Wojciech Michera

DLACZEGO KROWA JEST CZERWONA?

O KATEGORIACH WIDZENIA BARWNEGO

N a j w i ę k s z y m i e s z c z u c h znający k r o w ę j e d y n i e z

o b r a z k a n a o p a k o w a n i u masła w i e , że istnieją w P o l ­
sce d w i e o d m i a n y t y c h zwierząt: czarno-białe i c z e r ­
w o n e . A przecież, jeśli chcielibyśmy być p r e c y z y j n i
t r z e b a b y zaoponować: o i l e k r o w y p i e r w s z e j o d m i a n y
mają rzeczywiście b a r w ę czarno-białą, to te d r u g i e są
n i e c z e r w o n e a l e b r ą z o w e ! W i e l u czytelników z a p e w n e
tę sprzeczność j ę z y k o w ą dostrzegło już wcześniej; d l a
nas będzie p r e t e k s t e m i p u n k t e m wyjścia do rozważań
n a d p e w n y m i a n t r o p o l o g i c z n y m i p r o b l e m a m i b a r w .

Jeszcze d o n i e d a w n a p o w s z e c h n i e panowała o p i n i a ,

że o d c i e n i e b a r w n e w i d z i a n e p r z e z człowieka tworzą
j e d n o l i t e k o n t i n u u m , d z i e l o n e następnie n a k a t e g o r i e .
Podział n a k a t e g o r i e miał b y ć p r o c e s e m należącym w y ­
łącznie d o s f e r y k u l t u r y i zależeć w g ł ó w n e j m i e r z e
o d języka. P o g l ą d t e n jest w y n i k i e m ogólniejszej p o s t a ­
w y b a d a w c z e j prezentujących g o antropologów, a m i a ­
n o w i c i e r e l a t y w i z m u k u l t u r o w e g o . P o j a w i e n i e się n a z ­
w y „ r e l a t y w i z m " p o w o d u j e n i e u c h r o n n i e przywołanie i n ­
n e j — „ u n i w e r s a l i z m " — i o t o m a m y o b u a n t a g o n i ­
stów; zmagają się o n i o d d o b r y c h kilkudziesięciu l a t .
Są n a m o b a j p o t r z e b n i , b y ś m y m o g l i l e p i e j określić

i zrozumieć c z y m są k o l o r y i i c h k a t e g o r i e .

Początki a n t r o p o l o g i i stały p o d z n a k i e m u n i w e r s a ­

l i z m u , a p r z e d e w s z y s t k i m e w o l u c j o n i z m u . Generalną
zmianę przyniosły t e d e n c j e w y p r a c o w a n e przez j ę z y k o ­
z n a w s t w o amerykańskie F . Boasa, E. S a p i r a i w r e s z c i e
B . L . W h o r f a . S t w i e r d z o n o , w b r e w poglądom e w o l u c j o -
nistów, że n i e i s t n i e j e t a k i b y t j a k j e d n a „kultura
l u d z k a " , że m ó w i ć o n i e j można wyłącznie j a k o o s u ­
m i e poszczególnych k u l t u r e t n i c z n y c h , będących s p e c y ­
f i c z n y m i s p o s o b a m i p r z y s t o s o w a n i a się g r u p l u d z k i c h do
w a r u n k ó w środowiskowych. P o g l ą d t e n odnosił się w
g ł ó w n e j m i e r z e d o języka, j a k o tego e l e m e n t u k u l t u r y ,
który kształtuje pozostałe. K o l o r y stały się u l u b i o n y m

przykładem relatywistów, p o k a z y w a n y m d l a z i l u s t r o w a ­

n i a tezy o autentyczności każdej z k u l t u r .

O t y m , że poszczególne k u l t u r y posiadają o d m i e n n e

z e s t a w y k a t e g o r i i k o l o r ó w w i e d z i a n o już w X I X w .
P o c z ą t k o w o i n t e r p r e t o w a n o t o spostrzeżenie zgodnie z
d u c h e m e w o l u c j o n i z m u . P o t e m t e same f a k t y doczekały
się i n t e r p r e t a c j i r e l a t y w i s t y c z n e j . T ę właśnie s p o t y k a m y
w dzisiejszej p o l s k i e j l i t e r a t u r z e a n t r o p o l o g i c z n e j —
zresztą jeśli c h o d z i o interesujący n a s t e m a t n a d e r u b o ­
g i e j P r z y p a d k i e m n a który najczęściej powołują się
relatywiści jest międzykulturowa odmienność d z i e l e n i a
z i m n e j części s p e k t r u m b a r w n e g o , c z y l i o d c i e n i z i e l o ­
n y c h i n i e b i e s k i c h . W „ s t a n d a r d o w y m języku e u r o p e j ­
s k i m " ( n p . p o l s k i m ) t e n odcień s p e k t r u m d z i e l i się n a

d w a k o l o r y : z i e l o n y i n i e b i e s k i , podczas g d y w i e l e i n ­
n y c h j ę z y k ó w ( n p . j a k u c k i

2

, c z y N a v a j o

3

) cały t e n

obszar b a r w n y o b e j m u j e jedną n a z w ą

4

.

T e n u g r u n t o w a n y zdawałoby się pogląd j e d n a k się

zachwiał. P i e r w s z e u d e r z e n i e , niezauważalne, a l e — p o z ­

w o l ę sobie twierdzić — zasadnicze, spadło n a tę ogólno-
antropologiczną koncepcję ze s t r o n y s a m e g o j ę z y k o ­
z n a w s t w a . O p o z y c j a generatywistów, z C h o m s k y ' m n a
czele, w o b e c d o t y c h c z a s o w e g o t z w . j ę z y k o z n a w s t w a s t r u k ­
t u r a l n e g o , przeciwstawiająca i n d u k c y j n e m u z b i e r a n i u
i a n a l i z o w a n i u f a k t ó w p o s z u k i w a n i e ogólnej zasady p o ­

zwalającej n a g e n e r o w a n i e nieskończonej ilości p o p r a w ­
n y c h zdań, także t y c h n i g d y n i e z a r e j e s t r o w a n y c h , była
r ó w n i e ż opozycją u n i w e r s a l i z m u w o b e c r e l a t y w i z m u .

R e w o l u c j i w n a u c e o k a t e g o r y z o w a n i u b a r w d o k o ­

nała n i e w i e l k a książka B . B e r l i n a i P. K a y ' a Basic
c o l o r terms w y d a n a w 1969 r .

5

. W y w o ł a ł a o n a n i e z w y k ł e

p o r u s z e n i e i k o m e n t o w a n a była przez c z a s o p i s m a r e p r e ­
zentujące w s z y s t k i e n i e m a l n a u k i h u m a n i s t y c z n e . Z p e r ­
s p e k t y w y k i l k u n a s t u l a t j a k i e minęły o d j e j u k a z a n i a
się, w i a d o m o , że zawierała błędy, f a k t o g r a f i c z n e i m e t o ­
dologiczne, skrzętnie w y c h w y t y w a n e przez k r y t y k ó w . C o
najważniejsze, b y l i n i m i również B e r l i n i K a y . W r e ­

z u l t a c i e t e o r i a — słuszna w założeniach i u l e p s z o n a w
szczegółach — zdołała się o b r o n i ć " .

Najważniejszą cechą p r a c n u r t u zapoczątkowanego

p r z e z B e r l i n a i K a y ' a jest e w o l u c j o n i z m , a dokładniej

n e o e w o l u c j o n i z m : zróżnicowany podział b a r w n i e jest
w y n i k i e m o d m i e n n e g o ( i a r b i t r a l n i e określonego) s p o ­
s o b u p r z y s t o s o w a n i a się d a n e j k u l t u r y d o środowiska,
ale świadczy o r ó ż n y m s t o p n i u z a a w a n s o w a n i a w j e d ­
n o r o d n y m r o z w o j u e w o l u c y j n y m . C z y n n i k i e m o r g a n i z u ­
j ą c y m tę ewolucję jest f i z j o l o g i a . T e n o s t a t n i e l e m e n t ,

n i e m i l e być może przez niektórych w i d z i a n y , p o w o d u j e ,
że muszę choć pobieżnie przedstawić m e c h a n i z m w i d z e ­
n i a b a r w . Proponuję też, b y c z y t e l n i k n i e opuszczał p o ­
święconych f i z j o l o g i i akapitów — u n i k n i e w t e n sposób
w i e l u nieporozumień; d l a zachęty mogę dodać, że z a p r e ­
z e n t o w a n a t e o r i a różni się znacznie o d t e j , którą p r z e d ­

stawiają podręczniki s z k o l n e .

U z n a w a n y d z i s i a j pogląd n a m e c h a n i z m w i d z e n i a

k o l o r ó w p o c h o d z i w p r o s t e j l i n i i o d dwóch powstałych
w X I X w . t e o r i i — Y o u n g a - H e l m h o l t z a oraz H e r i n g a

7

.

P i e r w s z a t e o r i a , m ó w i ą c a o t r z e c h b a r w a c h p o d s t a w o ­

w y c h i i c h połączeniach t w o r z ą c y c h w s z e l k i e s p o s t r z e ­
g a n e o d c i e n i e c h r o m a t y c z n e , o d n o s i się d o w i d z e n i a
ocznego, a dokładniej — o b r a z u powstającego n a s i a t ­
k ó w c e o k a ( b i e l jest t u sumą k o l o r ó w c h r o m a t y c z n y c h ,
czerń b r a k i e m światła). P o n i e w a ż j e d n a k ostateczne w r a ­
żenie b a r w y p o w s t a j e w mózgu, ważniejsze jest, co

dzieje się d a l e j z i m p u l s e m b a r w n y m w y t w o r z o n y m w
o k u . T e n e t a p jest z g o d n y z poglądami E. H e r i n g a : t r z y
kanały wiążące siatkówkę z m ó z g i e m odpowiadają t r z e m

w y m i e n i o n y m p r z e z n i e g o p a r o m k o l o r ó w : białemu i

c z a r n e m u , c z e r w o n e m u i z i e l o n e m u oraz żółtemu i n i e ­
b i e s k i e m u . T e t r z y kanały t w o r z o n e są przez d w a t y p y
k o m ó r e k : a n t a g o n i s t y c z n e i n i e a n t a g o n i s t y c z n e . P i e r w ­
sze reagują n a bodźce o określonej długości f a l i i w y ­
wołują wrażenie b a r w c h r o m a t y c z n y c h ( c z e r w o n e j , żół­
t e j , z i e l o n e j , n i e b i e s k i e j ) . I c h antagonistyczność polega
n a t y m , że n i e mogą powstawać jednocześnie d o z n a n i a
k o l o r ó w j e d n e j p a r y ( n i e i s t n i e j e b a r w a c z e r w o n o - z i e -
l o n a , a n i żółto-niebieska). K o m ó r k i n i e a n t a g o n i s t y c z n e
t w o r z ą w r a ż e n i e b i e l i i c z e r n i — b a r w y te mogą być

w i d z i a n e jednocześnie j a k o szarość.

Ł a t w o ter az określić n a c z y m polegają t r z y „ w y ­

m i a r y " k o l o r u , cechy p o t r z e b n e d o jego o p i s u : jasność,

odcień c h r o m a t y c z n y i n a s y c e n i e . K o m ó r k i n i e a n t a g o ­
n i s t y c z n e odpowiadają za. określanie jasności, zarówno
b a r w a c h r o m a l y c z n y c h j a k i c h r o m a t y c z n y c h , p o b u d z e ­
n i e o d p o w i e d n i c h komórek a n t a g o n i s t y c z n y c h , p o j e d y n -

247

c z y c h l u b w o d p o w i e d n i e j k o m b i n a c j i , określają odcień
c h r o m a t y c z n y ; n a s y c e n i e o d p o w i a d a p r o p o r c j i między
światłem białym i c h r o m a t y c z n y m , c z y l i s t o p n i u p o ­
b u d z e n i a j e d n e g o i d r u g i e g o t y p u k o m ó r e k

e

.

W y n i k a z tego, że b a r w y n i e są rzeczywistością f i ­

zyczną zewnętrzną w s t o s u n k u do o b s e r w a t o r a , że bez­
zasadne jest z a s t a n a w i a n i e się, j a k n p . w y g l ą d a u l t r a ­

f i o l e t . U l t r a f i o l e t n i e jest k o l o r e m , jest falą fizyczną
n i e pobudzającą n a s z y c h organów w i d z e n i a b a r w n e g o .
O b r a z świata w oczach d a l t o n i s t y nlie jest o b r a z e m fał­
s z y w y m , o d b i e g a j e d y n i e od p e w n e j n o r m y przyjętej
d l a g a t u n k u l u d z k i e g o , t a k j a k n i e jest fałszywy o b r a z
świata p s a czy k o n i a , składający się p o d w z g l ę d e m k o ­
l o r y s t y k i wyłącznie z b i e l i , c z e r n i i szarości.

W s z y s t k i e k o l o r y , j a k i e z d r o w y człowiek może d o ­

strzec tworzą t z w . przestrzeń barwną, przedstawianą
często w f o r m i e k u l i : j e j b i e g u n y są zajęte p r z e z b i e l
i czerń, oś t o k o l e j n e s t o p n i e szarości, p o w i e r z c h n i a n a ­
t o m i a s t p o k r y t a jest b a r w a m i c h r o m a t y c z n y m i , osiąga­
j ą c y m i największe n a s y c e n i e t a m , g d z i e n a j d a l e j o d
b i e l i , c z e r n i i szarości — n a „ r ó w n i k u " ( o d p o w i a d a o n

w zasadzie t z w . s p e k t r u m b a r w n e m u ) . W t e j k o n s t r u k ­
c j i p o j ę c i o w e j k o l o r y c h r o m a t y c z n e są t a k r o z m i e s z c z o ­
ne, że po przeciwległych s t r o n a c h (na „ a n t y p o d a c h " )

leżą: c z e r w i e ń i zieleń oraz żółcień i b ł ę k i t

e

. W y o b r a ­

żenie sobie t a k i e j p r z e s t r z e n i b a r w n e j b a r d z o ułatwi
n a m z r o z u m i e n i e w i e l u p r o b l e m ó w związanych z j e j
k a t e g o r y z o w a n i e m .

P o w r ó ć m y j e d n a k już do s p r a w y badań n a d k a t e ­

goryzacją b a r w . J e d n y m z p o d s t a w o w y c h posunięć B e r ­
l i n a i K a y ' a było, z g o d n i e z tytułem i c h książki, w p r o ­
w a d z e n i e rozróżnienia między p o d s t a w o w y m i ( P N K ) i

drugorzędnymi ( D N K ) n a z w a m i kolorów, o r a z o d p o w i a ­

dającego m u rozróżnienia p o d s t a w o w y c h ( P K K ) i d r u g o ­
rzędnych ( D K K ) k a t e g o r i i kolorów. Z a s t o s o w a l i o n i c z t e r y

k r y t e r i a określające grupę p o d s t a w o w y c h n a z w k o l o r ó w :

1. P N K mają być j e d n o w y r a z o w e ( n i e są n i m i t e r m i n y

t a k i e , j a k lilaróż, c i e m n y błękit czy m o c n a c z e r w i e ń ) ;
2. Z a k r e s y p r z e s t r z e n i b a r w n e j , do których odnoszą się

P N K muszą być rozłączne;
3. P N K n i e mogą wiązać się wyłącznie z określoną
klasą obiektów, j a k n p . b l o n d , g n i a d y l u b n a z w y śnie­
g u Eskimosów;

4. P N K muszą być p s y c h o l o g i c z n i e wyróżnione (muszą
być obecne w świadomości w s z y s t k i c h członków d a n e g o
społeczeństwa, i c h o d n i e s i e n i a i okazje użycia muszą

być s t a b i l n e , znajdować się muszą też n a początku l i s t y
n a z w k o l o r ó w p o d a w a n y c h p r z e z i n f o r m a t o r ó w ) . D N K
są podrzędne w s t o s u n k u do P N K i zawierają się w
n i c h ( n p . g r a n a t jest r o d z a j e m k o l o r u n i e b i e s k i e g o ) . K a ­

t e g o r i e b a r w n e są w y n i k i e m podziału p r z e s t r z e n i b a r w ­
n e j . Podział t e n , j a k już w i e m y , może być w różnych
k u l t u r a c h różny. Ewolucjoniści (neoewolucjoniśoi) t w i e r ­
dzą j e d n a k , że p o d p o r z ą d k o w a n y j e s t o n ogólnej, u n i ­
w e r s a l n e j zasadzie.

Wysunięcie t a k i e g o t w i e r d z e n i a stało się m o ż l i w e

p o odwróceniu s p o j r z e n i a n a pojęcie k a t e g o r i i b a r w n e j

(choć w n i o s k i dotyczą w p e w n y m s t o p n i u pojęcia k a t e ­

g o r i i w ogóle). R e l a t y w i ś c i określali ją opierając się n a
w y z n a c z e n i u j e j g r a n i c . J a k widzieliśmy n a przykładzie
porównania języka N a v a j o i p o l s k i e g o — t a k r o z u m i a n e

k a t e g o r i e różnią się między sobą. Ewolucjoniści n a t o ­

m i a s t zwrócili uwagę n i e t y l k o n a g r a n i c e między k a ­
t e g o r i a m i , ale p r z e d e w s z y s t k i m n a p u n k t y p r z e s t r z e n i
b a r w n e j , które w procesie j e j k a t e g o r y z o w a n i a stawały

się ośrodkami t w o r z o n y c h k a t e g o r i i . I c h k o n c e p c j a z n a ­
lazła całkowite p o t w i e r d z e n i e w b a d a n i a c h p s y c h o l o ­
g i c z n y c h . N i e można n a t o m i a s t utrzymać, poglądu r e l a ­

t y w i s t y c z n e g o o i s t n i e n i u t z w . punktów zwiększonej k o -
dowalności, u m i e s z c z a n y c h po środku d a n e j k a t e g o r i i
(a więc będących p o c h o d n y m i g r a n i c )

1 0

. K a t e g o r i e b a r w ­

ne tworzą się w o k ó ł w y r ó ż n i o n y c h prototypów, które
są wspólne całemu g a t u n k o w i l u d z k i e m u . Są one łat­

w i e j s z e do zapamiętania, są chętniej r o z p o z n a w a n e i n a ­

z y w a n e — zarówno p r z e z współczesnych A m e r y k a n ó w
j a k i znajdujące się n a p o z i o m i e e p o k i k a m i e n i a n o ­

w o g w i n e j s k i e plemię D u g u m D a n i , przez dorosłych j a k
i n i e m ó w i ą c e jeszcze małe d z i e c i

i

.

T y m i p o d s t a w o w y m i k o l o r a m i o g n i s k o w y m i , które

organizują przestrzeń jest oczywiście z n a n a już n a m

szóstka: czerwień, żółcień, zieleń, błękit o r a z b i e l i czerń.
Jeśliby poprosić s t u P o l a k ó w l u b F r a n c u z ó w b y w s k a ­

z a l i n a j l e p s z y i c h z d a n i e m w z ó r c z e r w i e n i , a następnie
zwrócić się z t y m s a m y m do, p o w i e d z m y , Buszmenów
i Eskimosów, to okazałoby się, że różnice m i ę d z y j ę z y -

k o w e n i e są większe niż różnice między o s o b n i k a m i j e d ­
nego społeczeństwa. Odmienność polegałaby n a t y m , że
n p . D u g u m D a n i całą przestrzeń dzielą n a d w i e , M u ­
r z y n i ze ś r o d k o w e j A f r y k i n a t r z y , A g u a r u n a z P e r u
n a c z t e r y , większość I n d i a n A m e r y k i P n . n a pięć, A r a ­
b o w i e n a sześć, a m y n a jedenaście p o d s t a w o w y c h
k a t e g o r i i . Jednakże sześć g ł ó w n y c h k o r z e n i określają-
jących t e n podział jest cechą wspólną.

B e r l i n , K a y i w i e l u i n n y c h t w i e r d z i , że różne t y p y

z e s t a w ó w P K K można nałożyć n a s c h e m a t e w o l u c y j n y ,

odzwierciedlający r o z w ó j t e r m i n o l o g i i b a r w n a p r z e ­
s t r z e n i o s t a t n i c h tysiącleci.

Z g o d n i e z t y m poglądem I e t a p w p r o w a d z i ł p o ­

dział p r z e s t r z e n i b a r w n a d w i e połowy. J e d n a z a w i e r a

b a r w y jasne i ciepłe ( b i e l , czerwień i żółcień), d r u g a —
c i e m n e i z i m n e (czerń, błękit i zieleń). K a ż d a k a t e g o ­
r i a z a w i e r a w i e c po t r z y z sześciu g ł ó w n y c h k o l o r ó w
i każdy z n i c h może być t e o r e t y c z n i e w s k a z y w a n y j a ­
k o „najlepszy p r z y k ł a d " d a n e j k a t e g o r i i ; p r a k t y c z n i e ,

w p i e r w s z e j jest to b i e l lufo czerwień, a w d r u g i e j czerń
lufo n a j c i e m n i e j s z e o d c i e n i e zielone a l b o n i e b i e s k i e .
Współcześnie l u d e m znajdującym się n a t y m etapie są
w s p o m n i a n i D u g u m D a n i z N o w e j G w i n e i .

I I etap t o w y d z i e l e n i e z k a t e g o r i i „ c i e p ł o - j a s n e j "

czystej b i e l i . M a m y więc t r z y k a t e g o r i e : b i e l , czerwień
z żółcią, o r a z połączenie czerń-błękit-zieleń.

I I I e t a p dopuszcza d w i e możliwości: a l b o z c i e m -

n o z i m n e j p o ł ó w k i w y o d r ę b n i a się czerń, a l b o ( p r z y p a ­
d e k częściej s p o t y k a n y ) połączenie czerwień-żółcień r o z ­

p a d a się n a d w a wchodzące w jego skład g ł ó w n e k o l o r y .
W o b u p r z y p a d k a c h język znajdujący się n a t y m e t a p i e
w y r ó ż n i a c z t e r y P K K .

Piąta k a t e g o r i a k o l o r u jest osiągana n a I V e t a p i e ,

będącym połączeniem o b u w e r s j i e t a p u I I I . Przestrzeń
b a r w n a d z i e l i się w ó w c z a s n a b i e l , czerń, czerwień, żół­

cień oraz t z w . G r u e ( g r e e n - b l u e ) , kategorię łączącą w
sobie zieleń i błękit.

K a ż d y z c z t e r e c h p i e r w s z y c h etapów p o s i a d a co

n a j m n i e j jedną kategorię „łączoną", zawierającą 2 l u b
3 z sześciu g ł ó w n y c h kolorów. N a z w t y c h k a t e g o r i i n i e
można dokładnie przetłumaczyć n a języki d a l s z y c h e t a ­

p ó w . N o w o g w i n e j s k i e „ m o l a " (biel-czerwień-żółcień) m o ­

żemy określić j a k o b i e l l u b j a k o czerwień j e d y n i e w
b a r d z o dużym przybliżeniu. Z n a n e są też kłopoty, z j a ­
k i m i spotykają się f i l o l o g o w i e k l a s y c z n i próbujący p r z e ­

tłumaczyć s t o s o w a n e przez H o m e r a n a z w y k o l o r ó w m o ­
r z a , niektórych k w i a t ó w i z i e l o n y c h roślin. K a t e g o r i a

G r u e j e s t związana z e t a p e m I V i stąd s p o t y k a się ją
najczęściej.

V e t a p p r z y n o s i z d e k o d o w a n i e w s z y s t k i c h sześciu

g ł ó w n y c h k o l o r ó w odpowiadających sześciu t y p o m k o ­
mórek n e u r o f i z j o l o g i c z n y c h . Dalsze e w o l u c j a p o l e g a n a

248

wyodrębnianiu się t y c h f r a g m e n t ó w p r z e s t r z e n i b a r w ­
n e j , które leżą pomiędzy p u n k t a m i o g n i s k o w y m i .

N a V I e t a p i e w y d z i e l o n y zostaje między czernią

a b a r w a m i ciepłymi k o l o r brązowy.

N a V I I e t a p i e powstają: k o l o r r ó ż o w y (między c z e r ­

wienią a bielą), f i o l e t o w y (między czerwienią a błęki­
t e m ) , pomarańczowy (między czerwienią a żółcią), s z a r y
(między bielą a czernią). Można p r z e w i d y w a ć , że dalszy
r o z w ó j będzie polegał n a zapełnieniu jeszcze n i e w y k o ­
r z y s t a n y c h f r a g m e n t ó w p r z e s t r z e n i b a r w n e j , n p . między
błękitem a czernią (obecnie będący jeszcze drugorzędną
kategorią barwną g r a n a t ) , l u b między zielenią a żółcią.
T e n o s t a t n i p r z y p a d e k z n a j d u j e p o t w i e r d z e n i e w b a ­
d a n i a c h p s y c h o l o g i c z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w S t a n a c h

Z j e d n o c z o n y c h . Niektóre z p o d d a n y c h t e s t o m osób o k r e ­
ślały t e n k o l o r , n a z y w a n y c h a r t r e u s e , w sposób a n a l o ­
g i c z n y do i n n y c h P K K

, 2

.

Dokładne omówienie argumentów przemawiających

za t y m , że p r z e d s t a w i o n y s c h e m a t o p i s u j e n i e t y l k o
istniejące obecnie, s y n c h r o n i c z n e zróżnicowanie, ale
także r o z w ó j e w o l u c y j n y , w y m a g a ł o b y osobnego a r t y ­
kułu. Choć więc zdaję sobie sprawę, że jest t o z a g a d ­

n i e n i e mogące zbulwersować czytelników, poprzestanę n a
s t w i e r d z e n i u , że w o b s e r w o w a n y c h obecnie p r z y p a d k a c h
k o n t a k t u l u d ó w e g z o t y c z n y c h z kulturą europejską p r z e ­
m i a n y słownika t e r m i n ó w b a r w n y c h , j a k k o l w i e k n i e z w y ­
k l e p r z y s p i e s z o n e , są z g o d n e z p r z e d s t a w i o n y m w y ż e j
s c h e m a t e m : kategorią n a j p i e r w przyjętą p r z e z język,
n p . I I I e t a p u , będzie k a t e g o r i a właściwa n i e V I I ( e u r o ­
p e j s k i e m u ) , lecz I V e t a p o w i

n

. R ó w n i e ż p o r ó w n a w c z e

b a d a n i a n a d j ę z y k a m i p o l i n e z y j s k i m i w y k a z a ł y , że s t o ­
pień r o z p o w s z e c h n i e n i a (więc i dawności) poszczegól­
n y c h terminów b a r w n y c h o d p o w i a d a s c h e m a t o w i B e r l i ­
n a i K a y ' a . P r o c e s t e n p o z b a w i o n y jakiegoś p r z y s p i e s z a ­
jącego c z y n n i k a , j e s t b a r d z o p o w o l n y — w p r z y p a d k u
j ę z y k ó w p o l i n e z y j s k i c h d r o g a od I I do V e t a p u p r z e ­
b y t a została w ciągu k i l k u tysięcy l a t . P o d o b n i e było
i w E u r o p i e — w i a d o m o , że k u l t u r y a n t y c z n e j G r e c j i
i R z y m u znajdowały się n a e t a p i e I V (choć w r a z z ogól­

n y m r o z w o j e m k u l t u r o w y m r o z w i n ę ł y się t a m n i e b y ­
w a l e drugorzędne n a z w y k o l o r ó w ) .

P o w r ó ć m y w r e s z c i e j e d n a k do p y t a n i a p o s t a w i o n e g o

n a s a m y m początku: dlaczego p o l s k i e brązowe k r o w y
n a z y w a n e są c z e r w o n y m i ? W świetle tego co zostało
już p o w i e d z i a n e nasz kłopot znalazłby rozwiązanie, jeśli
dotyczyłby języka z wczesnego e t a p u r o z w o j u P K K —
brąz (jeśli n i e jest b a r d z o c i e m n y ) należy w ó w c z a s do

szerszej k a t e g o r i i , t z w . m a k r o c z e r w i e n i (czerwień-żółć
z p u n k t e m f o k a l n y m w c z e r w i e n i ) . M u r z y n z K o n g a
określiłby z pewnością t y m s a m y m t e r m i n e m ( p o d s t a ­
w o w y m ) i czystą czerwień i u b a r w i e n i e interesującego
nas t u zwierzęcia. C o zrobić j e d n a k , g d y w języku p o l ­

s k i m istnieją osobne p o d s t a w o w e n a z w y d l a brązu i d l a
c z e r w i e n i ? Nasunąć się może odpowiedź, że p o p u l a r n a
„ b a r w n a " k l a s y f i k a c j a rodzajów k r ó w p o c h o d z i z d a w ­
n y c h czasów, l u b że słownictwo l u d u p o l s k i e g o jest

słabo rozwinięte. Oczywiście, o b a rozwiązania t r z e b a

odrzucić — k l a s y f i k a c j a t a p o c h o d z i z czasów n i e z b y t
odległych, a poza t y m w y d a j e m i się, że w r ó w n y m ,
a może i w i ę k s z y m s t o p n i u jest s t o s o w a n a p r z e z m i e s z ­
kańców m i a s t niż w s i .

Z n a l e z i e n i e w ł a ś c i w e j o d p o w i e d z i w y m a g a w y j a ś ­

n i e n i a k i l k u jeszcze, n i e o m ó w i o n y c h dotąd s p r a w . P r z e ­
de w s z y s t k i m należy powiedzieć, że osiągnięcie przez

d a n y k o l o r s t a t u s u P K K n i e oznacza, że zrównał się
o n z i n n y m i P K K co do ważności p s y c h o l o g i c z n e j . M ó ­

w i ł e m już, że można w y r ó ż n i ć t r z y r o d z a j e p o d s t a w o ­
w y c h k a t e g o r i i k o l o r ó w :
1. Występujące n a w c z e s n y c h e t a p a c h k a t e g o r i e „łą­

czone";

2. K a t e g o r i e ściśle odpowiadające sześciu t y p o m b a r w ­

n y c h komórek m ó z g o w y c h ;

3. K a t e g o r i e w y p r o w a d z o n e z dwóch k o l o r ó w p o p r z e d ­

n i e g o t y p u , a pojawiające się n a e t a p i e V I i V I I

1 4

.

Jeśli j e d n a k i n t e r e s u j e nas zróżnicowanie związane

ze z n a c z e n i e m p s y c h o l o g i c z n y m , w p o d z i a l e t y m m o ż e ­
m y 1. i 2. r o d z a j połączyć. G ł ó w n ą rolę o d g r y w a j ą b o ­
w i e m t z w . p u n k t y f o k a l n e , c z y l i „najlepsze p r z y k ł a d y "
danego k o l o r u ( j a k już m ó w i ł e m , umysł l u d z k i za i c h

pomocą t w o r z y całą kategorię b a r w n ą ; r e p r e z e n t a c j a
p o z n a w c z a n a z w y k o l o r u s p e c y f i c z n a jest właśnie d l a
j e d n e g o o d c i e n i a , a n i e d l a w s z y s t k i c h o d c i e n i , które
mogą być określone za pomocą t e j n a z w y

1 6

) . W p i e r w ­

s z y c h d w ó c h t y p a c h P K K p u n k t y f o k a l n e odpowiadają
n a p o z i o m i e n e u r o f i z j o l o g i c z n y m p o b u d z e n i u j e d n e g o ,
określonego t y p u komórek. I n a c z e j rzecz się m a z t r z e ­
c i m r o d z a j e m P K K . N a w y k r e s i e p r z e d s t a w i a j ą c y m
f u n k c j o n o w a n i e komórek w z r o k o w y c h i c h p u n k t y f o ­
k a l n e umieszczone są m i ę d z y p u n k t a m i m a k s y m a l n e g o
p o b u d z e n i a p o j e d y n c z y c h k o m ó r e k — t a m , gdzie siła
oddziaływania dwóch spośród n i c h zrównuje się. N a
przykład, p u n k t f o k a l n y k o l o r u pomarańczowego u m i e s z ­
c z o n y jest w m i e j s c u , które jest w r ó w n y m s t o p n i u
c z e r w o n e j a k i żółte, c z y l i między p u n k t a m i f o k a l n y m i

c z e r w i e n i i ż ó ł c i

l e

. Oczywiście znaczenie p s y c h o l o g i c z n e

tego t y p u k o l o r ó w będzie m n i e j s z e niż k o l o r ó w dwóch
p i e r w s z y c h rodzajów (dodać należy, że n i e mogą w z a ­
sadzie pojawić się jednocześnie w j e d n e j k u l t u r z e r o ­
dzaje 1. i 3.).

T a k w i ę c w języku z e t a p u V I I , n p . p o l s k i m , choć

i s t n i e j e aż 11 P K K , s p e c j a l n e znaczenie m a 6 k o l o r ó w :
biały, c z a r n y , c z e r w o n y , żółty, z i e l o n y i n i e b i e s k i

1 1

. N a

t y m j e d n a k n i e k o n i e c . Wśród t y c h sześciu p o d s t a w o ­
w y c h b a r w także n i e m a równości. Po p i e r w s z e w y r ó ż ­
niają się d w a k o l o r y a c h r o r n a t y c z n e — b i e l i czerń;
o b o k n i c h c z o ł o w e m i e j s c e p r z y p a d a c z e r w i e n i . D o p i e r o

w dalszej kolejności można umieścić t r z y pozostałe g ł ó w ­
ne k o l o r y c h r o m a t y c z n e . O t a k i m uporządkowaniu ś w i a d ­

czą, myślę, nasze p i e r w s z e s k o j a r z e n i a b a r w n e — c z e r ­

w i e ń zawsze będzie w n i c h dominować. Co j e d n a k w a ż ­

niejsze, taką też kolejność pokazują w y n i k i badań t e ­
r e n o w y c h . D l a przykładu przedstawię krótko j e d n e z
n i c h . P r z e p r o w a d z i ł j e R. B o l t o n z p d . P e r u wśród l u d ­

ności Q u e c h u a i A y m a r a

, s

. W y w i a d y dotyczyły n a z w

związanych z różnymi d z i e d z i n a m i życia. Spójrzmy n p .
j a k i e g o t y p u określeń b a r w n y c h używano w sferze u p r a ­

w y p o t a t o . P r o s t a l i s t a n a z w p o t a t o dała w s u m i e 914

(350 różnych) określeń, w t y m 351 w i ą z a ł o się z k o l o ­

r a m i . P r z e w a ż n i e b y ł y to P K K , najczęściej: czerwień,

b i e l , czerń, szarość, żółcień, brąz, błękit. Szczegółowe p y ­
t a n i a dostarczyły następujących w y n i k ó w : w o d n i e s i e n i u

do skórki rośliny s t o s o w a n o najczęściej następujące n a z ­
w y k o l o r ó w — czerń, b i e l , czerwień, żółcień, brąz, sza­
rość, błękit, f i o l e t , róż, zieleń, g r a n a t ; w o d n i e s i e n i u
do miękiszu — b i e l , żółcień, c z e r w i e ń , błękit, f i o l e t , sza­
rość, zieleń, i t d .

W o d n i e s i e n i u do h o d o w l i świń używano m n i e j s z e j

ilości n a z w k o l o r ó w — n a 21 t y s . słów przypadło t y l k o
192, z czego 97,4°/o t o P K K . Częstość użycia poszczegól­

n y c h n a z w jest p o d o b n a , d o m i n u j e trójka b i e l , czerń i
czerwień. Jest t o w y n i k zaskakujący, z w a ż y w s z y , że

przecież o b i e k t y do k t ó r y c h odnoszą się t e określenia
różnią się k o l o r y s t y c z n i e . N i c więc d z i w n e g o , że w d o ­
m e n i e n i e t a k s i l n i e u w a r u n k o w a n e j rzeczywistością f i ­

zyczną s t a t y s t y c z n a siła t e g o uporządkowania jeszcze
się zwiększa. W t e k s t a c h r y t u a l n y c h w ś r ó d 65 t y s . z a ­

r e j e s t r o w a n y c h słów 93 odnosiło się do k o l o r ó w — w s z y ­
s t k i e były P K K . B a r d z o p o d o b n e w y n i k i u z y s k a n o a n a ­
lizując pieśni, o p o w i a d a n i a i słownictwo h a n d l o w e . D o ­

dać można, że w t y c h d z i e d z i n a c h w y r a ź n i e j też ujawniły

249

się p e w n e szczegóły — a n a l i z a s t a t y s t y c z n a wykazała

b a r d z o silną zgodność częstości używania poszczególnych
n a z w k o l o r ó w z e w o l u c y j n y m s c h e m a t e m B e r l i n a i К а у ' л

o r a z kolejnością w y o d r ę b n i a n i a się k o l o r ó w . W sposób
niezagrożony dominują oba k o l o r y a c h r o m a t y c z n e oraz
czerwień ( l i c z b a k l a s obiektów do których odnoszono
c z e r w i e ń była 2,5 r a z y większa niż w p r z y p a d k u p o z o ­
stałych k o l o r ó w ) . Pozostałe t r z y k o l o r y są u s z e r e g o w a n e
(lecz w sposób już m n i e j w y r a ź n y — t y l k o s t a t y s t y c z ­
n y ) następująco: żółty, z i e l o n y , n i e b i e s k i .

Można postawić p y t a n i e o p r z y c z y n ę z a i s t n i e n i a t a ­

k i e j h i e r a r c h i i wśród sześciu p o d s t a w o w y c h b a r w . L e c z
w t y m krótkim tekście n i e będę p r ó b o w a ł n a n i e o d ­
p o w i a d a ć —• a n i szukając rozwiązania w e w ł a ś c i w o ś ­
c i a c h f i z y c z n y c h w i d m a świetlnego (uporządkowanie
b a r w jest w zasadzie z g o d n e z długością f a l ) , a n i w

szybkości p r z e w o d z e n i a i m p u l s u b a r w n e g o z o k a do

mózgu ( i m p u l s c z e r w i e n i p r z e w o d z o n y jest n a j s z y b c i e j

1 0

) ,

a n i n p . w t y m , że d w i e b a r d z i e j w y r ó ż n i o n e b a r w y
c h r o m a t y c z n e ( c z e r w o n a i żółta) są b a r w a m i „ c i e p ł y m i " ,
c z y l i z w i ą z a n y m i z fazą p o b u d z e n i a komórek a n t u g o n i -
s t y c z n y c h , a d w i e m n i e j w y r ó ż n i o n e , b a r w y „ z i m n e "
( z i e l o n a i n i e b i e s k a ) z fazą h a m o w a n i a

2 3

— poprzestanę

n a s k o n s t a t o w a n i u f a k t u . P r z e s t r z e c chcę t y l k o p r z e d

z b y t p o c h o p n y m s z u k a n i e m wyjaśnienia w związkach
k o l o r u c z e r w o n e g o z k r w i ą ; j e j znaczenie f i z j o l o g i c z n e

i w y n i k a j ą c e z n i e g o znaczenie k u l t u r o w e jest, w y d a j e

m i się, niezależne od f i z j o l o g i c z n e g o i k u l t u r o w e g o z n a ­

czenia c z e r w i e n i ; n i e znaczy

7

to oczywiście, że w k o n ­

k r e t n y c h s y t u a c j a c h k u l t u r o w y c h połączenie t y c h dwóch
elementów n i e w z b o g a c a ł o z n a c z e n i a każdego z n i c h .

S t w i e r d z e n i e , że i s t n i e j e w ś r ó d b a r w h i e r a r c h i a w a ż ­

ności p s y c h o l o g i c z n e j n i e r o z w i ą z u j e j e d n a k w s z y s t k i c h
p r o b l e m ó w . G d y b y chodziło w y ł ą c z n i e o opis p e w n e j
rzeczywistości f i z y c z n e j i n f o r m a t o r z y s t o s o w a l i b y o k r e ­

ślenia p r e c y z y j n e i dokładne. T o , że h i e r a r c h i a t a k a
mogła się objawić w s k a z u j e , że s t o s o w a n i e t a k i e g o a n i e
i n n e g o n a z e w n i c t w a miało jeszcze i n n y c e l . Jest o n

szczególnie w y r a ź n y w p r z y p a d k u n a s z y c h k r ó w . G d
n a z e w n i c t w a dotyczącego r z e c z y w i s t e g o u b a r w i e n i a t y c h

z w i e r z ą t należy m i a n o w i c i e odróżnić s y s t e m k l a s y f i k a ­
c y j n y , w y k o r z y s t u j ą c y n a z w y k o l o r ó w .

K a ż d y s y s t e m z n a k o w y składa się z dwóch p o z i o ­

m ó w : s e m a n t y c z n e g o (głębokiego) i reprezentującego go
m a t e r i a l n i e „ f o n o l o g i c z n e g o " ( p o w i e r z c h n i o w e g o ) . W n a ­
s z y m p r z y p a d k u p o z i o m e m głębokim będzie podział n a
d w a g a t u n k i 'krów. T a rzeczywistość s e m a n t y c z n a m u s i
być o d z w i e r c i e d l o n a f i z y c z n i e . W j a k i j e d n a k sposób?

J e d n o z p o d s t a w o w y c h założeń s l r u k t u r a l i z m u m ó w i o

t y m , że z n a k d o b i e r a n y jest a r b i t r a l n i e . L e c z j a k należy

t o t w i e r d z e n i e rozumieć? J ę z y k o z n a w s t w o g e n e r a t y w n o -

- t r a n s f o r m a c y j n e m ó w i , że s t r u k t u r a p o z i o m u g ł ę b o k i e ­

go j e s t t r a n s f o r m o w a n a w dowolną strukturę p o w i e r z c h ­

niową. T a dowolność jest właśnie ową arbitralnością
z n a k u

2 1

. T a sama s e m a n t y k a może być t r a n s f o r m o w a n a

w różne r e p r e z e n t a c j e p o w i e r z c h n i o w e , n p . w z d a n i e

s t r o n y c z y n n e j i z d a n i e s t r o n y b i e r n e j .

P r z y p a d e k d w ó c h g a t u n k ó w k r ó w jest s k r a j n i e p r o ­

s t y — jest z w y k ł y m j e d n o k l a s o w y m k o d e m o dwóch

e l e m e n t a c h —• lecz p e w n e spostrzeżenia l i n g w i s t y c z n e
odnoszą się i do n i e g o . Reprezentację p o w i e r z c h n i o w ą
t w o r z y ć mogą różne, d o w o l n i e w y b r a n e z j a w i s k a f i z y c z ­

na — lecz p o d p e w n y m i j e d n a k w a r u n k a m i . P o n i e w a ż
n a p o z i o m i e s e m a n t y c z n y m o b a g a t u n k i t w o r z ą układ,
p o z i o m p o w i e r z c h n i o w y n i e m o ż e składać się z dwóch

u p e l n i e niezależnych j e d n o s t e k . W n a s z y m k o n k r e t n y m

p r z y p a d k u s e m a n t y k a t r a n s f o r m o w a n a jest w d w i e r e ­
p r e z e n t a c j e . Jedną jest s y s t e m n a z w odnoszący się do

p o c h o d z e n i a o b u o d m i a n : p i e r w s z a jest n a z y w a n a h o ­
lenderską, d r u g a polską. W a r t o zwrócić uwagę, że b a r ­
dzo często l u d z i e z m i a s t a , z w i e d z e n i popularnością
h o l e i i d e r e k n a z y w a j ą je p o l s k i m i ; świadczy t o o t y m ,
że n i k o g o już n a p r a w d ę n i e o b c h o d z i r z e c z y w i s t e p o c h o ­

dzenie g a t u n k u , i że określenia „holenderska", „ p o l s k a "
funkcjonują po p r o s t u j a k o d w u e l e m e n t o w y k o d . Drugą

reprezentacją p o w i e r z c h n i o w ą są k o l o r y . I one, j a k już
stwierdziliśmy, w zasadzie n i e określają r z e c z y w i s t e g o

u b a r w i e n i a sierści zwierząt, a l e tworzą s y s t e m k l a s y f i ­
k a c y j n y . T e o r e t y c z n i e dobór n a z w k o l o r ó w mógłby być
d o w o l n y . Istnieją j e d n a k oczywiście o g r a n i c z e n i a . O g r a ­
n i c z e n i a te istnieją n a w e t w t e d y , g d y za pomocą z n a ­
k ó w b a r w n y c h o p i s u j e się z j a w i s k a z k o l o r a m i n i e m a ­

jące n i c wspólnego — n p . c h a r a k t e r człowieka, swobodę
seksualną, l u b możliwość p r z e c h o d z e n i a p r z e z jezdnię.

Można w p r a w d z i e sobie w y o b r a z i ć , że czerń będzie

oznaczała d o b r y c h a r a k t e r , czerwień pruderyjność a zie­
leń zakaz p r z e c h o d z e n i a , lecz t o n i e p r z y p a d e k , że j e s t
a k u r a t o d w r o t n i e

2 2

. Jest j e d n a k zupełnie n i e d o p o m y ­

ślenia, b y z a s t o s o w a n e n a z w y m o g ł y być r ó w n i e d o w o l ­
ne, g d y i c h p r z e d m i o t e m są z j a w i s k a w n a t u r a l n y s p o ­
sób p o w i ą z a n e z b a r w a m i . Wskazać w i ę c można t r z y
c z y n n i k i w p ł y w a j ą c e n a dobór k o l o r ó w w y k o r z y s t y w a ­

n y c h j a k o z n a k i :

1. P o w i n n y t o być P K K , n a j l e p i e j czołowa i c h trójka;
2. W y k o r z y s t y w a n e k o l o r y p o w i n n y móc za pomocą w ł a ­

s n y c h w e w n ę t r z n y c h o p o z y c j i ( n p . k o l o r y j a s n e —
c i e m n e , ciepłe — z i m n e ) odzwierciedlać strukturę
s e m a n t y k i ;

3. W y k o r z y s t a n e k o l o r y p o w i n n y n a w i ą z y w a ć do r z e c z y ­

w i s t y c h b a r w o p i s y w a n e j rzeczywistości.

W s z y s t k i e t r z y p u n k t y zostały w n a s z y m p r z y p a d k u

spełnione. P a m i ę t a m y , że brąz z a j m u j e t e n f r a g m e n t
p r z e s t r z e n i b a r w n e j , który leży między czernią a b a r ­

w a m i ciepłymi. M ó g ł w i ę c zostać podciągnięty p o d c z e r ­
wień. Z w r ó ć m y też u w a g ę , że w p r z y p a d k u k r ó w c z a r ­
no-białych określenie i c h u b a r w i e n i a jest często r e d u ­
k o w a n e do n a z w y „czarna". U p r o s z c z e n i e t a k i e osłabia

wartość n a z w y j a k o p r o s t e g o o p i s u , p o p r a w i a j e d n a k

j e j wyrazistość j a k o b i e g u n a o p o z y c j i . W t a k i m ujęciu

n a z w a — k r o w a „ c z e r w o n a " m a znaczenie j e d y n i e j a k o
p r z e c i w s t a w i e n i e d o n a z w y — „ c z a r n a " , i o d w r o t n i e .

K ł o p o t z n a z w a m i k r ó w n i e jest oczywiście n a j ­

w i ę k s z y m z m a r t w i e n i e m i n i e p r z y s p a r z a c h y b a z m a r ­
szczek n a czole a n i l i n g w i s t o m a n i h o d o w c o m . Jest t o
j e d n a k b a r d z o pouczający przykład d l a antropologów.
P o k a z u j e , że w i e l e k w e s t i i z d z i e d z i n y a n t r o p o l o g i i
b a r w , z k t ó r y m i badacz s p o t y k a sjq n a codzień, jest
b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y c h , niż się w y d a j e .

P R Z Y P I S Y

1

Są to j e d y n i e krótkie w z m i a n k i , пр. I . K u r c z , Ję­

zyk i mowa, [ w : ] Psychologia, 1979, s. 4 3 8 — 9

2

Z o b . n p . tamże

3

Z o b . n p . H . L a n d a r , Laguagc and Culture, O x f o r d

1966, s. 49, 227

4

D z i w i ć wszakże może, że b a d a c z e dostrzegający

różnicę między d a n y m j ę z y k i e m e g z o t y c z n y m a j ę z y ­

k i e m e u r o p e j s k i m n i e z w r ó c i l i u w a g i , że i s t n i e j e z a s k a ­
kująca zbieżność między w i e l o m a n i e - e u r o p e j s k i m i j ę ­
z y k a m i

5

B . B e r l i n , P. K a y , Basic C o l o r Terms: their Uni­

versality and, Evolution, B e r k e l e y 1969

0

D o t y c h c z a s n a t e m a t książki B e r l i n a i K a y ' a u k a -

zv.ły się w Polsce j e d y n i e w z m i a n k i i t o w p r a c a c h

tłumaczonych z j ę z y k ó w o b c y c h . N i e uwzględniały one
j e d n a k d a l s z y c h badań, znacznie modyfikujących począt­

k o w e s t w i e r d z e n i a . Całą t q problematykę dokładnie

o m a w i a m w n i e o p u b l i k o w a n c j p r a c y . Zarys antropolo­
gicznej problematyki b a r w , W a r s z a w a 1981

7

I s t n i e j e o b s z e r n a l i t e r a t u r a poświęcona o b u t y m

t e o r i o m ; w c e l u pobieżnego z a p o z n a n i a się z n i m i p o ­

l e c a m G . M . W y b u r n , R. W . P i c k f o r d , Zmysły i odbiór

wrażeń przez czloioieka, W a r s z a w a 1970

8

W e d ł u g R. L . D e V a l o i s , G . H . Jacobs, P r i m a t e

color vision, ..Science" 162, 1968, s. 533—40

9

U t w o r z e n i e f o r m y r z e c z o w n i k o w e j d l a n a z w y k o ­

l o r u c z e r w o n e g o , z i e l o n e g o a n a w e t żółtego n i e s p r a w i a
kłopotu. Trudnością n i e do p o k o n a n i a jest j e d n a k k o l o r
n i e b i e s k i . U ż y w a n a f o r m a „ b ł ę k i t " n i e jest n a j l e p s z a ,
o d c z u w a n a jest r a c z e j j a k o r o d z a j b a r w y n i e b i e s k i e j niż
j e j s y n o n i m . N i e znajdując j e d n a k lepszego rozwiązania

stosuję ją, zastrzegając, że c h o d z i m i za k a ż d y m r a z e m

o s y n o n i m k o l o r u n i e b i e s k i e g o

1 0

Z o b . n a t e n t e m a t : E . H . L e n n e b o r g , C o l o r Na­

ming, Color Recognition, Color Discrimination: A Re-
-Appraisal, . . P e r c e p t u a l a n d M o t o r S k i l s " 12, 1961, s.
375—82; o pojęciu kodowalności w s p o m i n a I . K u r c z ,
op. c i t .

1 1

O s t a t n i a i n f o r m a c j a n a p o d s t a w i e M . H . B o r n -

s t e i n , W . K e s s e n , S. W e i s k o p f , The Categories of Hue in
Infancy, „ S c i e n c e " 191, 1976, s. 201—202; p o d s t a w o w e

b a d a n i a p s y c h o l o g i c z n e n a t e m a t t w o r z e n i a się k a t e g o ­
r i i b a r w n y c h przeprowadziła E . R o s c h ( H e i d e r ) : E . : R.
H e i d e r , F o c a l C o l o r A r e a s and development oj color
names, , , D e v e l o p m e n t a l P s y c h o l o g y " 4, 1971, s. 447—55;

Universals in Color Naming and M e m o r y , J o u r n a l of
E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y " 93, 1972, s. 10—20; E . H .
Rosch, On the internal structure of perceptual and se­

mantic categories, [ w : ] Cognitive development and the
acquisition of language, N e w Y o r k , 1973, A c a d e m i c Press,
s. 111—44

1 2

P. K a y , С. K . M c D a n i e l , The linguistic signifi­

cance of the meanings of basic color terms, . . L a n g u a g e "
54, 1978, s. 6 1 0 ^ 6

1 3

B . B e r l i n , E . A . B e r l i n , Aguaruna colors catego­

ries, „ A m e r i c a n E t h n o l o g i s t " 2, n r . 1, 1975, s. 6 1 — 8 7 ;

zob. też: R. K u n s c h e l , T . M o n b e r g , 'We don't talk much
about colour here': a study of colour semantics on
Bellona Isand, , , M a n " (ns) 9, 1974, s. 213—42

1 4

К . B . B r a n s t e t t e r , A reconstruction of proto-po-

lynesian color terminology, . . A n t h r o p o l o g i c a l L i n g u i s t i c s "
19, 1977, s. 1—25

1 5

E . R o s c h , The nature of mental codes for color

categories, „Journal o f E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y — H u ­
m a n P e r c e p t i o n a n d P e r f o r m a n c e " 1, 1975, s. 312

l s

Z o b . P. K a y , С. K . M c D a n i e l , o p . c i t .

1 7

P o r . M . D u r b i n , Basic terms — off color?, „ S e -

m i o t i c a " 6, 1972, s. 257—78; E . R. H e i d e r , Universals...;
A . V o n W a t t e n w y l , H . Z o l l i n g e r , Color-term salience
and neuropsychology of color vision, „ A m e r i c a n A n t h r o ­
p o l o g i s t " 8 1 , 1979, s. 279—88

1 8

R. B o l t o n , Black, white and red all over: the

r i d d l e o f c o l o r term salience, . . E t h n o l o g y " 17, 1978,

s.

287—311

1 9

Z o b . G. M . W y b u r n , R. W . P i c k f o r d , o p . c i t ,

s. 125

2 0

Z o b . R. L . D e V a l o i s , G. H . Jacobs, o p . c i t .

2 1

Z o b . N . R o u w e t , Wprowadzenie do gramatyki ge-

neratywnej, W r o c l a w 1982, s. 316; N . C h o m s k y , Zagad­
nienia teorii składni, W r o c l a w 1982,

s. 179, 184

2 2

Wyjaśnienie t e j nieco, przyznaję, k o n t r o w e r s y j n e j

t e z y należy n i e s t e t y pozostawić do i n n e j o k a z j i . P e w n e
a s p e k t y p o r u s z o n e j t u p r o b l e m a t y k i s e m i o t y c z n e j o m a ­

w i a m dokładniej w tekście K o l o r y u> procesie symboli-
zacji ( w d r u k u )

Aleksander Błachowski

WSPOMNIENIE O KAZIMIERZU PIETKIEWICZU

D o n e k r o l o g u zami e s z c z one go w n u m e r z e 3 z 1983 r .

chciałbym dodać trochę i n f o r m a c j i . Z K a z i m i e r z e m P i e t ­
k i e w i c z e m p r a c o w a ł e m w M i n i s t e r s t w i e K u l t u r y i S z t u ­
k i , myślę że G o znałem i rozumiałem. W i e l e m u za­
wdzięczam. Z n a l i go zresztą w s z y s c y , k t ó r y m b l i s k i e
były s p r a w y s z t u k i l u d o w e j . Z n a l i Go urzędnicy i d z i a ­
łacze k u l t u r y w s z y s t k i c h szczebli, był o b e c n y w środo­

w i s k u e t n o g r a f ó w i muzeolojjów, zabierał głos n a w s z y ­

s t k i c h ważniejszych k o n f e r e n c j a c h poświęconych t w ó r ­
czości l u d o w e j . O b o k p r a c y a d m i n i s t r a c y j n e j i n a u k o ­
w e j z aj m owa ł się chętnie u p o w s z e c h n i a n i e m w i e d z y o
sztuce l u d o w e j w różnych kręgach społecznych pisząc
artykuły i wygłaszając p r e l e k c j e .

Cała droga. Jego życia o d w s i ł o t e w s k i e j , p r z e z s t u ­

d i a n a U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k i m (1934—1938), pracę
w I n s t y t u c i e B a ł t y c k i m (1938—1939), a p o w o j n i e w
M i n i s t e r s t w i e K u l t u r y i S z t u k i (1945—1967) i P a ń s t w o ­
w y m M u z e u m E t n o g r a f i c z n y m w W a r s z a w i e (1967—1974)
stanowiła a m b i t n e w s p i n a n i e się p o szczeblach k a r i e r y
z a w o d o w e j , zawsze w zgodzie z. w y z n a w a n y m i ideałami

służby p o l s k i e m u społeczeństwu.

K t o z n a l K a z i m i e r z a P i e t k i e w i c z a bliżej, n i e t y l k o

z o f i c j a l n y c h spotkań, t e n r o z u m i e skąd p o j a w i a ł się
w J e g o w y p o w i e d z i a c h t o n p a t o s u , zwłaszcza g d y o k r e ­

ślał w a g ę jakiejś s p r a w y w a s p e k c i e k u l t u r y n a r o d o ­

w e j . A u t o r Kultury m a t e r i a l n e j Łotwy miał, j a k r z a d k o
k i o , p r a w o być i - u m n . - m s w n j c j i;u!sko<

!

-i, b a r d z i e j

też niż w i e l u i s u i y c h b y ł w y c z u l o n y на n i e s i o n e przez

czas zagrożenia wartości k u l t u r a l n y c h w y t w o r z o n y c h
p r z e z p o l s k i l u d . D u m ę i w r a ż l i w o ś ć narodową o d z i e ­
dziczył p o p o k o l e n i a c h P o l a k ó w r o z s i a n y c h n a rubieżach
d a w n e j R z e c z y p o s p o l i t e j , w t o p i o n y c h w m a s y obce e t ­
n i c z n i e , p o d d a n y c h o d d z i a f y w a n i u i n n y c h k u l t u r , n i e ­
j e d n o k r o t n i e k r z y w d z o n y c h za d e m o n s t r o w a n i e polskości,
a j e d n a k w i e r n y c h j e j do o s t a t n i e g o t c h u .

O j c i e c K a z i m i e r z a W ł a d y s ł a w P i e t k i e w i c z b y ł r o b o t ­

n i k i e m k o l e j o w y m z m u s z o n y m do o d b y w a n i a w r a z z r o ­
dziną w ę d r ó w e k w p o s z u k i w a n i u p r a c y n a s z l a k a c h

żelaznej k o l e i r o s y j s k i e g o i m p e r i u m . M a t k a Z o f i a p o ­
chodziła z chłopskiej r o d z i n y . K a z i m i e r z przyszedł n a
świat w mroźny dzień 9 g r u d n i a 1910 r . n a s t a c j i k o ­
l e j o w e j A l e k s a n d r o w n a koło P e t e r s b u r g a . W t y m m i e ś ­
cie spędził p i e r w s z j c h jedenaście l a t życia i zaczął
uczęszczać do p o l s k i e j szkoły. R e w o l u c j ę oglądał i p r z e ­

ż y w a ł j a k o d z i e c k o , często z trwogą oczekujące p o w r o t u
do d o m u któregoś z rodziców. W i e l e scen oglądanych
n a u l i c a c h P e t e r s b u r g a w t a m t y c h l a t a c h , głód, z i m n o ,
b r a k odzieży, zagrożenie życia i m i e n i a , n a zawsze
pozostały w J e g o pamięci. W 1921 r . P i e t k i e w i c z o w i e
w y k o r z y s t a l i szansę r e p a t r i a c j i i w r ó c i l i n a Ł o t w ę d o

w s i Rzeżyca. S y n a posłali do p o l s k i e j szkoły i m i m o

w i e l k i c h k ł o p o t ó w m a t e r i a l n y c h zdał maturę w 1931 r .
P o t e m odbył o b o w i ą z k o w ą służbę w o j s k o w ą i rozpoczął
s a m o d z i e l n e życie.

Cóż my d z i s i a j w i e m y o P o l o n i i łotewskiej? K a z i ­

m i e r z P i e t k i e w i c z m a r z y ł o Polsce, szukał d o n i e j d r o -

251