Przedstawiciele:



Max Horkheimer,



Teodor Adorno,



Jűrgen Habermas,



Ivan Illich,



Paolo Freire.

Jurgen

Habermas

W teorii krytycznej można znaleźć cechy wspólne z

marksizmem a zwłaszcza neomarksizmem. Przeprowadzona

przez Marksa analiza walki klas o kontrolę nad środkami i

sposobami produkcji legła u podstaw teorii konfliktu, która

stanowi oś teorii krytycznej.

Przedstawiciele teorii krytycznej



zrywają z filozofią i ideologią marksistowską,



analizują społeczeństwo współczesne.

W teorii krytycznej można jednak znaleźć składniki marksizmu i

neomarksizmu:



analiza walki klas,



teoria konfliktu,



krytyka kolonializmu,



krytyka społeczeństwa konsumpcyjnego.

Ivan ILLICH (1926-2002)

(austriacki myśliciel,

anarchizujący)

„

Społeczeństwo bez szkoły”

(

Deschooling Society

)

(wyd. polskie 1971)

Illich przedstawia zacofanie

wielu społeczeństw Azji,

Ameryki Południowej i Afryki,

w których szkoła jest w nich

narzędziem polityki

neokolonialnej państw

Zachodu, przemocy i

grabieży.

Paolo Freire (1921-1997)



pedagogika polityki,



pedagogika emancypacyjna

„Pedagogia uciśnionych”

(

Pedagogy of the Opressed

)



Edukacja jest warunkiem wyzwolenia,



Trzeba edukować narody wyzyskiwane i

żyjące w nędzy.



Koniec lat sześćdziesiątych XX



bunt kulturowy i społeczny,



wpłynęły na społeczeństwo i

edukację.



Ruch na rzecz praw obywatelskich, ruch ekologiczny,

feministyczny, kontrkultura, ruch gejów i lesbijek oraz ruch

pacyfistyczny przyniosły krytykę amerykańskiej kultury,

społeczeństwa i edukacji.



Główne kwestie podnoszone przez uczestników kulturalnych

późnych lat sześćdziesiątych, takie jak dyskryminacja rasowa,

klasowa czy płciowa, stanowią ważne wątki teorii krytycznej.



Już na początku lat osiemdziesiątych utworzyła się opozycja

wobec tendencji kontestacyjnych (frakcja neokonserwatywna).



Neokonserwatyzm, będący połączeniem ekonomicznych teorii

właściwych klasycznemu liberalizmowi i religijnego

fundamentalizmu, domagała się wolnej konkurencji i

zniesienia mechanizmów regulacyjnych w gospodarce oraz

powrotu do fundamentalnych wartości i przywrócenia

edukacji elementarnej.



Teoria krytyczna koncentruje się na dwóch związanych ze

sobą elementach teorii edukacyjnej: krytyce i reformie.



Funkcja krytyczna polega na zbadaniu kto - jaka klasa

sprawuje kontrolę nad instytucjami oświatowymi i procesem

wychowawczym oraz na ustaleniu celów i priorytetów

edukacyjnych.

J

űrgen Habermas

Przedstawiciele teorii krytycznej zadają następujące pytania:



Kto sprawuje kontrolę nad szkołami?



Kto tworzy politykę oświatową?



Kto wytycza etyczne społeczne i ekonomiczne cele edukacji?



Kto opracowuje program nauczania?



Zwolennicy teorii krytycznej nie szukają odpowiedzi na te

pytania w sferze abstrakcji bądź metafizyki, jak to czynili

przedstawiciele tradycyjnych kierunków w filozofii

wychowania.



Dowodzą natomiast, że istotne problemy edukacyjne

wynikają z dążenia do zachowania władzy, która umożliwia

jednej zbiorowości sprawowanie kontroli nad drugą i

wymuszanie na niej posłuszeństwa.



Grupy mające ster rządów w społeczeństwie dążą do

narzucenia swoich poglądów oświatowych, programu i metod

nauczania tym, którzy są pozbawieni przywilejów

ekonomicznych i politycznych.

Przedstawiciele teorii krytycznej



twierdzą, że w skali globalnej można podzielić

narody na dwie kategorie zaliczając jedne do

korporacyjnych potęg, a inne do zacofanych

technologicznie i z tego względu wyzyskiwanych.



nie ograniczają się jednak tylko do krytyki, ale

opracowali również program edukacyjny i

oświatowy, którego realizacja umożliwi grupom

uciskanym przejęcie kontroli na swoim życiem i

przeznaczeniem.



Zwolennicy teorii krytycznej, podobnie jak marksiści, skupiają

się na dynamice konfliktów społecznoekonomicznych

występujących w polityce kulturze i edukacji.



Teoria konfliktu

głosi, że klasy dominujące wykorzystują

instytucje społeczne, takiej jak szkoły, po to, by

reprodukować stosunki społeczne oparte na wyzysku, które

ugruntowują ich uprzywilejowana pozycję.



Klasy podporządkowane

jeśli mają świadomość swej sytuacji

mogą podjąć walkę przeciwko ciemiężcom, którzy je

wykorzystują i pozbawiają władzy. Przedstawiciele teorii

krytycznej staja po stronie klas podporządkowanych,

uciskanych i zbiorowości. Są przekonani, że kształtując ich

świadomość daje się im do ręki broń, dzięki której mogą

walczyć o swoje prawa.

Aby uzyskać wyobrażenie na temat tego co oznacza termin

„postmodernizm”, należy wziąć pod uwagę zjawiska, które

wystąpiły u schyłku XX wieku i które mają wpływ na XXI

stulecie.

Należą do nich:

•

Przejście w państwach zachodnich do gospodarki opartej na

przemyśle ciężkim do gospodarki, w której główna rolę

odgrywają gałęzie związane z technologią informacją,

•

Likwidacja „żelaznej kurtyny” i zakończenie zimnej wojny

miedzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim,

•

Krytyka i odrzucenie dawnego stylu życia i tradycyjnych

wartości w krajach Zachodu oraz pojawienie się nowych stylów

życia i nowych systemów wartości,

•

Rozpad ustroju komunistycznego w Związku Radzieckim i w

Europie wschodniej,

•

Dojście do głosu fundamentalizmu religijnego w świecie

islamu, a także w społeczeństwach zachodnich,

•

Burzliwa debata na temat legitymizacji władzy, zwłaszcza w

kontekście edukacji i szkolnictwa.



Otwarte pozostaje pytanie, czy te zjawiska wyznaczają koniec

ery modernizmu i początek ery postmodernizmu, czy może

należą do okresu przejściowego, którego granic nie da się

jeszcze określić.



Jednak wielu wybitnych teoretyków jest zdania, że żyjemy w

zupełnie nowej rzeczywistości historycznej i optuje za tym,

by nazwać ją postmodernizmem.

Zwolennicy teorii krytycznej przeprowadzają

krytykę dwóch ideologii politycznych w USA

i na świecie:



konserwatyzmu,



liberalizmu

.

Rzecznicy teorii krytycznej występują

przeciwko

następującym postulatom neokonserwatywnej

polityki edukacyjnej:



uznania cywilizacji zachodniej za fundament

edukacji w USA,



realizowania programu nauczania obejmującego

edukację elementarną i kształcenie podstawowych

umiejętności,



przywrócenia kontroli nad szkolnictwem po to, by

zwiększyć efektywność rynkową.

Rzecznicy teorii krytycznej uważają, że:



szkoły stanowią instrument polityki kulturowej i

przyczyniają się do pogłębiania konfliktu

społecznego,



szkoły były kontrolowane i wykorzystywane przez

grupy, które osiągnęły dominację ekonomiczną,

społeczną i polityczną,



wiedza przekazywana dzieciom wywodzącym się z

klas dominującym służy do utrwalania ich

nadrzędnej pozycji społecznej, politycznej i

kulturowej.



młodym ludziom pochodzącym z warstw

nieuprzywilejowanych, z reguły upośledzonych ekonomicznie i

pozbawionych zaplecza politycznego, wmawia się, że żyją w

społeczeństwie, którego instytucje ekonomiczne, społeczne i

polityczne funkcjonują bez zarzutu.



Podręczniki i inne materiały do nauki, z których korzystają

uczniowie są konstruowane przez klasę dominującą.



Szkoły nie pełnią funkcji neutralnych instytucji akademickich,

ale stanowią Instrument walki politycznej, ponieważ jednych

wynoszą do władzy, a innym blokują do niej dostęp.



zwolennicy teorii krytycznej dążą do zreformowania oświaty, w

wyniku których szkoły staną się ośrodkami demokracji

publicznej.

W swoim projekcie reform rzecznicy stawiają przed

nauczycielami następujące zadania:

Działanie na rzecz reformy oświaty, która pozwoli

nauczycielom na sprawowanie kontroli nad edukacją,

Współpraca z innymi nauczycielami na rzecz poprawy jakości

nauczania,

Nawiązywanie kontaktów z rodzicami uczniów, czyli członkami

lokalnej społeczności,

Prowadzenie z uczniami dyskusji, polegających na krytycznej

analizie zagadnień politycznych, gospodarczych i kulturalnych

dotyczących społeczeństwa,

Działanie na rzecz podziału władzy w szkołach, czyli

doprowadzenie do zmniejszenia roli administratorów w

formułowaniu polityki edukacyjnej i przeniesienia części ich

uprawnień na nauczycieli, uczniów i członków społeczności,

Przekonywanie, że szkoła nie może ignorować takich

problemów, jak narkomania, ciąża nastolatek, analfabetyzm,

niedożywienie i nierówny dostęp do opieki zdrowotnej.

Zwolennicy teorii krytycznej

:



domagają się takiego wychowania, które pielęgnuje

różnorodność kulturową oraz uwzględnia rozmaite style

uczenia się.



Są zwolennikami edukacji wielokulturowej i podkreślają, że

uczniowie powinni zaczynać naukę od zbadania swoich

korzeni oraz zapoznania się z doświadczeniami ich rodzin i

społeczności.



lansują koncepcje zróżnicowania kulturowego, która jest

sprzeczna głoszonym przez neokonserwatystów postulatem

oparcia programu nauczania na dorobku cywilizacji zachodniej.



twierdzą, ze uwzględnienie w programie nauczania dorobku

różnorodnych kultur oraz rozmaitych stylów uczenia się

przyczyni się do wzbogacania procesu kształcenia.

Program kształcenia można rozpatrywać w dwóch aspektach:



jako jawny program nauczania, wyszczególniający umiejętności

i treści przedmiotowe,



jako ukryty program nauczania, który w sposób niewidoczny

kształtuje się podstawy etyczne, poglądy i zachowania.

Jawny program nauczania wykorzystywany przez dominującą

mniejszość do utrwalania jej przywileje narzuca on wszystkim

uczniom służebną wobec tej grupy konstrukcję wiedzy.

W programie jawnym priorytet mają:



poznawanie przez uczniów ich historii, języka i

kultury,



analiza mechanizmów trwale obecnych w życiu

społeczeństwa, a zwłaszcza tych, które jednych

wynoszą do władzy, a drugim ograniczają do niej

dostęp.

Teorię krytyczną, która rozwinęła się na gruncie edukacyjnym

stosunkowo niedawno, łączy bliskie pokrewieństwo z:



1. pragmatyzmem i neopragmatyzmem,



2. rekonstrukcjonizmem społecznym

.

Idąc śladem pragmatystów, takich jak Peirce czy Dewey,

zwolennicy teorii krytycznej odrzucają uniwersalizm i

metafizykę idealistów i realistów.

Teoria krytyczna ma wielu przeciwników

atakujących ją z

pozycji filozoficznych, ideologicznych i edukacyjnych.

Filozofowie idealistyczny i realistyczny, a także teoretycy

esencjalizmu i perenializmu zarzucają teorii krytycznej, że nie

jest ani krytyką, ani nawet teorią.

Do ideologicznych przeciwników teorii krytycznej należą

miedzy innymi konserwatyści i neokonserwatyści.

Oskarżają oni rzeczników teorii krytycznej o to, że:



odrzucają dorobek zachodniej cywilizacji,



odcinają młodych ludzi od ich kulturowych korzeni,



lekceważą umiejętności generatywne potrzebne do

efektywnego funkcjonowania w zbiorowości,



wychowują niekompetentne społeczeństwo.

Teoria krytyczna

miała i ma duży wpływ na współczesne teorie

wychowania i edukacji.

Zwolennicy tego kierunku:



analizują instytucje i sytuacje edukacyjne,



uważają szkoły, program kształcenia, nauczanie i uczenie się

za instytucje i aktywności, które odgrywają ważną rolę
polityczną, ekonomiczną, społeczną i edukacyjną.



Gutek G. L.,

Filozofia dla pedagogów

, Gdańsk 2007.



Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005.