Kwasy tłuszczowe, lipidy proste i złożone
Maria Pioruńska-Stolzmann
KWASY TŁUSZCZOWE, LIPIDY PROSTE I ZŁOŻONE
1.
STRUKTURA I KLASYFIKACJA LIPIDÓW
Termin
lipidy
(tłuszczowce)
obejmuje
zarówno
kwasy
tłuszczowe
jak
i pochodne izoprenu, do których zaliczane są steroidy, witaminy, itp.
Lipidy
są
heterogenną
grupą
związków
organicznych
rozpuszczalnych
w niepolarnych rozpuszczalnikach, takich jak chloroform, eter, benzen. Związki te
charakteryzują się znikomą rozpuszczalnością w wodzie, wynikającą z apolarnej struktury
cząsteczki. Strukturę lipidu można przedstawić schematycznie jako polarną hydrofilową
„głowę” połączoną z wyraźnie niepolarnym węglowodorowym „ogonem” (ryc. 1.).
Występowanie regionów hydrofilowego i hydrofobowego w tej samej cząsteczce nazywa się
amfipatycznością
Polarna
głowa
Część
hydrofilowa
Część
hydrofobowa
Ryc. 1. Struktura cząsteczki lipidu
Taka
struktura
cząsteczki
jest
przyczyną
specyficznego
zachowania
się
lipidów w środowisku wodnym, w którym wykazują tendencję do tworzenia miceli. Micele są
względnie małymi sferycznymi strukturami utworzonymi w ten sposób, że węglowodorowe
hydrofobowe „ogony” gromadzą się wewnątrz struktury, a ich hydrofilowe „głowy” mają
kontakt z otaczającą wodą. Micelę może tworzyć pojedyncza lub podwójna warstwa lipidów
(ryc. 2.).
Ryc. 2. Micela utworzona z pojedynczej warstwy lipidów amfipatycznych
N
ie
p
o
la
rn
y
o
g
o
n
Lipidy mogą być klasyfikowane w różny sposób. Zgodnie ze współczesną terminologią
zaproponowaną przez Bloora wyróżnia się następujące grupy lipidów:
1. Lipidy proste: estry wyższych kwasów tłuszczowych i alkoholi.
1.1.
Tłuszcze
właściwe
(triacyloglicerole):
estry
wyższych
kwasów
tłuszczowych i glicerolu.
1.2.
Woski:
estry
wyższych
kwasów
tłuszczowych
i
wyższych
alkoholi
jednowodorotlenowych.
2.
Lipidy
złożone:
estry
wyższych
kwasów
tłuszczowych
zawierające
oprócz alkoholu dodatkowe składniki.
2.1.
Fosfolipidy:
lipidy
zawierające
oprócz
kwasów
tłuszczowych
i
gli-
cerolu
lub
sfingozyny,
resztę
kwasu
fosforowego,
zasadę
azo-
tową lub inne składniki, np. aminokwas (seryna, treonina), inozy tol.
2.1.1. Glicerofosfolipidy: pochodne kwasu glicerofosforowego, posiadające przynajmniej
jedną O-acylową lub O-alkilową grupę związaną z glicerolem.
2.1.2. Sfingofosfolipidy: pochodne 1-fosfoceramidu.
2.2.
Glikolipidy
(glikosfingolipidy):
połączenia
kwasów
tłuszczowych
(często
o
24
atomach
węgla)
ze
sfingozyną
i
węglowodanami
(galaktoza i glukoza), lecz nie zawierające kwasu fosforowego.
2.3. Inne lipidy złożone takie jak sulfolipidy i aminolipidy. Do tej gru-
py zaliczane są także lipoproteiny.
3.
Prekursory
i
pochodne
lipidów:
substancje
powstające
w
wyniku
hy-
drolizy
wymienionych
wyżej
grup
lipidów,
w
tym
kwasy
tłuszczowe,
glicerol,
alkohole
inne
niż
glicerol
i
sterole,
aldehydy
tłuszczowe,
ciała
ketonowe, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, hormony.
Klasyfikacja lipidów zgodnie z ich budową przedstawiona jest na ryc. 3.
LIPIDY
Ceramidy
Cerebrozydy
Fosfatydylo
etanolamina
Fosfatydylo
seryna
Fosfolipidy
Fosfadydylo
cholina
Inne
fosfolipidy
Gangliozydy
Glikosfingolipidy
Inne gliko
sfingolipidy
Kwasy tłuszczowe
Steroidy
Witaminy rozp.w lipidach
Terpeny
Eikozanoidy
Triacyloglicerole
Woski
Sfingolipidy
Fosfatydy
Glicerofosfolipidy
Plazmalogeny
Sfingomieliny
Izoprenoidy
Fosfatydylo
inozytol
Ryc. 3. Klasyfikacja lipidów zgodnie z ich budową.
Inny sposób klasyfikacji lipidów oparty jest na ich zdolności do hydrolizy alkalicznej
(zmydlania). Lipidy, które ulegają hydrolizie alkalicznej nazywane są lipidami
zmydlającymi się, a te które nie ulegają tej reakcji to lipidy niezmydlające się.
2. KWASY TŁUSZCZOWE
Kwasy
tłuszczowe
występujące
w
lipidach
naturalnych
są
to
nasycone
lub nienasycone alifatyczne kwasy jednokarboksylowe, przeważnie o nierozgałęzionym
łańcuchu i parzystej liczbie atomów węgla w cząsteczce. W zależności od liczby atomów
węgla w łańcuchu węglowodorowym kwasy dzielimy na:
•
krótkołańcuchowe, od C2 do C4, np. kwas masłowy,
•
ś
redniołańcuchowe, od C6 do C14, np. kwas laurynowy, mirystynowy,
•
długołańcuchowe, zawierajace powyżej 16 atomów wegla, np. kwas palmitynowy i
stearynowy.
Niższe kwasy tłuszczowe rozpuszczają się w wodzie, zaś począwszy od 12 atomów węgla w
cząsteczce są już prawie nierozpuszczalne w wodzie. Właściwość ta wiąże się z liczbą grup
hydrofobowych (-CH
3,
-CH
2
-) przypadających na jedną grupę hydrofilową (-COOH). Kwasy
tłuszczowe są słabymi kwasami o wartości pK
a
około 4,5; w pH fizjologicznym ulegają
częściowej dysocjacji:
RCOOH
←
←
←
←
→
→
→
→
RCOO
-
+ H
+
pK
a
=4,5
Zdolność odszczepiania protonu przez kwasy determinuje ich zachowanie. Zdysocjowana
grupa karboksylowa o ujemnym ładunku nadaje kwasom charakter hydrofilowy i ułatwia
rozpuszczanie w wodzie. Jednoczesna obecność w cząsteczce długiego łańcucha
węglowodorowego o charakterze hydrofobowym powoduje, że kwasy tłuszczowe zachowują
się w kontakcie z wodą jak typowe substancje amfipatyczne.
W zależności od liczby wiązań podwójnych w cząsteczce rozróżnia się:
•
nasycone kwasy tłuszczowe (saturated fatty acids, SFA),
•
jednonienasycone (monounsaturated fatty acids, MUFA),
•
wielonienasycone (polyunsaturated fatty acids, PUFA).
Nienasycone kwasy tłuszczowe występujące w organizmie człowieka dzielą sie na trzy
rodziny określane jako
ω
-3 (n-3),
ω
-6 (n-6) i
ω
-9 (n-9), w zależności od położenia pierwszego
wiązania podwójnego licząc od grupy metylowej. Strukturę nienasyconych kwasów
tłuszczowych obrazuje skrócony zapis cyfrowy, w którym pierwsza cyfra określa liczbę
atomów węgla w łańcuchu węglowodorowym, cyfra po dwukropku oznacza liczbę wiązań
podwójnych w łańcuchu, a cyfra po literze
ω
(n) określa pozycję pierwszego podwójnego
wiązania licząc od grupy metylowej. Dodatkowa numeracja po znaku ∆ określa położenie
wiązań podwójnych licząc od grupy karboksylowej, np. zapis C18:3,
ω
-3 (∆ 9,12,15) oznacza
kwas α-linolenowy.
NAZEWNICTWO KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
1 3 5 8 11 13 15 17
2 4 6 7 9 10 12 14 16 18
COOH
H
3
C
Koniec
ω
Koniec C
Nazewnictwo opisuje:
liczbę podwójnych
wiązań
pozycję pierwszego
wiązania podwójnego
w odniesieniu
do końca
ω
całkowitą liczbę
atomów węgla
18:2,
ω
ω
ω
ω
-6
:
,
Wszystkie nienasycone kwasy tłuszczowe, w łańcuchu których co najmniej jedno wiązanie
podwójne jest wiązaniem o konfiguracji trans, czyli atomy wodoru znajdują się po
przeciwnych stronach atomów węgli połączonych wiązaniem podwójnym, nazywane są
izomerami trans. W izomerach cis natomiast wszystkie wiązania podwójne mają konfigurację
cis, czyli atomy wodoru znajdują się po tej samej stronie atomów węgli połączonych
wiązaniem podwójnym. Łańcuch węglowodorowy izomerów cis jest lekko zgięty, natomiast
izomerów trans jest prosty, podobny do łańcucha nasyconych kwasów tłuszczowych.
KONFIGURACJA cis lub trans
PODWÓJNEGO WIĄZANIA W KWASIE TŁUSZCZOWYM
Wiązanie podwójne w konfiguracji cis
Wiązanie podwójne w konfiguracji trans
Wszystkie naturalnie występujące nienasycone kwasy tłuszczowe mają konfigurację cis.
Kwasy tłuszczowe trans powstają w wyniku utwardzania katalitycznego tłuszczów ciekłych,
procesu stosowanego przy produkcji artykułów spożywczych, takich jak np. margaryna, w
celu uzyskania tłuszczu o stałej konsystencji.
Komórki ssaków mogą wytwarzać tylko te nienasycone kwasy tłuszczowe, w których
wiązanie podwójne położone jest przy węglu 9 licząc od grupy metylowej. Główne
nienasycone kwasy tłuszczowe, w cząsteczce których wiązanie podwójne leży przy węglu 3
lub 6 (licząc od grupy metylowej), a więc kwas α-linolenowy (C18:3, n-3), kwas linolowy
(C18:2, n-6) oraz kwas arachidonowy (C20:4, n-6), nie mogą być syntetyzowane w
organizmie człowieka i muszą być dostarczone z pożywieniem. Ze względu na to, że pełnią
one w organizmie wiele ważnych funkcji nazwano je niezbędnymi nienasyconymi kwasami
tłuszczowymi (NNKT).
Kwasy tłuszczowe są ważnym źródłem energii dla organizmu, integralnym składnikiem
lipidów złożonych, ponadto są niezbędne jako prekursory do syntezy prostaglandyn i
leukotrienów. Kwasy tłuszczowe obecne w tłuszczach i olejach występują głównie w formie
zestryfikowanej, natomiast w surowicy krwi występują i transportowane są w formie
niezestryfikowanej jako wolne kwasy tłuszczowe (WKT).
3. LIPIDY PROSTE
3.1. Triacyloglicerole (triglicerydy)
Najprostszymi lipidami zbudowanymi z kwasów tłuszczowych są triacyloglicerole, zwane
także triglicerydami lub tłuszczami obojętnymi. Z chemicznego punktu widzenia
triacyloglicerole są to estry wyższych kwasów tłuszczowych (powyżej C
16
) i glicerolu.
Glicerol (propanotriol) może tworzyć wiązania estrowe z jedną, dwiema lub trzema resztami
kwasu tłuszczowego. Powstałe w ten sposób związki noszą nazwy: monoacylo-, diacylo- i
triacyloglicerole (MAG, DAG, TAG). Przykład triacyloglicerolu przestawia ryc. 4.
CH
2
-O-C-R
1
CH O-C-R
2
CH
2
-O-C-R
3
O
O
O
Ryc. 4. Triacyloglicerol (TAG)
Glicerol jest związkiem nieczynnym optycznie, ale gdy grupy –OH przy C1 i C3 zostają
podstawione różnymi resztami kwasów tłuszczowych, wtedy jego drugi atom węgla staje się
asymetryczny, a cała cząsteczka czynna optycznie. W celu oznaczenia pozycji reszty kwasu
tłuszczowego stosuje się system numeracji stereospecyficznej umieszczając przedrostek sn-
(stereospecific numbering) przed pierwszym członem określającym nazwę reszty
glicerolowej. Zgodnie z tym systemem atomy węgla w glicerolu numeruje się tak jak atomy
węgla w aldehydzie L-glicerynowym, (tj. z góry w dół), oznaczając je symbolami sn-1, sn-2,
sn-3. Triacyloglicerole zawierają na ogół dwa lub trzy różne kwasy (R
1
,R
2
,R
3
). Występujące
w przyrodzie tłuszcze stanowią z reguły mieszaniny różnych triacylogliceroli. Ponieważ
polarne grupy –OH glicerolu oraz –COOH kwasu tłuszczowego są połączone wiązaniem
estrowym,
triacyloglicerole
są
niepolarnymi,
hydrofobowymi
cząsteczkami,
nierozpuszczalnymi w wodzie.
W organizmie człowieka zapasy energii gromadzone są głównie w postaci triacylogliceroli i
magazynowane przede wszystkim w tkance tłuszczowej. Atomy węgla w triacyloglicerolach
są bardziej zredukowane niż w węglowodanach i dlatego w wyniku ich utlenienia uzyskuje
się ponad dwukrotnie więcej energii. Utlenienie 1g tłuszczu wyzwala około 38 kJ, podczas
gdy z tej samej masy węglowodanów lub białek otrzymuje się tylko około 17 kJ.
Triacyloglicerole pełnią także funkcje izolatorów mechanicznych i termicznych.
3.2. Hydroliza lipidów
Lipidy jako estry ulegają hydrolizie. Ogrzewanie triacylogliceroli (TAG) z NaOH lub KOH
prowadzi, w wyniku rozkładu wiązań estrowych, do otrzymania wolnego glicerolu i
mieszaniny mydeł zgodnie z reakcją:
CH
2
-O-C-R
1
CH O-C-R
2
CH
2
-O-C-R
3
O
O
O
CH
2
-OH
CH-OH
CH
2
-OH
+ 3NaOH
+
R
1
-C-ONa
R
2
-C-ONa
R
3
-C-ONa
O
O
O
TAG Glicerol Mieszanina mydeł
Proces
hydrolizy
w
ś
rodowisku
alkalicznym
nazywa
się
zmydlaniem,
a otrzymane sole kwasów tłuszczowych i mocnych zasad nieorganicznych noszą nazwę
mydeł. Mydła sodowe i potasowe są dobrze rozpuszczalne w wodzie, przy czym do produkcji
mydeł stałych stosuje się mydła sodowe, a do otrzymywania płynnych mydeł lub mazistych
wykorzystuje się mydła potasowe. Najistotniejszą cechą mydeł są ich właściwości piorące
wynikające ze zdolności obniżania napięcia powierzchniowego wody. Mydła wapniowe i
magnezowe są nierozpuszczalne w wodzie, dlatego też tzw. twarda woda, zawierająca
znaczne ilości jonów Ca
2+
i Mg
2+
, nie nadaje się do prania. Roztwór mydła może tworzyć
koloid hydrofilowy lub hydrofobowy w zależności od środowiska, w którym się znajduje. W
roztworze
wodnym
micele
mydła
są
uformowane
w
postaci
kuleczek,
do
wnętrza których zwrócone są rodniki hydrofobowe (węglowodorowe), a na zewnątrz
zgromadzone są polarne grupy –COO
-
. W roztworze wodnym grupy polarne, znajdujące się
na powierzchni miceli, ulegają hydratacji (uwodnieniu), w wyniku czego micele otaczają się
płaszczem wodnym. Po dodaniu do roztworu mydła substancji, które powodują odciąganie
wody, np. kryształków NaCl, cząsteczki wody zostają usunięte z powierzchni miceli, co
powoduje wytrącanie koloidu. Zjawisko to, nazywane wysoleniem koloidu, jest odwracalne,
a więc po usunięciu soli i dodaniu wody wytrącony koloid rozpuszcza się ponownie.
Obecnie jako środków piorących używa się związków, w których zjonizowana grupa
karboksylowa została zablokowana w reakcji z innymi grupami funkcyjnymi i nie może już
reagować z jonami Ca
2+
i Mg
2+
. Związki te noszą nazwę detergentów. Jeden z nich, Igepon
A, otrzymano w wyniku zablokowania grupy karboksylowej kwasu oleinowego w reakcji z 2-
hydroksyetanosulfonianem (kwas izotionowy, HO-CH
2
-CH
2
-SO
3
Na).
CH
3
(CH
2
)
7
-CH=CH-(CH
2
)
7
-C-O-(CH
2
)
2
-SO
3
Na
O
Igepon A
Igepon A łatwo ulega hydrolizie w środowisku alkalicznym i dlatego też w kolejnym
detergencie, Igeponie T, zablokowano grupę karboksylową tauryną (NH
2
-CH
2
-CH
2
-SO
3
Na),
Powstały związek jest lepszym detergentem, gdyż wiązanie amidowe jest trwalsze niż
estrowe.
CH
3
(CH
2
)
7
-CH=CH-(CH
2
)
7
-C-NH-CH
2
-CH
2
SO
3
Na
Igepon T
O
Detergenty rozpuszczone w wodzie ustawiają się hydrofilowymi końcami w kierunku fazy
wodnej, a hydrofobowymi łańcuchami węglowodorowymi w kierunku fazy niewodnej,
najczęściej tłuszczowej (brud). Zmniejszają tym samym napięcie powierzchniowe wody
umożliwiając proces prania.
3.3. Woski
Woski pod względem struktury i właściwości są podobne do acylogliceroli. Są to estry
wyższych
kwasów
tłuszczowych
i
długołańcuchowych
wyższych
alkoholi
jednowodorotlenowych (na ogół o tej samej liczbie atomów węgla w łańcuchu). Z alkoholi
wchodzących w skład wosków należy wymienić: alkohol cetylowy (C
16
), stearylowy (C
18
),
cerylowy (C
26
), mirycylowy (C
30
), melisylowy (C
31
) i oleinowy (C
18
) z jednym wiązaniem
podwójnym.
Woski występują zarówno w świecie roślinnym jak i zwierzęcym, spełniając przede
wszystkim
funkcję
ochronną.
Pokrywają
cienką
warstwą
liście i owoce chroniąc je przed wysychaniem, nasiąkaniem wodą, jak również przed
szkodliwym działaniem drobnoustrojów. Woski wydzielane przez gruczoły w skórze zwierząt
zapobiegają nadmiernemu parowaniu i chronią przed niekorzystnym wpływem czynników
atmosferycznych.
Do najważniejszych wosków zwierzęcych należy
wosk pszczeli, wydzielany przez pszczoły
podczas trawienia. Jest to mieszanina różnych wosków, z której wyizolowano kwas
palmitynowy, kwas cerotonowy CH
3
(CH
2
)
24
COOH i melisynowy CH
3
(CH
2
)
28
COOH oraz
alkohole zawierające w łańcuchu 30, 32 i 34 atomy węgla. Wosk wełny owczej zwany
lanoliną jest mieszaniną wosków i wolnych alkoholi. Występują tu alkohole o budowie
sterolowej - lanosterol i agnosterol. Lanolina jest stosowana do wyrobu kosmetyków i maści
leczniczych, wchłania bowiem duże ilości wody i jest dobrze absorbowana przez skórę.
Olbrot to wosk z czaszki wieloryba, zawiera głównie ester cetylowy kwasu palmitynowego:
CH
3
(CH
2
)
13
CH
2
-C-O-CH
2
(CH
2
)
14
CH
3
O
Palmitynian cetylowy
Ze stwardniałych tętnic człowieka oraz szpiku kostnego cieląt wyizolowano
alkohol
batylowy, połączenie eterowe alkoholu stearylowego z glicerolem. Woski wchodzą również
w skład
woskowiny (woszczyny) zewnętrznego przewodu słuchowego.
CH
2
-OH
CH-OH
CH
2
-O-CH
2
(CH
2
)
16
-CH
3
Alkohol batylowy
4. LIPIDY ZŁOŻONE
Lipidy złożone dzielą się na dwie główne grupy. Do pierwszej zaliczane są lipidy zawierające
kwas fosforowy, zwane
fosfolipidami. Do drugiej grupy należą lipidy nie zawierające kwasu
fosforowego, lecz mające charakterystyczny składnik cukrowy, np. galaktozę, zwane
galaktolipidami, lub glukozę, zwane glikolipidami.
4.1 Glicerofosfolipidy.
Zwane są także fosfoglicerydami, stanowią główny składnik lipidów błony komórkowej.
Zbudowane są z
sn-glicerolo-3-fosforanu, w którym atomy węgla C1 i C2 są zestryfikowane
kwasami tłuszczowymi, do C3 przyłączona jest reszta kwasu fosforowego, do której mogą
być podstawione różne grupy
(X).
O
H
2
C-O-C-R
1
O
R
2
-C-O-CH
O
H
2
C-O-P-OX
O
-
Kwas fosfatydowy
Przykłady glicerofosfolipidów zawierających różne grupy X przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Przykłady glicerofosfolipidów zawierających różne grupy X.
Glicerofosfolipid
Składnik X
Wzór X
Fosfatydylocholina
Cholina
-O-CH
2
-CH
2
-N
+
(CH
3
)
3
Fosfatydyloetanolamina
Etanolamina
-O-CH
2
-CH
2
-NH
2
Fosfatydyloseryna
Seryna
-O-CH
2
-CH-(NH
2
)-COOH
Fosfatydyloinozytol
Inozytol
-O-C
6
H
6
(OH)
5
Fosfatydyloglicerol
Glicerol
-O-CH
2
-CH(OH)-CH
2
OH
Glicerofosfolipidy są cząsteczkami amfipatycznymi, zawierającymi niepolarny alifatyczny
„ogon” i polarną fosforylo-X „głowę”. Długie łańcuchy reszt kwasów tłuszczowych nadają jej
charakter hydrofobowy, a reszta kwasu ortofosforowego (P) lub ufosforylowanej choliny,
etanolaminy, seryny lub inozytolu odpowiadają za charakter hydrofilowy.
C-O CH
2
C-O CH
O
CH
2
-O- P -Alkohol
Błona komórkowa
Hydrofobowe ogony
Polarna głowa
O
Jednym z ważniejszych fosfoglicerydów jest
dipalmitoilofosfatydylocholina, wchodząca w
skład surfaktantu płucnego, który zapobiega zapadaniu się pęcherzyków płucnych. Niedobór
surfaktantu w płucach niedonoszonych noworodków jest przyczyną
zespołu niewydolności
oddechowej (respiratory distress syndrome, RDS).
O
O
O
H
2
C-O-C-C
15
H
31
HC-O-C-C
15
H
31
H
2
C-O-P-O-CH
2
-CH
2
-N(CH
3
)
3
+
O
-
Dipalmitoilofosfatydylocholina
W
grupie
fosfoglicerydów
znajdują
się
związki
zawierające,
oprócz
estrowych, także innego rodzaju wiązania. Należą do nich
plazmalogeny, w cząsteczce
których występują reszty aldehydu, najczęściej palmitynowego lub stearynowego, połączone
wiązaniem eterowym z atomem węgla C1 glicerolu. Fosfoglicerydem o strukturze
plazmalogenu, wytwarzanym przez komórki krwi oraz inne tkanki, jest
czynnik aktywujący
płytki krwi (platelet-activating factor, PAF), zidentyfikowany jako 1-alkilo-2-acetylo-sn-
glicerolo-3-fosfocholina. Powoduje on agregację płytek krwi już w stężeniu 10
-11
mol/l, ma
także właściwości hipotensyjne i wrzodotwórcze.
O
H
2
C-O-CH
2
-(CH
2
)
16
-CH
3
H
2
C-O-P-O-CH
2
-CH
2
-N(CH
3
)
3
+
O
-
CH
3
-C-O-C-H O
Czynnik aktywujący płytki krwi (PAF)
Dla każdego wiązania obecnego w cząsteczce glicerofosfolipidu istnieją specyficzne enzymy
hydrolityczne –
fosfolipazy, katalizujące hydrolizę kolejnych wiązań estrowych (rycina 5):
•
fosfolipaza A
1
uwalnia kwas tłuszczowy z pozycji C1 w cząsteczce np.
fosfatydylocholiny i jest to najczęściej kwas nasycony,
•
fosfolipaza A
2
uwalnia nienasycony kwas tłuszczowy z pozycji C2 i w wyniku jej
działania powstaje
lizolecytyna,
•
fosfolipaza C katalizuje hydrolizę wiązania estrowego uwalniając diacyloglicerol
(DAG) i fosfocholinę,
•
fosfolipaza D katalizuje hydrolizę, w wyniku której powstaje kwas fosfatydowy i
cholina
CH
2
-O-C-R
1
R
2
-C-O-OH
H
2
C-O-P-O-CH
2
-CH
2
-N-CH
3
Kwas nasycony
Kwas nienasycony
Fosfolipaza A
1
Fosfolipaza C
Fosfolipaza A
2
Fosfolipaza D
CH
3
CH
3
O
O
O
-
O
+
Ryc. 5. Schemat działania fosfolipaz
W cząsteczce
kardiolipiny (difosfatydyloglicerol), wyizolowanej z mięśnia sercowego, dwie
reszty kwasu fosfatydowego są związane estrowo z glicerolem. Kardiolipina jest istotnym
fosfolipidem błon mitochondrialnych.
H
2
C-O-C-R
1
R
2
-C-O-CH
O
H
2
C-O-P-O-CH
2
-C-CH
2
-O-P-O-CH
2
O
-
O
-
H
OH
O
O
HC-O-C-R
3
CH
2
-O-C-R
4
O
O
O
Kardiolipina
4.2. Sfingolipidy
Zasadniczym składnikiem tej grupy związków jest długołańcuchowy aminoalkohol
sfingozyna, która powstaje w organizmie w wyniku dwuetapowej reakcji z palmitoiloCoA i
seryny. Posiada ona dwa asymetryczne atomy węgla (C2 i C3) i grupy nukleofilowe: dwie
hydroksylowe i jedną aminową.
CH
3
-(CH
2
)
12
-C=C-C C-CH
2
OH
H
OH NH
2
H
H
H
1
2
3
Sfingozyna (4-sfingenina)
(trans-1,3-dihydroksy-2-amino-4-octadeken)
Wśród sfingolipidów wyróżnia się:
•
sfingomieliny (należą do fosfolipidów),
•
cerebrozydy (należą do glikosfingolipidów),
•
gangliozydy (należą do glikosfingolipidów).
Sfingolipidy
Ceramidy
Sfingomieliny
(są fosfolipidami)
Cerebrozydy
Gangliozydy
Wszystkie trzy podklasy sfingolipidów są pochodnymi
ceramidu będącego N-acylopochodną
sfingozyny (połączenie sfingozyny i kwasu tłuszczowego),
ale różnią się polarnymi głowami,
przyłączonymi do grupy -OH przy C1 (rycina).
CH
3
-(CH
2
)
12
-CH=CH-C-C-CH
2
-OH
NH
C=O
CH
2
R
HO
H
H
Ceramid
Sfingomieliny są pochodnymi ceramidu 1-fosfocholiny i podstawowymi składnikami
osłonek mielinowych włókien nerwowych. Nazwa sfingomielin pochodzi od greckiego słowa
sphingenin
(wiązać) i myelos (rdzeń). W skład sfingomielin wchodzą obok sfingozyny
przyłączone do niej wiązaniem amidowym kwasy tłuszczowe oraz kwas ortofosforowy
połączony wiązaniem estrowym z węglem C1 sfingozyny i mający z drugiej strony
przyłączoną np. cholinę lub etanoloaminę.
Sfingomieliny tkanki nerwowej zawierają najczęściej acyl kwasu stearynowego,
sfingomieliny wątroby – acyl kwasu palmitynowego, stearynowego lub lignocerynowego.
CH
3
-(CH
2
)
12
-CH=CH-C-C-CH
2
-O P-O
-
NH
C=O
(CH
2
)
20
CH
3
N(CH
3
)
3
CH
2
CH
2
O
O
HO
H
H
+
Sfingomielina
Glikosfingolipidy są pochodnymi sfingozyny, które nie zawierają kwasu fosforowego (nie są
fosfolipidami). Zbudowane są z ceramidu oraz reszty glukozy lub galaktozy przyłączonej
wiązaniem O-glikozydowym. Rozróżniamy wśród nich:
•
cerebrozydy,
•
gangliozydy.
Cerebrozydy są glikosfingolipidami o jednej reszcie cukrowej (monoglikozyloceramid). W
zależności od rodzaju występujących w cerebrozydach, głównie w tkance nerwowej
mózgowia, reszt acylowych wyróżniamy wśród nich:
Cerebrozyd Acyl kwasu (R) Wzór kwasu
Cerebron cerebronowy CH
3
(CH
2
)
21
CH(OH)COOH
Kerazon lignocerynowy CH
3
(CH
2
)
22
COOH
Nerwon nerwonowy CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
13
COOH
Oksynerwon oksynerwonowy
CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
12
CH(OH)COOH
O
CH
3
-(CH
2
)
12
-CH=CH-C-C-CH
2
-O
NH
C=O
CH
2
R
HO
H
H
OH
OH
HO
CH
2
OH
1
2
3
4
5
6
Glikocerebrozyd
Gangliozydy są najbardziej złożoną klasą glikosfingolipidów zawierającą bardzo duże
polarne głowy zbudowane z wielu jednostek cukrowych. Jedną z kończących reszt cukrowych
gangliozydów jest ujemnie naładowany, w środowisku o pH 7,
kwas N-acetyloneuraminowy
zwany także
kwasem sjalowym.
Gangliozydy stanowią około 6% lipidów substancji szarej mózgu ludzkiego i mają istotne
fizjologiczne i kliniczne znaczenie. Ich złożone węglowodanowe głowy, które wystają ponad
powierzchnię błony komórkowej, działają jako specyficzne receptory dla różnych cząsteczek.
Istnieją także dowody na to, że gangliozydy są swoistymi determinantami rozpoznania
międzykomórkowego, tak więc odgrywają ważną rolę we wzroście komórek i różnicowaniu
tkanek.
ceramid
Gal
Gal NAc
Glc
NANA
ββββ
1,4
ββββ
1,4
ββββ
1,3
Gal
α
αα
α
2,3
Glikosfingolipid GM
2
W różnych tkankach stwierdzono występowanie podobnych do cerebrozydów związków
zwanych
sulfatydami, w skład których, obok sfingozyny i kwasu tłuszczowego, wchodzą
monosacharydy (glukoza, galaktoza, aminogalaktoza) i kwas sjalowy. Sulfatydy posiadają
ponadto w cząsteczce resztę kwasu siarkowego związaną z węglem C6 lub C3 galaktozy.
W syntezie tych związków bierze udział aktywny siarczan (PAPS).
Pytania
1.
Wyjaśnij
różnice
w
budowie
i
funkcji
między
triacyloglicerolami
i fosfolipidami.
2.
Przedstaw wzór kwasu fosfatydowego i omów jego znaczenie.
3.
Przedstaw budowę 1-palmitoilo-2-stearoilo-3-oleiloglicerolu i zaznacz miejsca działania
lipazy.
4.
Przedstaw wzory trzech lipidów złożonych zawierających resztę kwasu fosforowego.
5.
Przedstaw
wzory
trzech
lipidów
złożonych
opartych
na
sfingozynie
i nie zawierających reszty kwasu fosforowego.
6.
Przedstaw budowę kardiolipiny i sfingomieliny.
7.
Przy pomocy odpowiednich wzorów wyjaśnij różnice między lecytyną i cerebrozydem.
8.
Przedstaw wzór czynnika aktywującego płytki krwi (PAF) i dipalmitoilolecytyny oraz
omów ich znaczenie.
9.
Na przykładzie fosfatydylocholiny przedstaw działanie różnych fosfolipaz i nazwij
powstałe produkty.
10.
Przedstaw
budowę
cerebrozydu
oraz
wzory
kwasu
lignocerynowego
i nerwonowego wchodzących w jego skład.
11.
Przedstaw wzór ceramidu i podaj nazwy dwóch grup lipidów złożonych, opartych na jego
budowie.
Literatura
1.
Murray R.K. D.K.Granner, P.A.Mayes, V.W.Rodwell, Biochemia Harpera, PZWL,
Warszawa, 1994
2.
Stryer L. Biochemia, PWN, Warszawa 1999