1

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ

Zachowanie „niezaburzone /normalne ,przystosowawcze/ oraz „zaburzone”/ nie akceptowane
społecznie, , jest nabywane zgodnie z regułami uczenia się, a więc sterowane przez otoczenie.
Dlatego nieprawidłowości zachowań tkwią w otoczeniu, a nie w jednostce., przez preferowanie
lub piętnowanie pewnego rodzaju zachowań.
Każdy z nas ma jedyną, niepowtarzalną historię życia, historię uczenia się zachowań. Jedynie
podobieństwa biorą się z jednakowych oddziałowywań i zależności społeczno- kulturowych.
Stałość zachowania określana jest mianem generalizacji bodźca lub generalizacji reakcji.
Różnice pomiędzy poszczególnymi wariantami teorii społecznego uczenia się dotyczą
preferowanego procesu uczenia się / uczenie klasyczne ,instrumentalne, naśladowcze/, oraz tego
w jaki stopniu w danym wariancie uwzględnia się poznawcze regulatory zachowania.

ANALIZA WARUNKOWANIA ZABURZEŃ

Człowiek przychodzi na świat z pewnymi pierwotnymi potrzebami, które zaspakaja w
sposób dla siebie specyficzny , określany jako ukształtowane indywidualnie wzory zachowań. W
miarę dorastania jednostka przyswaja sobie inne potrzeby wynikające z otoczenia w jakim się
znajduje.
Na pewne bodźce i sytuacje człowiek uczy się reagować lękiem, mogącym spełniać takie same
funkcje jak potrzeba, tzn. motywować do zachowań przystosowawczych lub do
nieprzystosowawczych, do ucieczki lub do zdobywania. Redukowanie lęku stanowi wzmocnienie
dla zwykłego zachowania lub zachowania neurotycznego.
W kształtowaniu, tzn. uczeniu się nerwicy istotną rolę odgrywają „konflikty wewnętrzne
/motywacyjne/”. Konflikt zachodzi wtedy, gdy jednocześnie występują co najmniej dwie
sprzeczne wzajemnie tendencje do reagowania.
Najważniejszym jest konflikt „między dążeniem a unikaniem”, w którym jedna tendencja jest
rezultatem słabego nawyku działającego przy silnym popędzie, a druga wynika z silnego nawyku
i słabego popędu.
Ź

ródłem neurotycznego nieprzystosowania jest nierozwiązany konflikt, wywołujący tym samym

silny lęk. Elementy tego konfliktu są wyparte, nie dające się zwerbalizować zdarzenia z odległej
przeszłości i nieświadome, neurotyk nie może stworzyć sobie racjonalnego planu działania, który
pozwoli na pozbycie się tych trudności .
Konflikt występuje najczęściej pomiędzy potężnymi pierwotnymi popędami i równie potężnymi
ograniczeniami czy też zahamowaniami, których anormalne symptomy powodują, iż konflikt
ulega częściowemu zredukowaniu przez co słabnie także napięcie lękowe./ symptom silnych
bólów podbrzusza chroni wprawdzie kobietę przed uleganiem wymaganiom seksualnym męża i
w ten sposób zmniejsza jej lęk przed współżyciem seksualnym, oraz przed niechcianą ciążą,
przynosi doraźne złagodzenie konfliktu i lęku, z drugiej strony może odebrać obojgu radość życia
i doprowadzić do rozpadu związku/.
Taki symptom nie przynosi ulgi, utrzymując motywację do kontynuowania go wzbogacamy go
innego rodzaju symptomami/ objawami/ i w ten sposób symptom rodzi symptom. Symptomy
neurotyczne osiągają wielkie natężenie, przynosząc jedynie nieustające konflikty i cierpienie.

Jako reakcja bezwarunkowa podlegająca prawom uczenia się jest również gniew.
Bodźce i reakcje związane z gniewem i agresją podlegają modyfikacji w ten sposób:

1.

jednostka uczy się, w jakich sytuacjach ma się złościć

2.

jednostka uczy się, jakie reakcje agresywne może przejawiać w poszczególnych
sytuacjach

2

3.

modyfikacji ulega połączenie między przeżywaną złością czy gniewem, a zewnętrznymi
reakcjami agresji- w wyniku uczenia się złość / gniew/ łączy się z tymi reakcjami, które
są najbardziej nagradzane

Funkcjonalna analiza zachowania /Skinnera/ zawiera podstawowe reguły uczenia się
/warunkowania / instrumentalnego. Jednostka otrzymuje wzmocnienie tylko wtedy, gdy wykona
określoną czynność, a więc gdy jest aktywna.

Generalizacja bodźca jest to przenoszenie wyuczonego zachowania na sytuację mniej lub
bardziej podobną do tej , która wytworzyła to wyuczone zachowanie./ posłuszeństwo wobec
rodziców przenoszone jest do przełożonych w szkole, wojsku, pracy/.

Generalizacja reakcji ,polega na dodatnim wzmacnianiu określonych reakcji, zwiększa
prawdopodobieństwo występowania analogicznych reakcji w odmiennych
sytuacjach./punktualność w nauce szkolnej, może zwiększyć prawdopodobieństwo podobnego
ustosunkowania się do obowiązków związanych z pracą zawodową/.

Pierwotne /wrodzone/ bodźce wzmacniające pozytywne to pożywienie, woda, kontakt seksualny ,
ale także uśmiechy, pieszczoty oraz inne formy kontaktu cielesnego.

Pierwotne bodźce wzmacniające negatywne/ awersyjne/ są nieprzyjemne dla organizmu, np. silne
gorąco lub zimno, bardzo jasne światło, skurcze , bodźce bólowe.

Wtórne bodźce wzmacniające , to nabierają one swych właściwości wzmacniających w wyniku
doświadczenia. Znaczna część wtórnych bodźców wzmacniających zachowanie – to wzmocnienia
społeczne polegające na ocenie, np. bycie lubianym, chwalonym, akceptowanym/wzmocnienia
pozytywne/, ale także np. bycie nie lubianym, krytykowanym, wyśmiewanym, odrzucanym,
gorszym lub uważanym za wykolejeńca / wzmocnienia negatywne/.

Warunkowanie instrumentalne zachodzi wtedy, gdy po określonej reakcji pojawia się
natychmiast pewna jej konsekwencja w postaci wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego, np.
nerwice stanowią rezultat długotrwałego procesu nabywania specyficznych nawyków ruchowych
/kompulsje/, myślowych /obsesje/, emocjonalnych /fobie/, mających przymusowy charakter.

Zachowania neurotyczne są reakcjami jednostki na bodźce awersyjne budzące lęk, przy czym
zachowania te są następnie wzmacniane przez pozytywne ich skutki, takie jak unikanie tych
bodźców i redukcja lęków. Są to więc reakcje unikania lęku.
W dzieciństwie występuje często warunkowanie obronne / np. interakcje miedzy rodzicami a
dziećmi dotyczące utrzymania czystości, gdzie czynności dziecka są często zachowaniami typu
ucieczki i unikania/. Bodźcem awersyjnym do reakcji ucieczki jest werbalne zachowanie
rodziców polegające na robieniu wymówek, a bodźcem awersyjnym do reakcji unikania jest
krytykowanie, łajanie czy tez zmuszanie do ponownego umycia się.
Bodźcem awersyjnym do reakcji unikania mogą być wypowiadane przez dziecko słowa i zdania,
a strach z nimi związany może się zgeneralizować na myśli i związać bezpośrednio z myślami.

Posługując się zasadami warunkowania instrumentalnego, można wyjaśnić powstawanie nałogu
pijaństwa i narkomanii, jako wyuczonych zachowań służących redukcji napięcia emocjonalnego.
Częste i długotrwałe picie wzmacniane przez nagradzające bezpośrednio działanie alkoholu,
przejawiające się w uczuciu ciepła i nieograniczonych możliwości oraz w chwilowym odprężeniu
i uspokojeniu. Są to czynniki silniejsze niż oddalona w czasie kara lub nagroda.

3

Warunkowanie klasyczne przebiega na podstawie wrodzonych ,utrwalonych dziedzicznie
odruchów bezwarunkowych, takich jak np. odruch ślinienia się wywołuje widok i zapach
jedzenia, odruch mrugania wywołuje dmuchanie w powieki.

W przypadku bezwarunkowej reakcji strachu możemy wyróżnić trzy kategorie bodźców
bezwarunkowych : bodźce bólowe i nagłe głośne dźwięki; niedobór związany z utratą równowagi,
ciemnością i samotnością; wreszcie zaburzenia fizjologiczne.

Warunkowanie klasyczne przebiega na poziomie kojarzenia bodźców: dotychczasowy bodziec
neutralny , dzięki wzmacnianiu go przez bodziec bezwarunkowy , staje się bodźcem
warunkowym, wywołującym ślinienie się, strach, mruganie czy erekcję, które staja się
wyuczonymi reakcjami warunkowymi.
Również lęk nerwicowy może być emocjonalną reakcją warunkową wytworzoną w drodze
warunkowania klasycznego. Uznanie lęku za warunkową reakcję na przykre bodźce prowadzi do
poszukiwania w historii życia danej jednostki traumatycznych zdarzeń, które mogą stanowić
ź

ródło lęku. Dlatego źródeł rozwoju lęku możemy szukać w historii życia danej jednostki. Ludzie

natomiast różnią się pod względem łatwości/ szybkości / uczenia się reakcji warunkowych.

Wg Eysencka zachowania zaburzone są wyuczone, ale nie maja charakteru przystosowawczego,
są więc niekorzystne dla jednostki lub(i) dla jej otoczenia.
Fizjologiczne podłoże stanowi labilność i pobudliwość autonomicznego układu nerwowego i
nazwane jest „neurotyzmem” / neurotycznością/ która jest cechą wrodzoną.
Drugą właściwością osobniczą, odpowiedzialna za zaburzenia zachowania jest wymiar
„ekstrawersja-introwersja”, wyznaczający łatwość warunkowania, w taki sposób, że u
introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej z powodu przewagi mózgowego pobudzenia nad
hamowaniem, natomiast u ekstrawertyków w procesach mózgowych przeważa hamowanie, co
powoduje ,że ich reakcje trudno jest warunkować, łatwo zaś wygasić.

Bardzo istotna rolę odgrywają pojęcia hamowania i pobudzenia, gdzie pobudzenie traktowane
jest jako proces nerwowy powstający w wyniku oddziaływania różnych bodźców na narządy
zmysłów, przejawiający się w różnych formach aktywności ustroju.
Procesem przeciwstawnym jest hamowanie.

Teorie uczenia się społecznego / wg Bandury /

Typy modelowania

Pojecie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie
zachowań innego człowieka – modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni
ludzie.
Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki zachowań
modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle modelowanie
wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane do okoliczności, w których
znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone o nowe elementy, jakby twórcza
modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela pobudza obserwatora do szeregu
podobnych , aczkolwiek niekoniecznie identycznych zachowań.
Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków / efektów/ modelowania :

1.

modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nie znanym do tej pory wzorem zachowania,
np. przez obserwacje ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków

4

2.

wynikiem modelowania może być rozhamowanie reakcji, które poprzednio nauczono się
hamować /efekt rozhamowania/, lub tez powstrzymanie się od jakiegoś zachowania / efekt
hamowania/

3.

łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań / efekt facylitacji /, czyli jakby zarażanie się
zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie do
zachowań innych osób.

Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M.Ossowskiej cztery grupy
najczęściej naśladowanych osób :.

1.

starsi bywają naśladowani przez młodszych

2.

wyżsi w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących niżej

3.

przerastający inteligencją – przez mniej inteligentnych

4.

sprawniejsi technicznie – przez mniej sprawnych

Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np. szacunek,
podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.

Podstawowymi właściwościami podmiotu, które pośredniczą pomiędzy obserwacją zachowań a
ich uczeniem się są :

1.

procesy spostrzegania , odpowiedzialne za wyodrębnienie bodźców modelujących z
innych działających bodźców

2.

procesy pamięci, odpowiedzialne za przechowywanie obserwowanych zachowań modela

3.

procesy koordynacji motorycznej, decydujące o możliwości i dokładności wykonania
reakcji naśladowczych

4.

procesy motywacyjne, odgrywające rolę czynników aktywizujących jawne zachowanie
człowieka, tj. decydujących o przejawianiu nabytych obserwacyjnie zachowań.

Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez naśladownictwo :

-

pierwsza zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną
właściwością człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i
niespołeczne. Pierwsze wynika z utożsamiania się z elementami przyrody czy
dziełami sztuki, drugie zaś ma charakter globalny- podmiot automatycznie i
odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane przejawy ekspresji drugiego
człowieka / Trzebińska, 1985 /

-

druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego.
Gotowość do przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami
otrzymywanymi za naśladowanie innych osób / jeśli w przeszłości obserwator był
wzmacniany za zachowania i słowa przypominające reakcję i słowa osób
znaczących, to uczy się zwracać uwagę na zachowania otoczenia i jest motywowany
do naśladowania nawet wówczas, gdy nie otrzymuje za to żadnych zewnętrznych
nagród/.- Arska-Karyłowska, 1982

-

w trzeciej koncepcji / O.H.Mowera / niektóre zachowania przejęte od modela, są
procesem warunkowania klasycznego , gdzie naśladownictwo występuje wskutek
samego skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi
im reakcjami obserwatora / np. obserwator nauczył się reagować emocjonalnie na
bodziec sygnalizujący wystąpienie bólu u innej osoby/ Jest to tzw. empatia
emocjonalna, której niedobór byłby konsekwencją wychowania nadmiernie
ochraniającego dziecko nie tylko przed doznawaniem bólu, ale i przed
obserwowaniem osób doznających bólu w pewnych sytuacjach i pod wpływem
pewnych bodźców.

5

Dzięki empatycznemu przeżywaniu, wszelkie kary lub nagrody, jakie otrzymuje
model, staja się również zastępczymi karami lub nagrodami dla obserwatora,
rezultatem tego jest naśladowanie reakcji nagradzanej oraz powstrzymywanie się od
reakcji karanej

-

czwarta koncepcja opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania
innych ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji
poznawczych tych zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja
własnego doświadczenia wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację,
poznawcza reprezentacja sytuacji modelowania prowadzi do symbolicznego
odtwarzania obserwowanego wcześniej zachowania, a to z kolei- do rzeczywistego
odtwarzania zachowania modela / Arska-Karyłowska, 1982 /.

Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji z jakimi się spotykają reakcje modela, dla
obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze ; jego zachowanie jest modyfikowane przez
rezultat wzmacniania zachowań modela. Spełnia ono dwie podstawowe funkcje :

-

informacyjną, polegającą na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie i
w jakich warunkach może spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie,
oraz o emocjach doznawanych przez modela

-

motywacyjną, wynikającą z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte w
obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie
obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji
naśladowczych / Zalewska, Siemiaszko , 1976/

O przejęciu określonego zachowania od modela decyduje to, jak obserwator rozumie / ocenia /
konsekwencje jakie spotkały modela za to jego zachowanie.

Funkcjonowanie poznawcze człowieka podlega tym samym prawom psychologicznym, co i
zewnętrzne jego zachowanie, i że przebieg tego funkcjonowania zależy od bodźców
zewnętrznych, pewne bodźce wyzwalają u jednostki niepożądana aktywność myślową i
wyobrażeniową / np. dla nałogowego alkoholika takim bodźcem będzie widok butelki, a dla
fetyszysty element damskiej garderoby; bodźce te wyzwalają aktywność wyobrażeniową
inspirującą do zaspokojenia głodu alkoholowego lub popędu seksualnego. Fakt nieumiejętności
zróżnicowania docierających do niego sygnałów w sposób zgodny ze społeczną praktyką
nazywamy defektem w poznawczym systemie kontroli zachowania.

Pojęcie obejmujące te sytuacje, w których jednostka ma wystarczające umiejętności, by
wykonanie działania zależało od jej intencji nazywamy oczekiwaniem własnej skuteczności ,
inaczej mówiąc czynniki mające decydujący wpływ na wykonanie określonego działania zależą
od woli jednostki. Może ono składać się z dwóch elementów :

1.

ze sposobu spostrzegania własnej kompetencji / umiejętności, zdolności /

2.

z przekonania , iż to właśnie kompetencje, a nie czynniki zewnętrzne względem jednostki,
maja decydujący wpływ na wykonanie podjętego przez nią działania

Oczekiwanie własnej skuteczności zależy od tego, czy osiągnięty został pożądany cel; którego
osiągnięcie prowadzi do wzrostu oczekiwań własnej skuteczności, natomiast niepowodzenia
sprowadzają te oczekiwania do zera.

6

Zachowanie jednostki może być sterowane przez czynniki zewnętrzne lub kontrolowane przez nią
samą, gdzie pierwszy oznacza osobę kierowana przez innych ludzi / rodzinę, system szkolny/
,przez obowiązujące nakazy, zakazy, kary i nagrody, drugi zaś oznacza człowieka decydującego
samodzielnie o własnym postępowaniu dzięki posiadanej wiedzy i kryteriach jej wartościowania,
oraz przyswojeniu określonych standardów postępowania .
Istnieje pewne podobieństwo między poczuciem kontroli zewnętrznej, a wyuczona bezradnością.

Człowiek uczy się bezradności, jeśli spostrzega, że nie ma związku przyczynowego między
otrzymywaniem nagród i kar, a wykonywanymi przezeń działaniami czy posiadanymi
właściwościami. Człowiek nabiera przekonania, iż jego kontrola jest nieefektywna i oczekuje ,że
również w przyszłości , w innych sytuacjach nie będzie zależności między jego własnym
działaniem a osiąganymi rezultatami.

Rozmiary bezradności zależą od oceny ważności wyniku własnego działania, jednostka może być
tylko wtedy wprowadzona w stan bezsilności, zmęczenia, znużenia, zniechęcenia i depresji, gdy
spostrzega, że nie ma związku między reakcją a wynikiem.

Bezradnością można się zarażać od innych ludzi, zwłaszcza od osób z własnej grupy odniesienia.
J.Grzelak sprowadza społeczne źródła bezradności / człowiek jako odrębna jednostka, a człowiek
jako instytucja działającą w imieniu tej jednostki , ale mająca za sobą siłę zbiorowości/ do dwóch
sytuacji społecznych :

1.

skupienia, gdy jest ona skoncentrowana w jednych rękach / despotyczny ojciec, władca /

2.

rozproszenia kontroli, gdy kontrola ta jest rozłożoną na wszystkich ludzi danej zbiorowości,
tak że interesowi każdej jednostki przeciwstawiony jest interes każdego innego członka tej
zbiorowości.

Za J. Szczepańskim możemy postrzegać bezradność jako powszechne zjawisko życia zarówno w
wymiarze biologicznym jak i społecznym, kulturowym oraz gospodarczym; jest ona konieczną
cechą ludzkiej egzystencji, bowiem istnieć to to samo, co podlegać konieczności ograniczenia.
Bezradność człowieka wobec choroby, konieczność przemijania, starzenia się, śmierci, wobec
skoncentrowanej siły przyrody i nieprzewidywalnej złośliwości losu jest potężnym wyzwaniem
dla inteligencji człowieka, a zarazem próbą wyzwolenia się i odnalezienia poczucia mocy. Temu
wszystkiemu, co jest silniejsze od nas możemy przeciwstawić dzielność, wolę życia, ambicję
działania oraz co najważniejsze nadzieję i wiarę, że nie jesteśmy sami. Bowiem to właśnie
pozwala człowiekowi żyć ze swą bezradnością, uzależnienie od innych jest nie tylko przejawem
bezsilności, ale bywa także wspomożeniem jego sił.