Małżeństwa i rozwody
Materiały dydaktyczne
Zakład Demografii i Gerontologii
Społecznej UŁ
Małżeństwa i rozwody
Materiały dydaktyczne
Zakład Demografii i Gerontologii
Społecznej UŁ
Małżeństwa
–
podstawowe pojęcia
Zawarcie małżeństwa – akt zawarcia związku między dwiema oso-
bami płci odmiennej, pociągającego za sobą pewne prawa i obowiąz-
ki współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych oraz zwycza-
jowych. Związki małżeńskie są rejestrowane w urzędach stanu
cywilnego (USC).
Rozwód (związku cywilnego) – rozwiązanie związku przez odpo-
wiedni sąd w formie przewidzianej w prawie.
Małżeńskość – proces tworzenia się i rozpadu związków
małżeńskich. Małżeńskość analizuje się pod kątem natężenia
powstawania oraz rozpadu małżeństw, a także z punktu widzenia
wzorców małżeństw i rozwodów np. według wieku i płci.
Miernikmi natężenia zawierania małżeństw i natężenia rozwodów są
współczynniki małżeństw i rozwodów (ogólne i cząstkowe).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa
–
podstawowe pojęcia
Małżeństwa świeckie (cywilne) i wyznaniowe (tj. zawierane wg
świeckich lub wyznaniowych obrządków).
Małżeństwa endogamiczne (tj. pomiędzy osobami z tych samych
grup społecznych, etnicznych itp.) i egzogamiczne (z różnych grup
społecznych, etnicznych itp.).
Związkami wyznaniowymi o powszechnym charakterze w Polsce są
małżeństwa zawierane w kościele rzymskokatolickim (lecz również
jeszcze w 9 innych kościołach i w jednym związku wyznaniowym).
W praktyce życia codziennego powstają także związki nieformalne,
noszące znamiona małżeństwa, ale nie rejestrowane w USC. Noszą
one miano związków kohabitacyjnych (konkubinackich). Wyróżnia
się też związki typu LAT (living apart together - długotrwały związek
emocjonalny, ale oddzielne zamieszkanie).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa i rozwody
–
mierniki
Ogólny współczynnik zawierania małżeństw oraz ogólny
współczynnik rozwodów - mają ograniczoną wartość poznawczą,
ponieważ o ich poziomie decyduje m.in. struktura ludności wg
wieku (np. udział dzieci w ludności ogółem) i stanu cywilnego:
C
t
L
t
R
t
W
C
t
L
t
M
t
W
r
m
⋅
=
⋅
=
)
(
)
(
)
(
,
)
(
)
(
)
(
gdzie:
W
m
(t), W
r
(t)
– współczynniki, odpowiednio, małżeństw i rozwodów,
M(t)
- ogólna liczba małżeństw zawartych w roku t,
R(t)
- ogólna liczba rozwodów w roku t,
- liczba ludności w połowie roku t lub średnia liczba ludności
w badanym roku,
C
- stała (100 lub 1000, w przypadku rozwodów na ogół 10000).
)
(t
L
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Współczynnik zawierania małżeństw oraz współczynnik
rozwodów bywają również obliczane w stosunku do liczby
ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich lub
liczby ludności dorosłej, np:
Małżeństwa i rozwody
–
mierniki
C
t
L
t
R
t
W
C
t
L
t
M
t
W
r
m
⋅
=
⋅
=
+
+
)
(
)
(
)
(
,
)
(
)
(
)
(
20
20
gdzie - średnia liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie
roku t lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym roku.
Uwaga: Porównywanie natężenia zawierania małżeństw w przekroju międzynarodo-
wym na podstawie tego rodzaju współczynników jest utrudnione ze względu na różne
traktowanie związków małżeńskich zawieranych wg świeckich i wyznaniowych
obrządków oraz ze względu na różne przepisy prawne.
)
(t
L
+
20
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa i rozwody
–
mierniki
Współczynnik rozwodów w odniesieniu do liczby
zawieranych małżeństw
Współczynniki cząstkowe zawierania małżeństw oraz
współczynniki cząstkowe rozwodów (obliczane zwykle dla
grup wieku razem lub osobno dla kobiet i mężczyzn).
gdzie
C
- stała równa 1000 lub 10000.
C
t
M
t
R
t
W
rm
⋅
=
)
(
)
(
)
(
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Czynniki kształtujące częstość
wstępowania w związki małżeńskie
Czynniki demograficzne:
liczba i struktura ludności wg płci,
wieku i stanu cywilnego.
Czynniki pozademograficzne:
sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie),
wykształcenie,
czynniki prawno-ekonomiczne (np. ustawowy wiek
uprawniający do wstępowania w związek małżeński).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Czynniki kształtujące częstość
rozwodów
Czynniki demograficzne:
wczesne wstępowanie w związek
małżeński, duża różnica wieku pomiędzy partnerami.
Czynniki pozademograficzne:
sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie, złe
warunki bytu rodzin),
wykształcenie,
urbanizacja,
aktywność zawodowa,
polityka państwa (np. system świadczeń na rzecz rodziny pełnej
i niepełnej).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeńskość a przejście demograficzne
Drugie przejście demograficzne
–
uważa się, że w krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło tzw. drugie przejście
demograficzne, którego cechami charakterystycznymi są m.in.
zmiany wzorca małżeństw.
Czynniki związane ze zmianami wzorca małżeństw:
opóźnienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości
małżeństwa (wzrost natężenia rozwodów), zmniejszenie częstości
zawierania małżeństw, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost
liczby związków kohabitacyjnych oraz związków typu LAT.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa
–
obraz sytuacji w Polsce
Od roku 1983 obserwowano spadek liczby zawieranych związków małżeńskich
(od ponad 300 tys. na początku okresu, do poniżej 200 tys. na początku bieżącego
stulecia). Tendencja ta uległa zmianie dopiero po roku 2004, kiedy liczba
zawieranych małżeństw zaczęła wzrastać od poziomu 191,8 tys. zawartych
związków w 2004 r. do 248,7 tys. nowych związków w 2007 r.
Charakterystyczną cechą polskich małżeństw jest wyższy średnio o 2 lata wiek
partnera w stosunku do wieku partnerki oraz zbliżony poziom wykształcenia osób
zawierających związek małż. W 2007 roku ok. 48% związków stanowiły pary, w
których oboje nowożeńców należało do tych samych, pięcioletnich grup wieku, w
tym samym roku 50,5% związków zawarły osoby o podobnym wykształceniu.
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków oscyluje w
Polsce wokół 86 % (w roku 2007 ok. 85%).
Udział związków wyznaniowych w Polsce jest stosunkowo wysoki (ok. 69% nowo
zawartych związków w 2007 r. to związki wyznaniowe).
Od 1995 roku rośnie odsetek nowożeńców w wieku 25-29 lat, a spada odsetek
nowożeńców w wieku 20-24 lat
–
efekt odsuwania chwili zakładania rodziny na
późniejszy okres życia (wśród mężczyzn najwyższe natężenie wstępowanie w
związki małżeńskie występuje w grupie wieku 25-29 lat).
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Rozwody
–
obraz sytuacji w Polsce
W okresie po 1946 r. orzeczono w Polsce łącznie ponad 2 mln rozwodów (w
tym ponad 20% w latach 2000-2007). Trwałości małżeństw nie sprzyja
zwłaszcza wczesny wiek nowożeńców w chwili zawierania związku.
Początek okresu transformacji ekonomicznej charakteryzował się spadkiem
liczby rozwodów od poziomu 47,2 tys. w roku 1989 do 27,9 tys. w cztery lata
później. Po tym okresie obserwuje się wzrost częstości i liczby rozwodów.
Rekordowa liczba rozwodów (71,9 tys.) wystąpiła w roku 2006. W roku 2007
ich liczba była również wysoka (66,6 tys.).
Najczęściej rozwodzą się pary, które przeżyły ze sobą 5-9 lat (ok. 23% ogółu
rozwodzących się par w 2007 r.). Drugie miejsce pod tym względem zajmują
pary z 10-14 letnim stażem (ok. 20% rozwodów w 2007 r.).
Rezultatem rosnącej liczby rozwodów jest wzrastająca liczba rodzin z jednym
rodzicem. Dodatkowy wpływ na to zjawisko ma także rosnąca liczba urodzeń
pozamałżeńskich.
W roku 2007 około 30% rozwiązanych małżeństw rozpadło się na skutek roz-
wodu, pozostałe 70% – na skutek śmierci jednego (lub obojga) małżonków.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Obraz sytuacji w Polsce
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów
w Polsce w latach 1946-2007
5
55
105
155
205
255
305
355
1946
1955
1964
1973
1982
1991
2000
lata
lic
zb
y
w t
y
s.
małżeństwa
rozwody
Duża liczba zawieranych małżeństw bezpośrednio
po wojnie (
319,2 tys.
w 1948 r.)
Spadek w latach 60-tych - w tym okresie w związki
małżeńskie wstępowały generacje osób
urodzonych w okresie wojny.
Wzrost liczby zawieranych małżeństw w 70-tych
latach (maksimum
330,8 tys.
par w roku 1975) - w
tym czasie w związki małżeńskie wstępowały
generacje osób urodzonych w okresie „wyżu” z lat
50-tych. Od tego momentu, przy incydentalnych
wzrostach, aż do końca stulecia występowała
tendencja spadkowa liczby zawieranych
małżeństw.
Ponowny wzrost w ostatnich 3 latach - w związki
małżeńskie wstępują generacje osób urodzonych
w latach 70-tych i 80-tych.
Tendencja wzrostowa liczby rozwodów (z wyjąt-
kiem okresu transformacji ekonomicznej, w którym
zanotowano spadek liczby rozwodów z
47,2 tys.
w
1989 roku do
27,9 tys.
w roku 1993).
Szybki wzrost liczby rozwodów po 2003 r. Maksi-
mum przypada na rok 2006
(71,9 tys.
par). Fakt ten
powoduje wzrost rodzin niepełnych z małoletnimi
dziećmi z rodzin rozwodzących się. W każdym
roku liczba małoletnich dzieci z takich rodzin jest
równa w przybliżeniu liczbie rozwodów.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów
na 1000 ludności w Polsce w latach 1946-2007
0
2
4
6
8
10
12
14
1946
1955
1964
1973
1982
1991
2000
lata
ma
łż
e
ń
s
tw
a
i r
o
zw
ody
na
1
0
0
0
ludno
ś
ci
małżeństwa
rozwody
Obraz sytuacji w Polsce
Wysoki współczynnik zawierania małżeństw w
okresie bezpośrednio po wojnie - maksimum
13,3‰
w roku 1948 (tj. 13,3 nowych związków na 1000
ludności ).
Spadek współczynnika na początku lat 60-tych - ze
względu na mniejszą liczbę potencjalnych
kandydatów do małżeństwa.
Wzrost współczynnika małżeństw w latach 70-tych
(
9,7‰
w 1975 r.)
Od 1982 roku spadek współczynnika zawierania
małżeństw (od ok.
9‰
w roku 1982 r. do poziomu
5‰
w roku 2004), a następnie ponowny wzrost do
poziomu
7,7‰
w roku 2007.
W okresie powojennym obserwuje się wyraźną
tendencję wzrostową liczby rozwodów
przypadającą na 1000 ludności (przy
krótkookresowym spadku w okresie transformacji
ekonomicznej 1989-1993).
W roku 1946 współczynnik kształtował się na
poziomie
0,3‰
, a w roku 2007 na poziomie
1,75‰
.
Warto dodać, że natężenie rozwodów jest znacznie
wyższe w miastach (
2,29 ‰
w 2007 r.) niż na wsi
(
0,87‰
w 2007 r.)
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Obraz sytuacji w Polsce
panny
wdowy
rozwiedzione
kawalerowie
wdowcy
rozwiedzeni
4
0,8
3,7
0,5
1,2
0,6
85,6
0,8
3
0
30
60
90
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
stanu cywilnego w Polsce (w %)
1990 r.
kawalerowie
wdowcy
rozwiedzeni
panny
wdowy
rozwiedzione
kawalerowie
wdowcy
rozw
4,5
0,6
3,9
0,4
0,7
0,6
85
0,6
3,7
0
30
60
90
Nowożeńcy wg płci i poprzedniego
stanu cywilnego w Polsce (w %)
2007 r.
kawalerowie
wdowcy
rozwiedzeni
iedzeni
Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków w Polsce
ustabilizował się obecnie na poziomie ok.
85%.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Obraz sytuacji w Polsce
W całym obsewowanym okresie
najwięcej związków zawierały osoby w
wieku 20-24 lat, choć od 1995r. ich
udział w ogóle nowożeńców wykazywał
systematyczny spadek, natomiast
wzrastał w tym okresie odsetek
nowożeńców w wieku 25-29 lat oraz w
wieku 30-34 lat.
Struktura nowożeńców wg wieku w momencie zawierania
małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000, 2007
20,5
51,1
14,2
5,8
3,1
2,6
2,7
5,5
40,3
35,4
9,9
3
2,9
3
0
10
20
30
40
50
60
15-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-49
50 i więcej
wiek w latach
odse
tek
1989
1995
2000
2007
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Współczynnik rozwodów obliczany w stosunku
do liczby zawieranych małżeństw w Polsce
w latach 1946-2007
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
1946
1955
1964
1973
1982
1991
2000
lata
Obraz sytuacji w Polsce
Tendencja wzrostowa współczynnika
rozwodów (obliczanego w stosunku do
liczby zawieranych małżeństw). W roku
1946 wynosił on ok.
0,03
(tj. 3 rozwody
na 100 nowo zawartych związków), a w
roku 1988 współczynnikten wzrósł do
poziomu ok.
0,20
.
W okresie transformacji ekonomicznej
(1989-1993) odnotowano wyraźny
spadek współczynnika rozwodów do
poziomu nieco ponad
0,13
w roku 1993.
Po okresie transformacji ma miejsce
szybki wzrost tego współczynnika.
Maksimum (
0,33
) osiągnął w roku
2005, choć w roku 2006 miał
porównywalną wartość, ok.
0,32
.
W roku 2007 współczynnik rozwodów
obniżył się do poziomu ok.
0,26
. Jest to
w mniejszym stopniu efekt spadku
liczby rozwodów, a bardziej wynika z
rosnącej w ostatnim okresie liczby
zawieranych nowych małżeństw.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Obraz sytuacji w Polsce
Struktura rozwodów w latach 1989-2007 w Polsce
wg liczby małoletnich dzieci
0%
20%
40%
60%
80%
100%
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
lata
w %
0
1
2
3
4 i więcej
Od 1995 roku zmniejsza
się udział rozwodzących
się małżeństw z jednym
lub dwojgiem małolet-
nich dzieci w ogólnej
liczbie rozwodów (od
poziomu
63,4%
w roku
1995 do
56,8%
w roku
2007).
Rośnie natomiast udział
małżeństw bezdzietnych
w ogólnej liczbie
rozwodów. W roku 1995
udział ten był najniższy
w okresie powojennym i
wynosił
30,5%,
a w roku
2007 wzrósł do
38,7%.
Materiały dydaktyczne Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ