359

Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej – uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu

Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej – uczniów
szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu

Health problems of sixteen year old adolescents – students of high schools in Oswiecim

BOGUMIŁA BRACZKOWSKA

1/

, WIOLETTA CYRAN

2/

, RYSZARD BRACZKOWSKI

3/

, MAŁGORZATA KOWALSKA

1/

1/

Katedra i Zakład Epidemiologii, Wydział Lekarski, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice

2/

Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego, Oświęcim

3/

Katedra Zdrowia Publicznego, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice

Introduction.

Analysis of the eff ects of the National Health Program

completed in 2005 showed that health status of children and adolescents,
as well as the level of health care are unsatisfactory. It was refl ected in target
No. 13 of the Project of National Health Program for the years 2006-2015.
The most frequent health problems observed in school children are: visual
impairment, dental caries, allergy, stress, school neuroses, musculoskeletal
dysfunctions, malocclusion, overweight and obesity.

Aim.

Assessment of health condition of sixteen year old students of high

schools.

Materials and methods.

The study was conducted as an epidemiological

cross-sectional study, and covered a population of sixteen year old students
(year of birth 1989) of chosen high schools in Oswiecim. Research data
were derived from a “Prophylactic Card of Medical Examination of 1st grade
student of high school registered as MZ-06”. This card contains information
about somatic status, musculoskeletal dysfunctions, visual impairment,
hypertension, asthma and alergies, and chronic diseases. Occurrence of
health problems with description of types of health disorders, sex and
place of residence of examined students was analyzed.

Results.

The study group included 758 students aged 16 years of whom

61% were girls, and 56.1% lived in urban areas . The most frequently
diagnosed disorders were musculoskeletal dysfunctions (347 students,
45.8%), and visual impairment (203 students, 26.8%). There were more
health problems in girls than in boys (74.9% vs 71.9%), but this diff erence
was not statistically signifi cant. Health problems more often aff ected
students living in urban than rural areas, however the diff erences were
not statistically signifi cant.

Conclusions.

Health status of sixteen years old students of high schools

in Oswiecim is unsatisfactory. To improve this situation, it is necassary to
provide continuous monitoring of health status, as well as improve the
preventive care system for school students.

Key words:

health problems, adolescents, prophylactic study

Wprowadzenie.

Analizując efekty funkcjonowania Narodowego Programu

Zdrowia, którego realizacja zakończyła się w 2005 r., stwierdzono, że stan
zdrowia dzieci i młodzieży oraz opieki nad nimi jest niezadowalający, co
zostało zaznaczone w 13 celu Projektu Narodowego Programu Zdrowia na lata
2006-2015. Najliczniej obserwowanymi problemami zdrowotnymi w populacji
szkolnej są: wady wzroku, próchnica zębów, choroby alergiczne, stres, nerwice
szkolne, zaburzenia statyki ciała, wady zgryzu, nadwaga i otyłość.

Cel.

Poznanie stanu zdrowia młodzieży szesnastoletniej – uczniów szkół

ogólnokształcących.

Materiał i metoda.

Epidemiologiczne badanie przekrojowe objęło

populację szesnastolatków (rocznik 1989) – uczniów wybranych szkół
ogólnokształcących w Oświęcimiu. Źródłem danych były wtórne materiały
statystyczne – tak zwana „Karta Profi laktycznego Badania Lekarskiego
Ucznia Klasy I Szkoły Ponadgimnazjalnej MZ-06”. Analiza dotyczyła
następujących problemów zdrowotnych: zaburzenia w rozwoju somatycznym,
wady i schorzenia narządu ruchu, wady i schorzenia narządu wzroku,
występowanie nadciśnienia tętniczego, schorzenia stomatologiczne, alergia,
astma oraz inne choroby przewlekłe. Analizowano występowanie problemów
zdrowotnych z uwzględnieniem rodzaju zaburzeń zdrowotnych, płci, i miejsca
zamieszkania badanych.

Wyniki.

W badaniu uczestniczyło 758 uczniów w wieku 16 lat. Większość

badanych (61,0%) stanowiły dziewczęta oraz mieszkańcy miast (56,1%).
Najczęstszym problemem zdrowotnym były wady i schorzenia narządu ruchu
i dotyczyły 347 uczniów (45,8%) a następnie wady wzroku i zaburzenia
widzenia barw – 203 uczniów (26,8%). Problemy zdrowotne nieco częściej
występowały w grupie dziewcząt niż chłopców (odpowiednio 74,9%
i 71,9%), lecz zaobserwowane różnice nie były statystycznie znamienne.
Częściej dotyczyły one uczniów zamieszkałych w mieście niż na wsi
a występujące różnice nie były statystycznie znamienne.

Wnioski.

Stan zdrowia 16-letnich uczniów szkół ogólnokształcących

w Oświęcimiu jest niezadowalający. Dla poprawy tego stanu rzeczy
należy kontynuować działania zmierzające do monitorowania problemów
zdrowotnych oraz do poprawy istniejącego systemu profi laktycznej opieki
nad uczniami.

Słowa kluczowe:

problemy zdrowotne, młodzież, badania profi laktyczne

Adres do korespondencji / Address for correspondence

Dr n. med. Bogumiła Braczkowska
Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny
Ul. Medyków 18, 40-752 Katowice
e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

www.phie.pl

Nadesłano: 18.01.2008
Zakwalifi kowano do druku: 28.09.2008

Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

360

Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

Wstęp

Poznanie rzeczywistej sytuacji zdrowotnej dzieci

i młodzieży oraz jej uwarunkowań stanowi podstawę
określania priorytetów i podejmowania zorganizo-
wanych działań w zakresie profi laktyki i promocji
zdrowia w odniesieniu do tej populacji.

Analiza efektów funkcjonowania zakończonego

w 2005 r. Narodowego Programu Zdrowia (NPZ) do-
wodzi, że stan zdrowia dzieci i młodzieży oraz opieki
nad nimi jest niezadowalający, co zostało zaznaczone
w 13 celu kolejnego Projektu NPZ na lata 2006-2015
[1]. Cel ten dotyczy usprawnienia wczesnej diagnosty-
ki zaburzeń zdrowotnych i czynnej opieki nad dziećmi
i młodzieżą, wskazując zarazem na główne zagrożenia
życia dzieci i młodzieży, którymi pozostają wypadki
i urazy, a zwłaszcza wypadki drogowe, samobójstwa
i utonięcia (stanowiące 65% zgonów w grupie osób
w wieku 15-19 lat) [2] oraz zagrożenia zdrowia,
którymi są ryzykowne zachowania (używanie sub-
stancji psychoaktywnych – narkotyki, alkohol, tytoń),
niewłaściwe zachowania zdrowotne (niska aktywność
fi zyczna, złe nawyki żywieniowe) a także przemoc
w szkole oraz niedostosowanie społeczne. Z kolei
najliczniej obserwowanymi problemami zdrowotnymi
w populacji szkolnej są wady wzroku, próchnica zębów,
choroby alergiczne, stres, nerwice szkolne, zaburzenia
statyki ciała, wady zgryzu, nadwaga i otyłość oraz
bulimia i jadłowstręt [1].

W badaniach prowadzonych przez Woynarowską

i wsp., dotyczących subiektywnej oceny stanu zdrowia,
samopoczucia i zadowolenia z życia uczniów szkół
ponadgimnazjalnych, zwracają uwagę niekorzystne
zmiany w samopoczuciu psychicznym dorastającej
młodzieży. Pomimo znacznego odsetka młodych
ludzi oceniających swoje zdrowie jako bardzo dobre
i dobre, zwiększyła się liczba, zwłaszcza dziewcząt,
niezadowolonych z życia. Ponadto wzrasta również
liczba osób odczuwających dolegliwości subiektywne,
takie jak bóle głowy czy brzucha oraz objawiających
nadpobudliwość emocjonalną [3,4,5,6,]. Samoocena
stanu zdrowia jest obecnie jedną z ważnych metod
oceny stanu zdrowia rekomendowaną przez WHO,
jednak nadal kluczową rolę w monitorowaniu stanu
zdrowia dzieci i młodzieży pełnią badania przesie-
wowe, których cel i zakres jest podyktowany okresem
rozwoju dzieci i młodzieży i zadaniami edukacyjnymi
uczniów [7,8]. Wykonywanie testów przesiewowych,
zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem Ministra
Zdrowia obejmującym „wstępną identyfi kację odchy-
leń od normy rozwojowej, niezdiagnozowanych cho-
rób, zaburzeń lub wad, przez zastosowanie szybkich
metod badania”, jest jednym z istotnych elementów
profi laktycznej opieki medycznej sprawowanej nad
dziećmi i młodzieżą w Polsce [9].

Cele pracy

Poznanie stanu zdrowia młodzieży szesnasto-

letniej – uczniów szkół ogólnokształcących, poprzez
identyfikację problemów zdrowotnych w oparciu
o wyniki zrealizowanych profilaktycznych badań,
w tym testów przesiewowych.

Materiał i metoda

Badanie miało charakter epidemiologicznego

badania przekrojowego i dotyczyło problemów zdro-
wotnych występujących w populacji szesnastolatków
(rocznik 1989) – uczniów szkół ogólnokształcących
w Oświęcimiu. Badanie przeprowadzono za zgodą
dyrektora Zakładu Lecznictwa Ambulatoryjnego
w Oświęcimiu, który w ramach kontraktu z Narodo-
wym Funduszem Zdrowia sprawuje opiekę profi lak-
tyczną nad uczniami.

Zgodnie z wytycznymi dla tej grupy wiekowej

przeprowadzane są testy przesiewowe w kierunku
wykrycia: zaburzeń rozwoju fizycznego, odchyleń
w obrębie narządu ruchu (w szczególności bocznego
skrzywienia kręgosłupa i nadmiernej kifozy piersio-
wej), wad wzroku oraz nadciśnienia tętniczego [9].
Zrealizowano następujące zadania badawcze:

• poznanie rodzaju i liczby problemów zdrowotnych

młodzieży szesnastoletniej,

• wykazanie zależności pomiędzy płcią i miejscem

zamieszkania badanych a występowaniem proble-
mów zdrowotnych,

• określenie potrzeb w zakresie racjonalnej opieki

nad zdrowiem dorastającej młodzieży.

Źródłem informacji były wtórne materiały staty-

styczne – tzw. „Karta Profi laktycznego Badania Le-
karskiego Ucznia Klasy I Szkoły Ponadgimnazjalnej”,
która jest rejestrowana w Karcie Zdrowia Ucznia oraz
w rocznym sprawozdaniu z opieki profi laktycznej nad
uczniami w szkole (druk MZ-06).

Spośród wszystkich 16-letnich uczniów szkół

ponadgimnazjalnych (n=1606), zbadanych w ramach
prowadzonych badań profi laktycznych w okresie od
października 2005 r. do czerwca 2006 r., największy
odsetek badanych (47%) stanowili uczniowie szkół
ogólnokształcących i ta grupa została zakwalifi kowana
do szczegółowej analizy zgodnie z założonym celem
pracy.

Monitorowanie procesu zbierania informacji,

badania i postępowania poprzesiewowego należy
do kompetencji pielęgniarki środowiska nauczania
i wychowania lub dyplomowanej higienistki szkolnej
[9]. W badanej populacji działania te prowadziło pięć
pielęgniarek posiadających odpowiednie kwalifi kacje
i higienistka szkolna.

Uzyskane dane zostały zakodowane i wpro-

wadzone do komputerowej bazy danych. Analizę

361

Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej – uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu

danych przeprowadzono wykorzystując standardowe
procedury statystyczne dostępne w pakiecie Excel
oraz Statistica 7.1. Różnicę pomiędzy częstościami
w poszczególnych grupach oceniano na podstawie
wyników testu χ

2

. W ocenie statystycznej znamien-

ności różnic zastosowano kryterium oparte o poziom
ufności p= 0,05.

Wyniki

Zakres zgromadzonych informacji pozwolił na

identyfi kację badanej populacji pod względem cech
demografi cznych takich, jak: płeć i miejsce zamiesz-
kania oraz szczegółową analizę takich problemów
zdrowotnych jak: zaburzenia w rozwoju somatycz-
nym, wady i choroby narządu ruchu, wady i choroby
narządu wzroku, nadciśnienie tętnicze, choroby
stomatologiczne, alergia, astma oraz występowanie
innych chorób przewlekłych wymagających stałej
opieki specjalistycznej (w tym: zaburzenia neurolo-
giczne, choroby układu krążenia, endokrynologiczne,
układu pokarmowego, układu moczowego, choroby
onkologiczne i niedosłuch).

W badaniu uczestniczyło łącznie 758 osób

w wieku 16 lat (tab. I). Większość badanych (61,0%)
stanowiły dziewczęta a w odniesieniu do miejsca za-
mieszkania, mieszkańcy miast (56,1%).

Problemy zdrowotne rozpoznano u 559 osób

(73,7% badanej populacji uczniów). Tylko u 199

osób (26,2%), nie stwierdzono żadnego problemu
zdrowotnego (tab. II).

Problemy zdrowotne nieco częściej dotyczyły ko-

biet (n=341; 74,9%), niż mężczyzn (n=218; 71,9%),
przy czym obserwowane różnice nie były znamienne
statystycznie (χ

2

= 0,84; p=0,35). Należy zauważyć,

że u ponad 1/3 badanej młodzieży (n=281; 37,1%)
rozpoznano co najmniej jeden problem zdrowotny
a prawie co ósma badana osoba (n=97; 12,8%) miała
zdiagnozowane aż trzy problemy zdrowotne. Z danych
przedstawionych w tab. II wynika, że częstość zabu-
rzeń w stanie zdrowia dziewcząt mieszkanek miast
i wsi była podobna i kształtowała się na poziomie
75,7% i 74,0%, natomiast w przypadku chłopców
mieszkańców miast częstość rozpoznawanych zabu-
rzeń w stanie zdrowia była nieco wyższa (73,6%) niż
wśród ich rówieśników mieszkających na wsi (69,4%),
przy czym obserwowane różnice nie były znamienne
statystycznie (χ

2

= 0,64; p=0,42).

Najczęściej diagnozowanymi zaburzeniami

w grupie młodzieży 16-letniej były wady i schorzenia
narządu ruchu (45,8%), wady i schorzenia narządu
wzroku (26,8%) oraz zaburzenia rozwoju somatycz-
nego (19,6%) (tab. III). Stwierdzono, że częstość wad
i schorzeń narządu ruchu w grupie dziewcząt (45,7%)
była porównywalna z częstością obserwowaną w gru-
pie chłopców (45,8%), natomiast wady wzroku
i zaburzenia widzenia barw częściej diagnozowano
w grupie dziewcząt (30,9%) niż chłopców (20,5%)
i różnica ta była statystycznie znamienna (χ

2

=10,28;

p=0,001). Nadciśnienie tętnicze zdiagnozowano u 17
chłopców i 6 dziewcząt, przy czym zwraca uwagę fakt,
że jego częstość w grupie chłopców (5,6%), była ponad
czterokrotnie większa niż w grupie dziewcząt (1,3%)
a zaobserwowana różnica była istotna statystycznie
(χ

2

= 11,39; p=0,0007).

Wśród zaburzeń defi niowanych jako wady i scho-

rzenia narządu ruchu, zdecydowaną większość przy-
padków w badanej grupie stanowiła skolioza (83,3%)

Tabela I. Charakterystyka badanej populacji z uwzględnieniem płci i miejsca
zamieszkania
Table I. Study population by gender and place of residence

Płeć/Gender

Miejsce zamieszkania

/Place of residence

Razem/Total

n =758

Miasto/City

n

Wieś/Village

n

Dziewczynki/Girls

243 212

455

(61,0%)

Chłopcy/Boys 182 121 303

(39,0%)

Razem/Total n(%)

425 (56,1%)

333 (43,9%)

758 (100%)

Tabela II. Liczba problemów zdrowotnych występujących wśród młodzieży – uczniów klas I szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci
i miejsca zamieszkania)
Table II. Number of health problems among adolescents – students of high schools in Oswiecim (by sex and place of residence)

Liczba problemów
zdrowotnych/Number
of health disorders

Dziewczynki/Girls

Chłopcy/Boys

Badani ogółem/Total

n=758

Miasto/City

n =243

Wieś/Village

n =212

Miasto/City

n =182

Wieś/Village

n =121

Jeden problem zdro-
wotny/ One health
problem

85 (34,9%)

80 ( 37,7%)

69 (37,9%)

47 (38,8%)

281 (37,1%)

Dwa problemy zdro-
wotne/Two health
problems

61 (25,1%)

50 (23,6%)

49 (26,9%)

21 (17,3%)

181 (23,9%)

Trzy problemy zdro-
wotne/Three health
problems

38 (15,6%)

27 (12,7%)

16 (8,8%)

16 (13,2%)

97 (12,8%)

Razem/Total

184 (75,7%)

157 (74,0%)

134 (73,6%)

84 (69,4%)

559 (73,7%)

362

Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

i nadmierna kifoza piersiowa (10,0%). Rozpoznano
ją odpowiednio u 298 i 36 osób a częstość wady w
badanej populacji kształtowała się na poziomie 39,3%
i 4,7%. Większość wymienionych zaburzeń równie
często rozpoznawano w grupie dziewcząt jak i chłop-
ców (tab. IV).

Wady wzroku i zaburzenia widzenia barw rozpo-

znano łącznie u 208 osób, w tym u 141 dziewczynek
i u 62 chłopców. W tej grupie zaburzeń zdecydowaną
większość (97,5%) stanowiły wady refrakcji; stwier-
dzono je u 198 osób. Znacznie częściej rozpoznawano
je w grupie dziewcząt (30,8%) niż wśród 16-letnich
chłopców (19,1%), a zaobserwowana różnica była
statystycznie znamienna (χ

2

= 12,74; p=0,003)

(tab. V).

Analiza zaburzeń w rozwoju fi zycznym wykazała,

że najwięcej osób (n=73) miało niedobór masy ciała,
natomiast jedynie u 6 osób rozpoznano zaburzenie
określone jako niskorosłość i niedobór masy ciała.
Znaczną grupę (n=60) stanowiła również młodzież
z nadwagą i otyłością (tab. VI). Niedobór masy ciała
w największym stopniu charakteryzował chłopców,
zwłaszcza zamieszkałych na wsi; rozpoznano go
dwa razy częściej niż wśród chłopców mieszkających
w mieście, przy czym zaobserwowana różnica nie była
statystycznie istotna (χ

2

=3,02; p=0,08). Z kolei

wśród dziewcząt częstość niedoboru masy ciała wśród
mieszkanek miast i wsi była na zbliżonym poziomie

(10,3% i 9,9%). Nadwagę i otyłość stwierdzono czę-
ściej wśród dziewcząt (8,3%) niż chłopców (7,3%)
a biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania częściej
dotyczyła ona mieszkańców wsi (8,7%) niż ich rówie-
śników zamieszkałych w mieście (7,3%). Najczęściej
diagnozowano ją w grupie dziewcząt zamieszkałych na
terenach wiejskich; problem dotyczył 9,9% zbadanych
dziewcząt.

Analiza danych zarejestrowanych w „Karcie

Badania Profilaktycznego Ucznia Klasy I Szkoły
Ponadgimnazjalnej” sugeruje, że w grupie młodzieży
z chorobami przewlekłymi (n=66) wymagającymi

Tabela III. Rodzaj i częstość rozpoznanych problemów zdrowotnych w liczącej 758 osób grupie, 16 letnich uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu
(z uwzględnieniem płci)
Table III. Type and frequency of recognized health problems in population 758 individuals, 16 years old students of high schools in Oswiecim (by sex)

Problem zdrowotny
/Health problem

Badani ogółem/Total

n =758

Chłopcy/Boys

n =303

Dziewczynki/Girls

n=455

Wartość/ value

p*/p

Wady i schorzenia narządu ruchu/ Defects and disease of locomotor system

347 (45,8%)

139 (45,8%)

208 (45,7%)

0,96

Wady i schorzenia narządu wzroku/ Eye diseases and disorders

203 (26,8%)

62 (20,5%)

141 (30,9%)

0,001

Zaburzenia rozwoju somatycznego/ Somatic development disorders

149 (19,6%)

54 (17,8%)

95 (20,9%)

0,29

Schorzenia stomatologiczne/ Dental illnesses

81 (10,7%)

28 (9,2%)

53 (11,6%)

0,29

Alergia/ Allergy

83 (10,9%)

41 (13,5%)

42 (9,2%)

0,06

Nadciśnienie tętnicze/Hypertension

23 (3,0%)

17 (5,6%)

6 (1,3%)

0,0007

Inne choroby przewlekłe**/Other chronic diseases**

66 (8,7%)

19 (6,2%)

47 (10,3%)

0,05

*istotność statystyczna na podstawie wyniku testu χ

2

, **inne choroby przewlekłe: neurologiczne, endokrynologiczne, układu krążenia, układu moczowego,

układu pokarmowego, niedosłuch, schorzenia onkologiczne
*results of χ

2

test; **other chronic diseases: neurologic, endocrinologic, cardiovascular diseases, urinary system diseases, digestive system diseases, oncologi-

cal diseases

Tabela IV. Wady i schorzenia narządu ruchu w grupie młodzieży – uczniów
szkół ogólnokształcących Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci)
Table IV. Defects and diseases of locomotor system in the group of adole-
scents – students of high school in Oswiecim (by sex)

Rodzaj zaburzenia
/ Type of disorder

Badani ogółem

/Total

n =758

Chłopcy

/Boys

n =303

Dziewczynki

/Girls

n=455

Skolioza/Scoliosis

298 (39,3%)

116 (38,3%)

173 (38,0%)

Nadmierna kifoza pier-
siowa/Excessive chest
kyphosis

36 (4,7%)

14 (4,6%)

22 (4,8%)

Inne schorzenia ortope-
dyczne/Other orthope-
dic illnesses

20 (2,6%)

8 (2,6%)

12 (2,6%)

Niepełnosprawność
/ Disability

2 (0,4%)

0

2 (0,4%)

Tabela V. Wady wzroku i zaburzenia widzenia w grupie osób 16-letnich, uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci)
Table V. Vision defects and sight disorders in the group of 16-years old students of high school in Oświęcim (by sex)

Rodzaj zaburzenia/Type of disorder

Badani ogółem/Total

n =758

Chłopcy/Boys

n =303

Dziewczynki/Girls

n=455

Wartość/ value

p* /p

Wady refrakcji/Refractive defects

198 (26,1%)

58 (19,1%)

140 (30,8%)

0,0003

Zaburzenia widzenia barw/Color-vision defi ciency

4 (0,53%)

4 (1,3%)

0

-

Zez/Squint

1 (0,1%)

0

1 (0,2%)

-

*istotność statystyczna na podstawie wyniku testu χ

2

/ results of χ

2

test

363

Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej – uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu

specjalistycznej opieki znalazły się głównie osoby
z rozpoznanymi schorzeniami endokrynologiczny-
mi (n=24) i chorobami układu krążenia (n=18).
W grupie chłopców najczęściej rozpoznano schorzenia
układu krążenia, które dotyczyły 8 osób, w tym 7 za-
mieszkałych w mieście. Z kolei w grupie dziewcząt naj-
częściej diagnozowano schorzenia endokrynologiczne;
dotyczyły one 21 dziewcząt, głównie zamieszkałych
w mieście – 13 osób. Ponadto do częstych problemów
zdrowotnych z tej grupy należały choroby układu
krążenia, które dotyczyły 10 dziewcząt.

Omówienie wyników i dyskusja

Uzyskane wyniki badań przeprowadzonych

w ramach bilansu zdrowia wykazały, że stan zdrowia
uczniów klas I szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu
jest niezadowalający. Potwierdzają to również liczne
badania dotyczące samooceny zdrowia młodzieży, za-
chowań sedenteryjnych oraz zachowań zdrowotnych
przeprowadzonych w Polsce w ramach międzynaro-
dowych badań [3,4,7,10].

U ponad 2/3 badanej populacji młodzieży

(37,1%) zdiagnozowano przynajmniej jeden problem
zdrowotny a tylko u co czwartego licealisty (26%)
nie stwierdzono żadnych zaburzeń w stanie zdrowia.
Najczęstszymi problemami zdrowotnymi wśród ogółu
badanych były wady i schorzenia narządu ruchu, wady
wzroku i zaburzenia widzenia barw oraz zaburzenia
w rozwoju somatycznym. Obserwacje autorów pracy
znajdują potwierdzanie we wcześniej publikowanych
materiałach dotyczących stanu zdrowia młodzieży
województwa małopolskiego, a zwłaszcza powiatu
oświęcimskiego [11]. Ponadto zbieżnych informacji
dostarczają wyniki przeprowadzonej analizy stanu
zdrowia dzieci i młodzieży w województwie lubuskim
[12]. Z kolei wyższy niż w badaniu własnym odsetek
uczniów z problemami zdrowotnymi dotyczył mło-
dzieży w Białej Podlaskiej i kształtował się na poziomie
48,1% [13]. Zdecydowanie najczęstszym problemem
zdrowotnym w badanej grupie były wady i schorzenia
narządu ruchu, których występowanie w populacji
dzieci i młodzieży ma niewątpliwie związek ze zmniej-
szoną aktywnością ruchową, a także z nieprawidłowy-

mi zachowaniami, tj.: niepoprawna postawa przy sie-
dzeniu i wykonywaniu różnych czynności, zwłaszcza
z obciążeniem, a także niedostateczny poziom wiedzy
z zakresu zachowań prozdrowotnych [14,15]. Odnie-
sienie danych z przeprowadzonego badania, dotyczą-
cych częstości wad postawy i schorzeń narządu ruchu,
do danych z piśmiennictwa stwarza pewne trudności,
wynikające – jak podaje Czernicki i wsp. – z braku fi zjo-
logicznych norm oraz precyzyjnych kryteriów oceny
zjawiska a także z różnorodności stosowanych przez
zespoły badawcze metod pomiarowych. W zbadanej
przez nas populacji, częstość zdiagnozowanych wad
i schorzeń narządu ruchu ogółem (45,8%) mieści
się w przedziale szacowanych wartości dla dzieci
i młodzieży (35-95%) przedstawianych przez innych
autorów [16]. Jedną z najpoważniejszych wad kręgo-
słupa jest skrzywienie kręgosłupa – skolioza, której
rozwój pozostaje w związku z przyspieszonym wzro-
stem dziecka, zwłaszcza przed okresem dojrzewania.
Spośród 758 badanych osób w wieku 16 lat, u 298
(39,3%), rozpoznano skoliozę. Podobne dane, lecz
dotyczące dzieci i młodzieży w przedziale wieku 8-17
lat na Podkarpaciu, przedstawiono w pracy Nowosad-
Sergeant [17]. Badanie to wykazało, że ponad 60%
młodych osób ma wady postawy, przy czym u ponad
31% stwierdzono skrzywienie kręgosłupa – skolio-
zę. O niepokojącej skali problemu, jakim pozostają
zaburzenia postawy ciała dzieci i młodzieży, świad-
czyć mogą wyniki badań przeprowadzonych w 13
województwach w Polsce w latach 2004-2006, gdzie
odsetek dzieci i młodzieży ogółem w wieku 4-19 lat,
u których stwierdzono zaburzenia postawy ciała był
bardzo wysoki i kształtował się na poziomie 90,5%,
przy czym najczęściej w badanej populacji, rozpozna-
wano postawę ciała o cechach skoliozy lewostronnej
(24,3%) i plecach okrągłych 17,59% [18].

Mając na uwadze poważne konsekwencje zdro-

wotne wynikające z istoty skoliozy, szczególnie tej
nieleczonej, do których należą: zniekształcenia
klatki piersiowej, zaburzenia wydolności krążenia
i oddychania czy zburzenia funkcji neurologicznych,
w trosce o prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, ich
sprawność i funkcjonowanie w przyszłości istnieje

Tabela VI. Zaburzenia w rozwoju somatycznym w populacji młodzieży 16-letniej, uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu (z uwzględnieniem płci i
miejsca zamieszkania)
Table VI. Somatic developmental disorders in population of 16-years old students of high school in Oswiecim (by sex and place of residence)

Rodzaj zaburzeń/Type of disorder

Chłopcy/Boys

Dziewczynki/Girls

Badani ogółem/Total

n=758

Miasto/City

n =182

Wieś/Village

n= 121

Miasto/City

n =243

Wieś/Village

n= 212

Niskorosłość/Low height

2 (1,1%)

0

5 (2,0%)

3 (1,4%)

10 (1,3%)

Niedobór wagi/Weight defi ciency

12 (6,6%)

15 (12,4%)

25 (10,3%)

21 (9,9%)

73 (9,6%)

Nadwaga i otyłość/Overweight and obesity

14 (7,7%)

8 (6,6%)

17 (7,0%)

21 (9,9%)

60 (7,9%)

Równoczesny niedobór wysokości i masy ciała/
Simultaneous low height and weight defi ciency

2 (1,1%)

1 (0,8%)

3 (1,2%)

0

6 (0,8%)

364

Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

konieczność prowadzenia badań populacyjnych celem
wczesnego wykrywania wad postawy u najmłodszych
oraz stosowania skutecznych działań leczniczo-pro-
fi laktycznych [19]. Szczególnie istotne jest właściwe
postępowanie z uczniem, u którego stwierdzono sko-
liozę lub nadmierną kifozę piersiową, które między
innymi sprowadza się do zachęcania dzieci i młodzieży
do aktywności ukierunkowanej na korekcje wady,
uczestniczenia w gimnastyce korekcyjnej, pływania
a także udzielania wskazówek dotyczących ćwiczeń
możliwych do wykonania we własnym zakresie oraz
wskazania prawidłowego sposobu wykonywania czyn-
ności życia codziennego.

Wyniki przeprowadzonej analizy dotyczącej

problemów zdrowotnych młodzieży potwierdzają
tezę, że jednym z najczęściej występujących proble-
mów zdrowotnych młodych osób są wady wzroku.
W zbadanej populacji częstość rozpoznanych wad
i schorzeń narządu wzroku (26,8%) była wyższa niż
określona dla populacji dzieci i młodzieży w wieku
szkolnym, zamieszkałych w Poznaniu (15,8%) [7],
przy czym znamiennie częściej rozpoznawano je
w populacji 16-letnich dziewcząt niż wśród chłopców.
Najczęściej w grupie badanej młodzieży rozpoznano
wady refrakcji (26,1%). Z kolei w badaniach populacji
dzieci i młodzieży szkolnej przeprowadzonych w Ło-
dzi w ramach obowiązkowych testów przesiewowych
i badań profi laktycznych wykazano, że wady wzro-
ku dotyczą 16% ogółu uczniów, przy czym odsetek
dzieci i młodzieży z problemami narządu wzroku
wzrastał z kolejnym etapem nauki w szkołach [20].
Biorąc pod uwagę fakt, iż poziom wykonania testów
przesiewowych oraz jakość badań profi laktycznych
nie jest w pełni zadowalająca można przypuszczać,
że rzeczywista liczba dzieci z zaburzeniami narządu
wzroku może być wyższa. I tak wyniki badań Dalz do-
wodzą, że wady refrakcji dotyczą około 45% populacji
w wieku 7-18 lat zamieszkałej w Poznania [21]. We-
dług autorki niepokojący odsetek wad wzroku wśród
młodych osób, unaocznia potrzebę zmian zakresu
badań profi laktycznych zmierzających do wykrywa-
nia wad i chorób narządu wzroku, bowiem wczesne
wykrycie zaburzeń umożliwia podjęcie właściwego
i skutecznego leczenia.

Choroby alergiczne są narastającym problemem

zdrowotnym wśród młodzieży szkolnej. Według
danych z wieloośrodkowych badań, jakąkolwiek
z chorób atopowych rozpoznano u 19,2% dzieci
i młodzieży [22]. Przeprowadzone badanie wykazało,
że choroby te z wyłączeniem astmy dotyczyły 10,9%
ogółu badanych, w tym częściej chłopców (13,5%)
niż dziewcząt (9,2%). Z kolei astmę stwierdzono
u 6 osób, co stanowiło 0,8% ogółu badanych. Zbliżony
do obserwacji własnej odsetek osób z alergią dotyczył
również młodzieży w wieku 15-19 lat; w opracowaniu

Sandeckiej i wsp. wynosił 10%, częściej jednakże aler-
gie rozpoznano u dziewcząt [23]. Inne dane wskazują,
że u 20-40% uczniów w wieku 13 lat występują jakie-
kolwiek objawy choroby alergicznej: alergia pyłkowa,
astma oskrzelowa, wyprysk alergiczny i inne [24].

W grupie zaburzeń rozwoju somatycznego zwra-

ca uwagę wysoki odsetek osób z niedoborem masy
ciała (9,6%), przy czym częściej niedobór masy ciała
rozpoznano w grupie dziewcząt (10,1%) niż w gru-
pie chłopców (8,9%). Należy zauważyć, że problem
dwukrotnie częściej diagnozowano wśród chłopców
zamieszkałych na wsi niż w mieście. Zaobserwowana
różnica nie była istotna statystycznie (p=0,08), ale
uzyskany wynik mieści się w zakresie tzw. granicznej
znamienności. Z kolei wśród dziewcząt – mieszka-
nek miast i wsi częstość niedoboru masy ciała była
zbliżona. Podobne do uzyskanych wartości, w za-
kresie częstości niedoboru masy ciała, odnotowano
w populacji dzieci i młodzieży w Poznaniu (10%)
[7]. Nieco niższy odsetek dzieci z niedoborem masy
ciała zaobserwowano w populacji Zabrza (7,3%),
przy czym – podobnie jak w badaniu własnym – pro-
blem częściej dotyczył dziewcząt niż chłopców [25].
Istotnym problemem zdrowia populacji dzieci i mło-
dzieży jest otyłość. I tak, wg danych Instytutu Matki
i Dziecka, częstość nadwagi i otyłości, określona na
podstawie BMI przekraczającej wartość 85 centyla
(wg siatek centylowych A. Krzyżaniak), w populacji
16-letniej młodzieży kształtowała się na poziomie
12,5% w grupie chłopców i 8,7% wśród dziewcząt,
przy czym największy odsetek uczniów z nadwagą
i otyłością zarówno wśród dziewcząt i chłopców od-
notowano w liceach profi lowanych i zawodowych,
z kolei najmniejszy wśród chłopców – uczniów liceów
ogólnokształcących i uczennic z techników [10].
W populacji osób 16-letnich w Oświęcimiu, nadwagę
i otyłość stwierdzono u 7,9% ogółu badanych. Częściej
rozpoznawano ją w grupie dziewcząt niż wśród chłop-
ców, a w odniesieniu do miejsca zamieszkania odsetek
młodzieży z nadwagą i otyłością był większy na wsi
niż w mieście (odpowiednio 8,7% i 7,3%). Z kolei
wyniki badań populacji osób 13-15 letnich mówią
o większym odsetku młodzieży z nadwagą i otyłością
zamieszkałych w mieście niż na wsi (odpowiednio
14,4% i 12,6%). Wyniki naszej obserwacji potwier-
dzają obserwowany w krajach rozwiniętych wzrost
częstości otyłości wśród mieszkańców wsi, tłumaczony
zmianą stylu życia, upodabniającego się do stylu życia
populacji miejskiej [26]. Własne obserwacje odnośnie
częstości nadwagi i otyłości w badanej populacji były
porównywalne do częstości oszacowanej dla Polski
w latach 90., tj. ok. 7-14 % [27]. Istnieją dowody na to,
że otyłość występująca u dzieci, będąca konsekwencją
niewłaściwej diety i małej aktywności fi zycznej, nie
pozostaje bez wpływu na podwyższoną umieralność

365

Braczkowska B i wsp. Problemy zdrowotne młodzieży szesnastoletniej – uczniów szkół ogólnokształcących w Oświęcimiu

1. ***Wstępny ramowy projekt Narodowego Programu

Zdrowia na lata 2006-2015. MZ, PZH, Warszawa 2006,
dostęp: http:// www.m.z.gov.pl

2. Oblacińska A, Ostręga W. Standardy i metodyka pracy

pielęgniarki i higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka,
Warszawa 2003.

3. Woynarowska B, Jodkowska M, Oblacińska A. Samoocena

zdrowia i obraz własnego ciała u młodzieży szkolnej w Polsce.
Pediatr Pol 2000; 75(1): 25-34.

Piśmiennictwo / References

4. Woynarowska B, Jodkowska M, Oblacińska A. Samoocena

sprawności i aktywności fizycznej w czasie wolnym
u młodzieży szkolnej w latach 1990-1998. Pediatr Pol 2000;
75 (1):34-41.

5. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne młodzieży

szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr Publ 2004;
114 (2):159-167.

6. Woynarowska B, Lutze I, Mazur J. Zmiany w zdrowiu

i samopoczuciu psychologicznym młodzieży szkolnej
w okresie transformacji ustrojowej. Przegl Ped 2002; 32 (3):
218-222.

ogólną w tej grupie osób w późniejszych latach życia
[28,29]. Ponadto istotnym zagrożeniem związanym
z nadwagą i otyłością w populacji osób młodych jest
zwiększone ryzyko występowania m.in. otyłości
w wieku późniejszym, rozwoju cukrzycy typu 2 oraz
miażdżycy [3].

Nadciśnienie tętnicze w populacji dzieci i młodzie-

ży jest istotnym problemem w praktyce pediatrycznej.
Ocenia się, że częstość nadciśnienia w populacji osób
do 18 roku życia wynosi 1-2% [30]. Celem identyfi -
kacji uczniów z podwyższonym ciśnieniem tętniczym
oraz zwiększenia ich świadomości, odnośnie znaczenia
i potrzeby kontroli ciśnienia tętniczego w różnych
okresach życia, zgodnie z wytycznymi opracowanymi
przez specjalistów Instytutu Matki i Dziecka prowadzi
się badania przesiewowe w populacji osób w wieku 6,
10, 13, 16 i 18/19 lat [31]. Przeprowadzone badanie
własne wykazało, że nadciśnienie tętnicze rozpoznano
łącznie u 3% ogółu badanych, przy czym jego częstość
w grupie chłopców była ponad czterokrotnie większa
niż w grupie dziewcząt a obserwowana różnica była
istotna statystycznie. Taką samą prawidłowość zaob-
serwowano wśród młodzieży z Łodzi i rejonu łódzkiego
[32]. Podobne wyniki uzyskano w innym badaniu
dzieci w woj. śląskim, gdzie częstość nadciśnienia tęt-
niczego w grupie osób w wieku 7-18 lat była również
wyższa u chłopców niż dziewcząt (7,7% i 5,3%) [33].
Należy zauważyć, że częstość nadciśnienia tętniczego
w grupie dzieci i młodzieży w poszczególnych regio-
nach kraju jest zróżnicowana i przyjmuje wartości od
1,04% w populacji młodzieży z Warszawy do wartości
9,8% u dzieci i młodzieży z Łodzi i regionu łódzkiego
[32], przy czym – jak podaje Krzyżaniak – na zaob-
serwowane różnice mają prawdopodobnie znaczący
wpływ: odmienne warunki środowiskowe, społeczne
a szczególnie różnice w zakresie tempa rozwoju wzro-
stu i masy ciała badanej populacji dzieci [35]. Uzy-
skane przez nas dane dotyczące częstości nadciśnienia
tętniczego były zbliżone do wyników badań populacji
dzieci i młodzieży z Kluczborka (2%) i Białegostoku
(2,95%) [36,37].

Mając na uwadze fakt, że nadwaga i otyłość oraz

nadciśnienie tętnicze mogą prowadzić do rozwoju
choroby wieńcowej jak i innych groźnych powikłań
i w konsekwencji istotnego skrócenia życia, w sytu-
acji stwierdzenia u badanych nadwagi i otyłości lub
nadciśnienia tętniczego niezbędne jest prowadzenie
dalszej pogłębionej diagnostyki i skierowania do ba-
dań specjalistycznych. Rozpoznanie ww. problemów
zdrowotnych wymaga wielokierunkowych działań
profi laktycznych, obejmujących zarówno młodzież,
rodziców oraz nauczycieli. Ważne jest, aby w odnie-
sieniu do problemu otyłości założenia wprowadzonej
przez WHO w 2004 roku Globalnej Strategii Walki
z Otyłością i podwyższenia aktywności fi zycznej w od-
niesieniu do całej populacji były realizowane i przy-
czyniły się do poprawy sytuacji i ograniczenia tego
problemu, zwłaszcza w populacji dzieci i młodzieży.
Zatem szczególne znaczenie przypisuje się wczesne-
mu wykrywaniu i wstępnej identyfi kacji problemów
zdrowotnych dzieci i młodzieży w zakresie wad wro-
dzonych, zburzeń rozwojowych i chorób przewlekłych
– poprzez prowadzenie badań profi laktycznych, w tym
wykonywanie testów przesiewowych oraz w przypad-
kach uzasadnionych dalszej procedury diagnostycznej
i leczniczej [27].

Podsumowanie i wnioski

Reasumując należy stwierdzić, że stan zdrowia

młodzieży 16-letniej – uczniów szkół ogólnokształ-
cących w Oświęcimiu jest niezadowalający. Wśród
najistotniejszych problemów zdrowotnych młodzie-
ży znalazły się wady postawy, wady wzroku, otyłość
a także niedobór masy ciała oraz choroby alergiczne.
Sytuacja w Oświęcimiu jest podobna do sytuacji
w woj. małopolskim i w Polsce. Pomimo aktualnie
realizowanych programów zdrowotnych i działań pro-
fi laktycznych stan zdrowia młodych osób w zakresie
omawianych problemów nie ulega poprawie. Należy
dołożyć wszelkich starań, aby zwiększyć świadomość
dzieci i młodzieży oraz ich rodzin w zakresie dbałości
o stan swojego zdrowia.

366

Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 359-366

7. Krzyżaniak A. Współczesne problemy zdrowotne dzieci

i młodzieży. Probl Hig 2001,73: 38-43.

8. Woynarowska B, Oblacińska A, Jodkowska M, Ostręga W.

Standardy w profi laktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami
sprawowanej przez pielęgniarkę lub higienistkę szkolną
i lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 2003.

9. ***Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 22 grudnia 2004 r.

w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki
zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą (Dz. U. z 2004 r. Nr
282, poz. 2814).

10. Oblacińska A, Woynarowska B (red): Zdrowie subiektywne,

zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół
ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. Instytut Matki
i Dziecka, Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa 2006.

11. Stanach-Paserska K (red): Biuletyn statystyczno-informacyjny

ochrony zdrowia województwa małopolskiego. Małopolskie
Centrum Zdrowia Publicznego, Kraków 2005.

12. Jaszkul I, Żuk K, Zabiszak T. Sytuacja zdrowotna dzieci

i młodzieży (0-19 lat) na terenie woj. Lubuskiego. Probl Hig
Epidemiol 2007; 88 (1): 103-110.

13. Górniak K. O potrzebie działań profi laktyczno-korekcyjnych

i rehabilitacyjnych w środowisku szkolnym. Ann Univ
Mariae Curie Skłodowska, Lublin 2003, vol. LVIII, supl.
XIII,106.

14. Wójcicka B. Wpływ rehabilitacji ruchowej i psychologicznej

na kształtowanie postaw prozdrowotnych u dzieci z wadami
postawy. Wych Fiz i Zdr 2002; 8-9.

15. Woynarowska B. Międzynarodowe badania nad zachowaniami

zdrowotnymi młodzieży szkolnej. Zdr Publ 2002; 112 (3):
391-395.

16. Czernicki K, Durmała J, Jendrzejek H, Wawrzyczek J.

Częstość występowania wad postawy u dzieci w wieku 4-5
lat, uczęszczających do przedszkoli w Mysłowicach. Ann
Acad Med Siles 2005; 59 (6):511-514.

17. Nowosad-Sergeant E. Ocena częstości występowania wad

postawy ciała i budowy somatycznej dzieci i młodzieży
w wieku od 8-17 lat na terenie Podkarpacia. Przegląd
Naukowy Kultury Fizycznej Uniwersytetu Rzeszowskiego
2005; III, 3-4: 127-138.

18. Mrozkowiak M. Poziom i rodzaj zaburzeń postawy ciała

w Polsce w latach 2004-2006, http://wadypostawy.republika.
pl/publikacje6.htm

19. Nowosad-Sergeant E. Ocena wad postawy ciała w obrębie

tułowia i ich współzależność z budową somatyczną
i dojrzewaniem płciowym, u dzieci i młodzieży z regionu
podkarpackiego. Przegląd Naukowy Kultury Fizycznej
Uniwersytetu Rzeszowskiego, t. IX, z.1:33-49.

20. ***Zapobieganie rozwojowi niedowidzenia – wczesne

wykrywanie wad wzroku i zeza u dzieci, Program
profi laktyczny. Załącznik do Uchwały Nr 310/07 z dnia
04.04.2007, Zarząd Województwa Łódzkiego, Łódź, marzec
2007.

21. Dalz M. Ocena epidemiologiczna występowania wad

wzroku u dzieci i młodzieży miasta Poznania, rozprawa
doktorska, Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu, 2003 rok, Syg. BG 136671.

22. Małolepszy J i wsp. Występowanie chorób alergicznych

w Polsce. Alergia Astma Immunol. VII Zjazd PTA, Łódź
2000, S2: 163-169.

23. Sandecka E, Ruszkowska L. Choroby przewlekłe wśród dzieci

i młodzieży [w:] Szymborski J, Szamotulska A, Sito A (red):
Zdrowie naszych dzieci. Zróżnicowanie szans. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 2000.

24. Obtułowicz K. Problemy alergologii wieku rozwojowego.

www.su.krakow.pl/htm/gazetka/10/2.htm

25. Obuchowicz A, Szymczyk B, Zeckei J: Stan odżywienia dzieci

i młodzieży szkolnej w Zabrzu w roku szkolnym 2003-2004.
Pediatr Pol 2007; (5-6): 403-408.

26. Jodkowska M, Oblacińska A. Częstość występowania nadwagi

i otyłości u młodzieży w wieku 13-15 lat w 2005 roku [w:]
Oblacińska A, Jodkowska M (red): Raport z badań uczniów
gimnazjów w Polsce. Instytut Matki i Dziecka Warszawa
2007.

27. K r aw c z y ń s k i M . A k t u a l n e p robl emy z d rowo t n e

i organizacyjne opieki nad dziećmi i młodzieżą. Pediatr Pol
2005; 80(11): 947-953.

28. Chabros E, Charzewska J, Rogalińska-Niedźwiedź M i wsp.

Mała aktywność fi zyczna młodzieży w wieku pokwitania
sprzyja rozwojowi otyłości. Probl Hig Epidemiol 2008; 89(1):
58-61.

29. Januszewicz P, Sygit M. Kluczowe problemy zdrowia

publicznego: otyłość dzieci i młodzieży. Zdr Publ 2005;
115(1): 88-91.

30. Widecka K. Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży – coraz

większy problem medyczny. Choroby Serca i Naczyń 2004;
1(2): 89-96.

31. Woynarowska B, Jodkowska M. Test przesiewowy do

wykrywania podwyższonego ciśnienia tętniczego [w:]
Jodkowska M, Woynarowska B (red): Testy przesiewowe
u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Matki
i Dziecka, Warszawa 2002: 55-64.

32. Dębiec B, Godzisz M, Pokuszyńska K i wsp. Zachowanie

się wartości ciśnienia tętniczego krwi młodzieży kończącej
szkołę podstawową w Łodzi i regionie łódzkim, cz. I. Zdr
Publ 1993; 106: 14-17.

33. Siwik P. Częstość i uwarunkowania nadciśnienia tętniczego

dziewcząt w wieku szkolnym w wybranych miastach
województwa śląskiego, praca magisterska, Śląski Uniwersytet
Medyczny Katowice 2007.

34. WyszyńskaT, Skibicka-Regulska Z, Frelek M i wsp.

Nadciśnienie tętnicze młodzieży szkolnej – ocena częstości
występowania i przyczyn. Pediatr Pol 1985; 2: 169-176.

35. Krzyżaniak A, Karczmarek M, Palczewska I i wsp. Propozycje

norm ciśnienia tętniczego u dzieci i młodzieży. Pediatr Pol
2006; 2:107-111.

36. Nowakowska D, Zwolińska D, Makulska I. Nadciśnienie

tętnicze u dzieci i młodzieży szkolnej zamieszkałych
w Kluczborku. Wiad Lek 2005; supl.1: 29-34.

37. Masłowiecka J, Urban M, Siwiński J i wsp. Występowanie

nadciśnienia tętniczego w populacji młodzieży licealnej
miasta Białegostoku. Pediatr Pol 1991; 3-4: 30-35.