Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Elementy i Obwody Elektryczne
Element ( element obwodowy )
– jedno z podstawowych pojęć teorii obwodów.
Element jest modelem pewnego zjawiska lub cechy fizycznej związanej z
obwodem. Elementy ( jako modele ) mogą mieć różny stopień komplikacji.
i
u
ELEMENT
Funkcja zaciskowa
(obwodowa)
Zacisk
Zacisk
Końcówka
Końcówka
Element dwuzaciskowy (dwukońcówkowy) – DWÓJNIK
Funkcja zaciskowa
(obwodowa)
B
A
Strzałkowanie odbiornikowe !
Funkcje zaciskowe elementu: prąd elementu i oraz napięcie elementu u związane
są ze sobą równaniem elementu, które definiuje dany element i określa jego
podstawowe właściwości.
W TO Używane są elementy wielozaciskowe: trójnik, czwórnik itd.
Obwody, układy, sieci
Obwód – możliwie najprostsze połączenie elementów umożliwiające
przepływ prądu elektrycznego.
Dwójnik 2
Dwójnik 1
i
p [W] > 0
p [W]< 0
w [J]
w [J]
w [J]
i
u
Obwód
OtoczenieObwodu
p t
u t i t
w t
p
d
p t
d w t
d t
t
t
( )
( ) ( )
( )
( )
( )
( )
=
=
=
∫
[W]
[J]
τ τ
0
Układ ( obwód rozgałęziony ) –
struktura bardziej rozbudowana niż obwód.
Sieć –
bardzo duży układ.
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Podstawowe modele zjawisk w obwodzie
Zjawisko:
BEZSTRATNY PRZEPŁYW PRĄDU
Element:
ZWARCIE
( GALWANICZNE )
u
≡ 0
i
Równanie elementu:
∀u ≡ 0
i
Moc chwilowa z jaką zwarcie pobiera energię elektryczną z obwodu:
p
R
(t) = u(t)
i(t) = 0
⋅i
(t)
≡ 0
Energia chwilowa pobrana przez zwarcie w przedziale czasu < t
0
, t >:
w
t t
p
d
t
t
zw
( , )
( )
0
0
0
=
≡
∫
τ τ
Zjawisko:
BRAK PRZEPŁYWU PRĄDU
Element:
ROZWARCIE ( PRZERWA)
i
≡ 0
u
Równanie elementu:
∀i ≡ 0
u
Moc chwilowa z jaką rozwarcie pobiera energię elektryczną z obwodu:
p
R
(t) = u(t)
i(t) = u
(t)
⋅0 ≡ 0
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Energia chwilowa pobrana przez rozwarcie w przedziale < t
0
, t >:
w
t t
p
d
t
t
roz
( , )
( )
0
0
0
=
≡
∫
τ τ
Zjawisko: ROZPRASZANIE ( DYSSYPACJA )
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element:
OPÓR LINIOWY
R (G)
i
u
Równanie elementu (
POSTULAT OHMA
):
u = R
⋅i
lub
i = G
⋅u
G = R
–1
Strzałkowanie odbiornikowe !
Jednostki: R:
[
Ω] – ohm
G:
[S]
–
simens
Opór jest elementem dyssypatywnym ( rozpraszającym ) bezinercyjnym.
Moc chwilowa z jaką opór pobiera energię elektryczną z obwodu:
p
R
(t) = u(t)
i(t) = R
i
2
(t) = G
u
2
(t)
≥ 0
Energia chwilowa pobrana przez opór w przedziale czasu < t
0
, t >:
w t t
p
d
R i
d
G u
d
t
t
t
t
t
t
R
( , )
( )
( )
( )
0
2
2
0
0
0
=
=
=
∫
∫
∫
τ τ
τ τ
τ τ
dw
t
dt
p
t
R
R
( )
( )
=
≥ 0
Przykład
Dane:
R = 5
Ω ( G =
1
5
1
Ω
⎡
⎣⎢
⎤
⎦⎥
= 0,2 S )
u(t) = 10
⋅1(t) – 15⋅1(t–2) + 5⋅1(t–3) [V]
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Obliczenia: i(t) = u(t)
⋅G = 2⋅1(t) – 3⋅1(t–2) + 1⋅1(t–3) [A]
–5
+10
u
(
t
) [V]
t
[s]
3
2
+2
–1
i
(
t
) [A]
t
[s]
3
2
p(t) =
G
⋅u
2
(t) =
R
⋅i
2
(t)
u
2
(t) = 100
⋅
1(t) – 75
⋅
1(t–2) – 25
⋅
1(t–3)
+100
+25
u
2
(t) [V
2
]
t [s]
3
2
+1
+4
i
2
(t) [A
2
]
t [s]
3
2
p(t)=G
⋅
u
2
(t) =
20
⋅
1(t) – 15
⋅
1(t–2) – 5
⋅
1(t–3)
(
)
(
)
w
t
p
d
d
d
d
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
R
( , )
( )
( )
(
)
(
)
( )
(
)
(
)
0
20 1
15 1
2
5 1
3
20
15
2
2
5
3
3
0
0
0
0
=
=
−
−
−
−
=
⋅
−
− ⋅
− −
− ⋅
−
∫
∫
∫
∫
τ τ
τ τ
τ
τ
τ
τ
1
1
1
+20
+5
p(t) [W]
t [s]
3
2
45
w
R
(0,t) [J]
t [s]
1
3
2
20
40
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Zjawisko: GROMADZENIE ( KONSERWACJA )
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element:
INDUKCYJNOŚĆ LINIOWA
L
i
u
Równania elementu :
ψ
= L
⋅i
u
d
dt
=
ψ
ψ
Strzałkowanie odbiornikowe !
Jednostki:
L: [H]
– henr = 1V
⋅1s⋅1A
–1
ψ: [Wb]
– weber = 1V
⋅1s
u t
d i t
d t
i t
u
d
i t
t
t
( )
( )
( )
( )
( )
=
=
+
∫
L
L
1
0
0
τ τ
Indukcyjność jest elementem konserwatywnym inercyjnym.
Przykład
1. i(t) = I
0
= const, t
∈(– ∞, + ∞ ):
u(t) = 0
2. i(t) = I
m
sin(
ωt + ϕ), t∈(– ∞, + ∞ ):
u(t) =
ωLI
m
cos(
ωt + ϕ) =
= U
m
sin(
ωt + ϕ + 90
o
)
3. i(t) = I
0
(1– e
–
α t
),
α > 0 ∧ t∈<0, + ∞ ): u(t) = αLI
0
e
–
α t
= U
0
e
–
α t
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Moc chwilowa z jaką energia elektryczna jest gromadzona w polu
magnetycznym indukcyjności:
[ ]
p t
u t
i t
d
t
dt
i t
L
W
( )
( ) ( )
( )
( )
=
⋅
=
⋅
ψ
p
L
(t) > 0 –
indukcyjność pobiera energię
p
L
(t) < 0 –
indukcyjność oddaje energię
Energia chwilowa pobrana przez indukcyjność liniową w przedziale
czasu < t
0
, t >:
w t t
p
d
i
d
L
i
di
t
t
t
t
i t
i t
L
( , )
( )
( )
( )
(
)
( )
(
)
( )
0
0
0
0
=
=
=
∫
∫
∫
τ τ
τ ψ
τ
ψ
ψ
w t t
i t
i t
w t
w t
L
L
L
L
L
( , )
( )
( )
( )
( )
0
2
2
0
0
1
2
1
2
=
−
=
−
Dla i(t
0
) = 0
∧ ψ(t
0
) = 0
w t
t i t
i t
L
L
( )
( ) ( )
( )
=
=
≥
1
2
1
2
0
2
ψ
ψ
(t)
i (t)
ψ
[Wb]
i [A]
P
p
L
w
L
(t)
w
L
(t) = 0
w
L
(t) = 0,5
Li
2
(t)
Gromadzenie energii: p(t) > 0
Oddawanie energii: p(t) < 0
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Zjawisko: GROMADZENIE ( KONSERWACJA )
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element:
POJEMNOŚĆ LINIOWA
C
i
u
Równania elementu :
q = C
⋅u
i
dq
dt
=
q
Strzałkowanie odbiornikowe !
Jednostki:
C: [F]
– farad = 1A
⋅1s⋅1V
–1
q:
[C]
–
kulomb
=
1A
⋅1s
i t
d u t
d t
u t
i
d
u t
t
t
( )
( )
( )
( )
( )
=
=
+
∫
C
C
1
0
0
τ τ
Pojemność jest elementem konserwatywnym inercyjnym.
Przykład
1. u(t) = U
0
= const, t
∈(– ∞, + ∞ ):
i(t) = 0;
2. u(t) = U
m
sin(
ωt + ϕ), t∈(– ∞, + ∞ ):
i(t) =
ωCU
m
cos(
ωt + ϕ) =
= I
m
sin(
ωt + ϕ + 90
o
);
3. u(t) = U
0
(1– e
–
α t
),
α > 0 ∧ t∈<0, + ∞ ):
i(t) =
αCU
0
e
–
α t
= I
0
e
–
α t
;
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Moc chwilowa z jaką energia elektryczna jest gromadzona w polu
elektrycznym pojemności:
[ ]
p t
u t
i t
u t
dq t
dt
L
W
( )
( ) ( )
( )
( )
=
⋅
=
⋅
p
L
(t) > 0 –
pojemność pobiera energię
p
L
(t) < 0 –
pojemność oddaje energię
Energia chwilowa pobrana przez pojemność liniową w przedziale
czasu < t
0
, t >:
w t t
p
d
u
dq
C
u
du
t
t
q t
q t
u t
u t
C
( , )
( )
( )
( )
(
)
( )
(
)
( )
0
0
0
0
=
=
=
∫
∫
∫
τ τ
τ
τ
w t t
u t
u t
w t
w t
C
C
C
C
C
( , )
( )
( )
( )
( )
0
2
2
0
0
1
2
1
2
=
−
=
−
Dla u(t
0
) = 0
∧ q(t
0
) = 0
w t
t u t
u t
C
q
C
( )
( ) ( )
( )
=
=
≥
1
2
1
2
0
2
q(t)
u (t)
q [C]
u [V]
P
p
C
w
C
(t)
w
C
(t) = 0
w
C
(t) = 0,5
Cu
2
(t)
Gromadzenie energii: p(t) > 0
Oddawanie energii: p(t) < 0
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Zjawisko: DOSTARCZANIE LUB POBIERANIE
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element: ŹRÓDŁO NAPIĘCIA
( DOWOLNA MOC CHWILOWA )
u
e
i
e
Równania elementu :
e –
dowolne ( zadane )
i
e
– wymuszone przez
obwód zewnętrzny
Strzałkowanie źródłowe !
p
e
< 0
p
e
> 0
E
i
P
p
i [A]
e [V]
Charakterystyka źródła napięcia o
stałej wartości: e(t) = E = const
e
i
!?
Moc chwilowa energii elektrycznej źródła napięcia:
[ ]
p t
u t
i t
e t
i t
e
e
W
( )
( ) ( )
( )
( )
=
⋅
=
⋅
p
e
(t) > 0 –
źródło oddaje energię
p
e
(t) < 0 –
źródło pobiera energię
Energia chwilowa źródła napięcia w przedziale czasu < t
0
, t >:
w t t
p
d
e
i
d
t
t
t
t
e
e
( , )
( )
( ) ( )
0
0
0
=
=
∫
∫
τ τ
τ
τ τ
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Zjawisko: DOSTARCZANIE LUB POBIERANIE
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element: ŹRÓDŁO PRĄDU
( DOWOLNA MOC CHWILOWA )
j
i
u
j
Równania elementu :
j –
dowolne ( zadane )
u
j
– wymuszone przez
obwód zewnętrzny
Strzałkowanie źródłowe !
p
j
> 0
J
u
p
p
j
< 0
P
p
u [V]
j [A]
Charakterystyka źródła prądu o stałej
wydajności: j(t) = J = const
i
j
! ?
Moc chwilowa energii elektrycznej źródła prądu:
[ ]
p t
u t
i t
u t
j t
j
j
W
( )
( ) ( )
( )
( )
=
⋅
=
⋅
p
j
(t) > 0 –
źródło oddaje energię
p
j
(t) < 0 –
źródło pobiera energię
Energia chwilowa źródła prądu w przedziale czasu < t
0
, t >:
w t t
p
d
u
j
d
t
t
t
t
e
j
( , )
( )
( ) ( )
0
0
0
=
=
∫
∫
τ τ
τ
τ τ
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Element:
ŹRÓDŁO STEROWANE
u
2
k
u
1
i
1
≡0
i
2
ZNSN ( VCVS )
u
1
u
2
r
i
1
i
2
i
1
ZNSP ( CCVS )
u
1
≡0
u
2
g
u
1
i
2
u
1
ZPSN ( VCCS )
i
1
≡0
u
2
α
i
1
i
1
i
2
ZPSP ( CCCS )
u
1
≡0
W przypadku źródeł sterowanych moc chwilowa „pierwotna”
jest zawsze równa zero: p
1
(t)
≡ 0 co oznacza, że źródła nie pobierają
energii od strony sterowania.
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Postulaty Teorii Obwodów
Prądowy Postulat Kirchhoffa ( PPK )
i
∑
= 0
Algebraiczna suma prądów we węźle jest równa zero.
Napięciowy Postulat Kirchhoffa ( NPK )
u
∑
= 0
Algebraiczna suma napięć w oczku jest równa zero.
Postulat Ohma ( PO )
u
i
i
u
= ⋅
= ⋅
⎡
⎣⎢
⎤
⎦⎥
R lub
G
G [S] =
1
R
1
Ω
Dr inż. Jacek Czosnowski
Katedra Elektrotechniki AGH Wydział EAIiE
Zjawisko: DOSTARCZANIE LUB POBIERANIE
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Element:
NAPIĘCIOWE ŹRÓDŁO ENERGII
( OGRANICZONA MOC CHWILOWA )
r
U
r
⋅I
E
I
Równania elementu :
E – dowolne ( zadane )
I – wymuszone
Strzałkowanie źródłowe !
NPK:
(+U) + (– E) + (+ r I) = 0
U = E – r I
p = U
⋅I = E⋅I – r⋅I
2
rI
p
I
p
U
0
= E
I [A]
U [V]
I
E
r
z
=
U
p
p < 0
p > 0
p < 0
P
p
(0,5I
z
,0,5E)
→
p
max
p
E
4 r
2
max
=
I [A]
p [W]
I
E
2 r
I
p
1
2
z
=
=
I
E
r
z
=
p < 0
p < 0
p > 0
Zadanie 1 Przedyskutować prądowe źródło energii i porównać jego
zachowanie w różnych stanach pracy ze źródłem prądu.