KAZUISTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

59

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPADGRUDZIEŃ • 1112/2012

na, który z niepokojem zgłaszał fakt,
że z okolicy grzbietu zwierzęcia wy-
staje grzebień. Ogólny stan psa nie
budził zastrzeżeń. Zwierzę było zain-
teresowane otoczeniem i przemiesz-
czało się swobodnie. Barwa błon
śluzowych, czas wypełniania kapilar-
nego, liczba oddechów i tętna oraz
ciepłota wewnętrzna ciała mieściły
się w zakresach wartości prawidło-
wych. Z wywiadu wynikało, że klika
tygodni wcześniej zwierzę połknęło
damski grzebień do tapirowania wło-
sów z plastikowym szpikulcem, dłu-
gości około 20 cm. Fakt ten w kon-
tekście braku jakichkolwiek objawów
u pacjenta oraz w zestawieniu z wiel-
kością zwierzęcia wydawał się wręcz
niemożliwy. W trakcie badania kli-
nicznego w obrębie mięśni grzbietu
końcowej części odcinka piersiowego
kręgosłupa stwierdzono ranę o cha-
rakterze przetoki. Rana odznaczała
się obecnością niewielkiej ilości su-
rowiczo krwawego wysięku. W świe-
tle rany widoczne było szarokremowe,
twarde ciało obce, okresowo wysta-
jące około 1cm ponad powierzch-
nię skóry. Wspomniany przedmiot
na przemian pojawiał się i chował
w ranie wraz z ruchami oddechowy-
mi zwierzęcia. Precyzyjne określenie
charakteru ciała obcego było znacz-
nie utrudnione w związku z dużą ak-
tywnością ruchową pacjenta.

Badania dodatkowe
Wykonano badanie morfologiczne
krwi oraz biochemiczne surowicy,

Przypadki połykania ciał obcych
przez czworonożnych pacjentów,
zwłaszcza pediatrycznych, nie należą
do rzadkości w codziennej praktyce.
Ich obraz kliniczny jest zróżnicowa-
ny i zależy od rozmiaru, czasu prze-
bywania oraz lokalizacji ciała obcego
w przewodzie pokarmowym zwierzę-
cia oraz związanego z tym stopnia po-
wstającej niedrożności. Kluczowym
elementem postępowania lekarsko-
weterynaryjnego w sytuacjach po-
dejrzenia obecności ciała obcego jest
przeprowadzenie szczegółowego wy-
wiadu, znacznie ułatwiającego posta-
wienie wczesnego rozpoznania.

Opis przypadku

Mimo powszechności przypadków
ciał obcych u psów zdarza się, że na-
wet lekarz z wieloletnim stażem bywa
zaskakiwany niecodzienną zawarto-
ścią przewodu pokarmowego swojego
pacjenta. W niniejszym opracowaniu
przedstawiony został nietypowy przy-
padek ciała obcego u czteromiesięcz-
nego psa rasy amerykański stafford-
shire terrier. Oryginalność przypadku
wiąże się nie tylko z niekonwencjo-
nalnym rodzajem połkniętego przed-
miotu, ale również z pośrednią moż-
liwością przedstawienia niezwykle
sprawnie działających mechanizmów
samoobronnych organizmu.

Badanie kliniczne
Czteromiesięczny pies rasy stafford-
shire terrier został przyprowadzo-
ny do lecznicy przez swego opieku-

lek. wet. Krzysztof Czogała, dr n. wet. Joanna Czogała, dr inż. Sylwia Szotek*

Klinika Weterynaryjna Brynów w Katowicach
*Zakład Inżynierii Biomedycznej i Mechaniki Eksperymentalnej Wydziału Mechanicznego Politechniki Wrocławskiej

What can be comb used for? An unusual case of the foreign body found
in a Staff ordshire Bull Terrier

Do czego może
służyć grzebień?

Niecodzienny przypadek ciała obcego
u psa rasy amerykański staff ordshire terrier

Streszczenie

Przypadki połknięcia ciał obcych w co-
dziennej praktyce małych zwierząt zda-
rzają się dość często. Rodzaj i nasilenie ob-
jawów klinicznych zależą w głównej mie-
rze od stopnia niedrożności powstającej
w obrębie przewodu pokarmowego pa-
cjenta. Najwięcej trudności diagnostycz-
nych towarzyszy zazwyczaj sytuacjom,
kiedy ciało obce lokalizuje się w żołądku.
Często objawy są wówczas mało specy-
fi czne, okresowe lub nie występują wcale.
Bardzo ważnym elementem w procesie
diagnostycznym w przypadku podejrze-
nia obecności ciała obcego jest dobrze
przeprowadzony wywiad.

Słowa kluczowe

ciała obce, niedrożność, pies

Abstract

Pets which swallowed foreign bodies
are often encounterd in small animals
practice. The types and intensity of cli-
nical symptoms depend on the degree
of blockage in a patient’s alimentary
tract. Obstructions caused by the fore-
ign body localised in the stomach are
diagnostically most diffi

cult cases. The

symptoms are non-specific, transient
or are missing. Anamnesis is an essential
part of the diagnosis when foreign body
swallowing is suspected..

Key words

foreign bodies, obstruction, dog

KAZUISTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

60

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPADGRUDZIEŃ • 1112/2012

obejmujące ocenę poziomu moczni-
ka, kreatyniny, glukozy, transaminazy
alaninowej, transaminazy asparagi-
nianowej oraz bilirubiny. W następ-
nej kolejności przeprowadzono ob-
razowanie ultrasonografi czne jamy
brzusznej. Żadne z wymienionych ba-
dań dodatkowych nie wykazało zna-
czących nieprawidłowości.

Dalsze postępowanie
Pacjent został spremedykowany (z za-
stosowaniem butorfanolu i mede-
tomidyny podanych domięśniowo)
w celu bardziej precyzyjnego określe-
nia charakteru i lokalizacji ciała obce-
go. W trakcie oględzin spremedykowa-
nego zwierzęcia okazało się, że ciało
obce opisane powyżej kształtem i roz-
miarami rzeczywiście może odpowia-
dać ostrej części grzebienia damskie-
go (ryc. 1). Możliwe było swobodne
przemieszczanie kleszczykami he-
mostatycznymi ciała obcego w prze-
toce (w kierunku góra-dół) z zastoso-
waniem niewielkiej siły. Zdecydowano
się na podjęcie próby usunięcia przed-
miotu.

Przebieg postępowania
chirurgicznego
Wprowadzono znieczulenie ogólne
infuzyjne z zastosowaniem mieszani-
ny ketaminy z diazepamem podanych
dożylnie. W czasie zabiegu oraz przez
kolejne 48 godzin pacjent był nawad-
niany dożylnie płynem Ringera z mle-
czanami oraz roztworem 0,9% NaCl
z 5-procentową glukozą w stosunku
1:1. Nieznacznie poszerzono chirur-
gicznie przetokę i kleszczykami hemo-
statycznymi typu Pean, po pokonaniu
nieznacznego oporu, ciało obce (grze-
bień) udało się wydobyć w całości
(ryc. 2, 3). Ranę pozostawiono do wtór-
nego gojenia przez ziarninowanie. Na-
stępnie podjęto działania rewizyjne
jamy brzusznej z dostępu w linii bia-
łej. W trakcie laparotomii nie stwier-
dzono cech zapalenia otrzewnej ani
innych niepokojących symptomów.
Jedynie na krzywiźnie dużej żołądka
zaznaczała się obecność rany odpo-
wiadającej wielkością rozmiarowi szer-
szej części wydobytego ciała obcego
(ryc. 4). Odświeżono chirurgicznie
ranę oraz zaopatrzono ją dwupiętro-
wo surowiczo mięśniówkowym szwem
materacowym. Jamę brzuszną przepłu-

ry

c. z ar

chiwum autora

Ryc. 1. Fragment ciała obcego widoczny w okolicy kręgów piersiowych grzbietu spremedykowanego zwierzęcia;
Ryc. 2, 3. Grzebień o długości około 20 cm usunięty w całości

1

2

3

KAZUISTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

61

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPADGRUDZIEŃ • 1112/2012

kano ciepłym płynem fi zjologicznym
w ilości 100 ml/kg mc. Pacjent znaj-
dował się od dnia zabiegu pod osło-
ną antybiotykową w postaci iniek-
cyjnej cefalosporyny (10 mg/kg mc.
i.m. 1 raz dziennie), którą kontynuowa-
no przez 5 kolejnych dni. Po zabiegu
zalecono dietę zerową przez 24 go-
dziny. Po pierwszej dobie zezwolono
na przyjmowanie płynów, a w kolej-
nych dniach również niewielkich, stop-
niowo wzrastających ilości pożywienia
podawanych 5-6 razy dziennie.

Wizyty kontrolne odbywały się co-

dziennie przez tydzień od dnia usu-
nięcia ciała obcego, przy czym pacjent
nie wykazywał żadnych niepokoją-
cych objawów, a obie rany (przetoka
zewnętrzna oraz rana chirurgiczna
po laparotomii) goiły się prawidłowo.
Dwunastego dnia po zabiegu usunięto
szwy. Po kolejnych dwóch tygodniach
w trakcie wizyty kontrolnej stwierdzo-
no bardzo dobry stan pacjenta.

Dyskusja

Przypadki połknięcia ciał obcych
w codziennej praktyce małych zwie-

rząt nie należą do rzadkości. Częściej
obserwowane są u psów niż u kotów,
co może wynikać ze zwyczajów żywie-
niowych tych pierwszych. Zazwyczaj
dotyczą młodych zwierząt, które po-
łykają w trakcie zabawy lub „pozna-
wania świata” nieliniowe (rzadziej li-
niowe) przedmioty, takie jak piłki,
kamienie, pestki brzoskwini, zabaw-
ki, monety, fragmenty ubrań, wor-
ki foliowe itd. Przypadki ciał obcych
mogą zdarzać się również u psów
dorosłych, które przez przypadek,
zachęcone bodźcami zapachowymi
czy smakowymi, połykają np. drew-
niane patyczki do szaszłyków, paty-
ki od lizaków czy lodów, szczególnie
jeśli na przedmiotach tych znajdują
się pozostałości jedzenia (3, 4). Obec-
nie długą listę potencjalnych ciał ob-
cych można wzbogacić o przypadek
połknięcia grzebienia, przedstawiony
w niniejszym opracowaniu.

W sytuacji podejrzenia obecności

ciała obcego w przewodzie pokar-
mowym pacjenta, w procesie diagno-
stycznym, kluczowym etapem jest do-
głębny wywiad. Nie należy przy tym,

jak pokazuje opisany przypadek, igno-
rować nawet bardzo mało prawdopo-
dobnych wersji wydarzeń przedsta-
wianych przez właścicieli zwierząt.

Bardzo istotna jest także ocena sta-

nu ogólnego zwierzęcia oraz przepro-
wadzenie podstawowych oznaczeń
morfologicznych i biochemicznych
krwi, ponieważ wywołana ciałem
obcym niedrożność przewodu po-
karmowego, szczególnie znacznego
stopnia, często skutkuje poważny-
mi zaburzeniami gospodarki wodno-
elektrolitowej i kwasowo-zasadowej.
Zaburzenia te są efektem zwiększo-
nej wydzielniczości w danym odcinku
przewodu pokarmowego oraz sekwe-
stracji w nim ciała obcego. Nieprawi-
dłowości wodno-elektrolitowe mogą
być dodatkowo potęgowane obecno-
ścią wymiotów oraz upośledzonym
pobieraniem płynów i pożywienia
przez zwierzę. Często również wsku-
tek przedłużającej się obecności ciała
obcego w przewodzie pokarmowym
dochodzi do nadmiernego namnaża-
nia się patologicznej fl ory bakteryjnej
oraz wtórnej enterotoksemii (2).

KAZUISTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

62

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPADGRUDZIEŃ • 1112/2012

Pacjent, który połknął ciało obce,

może prezentować szeroki wachlarz
symptomów, których charakter i natę-
żenie zależą w głównej mierze od stop-
nia powstającej niedrożności. Na sto-
pień niedrożności z kolei decydujący
wpływ ma rozmiar zjedzonego przed-
miotu, jak również odcinek przewodu
pokarmowego, w którym umiejscowi
się ciało obce (3, 4). Zazwyczaj wio-
dącym objawem są wymioty. Nierzad-
ko obserwuje się również odłykanie,
nadmierne ślinienie, ból jamy brzusz-
nej, czy wreszcie wyczuwalny w trak-
cie badania palpacyjnego nietypowy
obiekt w obrębie jamy brzusznej. Na-
leży przy tym zaznaczyć, że omacy-
wanie jamy brzusznej odznacza się
osobniczo zmienną skutecznością dia-
gnostyczną, na którą wpływa rozmiar
i charakter ciała obcego, stopień od-
żywienia psa czy wreszcie jego pobu-
dliwość, i związane z tym dodatkowe
napinanie powłok brzusznych, często
uniemożliwiające rzetelne przeprowa-
dzenie badania.

W sytuacjach częściowej niedrożno-

ści symptomy mogą być mniej charak-
terystyczne, zwłaszcza jeśli przedmiot
jest niewielkich rozmiarów, a szcze-
gólnie jeśli znajduje się w żołądku.
Dlatego też przypadki ciał obcych
w obrębie żołądka bywają najbardziej
wymagające diagnostycznie.

W sytuacji obecności ciała obce-

go w świetle żołądka objawy wyni-
kają z dwóch głównych procesów:

z drażnienia mechanicznego śluzówki,
co skutkuje ostrym lub przewlekłym
jej zapaleniem, oraz z utrudnionego
przesuwania się zawartości żołądka
do dalszych odcinków przewodu po-
karmowego. W zależności od rozmia-
rów ciała obcego i jego położenia w żo-
łądku można obserwować u pacjenta
ostre lub nawracające wymioty (np.
po jedzeniu), powtarzające się epizo-
dy wymiotów i biegunki lub jedynie
przemijające okresy gorszego samo-
poczucia, stopniową utratę masy cia-
ła, brak apetytu czy fetor ex ore. Zda-
rza się, że pacjent na tyle adaptuje się
do obecności ciała obcego, że nie wy-
kazuje przez dłuższy czas żadnych za-
uważalnych objawów. Specyfi ką przy-
padków ciał obcych w obrębie żołądka
mogą być też sytuacje nagłego pogor-
szenia się stanu pacjenta, które wy-
nikają najprawdopodobniej z prze-
mieszczania się (wskutek ruchów
perystaltycznych) ciała obcego w kie-
runku odźwiernika i nasilenia tym sa-
mym stopnia niedrożności. W anali-
zowanym przypadku, według relacji
właścicieli, pies do czasu pojawienia
się fragmentu ciała obcego w okolicy
grzbietu nie przejawiał przez kilka po-
przedzających tygodni żadnych niepo-
kojących symptomów.

Badając pacjenta, u którego istnieje

podejrzenie, że zjadł ciało obce, należy
również zwrócić uwagę na wydawałoby
się mniej typowy dla takich przypad-
ków objaw, jak obecność przetoki czy

trudno gojącej się, głębokiej rany w ob-
rębie powłok ciała. Wymienione zmia-
ny mogą być odległą konsekwencją mi-
gracji ciał obcych ze światła przewodu
pokarmowego (1). Opisane zostały sy-
tuacje przemieszczenia się zjedzonych
przez psy drewnianych przedmiotów
(patyki do szaszłyków, patyczki kok-
tajlowe) do przestrzeni otrzewnowej,
opłucnowej czy nawet do światła pę-
cherza moczowego (5, 6). Przedmioty
takie mogą być następnie ewakuowa-
ne przez organizm psa w drodze two-
rzenia przetok w obrębie ściany jamy
brzusznej czy klatki piersiowej. Ana-
logiczna sytuacja miała miejsce w opi-
sywanym przypadku. Domniemany
scenariusz wydarzeń mógł się przed-
stawiać w następujący sposób: szpi-
kulec grzebienia na skutek ruchów
perystaltycznych żołądka i dłuższego
przebywania w jego świetle sperforo-
wał ścianę narządu w obrębie krzywi-
zny dużej, to z kolei mogło doprowa-
dzić do lokalnego zapalenia otrzewnej,
co ułatwiło przylgnięcie zmienionego
miejsca żołądka do ściany jamy brzusz-
nej. W miarę trwania procesu nacisk
ostrego fragmentu grzebienia, a także
ruchy perystaltyczne żołądka powodo-
wały, że ciało obce torowało sobie dro-
gę w obrębie mięśni, powięzi i skóry
aż do momentu utworzenia przetoki
zewnętrznej i ukazania się fragmentu
grzebienia w okolicy grzbietu.

Dłuższa obecność w przewodzie

pokarmowym ciała obcego zazwyczaj

Ryc. 4. Rana na krzywiźnie dużej żołądka swą wielkością odpowiadająca rozmiarowi szerszej części wydobytego ciała obcego; Ryc. 5. Przekrój poprzeczny na poziomie kręgu piersiowego
11 (Th11) psa obrazujący topografi ę żołądka względem ściany jamy brzusznej i mięśni grzbietu oraz przypuszczalną drogę, jaką pokonało ciało obce

4

5

ry

c. T

.F.

Fletcher

KAZUISTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

63

www.weterynaria.elamed.pl

LISTOPADGRUDZIEŃ • 1112/2012

prowadzi do zaburzeń w ukrwieniu
określonego obszaru błony śluzowej,
a następnie do postępującej martwi-
cy, perforacji i w konsekwencji zapa-
lenia otrzewnej. W takich sytuacjach
istotnych diagnostycznie informacji,
dotyczących np. towarzyszącej peri-
tonitis obecności w jamie brzusznej
wolnego płynu, może dostarczyć ba-
danie ultrasonografi czne.

W rozważanym przypadku grzebień

doprowadził wprawdzie do perfora-
cji krzywizny dużej żołądka, jednak
w trakcie badania USG nie stwierdzo-
no żadnych znaczących nieprawidło-
wości. Również makroskopowo pod-
czas laparotomii nie zaobserwowano
istotnych powikłań zapalnych w ob-
rębie jamy brzusznej, co czyni roz-
ważany przypadek tym bardziej wy-
jątkowym.

Wśród badań dodatkowych w przy-

padkach podejrzenia obecności
w przewodzie pokarmowym zwierzę-
cia ciała obcego powszechnie stosuje
się obrazowanie radiologiczne. Może
ono nie tylko bezpośrednio uwidocz-
nić obecność cieniujących ciał ob-
cych w jamie brzusznej, ale również
w sposób pośredni wskazać na istnie-
nie niedrożności (np. obecność znacz-
nie rozszerzonego, wypełnionego ga-
zami, płynem czy treścią pokarmową
żołądka). Badanie radiologiczne może
okazać się bardzo przydatne również
w przypadku istnienia przetok. Moż-
na wówczas przeprowadzić fi stulogra-
fi ę z zastosowaniem środka kontrasto-
wego podanego do kanału przetoki
w celu prześledzenia jej przebiegu,
co jest pomocne w ustaleniu lokali-
zacji ciała obcego (1).

Postępowanie terapeutyczne powin-

no być każdorazowo dostosowywane
indywidualnie do potrzeb przypadku.
W sytuacji widocznego radiologicznie
w świetle żołądka ciała obcego, które
jest duże o ostrych krawędziach lub
też potencjalnie toksyczne, a zwierzę
stale wymiotuje, jest odwodnione i wy-
niszczone, należy niezwłocznie otwo-
rzyć jamę brzuszną w celu usunięcia
danego przedmiotu chirurgicznie.
W sytuacjach, kiedy obiekt jest mniej-
szy, a pacjent nie wykazuje zaawanso-
wanych objawów, można odsunąć de-
cyzję o zabiegu, obserwując zwierzę
przez 7-10 dni, okresowo powtarza-
jąc badanie radiologiczne. Dotyczy

to między innymi kości połkniętych
przez psa, które w żołądku ulegają
odwapnieniu i nie wymagają na ogół
postępowania chirurgicznego.

Analizowany przypadek ciała obce-

go był nietypowy również w aspekcie
postępowania leczniczego. Zdecydo-
wano się na podjęcie próby usunię-
cia grzebienia poprzez wydobycie
go w kierunku „na zewnątrz”, a do-
piero w następnej kolejności na la-
parotomię zwiadowczą. Wiązało się
to z pewnym ryzykiem, wynikającym
głównie z braku wiedzy na temat do-
kładnej topografi i usuwanego przed-
miotu względem narządów wewnętrz-
nych. Argumentami przemawiającymi
za wybranym typem postępowania
była stosunkowo duża ruchomość
przedmiotu w świetle rany oraz real-
ne ryzyko wprowadzenia do wnętrza
jamy brzusznej fl ory bakteryjnej z oto-
czenia (wsteczna infekcja z przetoki),
w przypadku gdyby jednak w pierw-
szej kolejności wykonano laparotomię
i usunięto przedmiot do światła żołąd-
ka (w kierunku „do wewnątrz”).

Laparotomia zwiadowcza, któ-

rą przeprowadzono niezwłocznie
po ewakuacji ciała obcego, miała
za zadanie weryfikację zniszczeń
tkankowych w obrębie narządów
jamy brzusznej lub klatki piersio-
wej spowodowanych obecnością tak
dużego i nieforemnego przedmiotu.
Spodziewano się stwierdzić istnie-
nie zapalenia otrzewnej, zrostów lub
zlepów tkankowych czy też zmian
typu ropni. Jak już wspomniano, pa-
tologii takich nie zaobserwowano,
poza przetoką wewnętrzną (perfo-
racją) w obrębie krzywizny dużej
żołądka, odpowiadającą rozmiarem
szerszej części wydobytego grzebie-
nia. W konsekwencji można uznać,
że ciało obce po wytworzeniu przeto-
ki w obrębie ściany żołądka opuściło
jamę brzuszną z ominięciem narzą-
dów miąższowych w okolicy grzbie-
tu, przebijając kolejno ścianę żołądka,
otrzewną ścienną, mięsień najdłuższy
klatki piersiowej, powięź oraz tkankę
podskórną i skórę. Tę szczególną lo-
kalizację można próbować wytłuma-
czyć faktem, że w okolicy kręgowej
piersiowej grzbietu (np. na poziomie
11 kręgu piersiowego – Th11) żołądek
na stosunkowo dużym swym obsza-
rze przylega bezpośrednio do ścia-

ny jamy brzusznej i mięśni grzbie-
tu (ryc. 5).

Głównymi komplikacjami po zabie-

gach chirurgicznych usunięcia cia-
ła obcego z przewodu pokarmowe-
go są opóźnione otwieranie się ran
pooperacyjnych i groźne w skutkach
wtórne zapalenie otrzewnej. W opisa-
nym przypadku rana ściany żołądka
nie wykazywała cech martwicy i wy-
magała jedynie nieznacznego odświe-
żenia chirurgicznego, poprzedzające-
go jej zamknięcie.

Przeprowadzona po 2 tygodniach

po zabiegu kontrola, jak również kolej-
ne wizyty w przeciągu następnych kil-
kunastu miesięcy, wiążące się z ruty-
nowymi szczepieniami oraz realizacją
programu odrobaczania zwierzęcia,
pozwalają orzec całkowite wyleczenie
pacjenta.

‰

Piśmiennictwo
1. Armbrust L.J., Biller D.S., Radlinsky

M.G.: Ultrasonographic diagnosis of fore-
ign bodies associated with chronic draining
tracts and abscesses in dogs. „Veterinary
Radiology Ultrasound the Offi cial Jo-
urnal of the American College of Vete-
rinary Radiology and the International
Veterinary Radiology Association”,
2002, 44, 66-70.

2. Boag A.K., Coe R.J., Martinez T.A.: Acid-

base and electrolyte abnormalities in dogs
with gastrointestinal foreign bodies. „Jo-
urnal of Veterinary Internal Medicine
American College of Veterinary Internal
Medicine”, 2005, 19, 816-821.

3. Facts K.E.Y.: Intestinal Foreign Bodies

in Dogs and Cats. „Compendium”, 2003,
25, 830-844.

4. Hayes G.: Gastrointestinal foreign bodies

in dogs and cats: a retrospective study
of 208 cases. „The Journal of Small Ani-
mal Practice”, 2009, 50, 576-583.

5. Hunt G.B., Worth A., Marchevsky A.:

Migration of wooden skewer foreign bodies
from the gastrointestinal tract in eight dogs.
„The Journal of Small Animal Practice”,
2004, 45, 362-367.

6. Kiefer K., Hottinger H., Kahn T.: Magnet

ingestion in dogs: two cases. „Journal
of the American Animal Hospital As-
sociation”, 2010, 46, 181-185.

lek. wet. Krzysztof Czogała

Klinika Weterynaryjna Brynów

Krzysztof Czogała

40-585 Katowice

ul. Brynowska 25c

The authors thank Prof. T.F. Fletcher

for his help and advice