3

23lutego

cd. Teoria Habermasa.

Dojrzałość na poziomie konwencjonalnym rozumiana jest jako zaadaptowanie się do reguł ludów społecznych. Dojrzałość oznacza właściwie to, że potrafimy się poddać dyscyplinie. Dzięki temu jednostka uzyskuje zwrotną akceptację samej siebie. Czyli jeśli będziemy działać zgodnie z przepisami, to uzyskamy od innych akceptację. Zaspokojenie potrzeb pojmowane jest jako zależne od społecznie uznanych oczekiwań. Czyli odbywa się ono za pośrednictwem uznania ze strony najpierw rodziny, a potem innych grup społecznych. Na tym poziomie następuje uczenie się nowych ról i postrzega się innych jako anonimowych wykonawców ról, (np. rola nauczyciela nie wiąże się z panem Kowalskim). Tożsamość jednostki to tożsamość w roli. Chodzi o kompetencje uczestnictwa w rolach, tzn., że jednostka jest kompetentna w wykonywaniu swoich ról. Wyróżnia się tu granice między chęciami a obowiązkami.

Poziom trzeci - postkonwencjonalny. System norm i reguł społecznych nie jest rozumiany jako oczywisty. Człowiek na tym poziomie uważa, że normy i reguły muszą mieć swoją legitymizację, tzn. muszą być uzasadnione.

Stadium piąte to stadium orientacji na legalistyczną umowę społeczną. Czyli dobry czyn to czyn uznany za dobry na drodze porozumienia. To samo można powiedzieć o prawie. Też nie jest rozumiane, jako coś naturalnego. Prawo wynika z umowy, więc może być zmieniane.

Szóste stadium to stadium orientacji na uniwersalne wartości i zasady etyczne. To one mają uzasadniać konwencje społeczne itp. Jeśli stanowione prawo gwałci te zasady, to jednostka swoim działaniem zwraca się do owych zasad, kieruje się tymi zasadami. Regulatorem działania wtedy nie jest prawo, ale owe zasady. Te zasady rozumiane są tu jako uniwersalne i abstrakcyjne, (np. nie dekalog, ale imperatyw kategoryczny Kanta). Ponieważ Dekalog jest treściowo określony, a tu odwołujemy się do abstrakcyjnych zasad, dlatego chodziło mu o tego typu zasady. Mówi się tu o uniwersalnych zasadach sprawiedliwości, równości, wolności rozumianych jako równość wobec praw człowieka. Albo mówi się też o respektowaniu bytów ludzkich jako indywiduów. Te zasady są nie tylko ujmowane poznawczo, ale stanowią regulator konkretnych jednostkowych działań. Jednostka z tego poziomu kieruje się tu racjonalnością, dlatego postrzega zasady jako racjonalne i dlatego się im podporządkowuje. Na tym poziomie słuszność istniejących instytucji staje się problematyczna, to znaczy, że pewne instytucje nie są takie, jak być powinny. Prawo nie jest rozumiane jako wymagające szacunku samo przez się, tylko musi mieć swoją legitymizację w owych zasadach. Ten poziom to poziom autonomii i odpowiedzialności według Kohlberga, to tożsamość ego, czyli ja. Czyli tu jednostka rozumie zasady, według których działa i w sytuacjach konfliktowych odwołuje się do rozumu. Kohlberg uważał, że ten poziom postkonwencjonalny to postulat, bo mało kto znajduje się na tym poziomie. Jest to założona powinność rozwojowa.

Habermas nawiązując do tej teorii stwierdził, że na tym rozwój indywidualny nie powinien się kończyć, dlatego, że owe zasady i wartości z poziomu postkonwencjonalnego same wymagają uzasadnienia... One nie mogą być ostateczną instancją. Zdaniem Habermasa te zasady i wartości odnoszą się do potrzeb. Jeżeli ktoś takie wartości i zasady uznaje za uniwersalne, to za tym kryją się jego potrzeby. Wobec tego, Habermas dodaje jeszcze jedno stadium poziomu postkonwencjonalnego, w którym te zasady, a właściwie ich roszczenia do ważności mają zostać poddane dyskursowi. Nazwał to etyką mowy. Czyli chodzi mu o legitymizację owych zasad. Przedmiotem tego dyskursu powinna się stać sama interpretacja potrzeb; to, co każda jednostka sądzi, że pojmuje to, jako swoje potrzeby. Chodzi o to, by w tym dyskursie pokazać, że być może to, co jednostka uważa za jej własne interesy nie jest takie oczywiste. Chodzi więc o to, by uzyskać pewien dystans. Dyskurs ma prowadzić do porozumienia i zgody. Chodzi o to, byśmy się wzajemnie zgodzili, co dla kogo jest prawdziwym interesem. W tym dyskursie liczy się tylko silniejszy argument.

Żeby ten dyskurs mógł powstać, trzeba coś założyć. Habermas zakłada, iż podstawą możliwości takiego dyskursu komunikacyjnego jest to, co nazywa idealną sytuacją rozmowy. Chodzi o to, że w codziennym komunikowaniu się partnerzy rozmowy oczekują wzajemnie od siebie spełnienia 4 warunków. Ich przyjęcie jest wstępnym warunkiem udanej komunikacji. Te warunki odnoszą się do wypowiedzi.

Po pierwsze wypowiedź musi być zrozumiała. Jeżeli jest niezrozumiała może zostać otwarty dyskurs hermeneutyczny („co masz na myśli").

Po drugie wypowiedź musi być prawdziwa. Jeśli powątpiewa, może zapytać, czy to prawda.

Po trzecie wypowiedź ma być właściwa. Między mówiącymi istnieje zgoda, co do nastawienia normatywnego. Np. ojciec pyta studiującego syna, czy ma wszystko zaliczone, czy chodzi do biblioteki itd. Jeżeli syn uważa za oczywiste to zainteresowanie ojca jego życiem studenckim, to panuje zgoda, co do nastawienia normatywnego. Ale jeśli syn traktuje to, jako formę kontroli, to wycofuje się z dotychczasowej rozmowy o studiach i otwiera jak gdyby nową formę rozmowy, która zaczyna się od słów: „czy przyjechałeś po to, by mnie kontrolować?". I tą nową formę rozmowy Habermas nazwał dyskursem praktycznym. Syn nie akceptuje norm przyjętych przez ojca.... Interpretuje je jako ograniczanie swojej autonomii. Czyli z punktu widzenia syna te wypowiedzi ojca nie służą komunikacji, dlatego że brak jest wspólnego nastawienia normatywnego. Czyli brak jest zgody, co do tego, jakie zachowania wobec siebie uznaje się za właściwe.

Wtedy norma działania zostaje poddana w wątpliwość przez jedną ze stron dyskursu. Obie strony muszą przywrócić tą zakłóconą komunikację. Muszą sobie wyjaśnić, jakie normy powinny obowiązywać na przyszłość. Porozumienie ojca z synem jest możliwe, jeśli ojciec zrezygnuje z pozycji autorytarnej, a syn przyjmie postawę otwartą wobec argumentów ojca. Jeśli taki dyskurs się powiedzie, to obaj porozumieją się, co do tego, co będzie akceptowane, jako opiekuńczość, a co nieakceptowane i traktowane jako wtrącanie się w czyjeś sprawy. I tak znaleziona norma później już będzie milcząco zakładana w ich rozmowie.

Czwarty warunek to szczerość. Szczerość nie daje się wyjaśnić przez dyskurs. Można ją poznać tylko po konsekwentnym zachowaniu się mówiącego.

Biorąc to wszystko pod uwagę razem z dodanym przez Habermasa szczeblem, można powiedzieć, że taka uformowana tożsamość ego zakłada: 1 opanowanie określonego poziomu poznawczego, 2 opanowanie zdolności i umiejętności, czyli kompetencji komunikacyjnego działania oraz 3 zdolności wyrażania i uzasadniania potrzeb w społecznej komunikacji.

Jak się ma ta tożsamość z poziomu postkonwencjonalnego do tych samych w poprzednich. Są one przezwyciężane, a zarazem zachowane. Nie chodzi o to, żeby jednostka nie wypełniała już ról społecznych, ale, by się nie identyfikowała z rolą społeczną, żeby miała dystans do roli społecznej. Ten dystans musi pozwolić na zmianę przepisów roli społecznej. Przepisy tych ról poddaje się w wątpliwość i myśli się o możliwości zmiany przepisów roli społecznej. Ale ta zmiana wymaga porozumienia z innymi. Nie może tworzyć się samowolnie.

Więc człowiek dojrzały to człowiek autonomiczny i odpowiedzialny; jest kompetentny zarówno w zakresie mowy jak i działania; czyli jest zdolny do podbudowania racjonalną argumentacją swoich potrzeb i interesów; potrafi wyrazić swoje potrzeby; jest zdolny do wynegocjowania zasadności tych potrzeb; jest zdolny do działania w kierunku zmiany zastanej rzeczywistości. Świat wobec tego jest rozumiany jako zadany do tworzenia. Reguły, jakie nim rządzą podlegają ocenie i krytyce. Dopuszcza się zmianę tych reguł. Tu więc staje kwestia prawomocności świata, jego legitymizacji. Świat nie jest czymś naturalnym, tylko jego ... musi mieć pewne uzasadnienie. Uznaje się tu świat zasadniczo otwarty na przyszłe stany i procesy stawania się. Ta otwartość obejmuje też nowe zasady, według których te procesy będą przebiegać. Ale wszystko ma się odbywać w komunikacji z innymi. Wynika z tego, że dojrzała osobowość to taka, która jest zdolna do sprzeciwu i krytyki tych działań, które są jedynie dopuszczanymi działaniami w świecie. Zatem konieczne jest posiadanie zdolności do wejścia w konflikt, ale to trzeba umieć, czyli trzeba być kompetentnym w argumentacji.

Do tej teorii triady Kohlberga-Habermasa nawiązała pedagogika krytyczna. Operuje ona szerokim pojęciem edukacji. Mówi się, że edukacja to ogół instytucji, procesów i praktyk sprzyjających rozwojowi. Istotne zwłaszcza jest tu pojęcie instytucji. Ale jeśli mówimy ogół instytucji, to funkcje edukacyjne pełni nie tylko rodzina i szkoła, ale całość instytucji społecznych i politycznych (Kościół, parlament). Zadaniem pedagogiki krytycznej jest ujawnianie blokad i barier, które uniemożliwiają przejście całej logiki rozwojowej. Czyli jej zadaniem jest pokazanie, co blokuje przejście z jednego poziomu na drugi. Szuka się tego w instytucjach (np. szkoła, rodzina itd.).

Pedagogika krytyczna nawiązuje też do teorii komunikacji. Trzeba tu zadać pytanie (pedagogiki krytycznej), kiedy nastąpi udany proces komunikacyjny? U Habermasa muszą być spełnione te idealne warunki rozmowy. Natomiast jeden z polskich pedagogów, Lech Witkowski, powiada, że to za mało. I żeby proces komunikacyjny był udany, musi istnieć szczególna relacja między stronami tego procesu. Tę szczególną relację określa jako spełnienie zasady minimum autorytetu komunikacyjnego. Polega ona na tym, że stronie komunikacyjnej przypisuje się zdolność do przedłożenia akceptowanych racji. Czyli chodzi o to, że w rozmowie z kimś innym bierzemy pod uwagę to, co on chce nam powiedzieć. I tylko pod tym warunkiem (istnienia zasady minimum autorytetu komunikacyjnego) może istnieć gotowość do znaczącej interakcji, tzn. do wysłuchania, uwzględnienia tych wszystkich treści, jakie przedkłada nam nadawca.

Co się dzieje, gdy ta zasada minimum autorytetu komunikacyjnego jest nie spełniona, czyli wtedy, gdy odbiorca z góry odrzuca nadawcę? Np. nauczyciel i uczeń. Przejawia się to w tym, że mimo, iż intencja nauczyciela jest szczera, to uczeń nie wierzy (intencja jest niewiarygodna dla ucznia). To wszystko, co komunikuje nauczyciel jest prawdziwe, ale uczeń tego tak nie traktuje. Nawet tego nie weryfikuje. Z góry nastawia się na to, że nauczyciel mówi nieprawdę. Kod słowny może być czytelny, ale nie jest traktowany ze zrozumieniem. Przy tym wszystkim normy i wartości nauczyciela są podzielane przez ucznia. Czyli mają to same nastawienie normatywne. Wtedy następuje zjawisko wypierania tych wartości, które się reprezentuje. Uczeń wypiera własne wartości, dlatego, że są podzielane przez nauczyciela, a on tego nauczyciela z góry odrzucił. Wtedy pojawia się postawa cynizmu wobec zasad i wartości uznanych za własne. To, co z nich pozostało przejawia się na coraz mniejszym polu aktywności. Powstaje wtedy groźba skłonności do takich zachowań, które są społecznie negowane i aż do takich zachowań, które są agresywne, a nawet brutalne. To oznacza, że uczeń może być zepchnięty na najniższy poziom rozwoju, czyli do tożsamości naturalnej.

To niespełnienie tej zasady minimum autorytetu komunikacyjnego może się generalizować na całość relacji interpersonalnych. Będzie się także kontestować instytucje, które prezentują takie normy i reguły. Pojawia się postawa buntownicza, agresywna wobec wszystkiego, co jest społecznie uznane i cenione. (To była tożsamość negatywna).

Rozszczepienie tożsamości. Następuje wtedy, kiedy mamy do czynienia z niezgodnością między aksjologicznym kontekstem, w jakim jednostka jest wychowana, a społecznym kontekstem normatywnym. A więc mamy z jednej strony kontekst kulturowy, a z drugiej sprzeczny z nim kontekst społeczny. Np. Człowiek dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb kieruje się prawdomównością, uczciwością, odwagą krytyki, nie zgadza się na dostrzegane zło (kontekst aksjologiczny). Równolegle z tym społeczne reguły działania wymagają czegoś wręcz przeciwnego. Nie tylko nie dopuszczają krytyki, ale wymagają pochlebstwa, służalczości, kłamstwa (społeczny kontekst normatywny). Mamy więc sytuację niespójną. I człowiek, który chce zaspokoić swoją potrzebę znajduje się w sytuacji między strukturą kulturową a strukturą społeczną. Struktura kulturowa wymaga takich działań, których zabrania struktura społeczna. Gdy ta niespójna sytuacja staje się stałym układem odniesienia, tzn. takim, w którym występują te dwa odmienne systemy racjonalności, następuje rozszczepienie tożsamości. Jednostka funkcjonuje w dwóch planach. W zależności od sytuacji albo prezentuje się jako osadzona w kontekście kulturowym albo jako osadzona w kontekście społecznym. To rozszczepienie staje się nową całością. Czyli tu człowiek nie traci poczucia tożsamości. Ale to poczucie nie jest wynikiem rzeczywistej spójności własnych zachowań, ale wynika ze stałości przejrzystości warunków (bo mamy te dwa konteksty i wiadomo, który od nas czego wymaga). Czyli mimo, że sytuacja jest niespójna, to dzięki temu, że ta niespójność jest stała, stwarza jednostce poczucie spójności. Czyli człowiek przystosowuje się do tej niespójności.