4.

2 marca

Cd. Teoria Habermasa.

Dwa konteksty normatywne (kulturowy i społeczny) są sprzeczne. Człowiek adaptuje się do tej sytuacji i nie ma poczucia braku tożsamości. Może być taka sytuacja, że jednostka odczuwa te 2 sprzeczne ze sobą konteksty normatywne jako coś, do czego nie może się zaadoptować. To może prowadzić nawet do neurotycznego poczucia braku sensu działania. Dla takiego człowieka przestaje mieć sens zarówno działanie na rzecz kontekstu kulturowego jak i społecznego. To prowadzi do coraz większego poczucia niespójności. Działania są wtedy sterowane sytuacyjnie.

Z punktu widzenia socjalizacji gorsze jest rozszczepienie niż rozchwianie tożsamości. Ponieważ w rozszczepieniu człowiek się adaptuje do schizofrenicznej sytuacji; nie ma szansy na zmianę. Przy rozchwianiu istnieje jakaś szansa, bo jest niezgoda na to; człowiek może sam próbować zmierzać do zmiany struktury społecznej.

Pedagogika krytyczna kładzie nacisk na komunikację oraz tożsamość. Pedagogowie krytyczni uważają, że tożsamość jednostki jest zależna od tożsamości instytucji, w jakiej ona uczestniczy. Czyli trzeba zadać pytanie, na którym poziomie triady rozwojowej znajdują się określone instytucje tj.: dom, szkoła. Uważa się, że to właśnie takie instytucje blokują lub umożliwiają przejście tych poziomów z teorii Kohlberga-Habermasa.

Niektórzy z polskich pedagogów krytycznych dalej nawiązują do teorii Kohlberga-Habermasa i wszędzie starają się widzieć blokady rozwojowe. Inni zafascynowani są amerykańską pedagogiką postmodernizmu, która jest następnym etapem pedagogiki krytycznej. Pojawiają się tu takie pojęcia jak: decentracja, ambiwalencja. Kładzie się w niej nacisk na różnice. Poza tym kładzie się nacisk na to, co dotąd w kulturze było na peryferiach, bo teraz przechodzi do centrum; tzn. zaczyna się to wartościować dodatnio to, co kiedyś było pomijane.

Habermas zakłada, że rozwój indywidualny jest skróconym rozwojem społecznym. Na jakim poziomie triady rozwojowej jest nasze społeczeństwo? Nasze społeczeństwo nie osiągnęło jeszcze poziomu konwencjonalnego. Jest jeszcze na poziomie przedkonwencjonalnym. Cechuje go: wzajemność świadczeń (coś za coś), nie przestrzeganie prawa, łamanie konwencji. Pedagogika krytyczna działa w tym kierunku, żeby jednostka była na poziomie postkonwencjonalnym. Ale nie można przeskakiwać poziomów. Więc te zabiegi nie są adekwatne do tego, co dzieje się w strukturze społecznej. Po drugie, gdyby przyjąć tą tezę, że rozwój indywidualny jest skróconym powtórzeniem rozwoju społecznego w historii, to trzeba by powiedzieć, że takie społeczeństwo jak grecka polis było na jakimś wcześniejszym etapie rozwoju niż nasz. A przecież tak nie jest. Każde społeczeństwo jest dorosłe; różnią nas tylko warunki cywilizacyjne. W każdym społeczeństwie rządzą starsi.

Habermas kładzie nacisk na racjonalność. Chodzi mu o to, by kierować się rozumem, ponieważ może uchronić nas od nieszczęść cywilizacyjnych, z jakimi mamy ciągle do czynienia. Czy tym rozumem jest obdarzona tylko nauka? Być może jest tak, że ta racjonalność właściwa nauce przyczynia się do nieszczęść, których ludzie doświadczają. Bo wiadomo, że technika będąca zastosowaniem nauki prowadzi do wielu dobrych rezultatów, ale przynosi też wiele zagrożeń.

Habermas nie zauważa tego, że ludzka wspólnota już jest. On chciał ją dopiero wytworzyć. Ma być stworzona dzięki teorii socjologicznej. A przecież wspólnota już jest, bo się komunikujemy. Chce ją tworzyć przez nauki krytyczne. Mają one na celu emancypację człowieka z wszelkiego rodzaju zniewoleń. Habermas rości sobie pretensję do opracowania pewnej techniki argumentacyjnej, techniki prowadzenia racjonalnego dyskursu. Dzięki temu będzie możliwa zmiana społeczna. Mimo, że teoretycznie odróżnia technikę od praktyki, to chce praktykę organizować według reguł technicznych. Więc teoria kompetencji społecznej staje się inżynierią społeczną. To oznacza, że Habermas chce technicznie wytworzyć społeczeństwo nowoczesne. Jest to niemożliwe. Społeczeństwo dzieje się; jest to proces samorealizacji; ludzie się sami organizują. Tak więc Habermas robi to, z czym sam walczy. Tzn. walczy z przemocą, ze zniewoleniem, ale sam stosuje własną przemoc; jest to przemoc silniejszego argumentu. Ten silniejszy argument staje się elementem przemocy. Więc emancypacja staje się inżynierią społeczną. Inżynier to ten, który podporządkowuje sobie rzeczywistość; panuje nad nią. W ten sposób można powiedzieć, że Habermas staje się socjologiem-ekspertem, który poucza nas o tym, jak mamy urzeczywistnić doskonały ład społeczny.. Każdemu z nas właściwy jest „rozum polityczny". Habermas chce go zastąpić kompetencją ekspertów. Bo oni są kompetentni i oni wytworzą doskonałe społeczeństwo. W ten sposób zdejmują z nas odpowiedzialność za nasze wspólne życie. Zakłada się, że ten rozum socjologiczny jest wyższym czy lepszym rozumem niż ten, który jest właściwy każdemu z nas. Z jednej strony można powiedzieć, że ten język komunikacji Habermasa, (który jest językiem techniki) jest odbiciem rzeczywistości, w której żyjemy. Bo jest to niczym nie uzasadniona wiara w to, że z ludzkiego działania i myślenia można wyeliminować wszelkie założenia, z których nie zawsze sobie zdajemy sprawę (przedsądy u Gadamera). Nie można wyeliminować emocjonalnych motywacji ludzkich działań. Człowiek jest nie tylko chodzącą racjonalnością. Habermas walcząc z przedsądami sam tym przedsądom nieświadomie ulega. Stają się one założeniem jego teorii. Głównie chodzi o jeden przedsąd oświeceniowy taki, że jest to wiara w możliwość pozbycia się wszelkich przedsądów.

Habermas odwołuje się do hermeneutyki, kiedy mówi o interesie praktycznym. Hermeneutyka nie jest nauką reguł potrzebnych do działania społecznego, jest namysłem nad wiedzą praktyczną. Kiedy Arystoteles zastanawiał się nad strukturą działania etycznego, to nie po to, by wszyscy zaczęli działać etycznie, ale chciał pokazać, co się dzieje wtedy, gdy etycznie działamy. W tym znaczeniu hermeneutyka jest bardziej wiedzą krytyczną niż wytwórczą. Bo Habermas uważa, że jego teoria jest teorią krytyczną, podczas gdy jest to wiedza wytwórcza (technika). Krytyka rzeczywistości (w sensie namysłu nad nią) to właśnie hermeneutyka. Różnica pomiędzy hermeneutyką a teorią komunikacji Habermasa polega także na tym, że hermeneutyka nie rości sobie pretensji do zbawiania ludzkości. Czyli hermeneutyka nie chce zastąpić powszechnej mądrości praktycznej, która jest swoistym rozumem politycznym, który jest właściwy każdemu. Habermas zakłada też koniec historii. Bo jeśli mówi o emancypacji, to powiada tak, że kiedyś, jeśli będziemy przestrzegać tych reguł idealnej rozmowy i opracuje się taką teorię komunikacji, to wtedy nie będzie się od czego emancypować; społeczeństwo będzie racjonalną rządzącą. Emancypacja jednak dzieje się ciągle. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkich przymusów, jakim będziemy podlegać. Wiele z nich jest poza nami, ale pojawiło się nowe zagrożenie (np. biurokracja). Złudzeniem jest, że jakakolwiek nauka może nas od tego uwolnić.

Habermas jest owładnięty krytyką ideologii (po Marksie). Jest on przedstawicielem drugiego pokolenia szkoły Frankfurtskiej. Marks pokazywał, że nasze myślenie jest fałszywe, bo jest ideologiczne. Nie bierze pod uwagę tego, że współczesne społeczeństwa działają w określonych warunkach ekonomicznych. Tu zamiast etyki ideologii istotniejszą sprawą jest równowaga, jaka powinna zachodzić między tzw. rozumem ekonomicznym a społecznym. Jeśli rozum społeczny przeważa nad ekonomicznym, to występuje państwo opiekuńcze, które nie wytrzymuje długo i musi się skończyć. Kiedy rozum ekonomiczny przeważa nad społecznym, to mamy do czynienia z wytwarzaniem potrzeb. Czyli system nie tyle jest nastawiony na zaspakajanie potrzeb, ile na wyzwalanie nowych. Jeżeli właśnie jest tak, to w tym kontekście powinno pojawić się pytanie o dobro. Ale nie ma specjalnej nauki o dobru. Pytanie o dobro jest kwestią polityczną. To kwestia politycznie wyrażonej zgody ludzi żyjących pod jakimś prawodawstwem na to prawodawstwo. To jest ta konieczna mądrość praktyczna. Ale nie sprowadza się ona do pojęcia: autonomii, wolności, podmiotowości pojedynczych ludzi. Bo nie jest to kwestia, którą można ujmować w kategoriach kompetencji.

To wszystko, co dotąd było mówione od początku zostało wyprowadzone ze starożytnego słowa „paidagogia". Z niego powstała dzisiejsza pedagogika.. rozumiana jako nauka o wychowaniu. Nie ma jednak jednej nauki; są różnice zdań, dlatego dziś mówi się o naukach pedagogicznych lub pedagogiach albo też dyskursach. W Grecji istniało jeszcze inne słowo „paideia". W nim zawiera się pytanie o sens życia. Sens życia każdego nie może być przedmiotem wiedzy naukowej. Paideia oznaczało grecki ideał człowieka, czyli jak osiągnąć ideał przez kształtowanie, które zmierza do osiągnięcia najwyższych celów. Czyli wychowanie miało być procesem podobnym do budowania. Gadamer określa paideię jako to wszystko, co nie należy do konieczności życiowych, czyli to, co dotyczy jakości życia (w sensie duchowym). Czyli to, co Grecy określali słowem „kalon" - piękno. Pojęcie piękna było uniwersalnym pojęciem metafizycznym. Nie było ograniczone do sfery estetyki. To pojęcie piękna daje się zauważyć wtedy, gdy mówimy np. sztuki piękne. Słowo „piękne" odróżnia tu te sztuki od sztuk użytkowych. Podobnie jest, gdy mówi się literatura piękna i piękne obyczaje. Rzeczy to takie, co do których nie można zapytać, do jakiego celu służą. Są one pożądane ze względu na nie same. W starożytności o pięknych obyczajach mówiono w znaczeniu dobrych obyczajów. Piękno ściśle wiąże się z dobrem, czyli agathos. W filozofii Platona idea dobra i piękna przekracza wszystko to, co jest dobrem i pięknem pod jakimś względem. Bo to jest coś wyżej. To piękno i dobro samo w sobie ukazuje się jako byt ponad wszelkim bytem. Czyli porządek bytu, który jest zorientowany na jedno dobro pokrywa się z porządkiem piękna. Czyli mamy ścisły związek piękna z ideą teleologicznego (celowościowego) porządku bytu. Podstawą tego związku między pięknem a celowościowym porządkiem jest pitagorejsko-platońskie pojęcie miary. Platon określa piękno przez miarę, odpowiedniość, proporcjonalność. Więc pewien ład, symetria. Arystoteles nazywa formami piękna: porządek, symetrię, wyrazistość i odnajduje ją przede wszystkim w matematyce. Była uważana za najdoskonalszą z nauk, bo odpowiadał jej najdoskonalszy byt - czystorozumowy.

Dla Greków istniał ścisły związek między matematycznymi porządkami i porządkiem niebios. Więc ta symetria to coś decydującego, co warunkuje, że coś jest piękne. Piękno jest zarazem czymś, co świeci; więc jest jasne. Przez to jest ewidentnie prawdziwe, bo się ukazuje, widać je. W ten sposób w starożytnej Grecji istniał ten ścisły związek między pięknem, dobrem i prawdą.