskim wyzwaniem translatorskim jest

samo pojęcie agency. Pojęcie to tłumaczone bywało jako podmiotowość (Sztomp-
ka 2005; Cichocki 2003), podmiotowość sprawcza (Wnuk-Lipiński 2005: 95;

Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki

8

Sewell 2006), a czasami nawet, co jest chyba najbardziej mylące, jako po prostu
działanie (Giddens 2003). Ślady tych dylematów widać wyraźnie na kartach tej
książki. Autorzy, odwołując się do istniejących polskich przekładów agency, po-
sługują się wszystkimi wymienionymi powyżej pojęciami. Przyjmując w dokona-
nych w tej książce przekładach artykułów anglojęzycznych konwencję tłumacze-
nia agency jako sprawstwa, postanowiliśmy nie ingerować w sposób użycia tego
terminu w artykułach autorów polskich. Naszym zdaniem wskazują one bowiem
na istotne problemy związane z rozumieniem samej kategorii agency we współ-
czesnej socjologii, które odzwierciedlone zostały w dylematach translatorskich
w języku polskim.

Czym zatem jest ludzkie agency, sprawstwo? Kategoria sprawstwa pojawia się

zarówno na gruncie współczesnych, ogólnych teorii socjologicznych (Alexander
1988a; Archer 1995; Emirbayer i Mische 1998; Elder-Vass 2010; Giddens 2003;
King 2010; Sztompka 2005), jak i w obrębie dyscyplin szczegółowych socjologii
i nauk społecznych, takich jak na przykład badania nad organizacjami inspirowane
teoriami (neo)instytucjonalistycznymi (por. Lawrence, Suddaby i Leca 2009) czy
badania nad ruchami społecznymi i pracowniczymi (Kelly 1998; Turner 2007).
Debata o sprawstwie wyrasta po części z chronologicznie wcześniejszej dyskusji
na temat relacji między „mikro-” i „makrospołecznym” wymiarem życia społecz-
nego (por. Alexander i in. 1987; Archer 1985), obrazując poszukiwania mechani-
zmu sprawczego życia społecznego w relacjach pomiędzy poziomem działań spo-
łecznych i ich środowiskiem. Przegląd różnorodnych ujęć ludzkiego sprawstwa
wykracza znacznie poza ograniczone ramy niniejszego wstępu; nie jest on również
jego celem. Wspólną cechę teorii socjologicznych zajmujących się problematyką
sprawstwa dobrze oddaje sformułowanie Dave’a Elder-Vassa (2010: 87), który
zauważa, że „działanie społeczne może być pod wpływem przyczyn społecznych,
nie jest jednak przez nie w p e ł n i d e t e r m i n o w a n e”. Na tym jednak kon-
sensus zwykle się kończy. Autorzy różnorodnie rozumieją przyczyny r e l a t y w -
n e j autonomii ludzkiego działania. Margaret Archer wyjaśnia ją poprzez emer-
gentne własności ludzi leżące u podstaw ich sprawstwa, w tym przede wszystkim
refl eksyjność, które nie dadzą zredukować się do czynników społecznych (Archer
2013). Mustafa Emirbayer i Ann Mische (1998: 963) dostrzegają możliwości „ma-
newru, innowacyjności i refl eksyjnego wyboru” w zmiennych orientacjach tempo-
ralnych aktorów społecznych, orientacji na przeszłość, przyszłość i teraźniejszość,
które składają się na ich sprawstwo rozumiane jako „zakorzeniony temporalnie
proces zaangażowania społecznego”.

Brak jednoznacznej i defi nitywnej defi nicji sprawstwa wymaga dokonania ro-

boczej syntezy. Dla celów niniejszej publikacji, nawiązując do teorii analizujących
relacje między sprawstwem a strukturą społeczną (Archer 1995; Giddens 2003;
Sztompka 2005), sprawstwo zdefi niowane może zostać roboczo jako „zdolność
jednostki do „powodowania różnicy” w dotychczasowym stanie rzeczy lub ciągu
zdarzeń” (Giddens 2003: 53). Efektem sprawstwa jest transformacja lub reproduk-
cja form społecznych, takich jak struktury społeczne, systemy kulturowe czy in-

9

Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie

stytucje (Archer 1995). Mówiąc precyzyjniej, formy społeczne ulegają reprodukcji
i transformacji nie tyle w bezpośredniej konsekwencji działań indywidualnych, ale
w efekcie skumulowanych i często niezamierzonych efektów tych działań (Mer-
ton 1936), a także w wyniku działalności zbiorowych podmiotów działania, ta-
kich jak ruchy społeczne czy organizacje polityczne (Sztompka 2005). Co jednak
istotne, jak zauważa Archer (1995: 118), sprawstwo nie zawsze musi wiązać się
z aktywnością podmiotów działania: w pewnych sytuacjach wystarcza ich zbiorowa
obecność w danym miejscu i czasie. Przykładem „mimowolnego” sprawstwa (Ar-
cher 1995) może być relacja między wzrostem liczby bezrobotnych a spadkiem siły
przetargowej pracowników na lokalnym rynku pracy, która jest w znacznym stopniu
niezależna od podejmowanych przez nich działań, choć oczywiście jednostki mogą
w różny sposób r a d z i ć s o b i e z bezrobociem. W tym sensie, utożsamienie
sprawstwa z działaniem może okazać się nie do końca precyzyjne, chociaż zazwy-
czaj sprawstwo wiąże się jednak z jakąś kategorią aktywności.

Problematyczne wydaje się również postawienie znaku równości między

agency i podmiotowością, obecne na przykład w pracach Piotra Sztompki (1991).
Utożsamienie agency ze sprawstwem, a zatem z wymiarem działania (action), po-
zwala również uniknąć redukcji tej kategorii do jednej z orientacji psychologicz-
nych, których wyrazem miałoby być poczucie kontroli i wywierania wpływu na
własny los i otoczenie (por. Koralewicz i Ziółkowski 1990: 34). Pozwala również
na uniknięcie zrównania sprawstwa (agency) z subiektywną perspektywą i inten-
cjami aktora społecznego, do którego w socjologii interpretatywnej i poststruktu-
ralistycznej odnosi się kategoria podmiotowości (subjectivity). O ile sprawstwo
odnosi się do zdolności do wywierania wpływu na otoczenie, o tyle podmiotowość
(subjectivity) w ujęciach poststrukturalistycznych jest językową kategorią atrybu-
tywną, dyskursem zakotwiczonym w relacjach władzy i kontroli (Foucault 2001).
Warto dodać, że sprawstwo nie musi przy tym być tożsame z i n t e n c j o n a l -
n o ś c i ą indywidualnego aktora. Wiele, jeśli nie większość sprawczych efektów
naszych działań w odniesieniu do społeczeństwa, nie wiąże się bezpośrednio z na-
szymi zamierzeniami i explicite wyrażonymi strategiami działania. Są one raczej
skumulowanymi konsekwencjami tego, co robimy indywidualnie oraz w relacjach
z innymi jednostkami i grupami społecznymi.

Kategoria podmiotowości (utożsamiana czasem z agency) funkcjonuje rów-

nież w wymiarze aksjologicznym. Podmiotowość, defi niowana przez Piotra
Sztompkę (1991: 21) jako zdolność społeczeństwa do samoprzekształcania się,
stanowić ma między innymi postulowany atrybut kapitalistycznych społeczeństw
obywatelskich Zachodu, stanowiących normatywny, polityczny i gospodarczy
punkt odniesienia dla zmian społecznych w Polsce po 1989 roku. Jednak w sytua-
cji różnorodności realnie istniejących systemów kapitalistycznych i wielości defi -
nicji obywatelskości (Hall i Soskice 2001; Żuk 2001: 102-120), dyskusja o tak ro-
zumianej podmiotowości wymyka się często kryteriom naukowym, przybierając
ideologiczny charakter. Z jednej strony, wskazuje się w niej na takie właściwości
aktorów społecznych, które czynią ich predestynowanymi do pełnienia sprawczej

Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki

10

roli w procesach demokratyczno-rynkowej modernizacji społeczeństwa, w tym
skłonność do innowacji, orientację na osiągnięcia i indywidualistyczną rywali-
zację, aktywność obywatelską, tolerancję, które mają być udziałem społeczeństw
zachodnich (Sztompka 1993). Z drugiej strony, zauważa się, że sprawczy charak-
ter zyskać mogą również działania jednostek i grup marginalizowanych w toku
kapitalistycznych reform, nawet jeśli ich sprawstwo nie stoi w zgodzie z ideałem
przedsiębiorcy i liberalnego obywatela, odwołując się do retoryki neotradycjona-
listycznej czy populistycznej (Buchowski 2006; Kalb 2009).

W niniejszym tomie – obejmującym 26 oryginalnych tekstów autorów z Polski,

Czech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii – znalazło się miejsce dla wielu perspektyw
teoretycznych i związanych z nimi wyborów aksjologicznych w analizie spraw-
stwa i podmiotowości. Obok tekstów stanowiących unikatowy wkład w dyskusję
nad sprawstwem we współczesnej socjologii teoretycznej oraz raportów z badań
empirycznych, zamieszczamy również teksty o charakterze wyraźnie polemicz-
nym, nieunikające otwartych, choć często sprzecznych ze sobą wyborów aksjolo-
gicznych. Chcemy w ten sposób bardzo wyraźnie podkreślić wieloznaczność ka-
tegorii agency we współczesnej socjologii polskiej oraz światowej. Zamierzeniem
tomu jest również wskazanie na możliwe nawiązania teoretyczne oraz wybory
metodologiczne, które pozwolić mogą, w naszym mniemaniu, na spójniejsze teo-
retycznie zastosowanie tej kategorii w praktycznych badaniach socjologicznych.

PARADOKSY SPRAWSTWA W DYSKUSJACH TEORETYCZNYCH
I METODOLOGICZNYCH

Próby integrującego ujęcia problematyki struktury i sprawstwa, zmierzające

do rozwiązania dylematu strukturalny determinizm czy sprawstwo, podejmowane
były w socjologii wielokrotnie. Poszukiwania owe z pewnością wzbogaciły teo-
retyczny dorobek socjologii, nie przyniosły jednak jednoznacznego rozstrzygnię-
cia sporu. Współczesna socjologia pozostaje teoretycznie podzielona i proponuje
zgoła odmienne sposoby rozwiązania dylematu. W pierwszej części tomu, zaty-
tułowanej „Stan teoretycznych debat nad sprawstwem w naukach społecznych”,
zebrano teksty, które polemicznie podejmują przedstawioną problematykę. Tom
otwierają (publikowane po raz pierwszy po polsku) tłumaczenia tekstów krytycz-
nych realistów, Margaret Archer oraz Roberta Cartera, do których nawiązuje tak-
że Marek Skovajsa. W dalszych rozdziałach pojawia się rozwinięcie klasycznego
ujęcia socjologii strukturalnej Talcotta Parsonsa i podjęcie problematyki spraw-
stwa z punktu widzenia stanowiska neofunkcjonalistycznego Jeffreya Alexandra
(artykuł Jana Balona) i nawiązanie do symbolicznego interakcjonizmu (artykuł
Agaty Krasowskiej-Marut i Olgi Nowaczyk). Obecne jest także wyraźne odniesie-
nie do teorii krytycznej Jürgena Habermasa (artykuł Przemysława Plucińskiego)
i dziedzictwa poststrukturalizmu Michela Foucaulta (artykuł Josepa Marii Becha).
Radosław Sojak, Łukasz Afeltowicz oraz – krytycznie – Robert Carter podejmu-

11

Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie

ją próbę ukazania problematyki sprawstwa w perspektywie radykalnej orientacji
konstruktywistycznej, z podkreśleniem teorii aktora-sieci (Actor-Network Theory).
Klasyczną debatę nad relacjami między strukturą i sprawstwem, w kontekście teorii
Anthony’ego Giddensa, Pierre’a Bourdieu i Margaret Archer, krytycznie przybliża
tekst Markiety Domeckiej.

Wielość i różnorodność perspektyw teoretycznych wydobywa problematycz-

ność i złożoność fundamentalnych kwestii dotyczących kategorii sprawstwa, które
poddane zostały krytycznej dyskusji. Teoretyczne poszukiwania rodzą coraz to
nowe pytania, rozszerzając pole eksploracji. Czyni to koncepcję sprawstwa bar-
dziej ugruntowaną, z drugiej jednak strony zdaje się prowadzić w kierunku za-
kwestionowania samego pojęcia. Prace Brunona Latoura (2010), czy Johna Lawa
(2004), rozmywając granice pomiędzy tym, co ludzkie i pozaludzkie, odnoszą tym
samym pojęcie sprawstwa do przedmiotów nieożywionych i obiektów pozaludz-
kich. Zmierzając w tym kierunku, socjologia nie tylko ukazuje swą bezradność
w próbach jednoznacznego zdefi niowania sprawstwa, ale tracąc zdolność wyróż-
nienia tego, co społeczne, redefi niuje samą siebie. W tym kontekście, zapropono-
wana przez Margaret Archer (1995, 2013) teoria społecznego sprawstwa stanowi
oryginalny i ważny wkład w odnowę dyskusji nad sprawstwem we współczesnej
socjologii. Ujmując sprawstwo i strukturę z perspektywy analitycznego dualizmu,
Archer rozpoznaje w każdym z wyróżnionych wymiarów emergentne właści-
wości i siły przyczynowe, które pozostają nawzajem do siebie nieredukowalne.
Sprawstwo i struktura oddziałują na siebie wzajemnie, posiadają jednak odmienną
i niezależną ontologię. Wyraźne oddzielenie struktury i sprawstwa w pracy Archer
służy z jednej strony ukazaniu słabości skrajnych stanowisk – krytyce poddany
jest zarówno radykalny determinizm, jak i konstruktywizm społeczny – z drugiej
strony, wyzwala dążenie do określenia charakteru wzajemnego powiązania struk-
tury i sprawstwa.

Przekonaniu o teoretycznej złożoności problematyki towarzyszą mnożące się

pytania i wątpliwości natury metodologicznej, prezentowane w drugiej części tomu
zatytułowanej „Metodologie badań nad sprawstwem: stare i współczesne dylema-
ty”. Wszelkie próby poznania rzeczywistości prowadzą do postawienia pytania
o jej status ontologiczny. Powracające pytanie o naturę rzeczywistości społecznej
określa bowiem – chociaż nie zawsze wprost – podejmowane kroki i procedury
badawcze. Zasadnicze przewartościowanie i redefi nicja przedmiotu badań stawia
pod znakiem zapytania akceptowane rozwiązania i standardy określające praktykę
badawczą socjologii. Wydaje się oczywiste, że metody badawcze powinny być
dostosowane do zmieniającego się pola badań, aby podołać zadaniu adekwatnego
ich opisania i wyjaśnienia. Tymczasem teoretycznym rozważaniom towarzyszy
raczej znikoma troska o rozwój metod badawczych, bo i wyraźne odniesienie do
empirycznych badań nie zawsze jawi się jako konieczne. Znacznie większe zain-
teresowanie wymiarem teoretycznym aniżeli metodologią i empirycznymi studia-
mi nad sprawczym charakterem działań daje się zauważyć również w przypadku
prezentowanego tomu.

Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki

12

Swoistym punktem odniesienia dla zamieszczonych w metodologicznej części

tomu tekstów stała się – nie bez racji – teoria sprawstwa Margaret Archer. Roz-
wijana i doskonalona przez kilka lat koncepcja posiada niekwestionowane walory
teoretyczne, stanowi również wartościową próbę studiów empirycznych. Zreali-
zowane projekty badań pokazują, jak trudnym przedsięwzięciem badawczym jest
eksploracja sprawstwa. Spektrum socjologicznych metod, które mogą być w tego
typu badaniach wykorzystane, wydaje się być ograniczone ze względu na zło-
żoną, dynamiczną czy wręcz nierozpoznaną naturę przedmiotu badań. Już próba
opracowania narzędzi badawczych uświadamia ryzyko związane z ich standaryza-
cją, której nadmiar grozi niepotrzebnym zniekształceniem przedmiotu badań. Pod
znakiem zapytania stoi aplikacja socjologicznej analizy zmiennych, dopóki nie
mogą być rozpoznane reguły ich doboru i selekcji. Brak jasnych kryteriów oceny
wiarygodności decyzji podejmowanych przez badacza oznacza arbitralność i utra-
tę możliwości kontrolowania procesu badań. Aby tego uniknąć, wejście w teren
badań winno być elastyczne i bardziej rozpoznawcze niż weryfi kujące. Skłania
to do większej autorefl eksji badaczy nad stosowanymi przez nich procedurami,
upodobaniami czy uprzedzeniami także w warstwie metodologicznej (por. teksty
Ireny Szlachcicowej i Roberta Geislera).

Zamieszczone w tomie artykuły podejmujące kwestie metodologiczne kon-

centrują się głównie na pokazaniu kontekstowych i osobowych uwarunkowań
sytuacji badawczej. Ukazują innowacyjne rozwiązania w analizie i prezentacji
wyników badań (tekst Roberta Millera) oraz możliwość adaptacji i rozbudowania
instrumentarium badań jakościowych, szczególnie socjologii wizualnej i wywiadu
narracyjnego (tekst Toma Wengrafa). Stawiają pytania o możliwość poszerzonego
i pogłębionego penetrowania obszaru badań, podkreślając jednocześnie potrzebę
uczynienia procedury badawczej bardziej przejrzystą. Tom Wengraf zwraca uwa-
gę na możliwość promowania sprawstwa badanych poprzez włączenie elementów
badań interwencyjnych do metodologii badań biografi cznych. Robert Geisler po-
dejmuje się analizy dylematów związanych z zastosowaniem pojęcia sprawstwa /
podmiotowości w badaniach nad kategoriami zmarginalizowanymi przez „orien-
talizujący” dyskurs w sytuacji postkolonialnej. Jak przekonuje Michał Buchowski
(2006), problem orientalizacji dotyczy również społeczeństw wschodnioeuropej-
skich, stąd też problematyka ta jest bardzo aktualna dla badań prezentowanych
w trzeciej i czwartej części niniejszego tomu.

PROBLEMATYKA SPRAWSTWA W BADANIACH EMPIRYCZNYCH:
KONTEKSTY EUROPEJSKIE

Z artykułów, które wybraliśmy do części trzeciej i czwartej niniejszego tomu,

wyłania się całe spektrum ciekawych kierunków analizy sprawstwa w badaniach
społecznych, prowadzonych obecnie w Polsce oraz w skali międzynarodowej.
Trzecia część tomu, zatytułowana „Klasyczne i nowe kierunki analiz sprawstwa

13

Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie

w badaniach społecznych” obejmuje sześć artykułów poruszających interesującą
nas problematykę w kontekście analiz makrospołecznych przekształceń współ-
czesnych społeczeństw europejskich. Autorka pierwszego z nich, Oksana Kozło-
wa, analizuje przykłady nowych, altruistycznych i solidarystycznych typów dzia-
łań sprawczych, poprzez które ludzie starają się przekroczyć społeczną atomizację,
postrzeganą jako jedno z zagrożeń XXI wieku. Autorka rozumie podmiotowość
jako dążenie do przezwyciężenia formalizacji w działaniach jednostek dystansują-
cych się od systemów eksperckich i niezgadzających się na reglamentację swoich
działań. O konieczności poszukiwania nowych, opartych na relacyjnej i „altrui-
stycznej” koncepcji podmiotowości form życia społecznego pisze Krzysztof Wie-
lecki w związku z dostrzeganym przez niego „kryzysem postindustrializmu”.

Pozostali autorzy, analizując sprawstwo, koncentrują się na opisie strategii

działań jednostkowych w różnych obszarach życia społecznego, wskazując za-
razem na ich (zamierzone i niezamierzone) konsekwencje na poziomie makro-
społecznym. W tym właśnie duchu kategoria sprawstwa zostaje wykorzystana do
opisu zachowań jednostek w publicznych przestrzeniach transmigracyjnych (arty-
kuł Marty Geisler). Na wzajemne powiązania między mikro- i makropoziomem
rzeczywistości społecznej wskazują również autorzy trzech pozostałych tekstów,
które egzemplifi kują aspekty zastosowania zorientowanej podmiotowo metody
biografi cznej, omawianej w części drugiej tomu. Sally Baker i Brian Brown po-
kazują, w jaki sposób kategoria sprawstwa pozwala zrozumieć starania podejmo-
wane na rzecz odnowy kultury walijskiej przez jednostki uwikłane w specyfi czny
kontekst kulturowy i społeczno-przestrzenny. Linda Rootamm, stosując tę samą
metodologię (analizę wywiadu narracyjnego), podejmuje problem biografi cznych
strategii dostosowawczych mieszkańców Berlina Wschodniego po zmianie syste-
mowej w 1989 roku. W zamykającym tę część pracy rozdziale, Adam Mrozowi-
cki, na bazie wywiadów biografi cznych ze związkowcami w Polsce, Rumunii,
Estonii i Słowenii, analizuje niezamierzone konsekwencje zbiorowego sprawstwa,
którego przykładem są procesy powstawania związków zawodowych w sektorze
prywatnym po 1989 roku.

Wszystkie artykuły zawarte w trzeciej części książki nawiązują bezpośrednio do

dyskusji nad użytecznością kategorii sprawstwa do opisu współczesnych procesów
społecznych oraz podejmowanych w obliczu tych procesów działań indywidualnych
i zbiorowych podmiotów działania. Odnosząc się do debat teoretycznych i – w nie-
co mniejszym zakresie – metodologicznych prezentowanych w dwóch pierwszych
częściach niniejszego tomu, autorzy ugruntowują empirycznie specyfi czne własno-
ści ludzkiego sprawstwa, które obejmuje zarówno działania intencjonalne, jak i nie-
zamierzone konsekwencje tych działań. Rozmaitość zastosowania kategorii spraw-
stwa w analizie empirycznej pokazuje również uniwersalność tego pojęcia. Autorzy
rozdziałów wyraźnie nawiązują do problemów, które są przedmiotem toczących się
aktualnie debat publicznych, w tym m.in. do problematyki migracji, tożsamości na-
rodowej oraz przemian społeczno-gospodarczych w Europie Środkowo-Wschod-
niej po 1989 roku. Poszczególne rozdziały tworzą żywy obraz współczesnych spo-

Irena Szlachcicowa, Olga Nowaczyk, Adam Mrozowicki

14

łeczeństw europejskich, zaś koncepcje teoretyczne, do których odwołują się autorzy,
pozwalają lepiej zrozumieć dokonujące się na naszych oczach procesy.

Zagadnienia opisywane w ostatniej, czwartej części książki („Sprawstwo a spo-

łeczeństwo polskie po 1989 roku”) dotyczą przede wszystkim możliwości wyko-
rzystania teorii sprawstwa do badań nad wybranymi aspektami przemian społe-
czeństwa polskiego w okresie transformacji systemowej. W części tej znalazło się
siedem rozdziałów. Tomasz Zarycki analizuje sposoby, w jakie w dyskursach me-
dialnych w Polsce przypisuje się sprawstwo różnorodnym aktorom politycznym,
wskazując na uwarunkowanie debat naukowych nad sprawstwem społeczeństwa
polskiego geopolitycznym położeniem naszego kraju na semiperyferiach kapitali-
stycznego systemu światowego. Teza ta kontynuowana jest i w pewnym sensie eg-
zemplifi kowana w – mocno polemicznym – artykule Zdzisława Zagórskiego, któ-
ry rozpatruje szanse uzyskania przez społeczeństwo sprawczej roli w procesach
współczesności określonych przez asymetryczną globalizację. Oba wspomniane
artykuły wskazują bardzo wyraźnie na polityczne i aksjologiczne uwikłania prob-
lematyki sprawstwa we współczesnych polskich debatach w naukach społecznych.

Kolejne dwa teksty wskazują na znaczenie kategorii sprawstwa dla wyznacza-

nia kierunków praktycznych, użytecznych społecznie działań w zmieniającym się
po 1989 roku społeczeństwie polskim. Andrzej Niesporek i Tomasz Warczok ana-
lizują mechanizmy realizacji refl eksyjności i sprawstwa w sytuacji niedoskonało-
ści rozwiązań instytucjonalnych, z którymi mają do czynienia pracownicy socjalni
w Polsce. Iwona Taranowicz, na podstawie badań prowadzonych wśród mieszkań-
ców Wrocławia, pisze o powiązaniach sprawstwa w zakresie dbałości o indywidu-
alne zdrowie z zasobami kulturowymi i społecznymi. To ważny wątek wskazujący
na fakt nierównej dystrybucji potencjału kluczowej kategorii działań sprawczych,
związanej z intencjonalnością i zdolnością kontroli nad własnym losem i otocze-
niem społecznym.

Ostatnie trzy rozdziały czwartej części prezentowanego tomu koncentrują się

przede wszystkim na kulturowych uwarunkowaniach sprawstwa we współczesnej
Polsce. Skupiając się na poziomie społeczności lokalnych, Jacek Leoński wiąże
problematykę sprawstwa z kategorią tożsamości społecznej i kulturowej wyrażonej
przez pamięć społeczną mieszkańców jednego z fascynujących, wielokulturowych
regionów pogranicza – Spiszu. W przedostatnim artykule, Piotr Pieńkowski stawia
pytanie o rolę Kościoła katolickiego w okresie transformacji systemowej w Polsce,
zastanawiając się, czy polski katolicyzm stanowił kapitał czy też barierę przemian
gospodarczych i politycznych w naszym kraju. W ostatnim z rozdziałów Marcelina
Smużewska wykorzystuje pojęcie sprawstwa do wyjaśnienia procesów poszukiwa-
nia nowej tożsamości przez działające w Polsce studenckie ruchy naukowe.

Prezentowane w oddawanym Czytelnikom tomie teksty dalekie są od wyczer-

pania całej różnorodności i wieloaspektowości problematyki sprawstwa. Mamy
jednak nadzieję, że wzbudzą one zainteresowanie wszystkich tych osób, dla któ-
rych diagnoza o teoretycznym wyjałowieniu debaty na temat struktury i sprawstwa
oraz jej nieprzydatności do socjologicznej diagnozy i rozwiązywania problemów

15

Sprawstwo a dylematy współczesnych nauk społecznych. Wprowadzenie

współczesności wydaje się chybiona. Wierzymy, że książka wpisuje się dobrze
w dążenia do odnowy zasadniczych wątków socjologii humanistycznej w warun-
kach stopniowego wyczerpywania się eksplanacyjnego i politycznego potencjału
szkoły postmodernistycznej (por. Archer 2013 [2000]). Choć więc nie sposób nie
zgodzić się z sugestią Sojaka i Afeltowicza (w tym tomie), którzy twierdzą, że
„sprawstwo powinno być nie tyle opisywane, lecz wcielane w życie”, jesteśmy
przekonani, że odnowa społecznie zaangażowanych badań społecznych musi iść
w parze z odnową teoretycznej dyskusji nad ludzkim sprawstwem, jego warun-
kami, własnościami i (zamierzonymi i niezamierzonymi) konsekwencjami. Ze-
brane w książce artykuły przekonują, że kategoria sprawstwa, zawierając w sobie
obietnicę wpływu na życie społeczne, stanowi w dalszym ciągu zasadniczy rdzeń
emancypacyjnego projektu socjologii humanistycznej.