Picture Communication Symbols
(symbole PCS)
„Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas” ‐ powiedział Jean Chevalier. Dlatego nie powinniśmy przechodzić obojętnie obok czegoś, co
uszlachetnia człowieka, kszta łtuje jego wra żliwość, co jest na trwa łe zwi ązane z jego istnieniem i dostarcza mu niezwyk łych przeżyć. Symbole
towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Gromadziły je nie istniejące już kultury, wpisały się więc na trwałe w tradycję każdego narodu.
Istnieje na świecie wiele wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania si ę, opartych na znakach i symbolach komunikacyjnych, które
dają osobie z poważnymi zaburzeniami mowy możliwość porozumiewania się, takich jak:
l
System symboli jednoznacznych (przedmioty, ich miniatury lub fragmenty symbolizujące dany przedmiot),
l
Zdjęcia obrazki i rysunki (jak najbardziej konkretne),
l
Yerkes lexygramy ‐ symbole Yerkes`a,
l
PIC symbols ‐ Piktogram Ideogram Communication (ok. 400 rysunków, czarne kontury symboli na białym tle),
l
Piktogramy ‐ Pictogram system (białe kontury symboli na czarnym tle),
l
Rebus system (piktograficzne symbole reprezentujące całe wyrazy lub ich części. Na rebusie może być umieszczony symbol przedmiotu, jego
nazwa lub część wyrazu, np. sekwencja fonemów albo sylab. Mogą być również użyte znaki manualne (daktylograficzne), np. w celu dokończenia
komunikatu ‐wyrazu),
l
PCS ‐ Picture Communication Symbols,
l
Picsyms (symbole ideograficzne i piktograficzne Carlton`a i James`a, głównie czasowniki i rzeczowniki, można tworzyć nowe symbole,
ale używa się specjalnej siatki sześć na osiem pól),
l
Blissymbols ‐ symbole Bliss`a,
l
inne.
Jednakże Picture Communication Symbols (PCS) zosta ł uznany na świecie jako jeden
z najbardziej popularnych, przejrzystych i zrozumia łych systemów symboli, a jego
niezaprzeczalnym walorem jest elastyczno ść, spójnoś ć i estetyka. PCS to jeden
z najczęściej wybieranych i u żywanych systemów symboli na świecie, a znajduje
to wyraz również w Polsce.
Termin symbol wywodzi się ze starogreckiego „symbolom” ‐ znak rozpoznawczy, coś
złączonego, ujmowanego łąc z n i e . Z e s t a w s y m b o l i j e s t t o z b i ó r z m y s łowych
(wizualnych, s łuchowych, dotykowych) obrazów lub znaków, które odzwierciedlają,
sugerują jakieś znaczenie, np. nazw ę widzianego lub dotykanego przedmiotu,
odczytywany dźwięk, dzi ęki wzajemnym powiązaniom lub według przyjętej umownej
konwencji. Można je zatem podzielić na:
l
znaki wizualne (obrazki, zdjęcia, symbole Bliss`a, PCS, drukowane słowa);
l
znaki słuchowe (np. sekwencje fonemów ‐ mowa syntetyzowana, odgłosy i różne dźwięki (np. alfabet Mors`a);
l
znaki dotykowe (np. alfabet punktowy do dłoni czy system Braill`a)
Znak mo że funkcjonować jako symbol gdy istnieje jego zwi ązek strukturalny (izomorfizm) pomi ędzy tym co symbolizuje lub wynika z umownej
konwencji, które wywołują skojarzenie. Przykładowo, rysunek domu może służyć jako symbol konceptu dom, obrazek osoby pijącej coś może oznaczać
pragnienie, a zdjęcie osoby wyglądającej na nieszczęśliwą może symbolizować ból, ponieważ rysunki czy zdjęcie sugeruje właśnie taką interpretację.
Wiele innych znaków może pos łużyć jako symbole z powodu umownych konwencji. A zatem ka żdy znak mo że mie ć jakieś znaczenie jakie przyjmą
osoby, które go stale używają.
Stopień złożoności obrazka ma również wartość symboliczną, tzn. jaka część obrazka
jest konieczna do kodowania informacji (konceptu), jaka ma być ilość detali i linii na
obrazku. Fotografia dziecka pij ącego ze szklanki (kod: spragniony) na bia łym tle
będzie mniej z łożona ni ż zdjęcie tego samego dziecka na tle szafek kuchennych.
To ważne, by poziom z łożoności by ł jak najni ższy, by obrazek, symbol by ł jak
najbardziej czytelny i zrozumiały.
Bardzo ważny jest także rozmiar wieloznaczności, czyli ilość konceptów jakie mogą być
użyte do kodowania informacji. Im wi ęcej znacze ń zawiera zdj ęcie, obrazek
czy symbol, tym większa jego wieloznaczność. Przykładowo, zdjęcie osoby siedz ącej
przy stole kuchennym ze szklanką mleka może zawierać jednocześnie kilka konceptów:
osoba, mleko, pi ć, stół, krzesło, siedzieć, kuchnia. Może to spowodować u odbiorcy
chaos informacyjny i w rezultacie zamaza ć umowne znaczenie tak prezentowanego
komunikatu. Dlatego tak wa żne jest selekcjonowanie symboli tak, aby oznacza ły
jednoznacznie to samo dla większości osób (użytkowników symboli). A zatem redukcja
złożoności jest jednym ze sposobów redukowania wieloznaczno ści symboli. Symbole
powinny być czytelne dla osób nie znaj ących kodów szczególnie wtedy, gdy chcemy zminimalizować złożoność i wieloznaczność. Obrazki wydają się
lepsze do pokazywania rzeczy konkretnych, do kodowania informacji odnośnie „tu” i „teraz” niż do informacji o przeszłości i przyszłości. Symbole PCS
dają większe możliwości kodowania informacji bardziej złożonych i abstrakcyjnych, a także o przeszłości i przyszłości.
Struktura językowa informacji zakodowanej w symbolach obrazkowych (takich jak PCS) na ogół różni się od struktury języka ojczystego pod względem
morfologicznym, syntaktycznym i semantycznym. Obrazy‐symbole PCS częstokroć niekoniecznie odnoszą się do poszczególnych słów języka. Wiadomość
zawarta na obrazku‐symbolu może niekiedy wymagać dwu lub więcej słów, stąd ważne jest, by symbole PCS były podpisane ‐ ułatwi to komunikację,
zmniejszy ilość nieporozumień, przyśpieszy naukę nowych symboli.
PCS jest zbiorem (zestawem, baz ą) prostych rysunków oznaczaj ących podstawowe s łowa niezb ędne do codziennego porozumiewania si ę. Są
to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, ale i przymiotniki. Symbole PCS s ą bardzo proste, wr ęcz symboliczne, powinny by ć podpisane,
ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dba ć o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczno ści. S łowa oznaczaj ące poj ęcia
abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem można zast ąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko
odnaleziony wśród wielu symboli na tablicy komunikacyjnej przez u żytkownika takiej komunikacji. W łaściwe wykorzystanie symboli komunikacji
obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:
l
na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;
l
nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane;
l
wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;
l
symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika;
l
symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;
l
symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience,
salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.);
l
należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli
np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do
konwersacji obrazków;
l
w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na
skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.
System symboli PCS jest dost ępny w ró żnych wersjach j ęzykowych. W wersji
angielskiej mo żna kupi ć różnorodne pomoce z zestawami symboli PCS, kolorowe
naklejki, edukacyjne kasety wideo, ksi ążki zawieraj ące czarno‐białe lub kolorowe
symbole (firma Mayer Johnson, USA). W wersji kolorowej PCS dost ępny jest również
w programach komputerowych. Polsk ą bibliotekę symboli PCS, gdzie symbole s ą
podpisane polskimi nazwami, zawiera program komputerowy Boardmaker™ i Speaking
Dynamically™ Pro i Personal Communicator (modu ł programu Bliss for Windows). Oba
programy s ą już dostępne na naszym rynku. Symbole PCS kupuje si ę w postaci
zestawu, czyli bazy symboli do wybranego programu komunikacyjnego. Oba
wymienione programy mog ą korzystać z różnych baz symboli jednocze śnie,
np. z piktogramów i symboli PCS.
Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybko ść, sprawnoś ć i estetykę
przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do
indywidualnych mo żliwości i umiej ętnośc i u żytkownika. Przy ich pomocy mo żna
drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno‐białej. Można przygotować
tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami
użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo
krótkim czasie mo żna zapisane na dysku tablice zmodyfikowa ć w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na
planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie
elementów rysunku. Program ten daje równie ż możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć (skanów lub wykonanych
aparatem cyfrowym). Wi ęcej na ten temat opisuj ę w artykułach na temat Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro oraz Personal Communicator
w dziale
Wykorzystanie komputera
>
Oprogramowanie
.
Opis większości zestawów symboli, z jakimi spotkałam się w literaturze, zawiera informacje dotyczące:
l
jasności, zrozumiałości dla osób niewtajemniczonych,
l
przydatności do przekazywania informacji dotyczących „tu” i „teraz”,
l
przydatności do przekazywania informacji innych niż „tu” i „teraz”,
l
zdolności do przekazywania abstrakcyjnych wiadomości,
l
ich semantycznej i syntaktycznej struktury,
l
podobieństwa struktury językowej do języka ojczystego,
l
osób, wśród których symbole mogą być używane.
PCS mo że być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania si ę i rozwijania mowy (komunikacja
wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania si ę, wspierający ich obecne i/lub przyszłe umiejętności.
W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe, o ile zaakceptują taką strategię porozumiewania się z innymi ludźmi. Aby ułatwić
korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzieli ć na kategorie i każdej z nich przypisać inny kolor
tła.
System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które s ą uporządkowane w następujących kategoriach:
l
Społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew
czy radość) ‐ kolor różowy lub purpurowy;
l
Ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) ‐ kolor żółty;
l
Czasowniki ‐ nazwy czynności ‐ kolor zielony;
l
Opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) ‐ kolor niebieski;
l
Jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) ‐ np. kolor czerwony;
l
Wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) ‐ np. ulubiony kolor użytkownika;
l
Rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) ‐ kolor pomarańczowy;
l
Inne/Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) ‐ kolor biały.
Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo
używanej frazy, zdania czy zwrotu grzeczno ściowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kszta łty twarzy, budowle) zosta ły przygotowane w kilku
wariantach, by u żytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej
abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy.
Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych
Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze itp. Oto przykłady wybranych symboli PCS:
Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc
treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem
wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki
konwencjonalne ‐ flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, poj ęcia, wyobrażenia, przeżycia związane
jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub poj ęciem. Ró żnica ‐ mimo że na pozór niedostrzegalna ‐ jednak istnieje: znaki
w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie.
W świecie symboli i znaków żyje i rozwija si ę dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedzia ł Wygotski: droga dziecka do
przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć
właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:
l
zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
l
pamięć zdarzeń minionych,
l
funkcję symboliczną, czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.
Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosowa ć
właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej, dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze
zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”, czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia
dziecka jest obj ęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na pos ługiwanie si ę symbolami i znakami jest cz ęste zast ępowanie przez dzieci jednych
przedmiotów innymi. Symbole są ś ciśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dlatego też symbole, a także
wyobrażenia maj ą charakter bardzo subiektywny: rozumienie i interpretowanie symbolu jest sprawą osobistą każdego człowieka ‐ jego wyobraźni
pełnej niesko ńczonych myśli twórczych. W związku z tym tak że i dziecko jako istota kszta łtująca się w różnych sferach i mająca różnorodne własne
doświadczenia, postrzega ten sam przedmiot lub zjawisko cz ęsto odmiennie ni ż jego rówieśnik. Dziecko, u żywając symboli w procesie percepcji
rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.
Każdy z nas na pewno znalaz ł się w sytuacji bycia niezrozumianym przez kogo ś lub grupę osób. Wiemy jakie uczucia temu towarzysz ą. Otóż bardzo
ważnym elementem zwi ązanym z pos ługiwaniem si ę symbolami komunikacji obrazkowej PCS jest wyra źne zmniejszenie frustracji wynikaj ącej
z niemożności wyrażania swoich podstawowych potrzeb, doznań, uczuć i emocji, a w połączeniu z dynamicznym rozwojem kontaktów międzyludzkich
wpływa to bardzo korzystnie na rozwój mowy.
Przykładowe tablice komunikacyjne z symbolami PCS
(kliknij na tablice by zobaczyć więcej tablic w powiększeniu):
Zaprezentowane tu symbole pochodzą z biblioteki programu Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro (Mayer Johnson Company, USA) oraz Personal
Communicator.
Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Picture Communication Symbols
(symbole PCS)
„Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas” ‐ powiedział Jean Chevalier. Dlatego nie powinniśmy przechodzić obojętnie obok czegoś, co
uszlachetnia człowieka, kszta łtuje jego wra żliwość, co jest na trwa łe zwi ązane z jego istnieniem i dostarcza mu niezwyk łych przeżyć. Symbole
towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Gromadziły je nie istniejące już kultury, wpisały się więc na trwałe w tradycję każdego narodu.
Istnieje na świecie wiele wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania si ę, opartych na znakach i symbolach komunikacyjnych, które
dają osobie z poważnymi zaburzeniami mowy możliwość porozumiewania się, takich jak:
l
System symboli jednoznacznych (przedmioty, ich miniatury lub fragmenty symbolizujące dany przedmiot),
l
Zdjęcia obrazki i rysunki (jak najbardziej konkretne),
l
Yerkes lexygramy ‐ symbole Yerkes`a,
l
PIC symbols ‐ Piktogram Ideogram Communication (ok. 400 rysunków, czarne kontury symboli na białym tle),
l
Piktogramy ‐ Pictogram system (białe kontury symboli na czarnym tle),
l
Rebus system (piktograficzne symbole reprezentujące całe wyrazy lub ich części. Na rebusie może być umieszczony symbol przedmiotu, jego
nazwa lub część wyrazu, np. sekwencja fonemów albo sylab. Mogą być również użyte znaki manualne (daktylograficzne), np. w celu dokończenia
komunikatu ‐wyrazu),
l
PCS ‐ Picture Communication Symbols,
l
Picsyms (symbole ideograficzne i piktograficzne Carlton`a i James`a, głównie czasowniki i rzeczowniki, można tworzyć nowe symbole,
ale używa się specjalnej siatki sześć na osiem pól),
l
Blissymbols ‐ symbole Bliss`a,
l
inne.
Jednakże Picture Communication Symbols (PCS) zosta ł uznany na świecie jako jeden
z najbardziej popularnych, przejrzystych i zrozumia łych systemów symboli, a jego
niezaprzeczalnym walorem jest elastyczno ść, spójnoś ć i estetyka. PCS to jeden
z najczęściej wybieranych i u żywanych systemów symboli na świecie, a znajduje
to wyraz również w Polsce.
Termin symbol wywodzi się ze starogreckiego „symbolom” ‐ znak rozpoznawczy, coś
złączonego, ujmowanego łąc z n i e . Z e s t a w s y m b o l i j e s t t o z b i ó r z m y s łowych
(wizualnych, s łuchowych, dotykowych) obrazów lub znaków, które odzwierciedlają,
sugerują jakieś znaczenie, np. nazw ę widzianego lub dotykanego przedmiotu,
odczytywany dźwięk, dzi ęki wzajemnym powiązaniom lub według przyjętej umownej
konwencji. Można je zatem podzielić na:
l
znaki wizualne (obrazki, zdjęcia, symbole Bliss`a, PCS, drukowane słowa);
l
znaki słuchowe (np. sekwencje fonemów ‐ mowa syntetyzowana, odgłosy i różne dźwięki (np. alfabet Mors`a);
l
znaki dotykowe (np. alfabet punktowy do dłoni czy system Braill`a)
Znak mo że funkcjonować jako symbol gdy istnieje jego zwi ązek strukturalny (izomorfizm) pomi ędzy tym co symbolizuje lub wynika z umownej
konwencji, które wywołują skojarzenie. Przykładowo, rysunek domu może służyć jako symbol konceptu dom, obrazek osoby pijącej coś może oznaczać
pragnienie, a zdjęcie osoby wyglądającej na nieszczęśliwą może symbolizować ból, ponieważ rysunki czy zdjęcie sugeruje właśnie taką interpretację.
Wiele innych znaków może pos łużyć jako symbole z powodu umownych konwencji. A zatem ka żdy znak mo że mie ć jakieś znaczenie jakie przyjmą
osoby, które go stale używają.
Stopień złożoności obrazka ma również wartość symboliczną, tzn. jaka część obrazka
jest konieczna do kodowania informacji (konceptu), jaka ma być ilość detali i linii na
obrazku. Fotografia dziecka pij ącego ze szklanki (kod: spragniony) na bia łym tle
będzie mniej z łożona ni ż zdjęcie tego samego dziecka na tle szafek kuchennych.
To ważne, by poziom z łożoności by ł jak najni ższy, by obrazek, symbol by ł jak
najbardziej czytelny i zrozumiały.
Bardzo ważny jest także rozmiar wieloznaczności, czyli ilość konceptów jakie mogą być
użyte do kodowania informacji. Im wi ęcej znacze ń zawiera zdj ęcie, obrazek
czy symbol, tym większa jego wieloznaczność. Przykładowo, zdjęcie osoby siedz ącej
przy stole kuchennym ze szklanką mleka może zawierać jednocześnie kilka konceptów:
osoba, mleko, pi ć, stół, krzesło, siedzieć, kuchnia. Może to spowodować u odbiorcy
chaos informacyjny i w rezultacie zamaza ć umowne znaczenie tak prezentowanego
komunikatu. Dlatego tak wa żne jest selekcjonowanie symboli tak, aby oznacza ły
jednoznacznie to samo dla większości osób (użytkowników symboli). A zatem redukcja
złożoności jest jednym ze sposobów redukowania wieloznaczno ści symboli. Symbole
powinny być czytelne dla osób nie znaj ących kodów szczególnie wtedy, gdy chcemy zminimalizować złożoność i wieloznaczność. Obrazki wydają się
lepsze do pokazywania rzeczy konkretnych, do kodowania informacji odnośnie „tu” i „teraz” niż do informacji o przeszłości i przyszłości. Symbole PCS
dają większe możliwości kodowania informacji bardziej złożonych i abstrakcyjnych, a także o przeszłości i przyszłości.
Struktura językowa informacji zakodowanej w symbolach obrazkowych (takich jak PCS) na ogół różni się od struktury języka ojczystego pod względem
morfologicznym, syntaktycznym i semantycznym. Obrazy‐symbole PCS częstokroć niekoniecznie odnoszą się do poszczególnych słów języka. Wiadomość
zawarta na obrazku‐symbolu może niekiedy wymagać dwu lub więcej słów, stąd ważne jest, by symbole PCS były podpisane ‐ ułatwi to komunikację,
zmniejszy ilość nieporozumień, przyśpieszy naukę nowych symboli.
PCS jest zbiorem (zestawem, baz ą) prostych rysunków oznaczaj ących podstawowe s łowa niezb ędne do codziennego porozumiewania si ę. Są
to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, ale i przymiotniki. Symbole PCS s ą bardzo proste, wr ęcz symboliczne, powinny by ć podpisane,
ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dba ć o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczno ści. S łowa oznaczaj ące poj ęcia
abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem można zast ąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko
odnaleziony wśród wielu symboli na tablicy komunikacyjnej przez u żytkownika takiej komunikacji. W łaściwe wykorzystanie symboli komunikacji
obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:
l
na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;
l
nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane;
l
wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;
l
symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika;
l
symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;
l
symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience,
salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.);
l
należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli
np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do
konwersacji obrazków;
l
w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na
skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.
System symboli PCS jest dost ępny w ró żnych wersjach j ęzykowych. W wersji
angielskiej mo żna kupi ć różnorodne pomoce z zestawami symboli PCS, kolorowe
naklejki, edukacyjne kasety wideo, ksi ążki zawieraj ące czarno‐białe lub kolorowe
symbole (firma Mayer Johnson, USA). W wersji kolorowej PCS dost ępny jest również
w programach komputerowych. Polsk ą bibliotekę symboli PCS, gdzie symbole s ą
podpisane polskimi nazwami, zawiera program komputerowy Boardmaker™ i Speaking
Dynamically™ Pro i Personal Communicator (modu ł programu Bliss for Windows). Oba
programy s ą już dostępne na naszym rynku. Symbole PCS kupuje si ę w postaci
zestawu, czyli bazy symboli do wybranego programu komunikacyjnego. Oba
wymienione programy mog ą korzystać z różnych baz symboli jednocze śnie,
np. z piktogramów i symboli PCS.
Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybko ść, sprawnoś ć i estetykę
przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do
indywidualnych mo żliwości i umiej ętnośc i u żytkownika. Przy ich pomocy mo żna
drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno‐białej. Można przygotować
tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami
użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo
krótkim czasie mo żna zapisane na dysku tablice zmodyfikowa ć w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na
planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie
elementów rysunku. Program ten daje równie ż możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć (skanów lub wykonanych
aparatem cyfrowym). Wi ęcej na ten temat opisuj ę w artykułach na temat Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro oraz Personal Communicator
w dziale
>
Opis większości zestawów symboli, z jakimi spotkałam się w literaturze, zawiera informacje dotyczące:
l
jasności, zrozumiałości dla osób niewtajemniczonych,
l
przydatności do przekazywania informacji dotyczących „tu” i „teraz”,
l
przydatności do przekazywania informacji innych niż „tu” i „teraz”,
l
zdolności do przekazywania abstrakcyjnych wiadomości,
l
ich semantycznej i syntaktycznej struktury,
l
podobieństwa struktury językowej do języka ojczystego,
l
osób, wśród których symbole mogą być używane.
PCS mo że być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania si ę i rozwijania mowy (komunikacja
wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania si ę, wspierający ich obecne i/lub przyszłe umiejętności.
W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe, o ile zaakceptują taką strategię porozumiewania się z innymi ludźmi. Aby ułatwić
korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzieli ć na kategorie i każdej z nich przypisać inny kolor
tła.
System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które s ą uporządkowane w następujących kategoriach:
l
Społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew
czy radość) ‐ kolor różowy lub purpurowy;
l
Ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) ‐ kolor żółty;
l
Czasowniki ‐ nazwy czynności ‐ kolor zielony;
l
Opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) ‐ kolor niebieski;
l
Jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) ‐ np. kolor czerwony;
l
Wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) ‐ np. ulubiony kolor użytkownika;
l
Rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) ‐ kolor pomarańczowy;
l
Inne/Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) ‐ kolor biały.
Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo
używanej frazy, zdania czy zwrotu grzeczno ściowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kszta łty twarzy, budowle) zosta ły przygotowane w kilku
wariantach, by u żytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej
abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy.
Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych
Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze itp. Oto przykłady wybranych symboli PCS:
Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc
treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem
wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki
konwencjonalne ‐ flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, poj ęcia, wyobrażenia, przeżycia związane
jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub poj ęciem. Ró żnica ‐ mimo że na pozór niedostrzegalna ‐ jednak istnieje: znaki
w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie.
W świecie symboli i znaków żyje i rozwija si ę dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedzia ł Wygotski: droga dziecka do
przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć
właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:
l
zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
l
pamięć zdarzeń minionych,
l
funkcję symboliczną, czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.
Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosowa ć
właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej, dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze
zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”, czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia
dziecka jest obj ęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na pos ługiwanie si ę symbolami i znakami jest cz ęste zast ępowanie przez dzieci jednych
przedmiotów innymi. Symbole są ś ciśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dlatego też symbole, a także
wyobrażenia maj ą charakter bardzo subiektywny: rozumienie i interpretowanie symbolu jest sprawą osobistą każdego człowieka ‐ jego wyobraźni
pełnej niesko ńczonych myśli twórczych. W związku z tym tak że i dziecko jako istota kszta łtująca się w różnych sferach i mająca różnorodne własne
doświadczenia, postrzega ten sam przedmiot lub zjawisko cz ęsto odmiennie ni ż jego rówieśnik. Dziecko, u żywając symboli w procesie percepcji
rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.
Każdy z nas na pewno znalaz ł się w sytuacji bycia niezrozumianym przez kogo ś lub grupę osób. Wiemy jakie uczucia temu towarzysz ą. Otóż bardzo
ważnym elementem zwi ązanym z pos ługiwaniem si ę symbolami komunikacji obrazkowej PCS jest wyra źne zmniejszenie frustracji wynikaj ącej
z niemożności wyrażania swoich podstawowych potrzeb, doznań, uczuć i emocji, a w połączeniu z dynamicznym rozwojem kontaktów międzyludzkich
wpływa to bardzo korzystnie na rozwój mowy.
Przykładowe tablice komunikacyjne z symbolami PCS
(kliknij na tablice by zobaczyć więcej tablic w powiększeniu):
Zaprezentowane tu symbole pochodzą z biblioteki programu Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro (Mayer Johnson Company, USA) oraz Personal
Communicator.
Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Picture Communication Symbols
(symbole PCS)
„Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas” ‐ powiedział Jean Chevalier. Dlatego nie powinniśmy przechodzić obojętnie obok czegoś, co
uszlachetnia człowieka, kszta łtuje jego wra żliwość, co jest na trwa łe zwi ązane z jego istnieniem i dostarcza mu niezwyk łych przeżyć. Symbole
towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Gromadziły je nie istniejące już kultury, wpisały się więc na trwałe w tradycję każdego narodu.
Istnieje na świecie wiele wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania si ę, opartych na znakach i symbolach komunikacyjnych, które
dają osobie z poważnymi zaburzeniami mowy możliwość porozumiewania się, takich jak:
l
System symboli jednoznacznych (przedmioty, ich miniatury lub fragmenty symbolizujące dany przedmiot),
l
Zdjęcia obrazki i rysunki (jak najbardziej konkretne),
l
Yerkes lexygramy ‐ symbole Yerkes`a,
l
PIC symbols ‐ Piktogram Ideogram Communication (ok. 400 rysunków, czarne kontury symboli na białym tle),
l
Piktogramy ‐ Pictogram system (białe kontury symboli na czarnym tle),
l
Rebus system (piktograficzne symbole reprezentujące całe wyrazy lub ich części. Na rebusie może być umieszczony symbol przedmiotu, jego
nazwa lub część wyrazu, np. sekwencja fonemów albo sylab. Mogą być również użyte znaki manualne (daktylograficzne), np. w celu dokończenia
komunikatu ‐wyrazu),
l
PCS ‐ Picture Communication Symbols,
l
Picsyms (symbole ideograficzne i piktograficzne Carlton`a i James`a, głównie czasowniki i rzeczowniki, można tworzyć nowe symbole,
ale używa się specjalnej siatki sześć na osiem pól),
l
Blissymbols ‐ symbole Bliss`a,
l
inne.
Jednakże Picture Communication Symbols (PCS) zosta ł uznany na świecie jako jeden
z najbardziej popularnych, przejrzystych i zrozumia łych systemów symboli, a jego
niezaprzeczalnym walorem jest elastyczno ść, spójnoś ć i estetyka. PCS to jeden
z najczęściej wybieranych i u żywanych systemów symboli na świecie, a znajduje
to wyraz również w Polsce.
Termin symbol wywodzi się ze starogreckiego „symbolom” ‐ znak rozpoznawczy, coś
złączonego, ujmowanego łąc z n i e . Z e s t a w s y m b o l i j e s t t o z b i ó r z m y s łowych
(wizualnych, s łuchowych, dotykowych) obrazów lub znaków, które odzwierciedlają,
sugerują jakieś znaczenie, np. nazw ę widzianego lub dotykanego przedmiotu,
odczytywany dźwięk, dzi ęki wzajemnym powiązaniom lub według przyjętej umownej
konwencji. Można je zatem podzielić na:
l
znaki wizualne (obrazki, zdjęcia, symbole Bliss`a, PCS, drukowane słowa);
l
znaki słuchowe (np. sekwencje fonemów ‐ mowa syntetyzowana, odgłosy i różne dźwięki (np. alfabet Mors`a);
l
znaki dotykowe (np. alfabet punktowy do dłoni czy system Braill`a)
Znak mo że funkcjonować jako symbol gdy istnieje jego zwi ązek strukturalny (izomorfizm) pomi ędzy tym co symbolizuje lub wynika z umownej
konwencji, które wywołują skojarzenie. Przykładowo, rysunek domu może służyć jako symbol konceptu dom, obrazek osoby pijącej coś może oznaczać
pragnienie, a zdjęcie osoby wyglądającej na nieszczęśliwą może symbolizować ból, ponieważ rysunki czy zdjęcie sugeruje właśnie taką interpretację.
Wiele innych znaków może pos łużyć jako symbole z powodu umownych konwencji. A zatem ka żdy znak mo że mie ć jakieś znaczenie jakie przyjmą
osoby, które go stale używają.
Stopień złożoności obrazka ma również wartość symboliczną, tzn. jaka część obrazka
jest konieczna do kodowania informacji (konceptu), jaka ma być ilość detali i linii na
obrazku. Fotografia dziecka pij ącego ze szklanki (kod: spragniony) na bia łym tle
będzie mniej z łożona ni ż zdjęcie tego samego dziecka na tle szafek kuchennych.
To ważne, by poziom z łożoności by ł jak najni ższy, by obrazek, symbol by ł jak
najbardziej czytelny i zrozumiały.
Bardzo ważny jest także rozmiar wieloznaczności, czyli ilość konceptów jakie mogą być
użyte do kodowania informacji. Im wi ęcej znacze ń zawiera zdj ęcie, obrazek
czy symbol, tym większa jego wieloznaczność. Przykładowo, zdjęcie osoby siedz ącej
przy stole kuchennym ze szklanką mleka może zawierać jednocześnie kilka konceptów:
osoba, mleko, pi ć, stół, krzesło, siedzieć, kuchnia. Może to spowodować u odbiorcy
chaos informacyjny i w rezultacie zamaza ć umowne znaczenie tak prezentowanego
komunikatu. Dlatego tak wa żne jest selekcjonowanie symboli tak, aby oznacza ły
jednoznacznie to samo dla większości osób (użytkowników symboli). A zatem redukcja
złożoności jest jednym ze sposobów redukowania wieloznaczno ści symboli. Symbole
powinny być czytelne dla osób nie znaj ących kodów szczególnie wtedy, gdy chcemy zminimalizować złożoność i wieloznaczność. Obrazki wydają się
lepsze do pokazywania rzeczy konkretnych, do kodowania informacji odnośnie „tu” i „teraz” niż do informacji o przeszłości i przyszłości. Symbole PCS
dają większe możliwości kodowania informacji bardziej złożonych i abstrakcyjnych, a także o przeszłości i przyszłości.
Struktura językowa informacji zakodowanej w symbolach obrazkowych (takich jak PCS) na ogół różni się od struktury języka ojczystego pod względem
morfologicznym, syntaktycznym i semantycznym. Obrazy‐symbole PCS częstokroć niekoniecznie odnoszą się do poszczególnych słów języka. Wiadomość
zawarta na obrazku‐symbolu może niekiedy wymagać dwu lub więcej słów, stąd ważne jest, by symbole PCS były podpisane ‐ ułatwi to komunikację,
zmniejszy ilość nieporozumień, przyśpieszy naukę nowych symboli.
PCS jest zbiorem (zestawem, baz ą) prostych rysunków oznaczaj ących podstawowe s łowa niezb ędne do codziennego porozumiewania si ę. Są
to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, ale i przymiotniki. Symbole PCS s ą bardzo proste, wr ęcz symboliczne, powinny by ć podpisane,
ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dba ć o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczno ści. S łowa oznaczaj ące poj ęcia
abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem można zast ąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko
odnaleziony wśród wielu symboli na tablicy komunikacyjnej przez u żytkownika takiej komunikacji. W łaściwe wykorzystanie symboli komunikacji
obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:
l
na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;
l
nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane;
l
wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;
l
symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika;
l
symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;
l
symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience,
salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.);
l
należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli
np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do
konwersacji obrazków;
l
w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na
skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.
System symboli PCS jest dost ępny w ró żnych wersjach j ęzykowych. W wersji
angielskiej mo żna kupi ć różnorodne pomoce z zestawami symboli PCS, kolorowe
naklejki, edukacyjne kasety wideo, ksi ążki zawieraj ące czarno‐białe lub kolorowe
symbole (firma Mayer Johnson, USA). W wersji kolorowej PCS dost ępny jest również
w programach komputerowych. Polsk ą bibliotekę symboli PCS, gdzie symbole s ą
podpisane polskimi nazwami, zawiera program komputerowy Boardmaker™ i Speaking
Dynamically™ Pro i Personal Communicator (modu ł programu Bliss for Windows). Oba
programy s ą już dostępne na naszym rynku. Symbole PCS kupuje si ę w postaci
zestawu, czyli bazy symboli do wybranego programu komunikacyjnego. Oba
wymienione programy mog ą korzystać z różnych baz symboli jednocze śnie,
np. z piktogramów i symboli PCS.
Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybko ść, sprawnoś ć i estetykę
przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do
indywidualnych mo żliwości i umiej ętnośc i u żytkownika. Przy ich pomocy mo żna
drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno‐białej. Można przygotować
tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami
użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo
krótkim czasie mo żna zapisane na dysku tablice zmodyfikowa ć w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na
planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie
elementów rysunku. Program ten daje równie ż możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć (skanów lub wykonanych
aparatem cyfrowym). Wi ęcej na ten temat opisuj ę w artykułach na temat Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro oraz Personal Communicator
w dziale
Wykorzystanie komputera
>
Oprogramowanie
.
Opis większości zestawów symboli, z jakimi spotkałam się w literaturze, zawiera informacje dotyczące:
l
jasności, zrozumiałości dla osób niewtajemniczonych,
l
przydatności do przekazywania informacji dotyczących „tu” i „teraz”,
l
przydatności do przekazywania informacji innych niż „tu” i „teraz”,
l
zdolności do przekazywania abstrakcyjnych wiadomości,
l
ich semantycznej i syntaktycznej struktury,
l
podobieństwa struktury językowej do języka ojczystego,
l
osób, wśród których symbole mogą być używane.
PCS mo że być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania si ę i rozwijania mowy (komunikacja
wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania si ę, wspierający ich obecne i/lub przyszłe umiejętności.
W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe, o ile zaakceptują taką strategię porozumiewania się z innymi ludźmi. Aby ułatwić
korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzieli ć na kategorie i każdej z nich przypisać inny kolor
tła.
System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które s ą uporządkowane w następujących kategoriach:
l
Społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew
czy radość) ‐ kolor różowy lub purpurowy;
l
Ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) ‐ kolor żółty;
l
Czasowniki ‐ nazwy czynności ‐ kolor zielony;
l
Opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) ‐ kolor niebieski;
l
Jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) ‐ np. kolor czerwony;
l
Wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) ‐ np. ulubiony kolor użytkownika;
l
Rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) ‐ kolor pomarańczowy;
l
Inne/Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) ‐ kolor biały.
Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo
używanej frazy, zdania czy zwrotu grzeczno ściowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kszta łty twarzy, budowle) zosta ły przygotowane w kilku
wariantach, by u żytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej
abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy.
Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych
Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze itp. Oto przykłady wybranych symboli PCS:
Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc
treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem
wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki
konwencjonalne ‐ flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, poj ęcia, wyobrażenia, przeżycia związane
jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub poj ęciem. Ró żnica ‐ mimo że na pozór niedostrzegalna ‐ jednak istnieje: znaki
w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie.
W świecie symboli i znaków żyje i rozwija si ę dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedzia ł Wygotski: droga dziecka do
przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć
właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:
l
zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
l
pamięć zdarzeń minionych,
l
funkcję symboliczną, czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.
Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosowa ć
właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej, dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze
zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”, czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia
dziecka jest obj ęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na pos ługiwanie si ę symbolami i znakami jest cz ęste zast ępowanie przez dzieci jednych
przedmiotów innymi. Symbole są ś ciśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dlatego też symbole, a także
wyobrażenia maj ą charakter bardzo subiektywny: rozumienie i interpretowanie symbolu jest sprawą osobistą każdego człowieka ‐ jego wyobraźni
pełnej niesko ńczonych myśli twórczych. W związku z tym tak że i dziecko jako istota kszta łtująca się w różnych sferach i mająca różnorodne własne
doświadczenia, postrzega ten sam przedmiot lub zjawisko cz ęsto odmiennie ni ż jego rówieśnik. Dziecko, u żywając symboli w procesie percepcji
rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.
Każdy z nas na pewno znalaz ł się w sytuacji bycia niezrozumianym przez kogo ś lub grupę osób. Wiemy jakie uczucia temu towarzysz ą. Otóż bardzo
ważnym elementem zwi ązanym z pos ługiwaniem si ę symbolami komunikacji obrazkowej PCS jest wyra źne zmniejszenie frustracji wynikaj ącej
z niemożności wyrażania swoich podstawowych potrzeb, doznań, uczuć i emocji, a w połączeniu z dynamicznym rozwojem kontaktów międzyludzkich
wpływa to bardzo korzystnie na rozwój mowy.
Przykładowe tablice komunikacyjne z symbolami PCS
(kliknij na tablice by zobaczyć więcej tablic w powiększeniu):
Zaprezentowane tu symbole pochodzą z biblioteki programu Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro (Mayer Johnson Company, USA) oraz Personal
Communicator.
Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Strona główna
>
Komunikacja alternatywna
Picture Communication Symbols
(symbole PCS)
„Żyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas” ‐ powiedział Jean Chevalier. Dlatego nie powinniśmy przechodzić obojętnie obok czegoś, co
uszlachetnia człowieka, kszta łtuje jego wra żliwość, co jest na trwa łe zwi ązane z jego istnieniem i dostarcza mu niezwyk łych przeżyć. Symbole
towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Gromadziły je nie istniejące już kultury, wpisały się więc na trwałe w tradycję każdego narodu.
Istnieje na świecie wiele wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania si ę, opartych na znakach i symbolach komunikacyjnych, które
dają osobie z poważnymi zaburzeniami mowy możliwość porozumiewania się, takich jak:
l
System symboli jednoznacznych (przedmioty, ich miniatury lub fragmenty symbolizujące dany przedmiot),
l
Zdjęcia obrazki i rysunki (jak najbardziej konkretne),
l
Yerkes lexygramy ‐ symbole Yerkes`a,
l
PIC symbols ‐ Piktogram Ideogram Communication (ok. 400 rysunków, czarne kontury symboli na białym tle),
l
Piktogramy ‐ Pictogram system (białe kontury symboli na czarnym tle),
l
Rebus system (piktograficzne symbole reprezentujące całe wyrazy lub ich części. Na rebusie może być umieszczony symbol przedmiotu, jego
nazwa lub część wyrazu, np. sekwencja fonemów albo sylab. Mogą być również użyte znaki manualne (daktylograficzne), np. w celu dokończenia
komunikatu ‐wyrazu),
l
PCS ‐ Picture Communication Symbols,
l
Picsyms (symbole ideograficzne i piktograficzne Carlton`a i James`a, głównie czasowniki i rzeczowniki, można tworzyć nowe symbole,
ale używa się specjalnej siatki sześć na osiem pól),
l
Blissymbols ‐ symbole Bliss`a,
l
inne.
Jednakże Picture Communication Symbols (PCS) zosta ł uznany na świecie jako jeden
z najbardziej popularnych, przejrzystych i zrozumia łych systemów symboli, a jego
niezaprzeczalnym walorem jest elastyczno ść, spójnoś ć i estetyka. PCS to jeden
z najczęściej wybieranych i u żywanych systemów symboli na świecie, a znajduje
to wyraz również w Polsce.
Termin symbol wywodzi się ze starogreckiego „symbolom” ‐ znak rozpoznawczy, coś
złączonego, ujmowanego łąc z n i e . Z e s t a w s y m b o l i j e s t t o z b i ó r z m y s łowych
(wizualnych, s łuchowych, dotykowych) obrazów lub znaków, które odzwierciedlają,
sugerują jakieś znaczenie, np. nazw ę widzianego lub dotykanego przedmiotu,
odczytywany dźwięk, dzi ęki wzajemnym powiązaniom lub według przyjętej umownej
konwencji. Można je zatem podzielić na:
l
znaki wizualne (obrazki, zdjęcia, symbole Bliss`a, PCS, drukowane słowa);
l
znaki słuchowe (np. sekwencje fonemów ‐ mowa syntetyzowana, odgłosy i różne dźwięki (np. alfabet Mors`a);
l
znaki dotykowe (np. alfabet punktowy do dłoni czy system Braill`a)
Znak mo że funkcjonować jako symbol gdy istnieje jego zwi ązek strukturalny (izomorfizm) pomi ędzy tym co symbolizuje lub wynika z umownej
konwencji, które wywołują skojarzenie. Przykładowo, rysunek domu może służyć jako symbol konceptu dom, obrazek osoby pijącej coś może oznaczać
pragnienie, a zdjęcie osoby wyglądającej na nieszczęśliwą może symbolizować ból, ponieważ rysunki czy zdjęcie sugeruje właśnie taką interpretację.
Wiele innych znaków może pos łużyć jako symbole z powodu umownych konwencji. A zatem ka żdy znak mo że mie ć jakieś znaczenie jakie przyjmą
osoby, które go stale używają.
Stopień złożoności obrazka ma również wartość symboliczną, tzn. jaka część obrazka
jest konieczna do kodowania informacji (konceptu), jaka ma być ilość detali i linii na
obrazku. Fotografia dziecka pij ącego ze szklanki (kod: spragniony) na bia łym tle
będzie mniej z łożona ni ż zdjęcie tego samego dziecka na tle szafek kuchennych.
To ważne, by poziom z łożoności by ł jak najni ższy, by obrazek, symbol by ł jak
najbardziej czytelny i zrozumiały.
Bardzo ważny jest także rozmiar wieloznaczności, czyli ilość konceptów jakie mogą być
użyte do kodowania informacji. Im wi ęcej znacze ń zawiera zdj ęcie, obrazek
czy symbol, tym większa jego wieloznaczność. Przykładowo, zdjęcie osoby siedz ącej
przy stole kuchennym ze szklanką mleka może zawierać jednocześnie kilka konceptów:
osoba, mleko, pi ć, stół, krzesło, siedzieć, kuchnia. Może to spowodować u odbiorcy
chaos informacyjny i w rezultacie zamaza ć umowne znaczenie tak prezentowanego
komunikatu. Dlatego tak wa żne jest selekcjonowanie symboli tak, aby oznacza ły
jednoznacznie to samo dla większości osób (użytkowników symboli). A zatem redukcja
złożoności jest jednym ze sposobów redukowania wieloznaczno ści symboli. Symbole
powinny być czytelne dla osób nie znaj ących kodów szczególnie wtedy, gdy chcemy zminimalizować złożoność i wieloznaczność. Obrazki wydają się
lepsze do pokazywania rzeczy konkretnych, do kodowania informacji odnośnie „tu” i „teraz” niż do informacji o przeszłości i przyszłości. Symbole PCS
dają większe możliwości kodowania informacji bardziej złożonych i abstrakcyjnych, a także o przeszłości i przyszłości.
Struktura językowa informacji zakodowanej w symbolach obrazkowych (takich jak PCS) na ogół różni się od struktury języka ojczystego pod względem
morfologicznym, syntaktycznym i semantycznym. Obrazy‐symbole PCS częstokroć niekoniecznie odnoszą się do poszczególnych słów języka. Wiadomość
zawarta na obrazku‐symbolu może niekiedy wymagać dwu lub więcej słów, stąd ważne jest, by symbole PCS były podpisane ‐ ułatwi to komunikację,
zmniejszy ilość nieporozumień, przyśpieszy naukę nowych symboli.
PCS jest zbiorem (zestawem, baz ą) prostych rysunków oznaczaj ących podstawowe s łowa niezb ędne do codziennego porozumiewania si ę. Są
to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, ale i przymiotniki. Symbole PCS s ą bardzo proste, wr ęcz symboliczne, powinny by ć podpisane,
ale podczas tworzenia nowych symboli PCS warto dba ć o zachowanie tej szczególnej prostoty i jednoznaczno ści. S łowa oznaczaj ące poj ęcia
abstrakcyjne, których nie udaje się wyrazić rysunkiem można zast ąpić jakimś wybranym symbolem tak, aby symbol z tym słowem mógł być szybko
odnaleziony wśród wielu symboli na tablicy komunikacyjnej przez u żytkownika takiej komunikacji. W łaściwe wykorzystanie symboli komunikacji
obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:
l
na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;
l
nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane;
l
wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;
l
symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb użytkownika;
l
symbole powinny mieć dostosowaną do użytkownika wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;
l
symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience,
salę w przedszkolu, klasę w szkole, itd.);
l
należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli
np. „żółty” i „owoc” może oznaczać koncept „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do
konwersacji obrazków;
l
w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na
skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.
System symboli PCS jest dost ępny w ró żnych wersjach j ęzykowych. W wersji
angielskiej mo żna kupi ć różnorodne pomoce z zestawami symboli PCS, kolorowe
naklejki, edukacyjne kasety wideo, ksi ążki zawieraj ące czarno‐białe lub kolorowe
symbole (firma Mayer Johnson, USA). W wersji kolorowej PCS dost ępny jest również
w programach komputerowych. Polsk ą bibliotekę symboli PCS, gdzie symbole s ą
podpisane polskimi nazwami, zawiera program komputerowy Boardmaker™ i Speaking
Dynamically™ Pro i Personal Communicator (modu ł programu Bliss for Windows). Oba
programy s ą już dostępne na naszym rynku. Symbole PCS kupuje si ę w postaci
zestawu, czyli bazy symboli do wybranego programu komunikacyjnego. Oba
wymienione programy mog ą korzystać z różnych baz symboli jednocze śnie,
np. z piktogramów i symboli PCS.
Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybko ść, sprawnoś ć i estetykę
przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do
indywidualnych mo żliwości i umiej ętnośc i u żytkownika. Przy ich pomocy mo żna
drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno‐białej. Można przygotować
tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami
użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo
krótkim czasie mo żna zapisane na dysku tablice zmodyfikowa ć w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na
planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie
elementów rysunku. Program ten daje równie ż możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć (skanów lub wykonanych
aparatem cyfrowym). Wi ęcej na ten temat opisuj ę w artykułach na temat Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro oraz Personal Communicator
w dziale
Wykorzystanie komputera
>
Oprogramowanie
.
Opis większości zestawów symboli, z jakimi spotkałam się w literaturze, zawiera informacje dotyczące:
l
jasności, zrozumiałości dla osób niewtajemniczonych,
l
przydatności do przekazywania informacji dotyczących „tu” i „teraz”,
l
przydatności do przekazywania informacji innych niż „tu” i „teraz”,
l
zdolności do przekazywania abstrakcyjnych wiadomości,
l
ich semantycznej i syntaktycznej struktury,
l
podobieństwa struktury językowej do języka ojczystego,
l
osób, wśród których symbole mogą być używane.
PCS mo że być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania si ę i rozwijania mowy (komunikacja
wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania si ę, wspierający ich obecne i/lub przyszłe umiejętności.
W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe, o ile zaakceptują taką strategię porozumiewania się z innymi ludźmi. Aby ułatwić
korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzieli ć na kategorie i każdej z nich przypisać inny kolor
tła.
System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które s ą uporządkowane w następujących kategoriach:
l
Społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew
czy radość) ‐ kolor różowy lub purpurowy;
l
Ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) ‐ kolor żółty;
l
Czasowniki ‐ nazwy czynności ‐ kolor zielony;
l
Opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) ‐ kolor niebieski;
l
Jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) ‐ np. kolor czerwony;
l
Wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) ‐ np. ulubiony kolor użytkownika;
l
Rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) ‐ kolor pomarańczowy;
l
Inne/Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) ‐ kolor biały.
Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo
używanej frazy, zdania czy zwrotu grzeczno ściowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kszta łty twarzy, budowle) zosta ły przygotowane w kilku
wariantach, by u żytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej
abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy.
Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych
Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze itp. Oto przykłady wybranych symboli PCS:
Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc
treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem
wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki
konwencjonalne ‐ flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, poj ęcia, wyobrażenia, przeżycia związane
jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub poj ęciem. Ró żnica ‐ mimo że na pozór niedostrzegalna ‐ jednak istnieje: znaki
w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie.
W świecie symboli i znaków żyje i rozwija si ę dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedzia ł Wygotski: droga dziecka do
przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć
właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:
l
zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
l
pamięć zdarzeń minionych,
l
funkcję symboliczną, czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.
Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosowa ć
właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej, dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze
zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”, czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia
dziecka jest obj ęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na pos ługiwanie si ę symbolami i znakami jest cz ęste zast ępowanie przez dzieci jednych
przedmiotów innymi. Symbole są ś ciśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dlatego też symbole, a także
wyobrażenia maj ą charakter bardzo subiektywny: rozumienie i interpretowanie symbolu jest sprawą osobistą każdego człowieka ‐ jego wyobraźni
pełnej niesko ńczonych myśli twórczych. W związku z tym tak że i dziecko jako istota kszta łtująca się w różnych sferach i mająca różnorodne własne
doświadczenia, postrzega ten sam przedmiot lub zjawisko cz ęsto odmiennie ni ż jego rówieśnik. Dziecko, u żywając symboli w procesie percepcji
rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.
Każdy z nas na pewno znalaz ł się w sytuacji bycia niezrozumianym przez kogo ś lub grupę osób. Wiemy jakie uczucia temu towarzysz ą. Otóż bardzo
ważnym elementem zwi ązanym z pos ługiwaniem si ę symbolami komunikacji obrazkowej PCS jest wyra źne zmniejszenie frustracji wynikaj ącej
z niemożności wyrażania swoich podstawowych potrzeb, doznań, uczuć i emocji, a w połączeniu z dynamicznym rozwojem kontaktów międzyludzkich
wpływa to bardzo korzystnie na rozwój mowy.
Przykładowe tablice komunikacyjne z symbolami PCS
(kliknij na tablice by zobaczyć więcej tablic w powiększeniu):
Zaprezentowane tu symbole pochodzą z biblioteki programu Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro (Mayer Johnson Company, USA) oraz Personal
Communicator.
Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda
>