Wyjaśnij pojęcie rozwoju ontogenetycznego.
Rozwój ontogenetyczny to proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej
przez plemnik do chwili śmierci osobnika. Stanowi on łańcuch kolejno po sobie następujących
ogniw pewnych specyficznych procesów, o kierunku określonym czynnikami wrodzonymi i
warunkami środowiskowymi. Powoduje przystosowanie się nas do istnienia w określonych
warunkach. Ogniwa łańcucha są różne u poszczególnych osób i populacjach. Nie ma możliwości
omijania ogniw.

Co rozumiesz pod pojęciem rozwoju fizycznego (somatycznego, biologicznego)?
Rozwój fizyczny (somatyczny lub biologiczny) - to całokształt procesów biologicznych, jakie
zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery psychicznej.

Wyjaśnij pojęcie rozwoju jawnego i utajonego.
Jawny rozwój charakteryzuje się wzrostem wymiarów ciała oraz zmianą jego kształtu i proporcji.
Utajony rozwój wynika z kolejnych przystosowań biochemicznych i fizjologicznych, w skład,
których wchodzą skomplikowane reakcje chemiczne, metaboliczne i fizjologiczne umożliwiające
wbudowanie substancji pokarmowych w nowe lub odnawiane tkanki organizmu. Tak wiec rozwój
utajony jest związany z substancjami chemicznymi, metabolicznymi i fizjologicznymi
czynnościami, oraz powiększających przystosowaniem powiększających się narządów i układów,

Omów dziedzinę badań i zadania auksologii.
Auksologia - dyscyplina scalająca naukę o ontogenezie, badająca organizmy żywe w rozwoju
osobniczym w zależności od czasu, determinacji genetycznej, wpływów środowiska, w aspekcie
rozwoju biologicznego oraz psychicznego i motorycznego. W ramach auksologii, zwanej też
dewelopmentologią, wydzielić można embriologię, której przedmiot badań stanowią zmiany
inwolucyjne człowieka.

Scharakteryzuj jakościowe aspekty rozwoju fizycznego.
* Wzrastanie - powiększanie ciała:
- Rozrost - zwiększanie się wymiarów i masy tkanek;
- Rozplem - mnożenie się liczby komórek na drodze podziału komórek i powielania kwasów
dezoksyrybonukleinowych.
* Różnicowanie – doskonalenie struktury (budowy):
- Różnicowanie obejmuje następujące rodzaje zjawisk rozwojowych:
- Przebudowę struktur komórek i tkanek (cytogenezę i histogenezę)
- Grupowanie się tkanek w określone układy i narządy (organogenezę)
- Dostrajanie się poszczególnych układów i narządów do pozostałych i formowanie się ogólnych
kształtów i proporcji organizmu (typogenezę).
* Dojrzewanie – doskonalenie się funkcji:
- Specjalizacja – kształtowanie się funkcji narządów i układów;
- Integracja – dostrajanie się funkcji w ramach całego organizmu.
* Postęp – doskonalenie organizacji organizmu jako systemu.

Omów energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju.
- Energetyka - wykorzystanie źródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych.
- Informatyka - źródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji.
- Metabolika - mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii. Zjawiska przemiany materii:
przyswajanie pokarmów, ich przekształcenia na składniki własnych tkanek czy odkładanie
substancji zapasowych określamy jako procesy anabolizmu, zaś zużywanie związków chemicznych
organizmu na potrzeby energetyczne ustroju określamy jako procesy katabolizmu.
- Dystrybucja - sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój, jest ona różna w
zależności od fazy ontogenezy.

Opisz ilościowe aspekty rozwoju fizycznego.
- Kinetyka rozwoju - jest to poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika, np. niższy,
normalny, wyższy.
- Dynamika rozwoju - jest to wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu, inaczej tempa
rozwoju.
- Rozmach - wielkość zmian względem wyjściowej urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy.
- Rytmiczność rozwoju - to różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.

Omów związki istniejące miedzy ontogenezą a filogenezą.
Większość badaczy uważa, że rozwój filogenetyczny może być rozpatrywany jako suma kolejnych
ontogenez, w czasie, których międzypokoleniowo zachodzą na poziomie populacji zmiany
genetyczne. Istnieją cechy, których zmiany w ontogenezie maja kierunek zgodny z kierunkiem
filogenezy i takie, których kierunek zmian jest przeciwny temu, jaki miał miejsce w filogenezie.
Cechy późno nabyte w filogenezie wykazują największą plastyczność. W wyniku tych zmian
następuje dezintegracja morfologiczno-funkcjonalna powodowana zaburzeniem proporcji, np.
między wymiarami serca i naczyń, oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż kościec musi się
rozwinąć jako źródło minerałów, natomiast mięsnie zmniejszają się z pokolenia na pokolenie, a
tkanka tłuszczowa zwiększa się.

II. Wymień czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego człowieka.
* Czynniki endogenne (wewnątrz)
- genetyczne (determinanty rozwoju)
- paragenetyczne i nie genetyczne (stymulatory rozwoju) tryb i styl życia
* Czynniki egzogenne (na zewnątrz)
- biogeograficzne (klimat)- społeczno- ekonomiczne (poziom wykształcenia) (modyfikatory
środowiskowe)

Wyjaśnij pojęcia: genom, kariotyp, allel, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp.
Genom- zespół genów zawarty w pojedynczym (haploidalnym) zespole chromosomów znajdującym
się w jądrze komórkowym. Stanowią go 23 chromosomy.
Kariotyp- kompletny zestaw chromosomów komórki somatycznej organizmu. Jest cechą
charakterystyczną dla osobników tego samego gatunku, tej samej płci oraz dotkniętych tymi
samymi zaburzeniami (albo całkowicie zdrowymi). W kariotypie wyróżnia się
autosomy (chromosomy nieróżniące się u osobników różnych płci, u człowieka 22 pary)
oraz chromosomy płci.
Allele- geny znajdujące się w tym samym locus w chromosomach homologicznych występujące
parami; są one różnymi wariantami tego samego genu.
Allel dominujący- ta taki gen, który się ujawni w postaci fenotypu (ujawnia się w postaci cech)
Allel regresywny- ta taki, który się ujawni w postaci fenotypu tylko w homozygocie regresywnej.
Homozygota- organizm, który posiada takie same wersje konkretnego genu (2 identyczne allele:
AA, aa)
Heterozygota- organizm, który posiada 2 różne wersje tego samego genu (dwa różne allele: Aa,
AB)
Genotyp- skład genetyczny organizmu.
Fenotyp- ogół cech organizmu w danym środowisku.

Porównaj przebieg mitotycznego i mejotycznego podziału komórki.
Mitoza - podział (kopiowanie) komórki, z której powstają dwie takie same jak komórki macierzyste;
dzięki niej rośniemy i rozwijamy się.
1. Zachodzi w komórkach somatycznych
2. Obejmuje 1 podział
3. Po podziale z 1 komórki macierzystej powstają 2 komórki potomne
4. Liczba chromosomów nie zmienia się.

Mejoza - proces podziału redukcyjnego jądra komórkowego, komórkowego, którego powstają 4
jądra o połowie chromosomów (po 1 z każdej pary) komórki macierzystej.
1. Zachodzi w komórkach macierzystych gamet i zarodników
2. Obejmuje 2 podziały
3. Po podziałach z 1 komórki macierzystej powstają 4 komórki potomne
4. Liczba chromosomów zmniejsza się o połowę (przechodzi ze stanu diploidalnego 2n w
haploidalny 1n).

Znaczenie mitozy i mejozy:
Przyczynia się do podwajania liczby komórek, do ich namnażania, co prowadzi do przyrostu masy
ciała organizmu i jego wzrostu. Redukuje liczbę chromosomów, co prowadzi do powstawania
haplojdalnych komórek jajowych plemników, a także zarodników. Zapewnia rekombinację
materiału genetycznego podczas crosing-over. Umożliwia niezależna segregację chromosomów
matki i ojca w anafazie I. Następstwem jest przekazywanie tej samej informacji genetycznej.
Następstwem jest zmienność informacji genetycznej.

Omów budowę i funkcje kwasów nukleinowych.
Pod względem budowy chemicznej DNA jest prostą substancją. Podstawową jednostką, z której
zbudowany jest ten kwas jest nukleotyd. Każdy nukleotyd składa się z cukru, cząsteczki kwasu
fosforowego, 1 z 4 zasad należących do grupy puryn (adenina i guanina) lub pirymidyn (cytozyna i
tymina). Nukleotydy różnią się od siebie jedynie zasadą, dlatego mogą występować ich 4 rodzaje.
Pod wzg. budowy przestrzennej DNA ma postać podwójnej spirali skręconych łańcuchów
polinukleotydowych. W podwójnych łańcuchach cukry powiązane są za pomocą cząsteczki kwasu
fosforowego mieszczą się na zewnątrz spirali, a do wewnątrz skierowane są zasady obu łańcuchów.
Znajdujące się naprzeciwko siebie zasady obu spiralnie skręconych łańcuchów łącza się miedzy sobą
słabymi wiązaniami chemicznymi tworząc jakby poprzeczne szczeble spirali skręconej drabiny.
Zasady tworzą ściśle określone pary: G-C, A-T.

Funkcje DNA:
- służy przekazywaniu informacji genetycznej (genów) komórkom i organizmom potomnym
- kieruje synteza białek w organizmie miedzy innymi białek enzymatycznych a dzięki temu kieruje
wszystkimi procesami zachodzącymi w organizmie (metabolizm).
- bierze udział w podziale komórek

Podobieństwa i różnice w budowie, funkcjach DNA i RNA.
- Występuje w jądrze komórkowym
- Zbudowany z dwu nici skręconych wokół własnej osi
- Cukier dezoksyryboza
- Zasady azotowe AGCT
- Występuje w jednej postaci
- Trwały, jest matrycą zawierającą informacje o syntezie białek
- Pośredni udział w biosyntezie białek

- Występuje w jądrze komórkowym i poza nim
- Zbudowany z jednej nici
- Cukier ryboza
- Zasady azotowe AGCU
- Występuje w trzech postaciach iRNA, tRNA, rRNA
- Nietrwały okres półtrwania
- Bezpośredni udział w biosyntezie białek

Omów przebieg procesu biosyntezy białka (enzymy).
Molekuły białek podobnie jak DNA zbudowane są z długich łańcuchów polimerów, które jednak
składają się z 20 różnych ogniw aminokwasów. W skład określonego białka wchodzi kilkaset- kilka
tysięcy cząsteczek aminokwasów. Białka różnią się między sobą ilością, składem i kolejnością
ułożenia w szeregu podstawowych ich składników – aminokwasów. Zmiana jednego czy kilku
aminokwasów w cząsteczce enzymów powoduje zmianę, a czasem utratę jego właściwości. Stałość
właściwości dziedzicznych organizmu polega na stałości wytwarzania tych samych rodzajów białek.
Nośnikiem informacji genetycznej jest kwas DNA.
BIAŁKA
Zapoczątkowują, przyśpieszają, hamują, znoszą
↓
REAKCJE CHEMICZNE
↓
METABOLIZM ORGANIZMU
↓
CECHA
Droga prowadzona od genu do cechy jest długa. W cząsteczce DNA występują 4 rodzaje
nukleotydów. Konkretnemu aminokwasowi odpowiadają 3 kolejne nukleotydy tworzące kodon 4
nukleotydy w różnych układach trójkowych mogą utworzyć 64 kodony. Spośród nich 61 odpowiada
określonym aminokwasom, a 3 stanowią kodony terminalne łączące łańcuch polipeptydowi. Wobec
istnienia tylko 20 aminokwasów kod genetyczny, a więc sposób zapisu informacji w genach jest
niejednorodny, a więc ten sam aminokwas może być wyznaczony przez więcej niż jeden kodon.

Wyjaśnij, na czym polega genetyczne sterowanie rozwojem.
Genetyczna kontrola rozwoju jest realizowana na drodze:
- powtarzalności (kopiowania) materiału genetycznego w komórkach, co gwarantuje identyczność
genetyczną komórek potomnych,
- zakresu i ilości wytwarzanych białek,
- tempa procesów biochemicznych i fizjologicznych rzutujących miedzy innymi na tempo procesów
rozwojowych,
- sposobu odpowiedzi organizmu na bodźce środowiskowe.
Rozwój osobnika przebiega wg własnego szlaku rozwojowego w określonym genetycznie kanale
rozwojowym. Genotypy o podobnym lub zbliżonym wyposażeniu gamet kształtują swoje cechy w
trakcie ontogenezy w zależności od odziedziczonego, genetycznie zdeterminowanego tempa
rozwoju i czasu jego wyhamowania.

Scharakteryzuj typy dziedziczenia cech fenotypu człowieka.


Dziedziczenie jednogenowe, w którym dana cecha uwarunkowania jest jedną parą alleli tego
samego locus. Efektem takiego sposobu dziedziczenia jest powstawanie zazwyczaj dwóch postaci
fenotypowych, z których jedna, jako dominująca, występuje znacznie częściej, zaś druga może
ujawnić się w homozygocie. U człowieka występuje stosunkowo niewiele takich cech.



Allele wielokrotne- istnienie w populacji więcej niż dwóch alleli tego samego locus - np.
dziedziczenie układu grupowego krwi ABO,



Plejotropia- jeden gen wpływa na więcej niż jedną cechę fenotypu; przykładem mogą być
fenotypowe efekty chorób uwarunkowanych jednym genem (np. mukowiscydoza),



Dziedziczenie poligenowe (wielogenowe) - dana cecha determinowana jest przez wiele par alleli
różnych loci. Wykazują one działanie cząstkowe, a łączny efekt ich działania jest sumą efektów
"cząstkowych" i zależy od ich łącznej liczby. W taki sposób uwarunkowane są wszystkie cechy
metryczne organizmu (wysokość, masa i inne wymiary ciała), predyspozycje funkcjonalne,
pigmentacja, inteligencja itp.

Wyjaśnij pojęcie jakościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.

Cechy jakościowe- zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te
nie mają wpływu czynniki paragenetyczne i środowiskowe. Są to np. liczba kręgów w kręgosłupie,
liczba palców u rąk i nóg, liczba żeber, grupa krwi, struktura tęczówki oka. Zakres zmienności tych
cech jest warunkowany genetycznie w ramach charakterystycznych właściwości danego gatunku.

Wyjaśnij pojęcie ilościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.
Cechy ilościowe- są zdeterminowane dużą liczbą „słabo działających genów” w podobnym
kierunku, czyli są poligenetyczne. Ponieważ jednak geny mogą tworzyć różne kombinacje, stąd
własnością tych cech jest gama form i wielkości przejściowych. Przykładem tych cech są: wysokość
i masa ciała, pigmentacja, inteligencja. Cechy ilościowe charakteryzuje zmienność ciągła między
skrajnymi kategoriami, kategoriami większość osobników posiada ich pośrednie wartości.

Omów mechanizmy oddziaływania matki na rozwój płodu.
a) Matka wpływa na dziecko w czasie ciąży, poprzez właściwości swego genotypu, w sensie

genetycznie zdeterminowanych właściwości środowiska wewnętrznego jej organizmu

(konstytucja fizyczna), możliwy jest wpływ metabolizmu organizmu danej matki na rozwój
śródmaciczny implantowanego płodu;
b) należy się liczyć z wpływem nieprzekazywalnego przez matkę zestawu genów, które są jednak
właściwe matce;
c) matka przekazuje dziecku pewną ilość cytoplazmy w jaju, która może wpływać na rozwój
zarodka (dziedziczenie cytoplazmatyczne). Ilość cytoplazmy w plemniku ojca jest minimalna.
d) tryb życia matki w czasie ciąży, skorelowany z jej nawykami, sposobem żywienia itp.

Opisz czynniki mające decydujący wpływ na przebieg rozwoju płodowego i wymiary dziecka.
Na przebieg rozwoju płodowego i wymiary dziecka decydujący wpływ mają czynniki nie
genetyczne. Należą do nich m.in.:
* Wiek matki- jest szczególnie wyraźny w przypadku matek bardzo młodych lub starszych.
Noworodki matek rodzących, powyżej 35 rż są słabsze biologicznie, częściej rodzą się
przedwcześnie i wykazują objawy dystrofii wewnątrzmacicznej; częściej występują u nich
powikłania porodowe i trudności adaptacyjne w okresie noworodkowym, co w konsekwencji
powoduje zwiększenie ryzyka zgonu. Matki młodociane ponoszą większe ryzyko urodzenia dziecka
o niższych wymiarach i skróconym wieku ciążowym (poniżej 37 tyg.) a także stosunkowo częściej
występują u nich porody martwych płodów.
* Kolejność porodu- najniższe wymiary ciała mają noworodki pierworodne. W każdej kolejnej ciąży
(zwykle do 4-5) masa urodzeniowa rośnie o 30-40 g. Przyczyn zróżnicowania wielkości
urodzeniowej w zależności od kolejności urodzenia upatruje się w zmianach fizjologii macicy i
łożyska. Wraz z kolejnymi ciążami zmienia się elastyczność macicy i ścian brzucha, co
mechanicznie wpływa na rozwój płodu. Warunki biologiczne organizmu matki w kolejnych ciążach,
takie jak np. niski stopień dojrzałości hormonalnej czy obniżona sprawność fizjologiczna organizmu
uniemożliwiają optymalny rozwój dziecka, jeśli jest to ciąża pierwsza lub powyżej 4-5, albo też,
jeśli przerwa między kolejnymi porodami nie jest wystarczająco długa.
* Masa ciała matki przed ciążą oraz wielkość przyrostu masy ciała w czasie ciąży- niedożywienie
kobiet w ciąży może spowodować obniżenie masy urodzeniowej noworodków oraz wpłynąć na
poziom poszczególnych składników chemicznych ciała płodu, decydujących o właściwym rozwoju
biologicznym organizmu. Wg. danych min. przyrostu masy ciążowej powinno wynosić 2 kg.
Zwiększenie masy ciała matki o każdy kilogram powoduje przyrost masy płodu o około 30 g.
Niedożywienie matki znajduje odzwierciedlenie w cechach antropometrycznych płodu oraz we
wskaźniku śmiertelności noworodków i częstości występowania wad wrodzonych.
* Nałogi matki- palenie papierosów powoduje atrofię i zmniejszenie unaczynienia kosmyków
łożyska i upośledzenie krążenia maciczno- łożyskowego. Następuje niedotlenienie płodu i powoduje
opóźnienie jego rozwoju. Zwiększa ryzyko poronienia, podnosi wskaźnik śmiertelności
okołoporodowej i prowadzi do redukcji masy noworodka. Alkohol- występuje zespół alkoholowy:

niedobór wysokości ciała, upośledzenie umysłowe, zaburzenia zachowania oraz cechy dysmorficze
twarzy. Często są wady serca i zaburzenia morfologiczne mózgu.

Wymień zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego.
Zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego są następujące:
* Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne):

- Fauna i flora otoczenia
- Zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza
- Klimat
- Ukształtowanie terenu
- Radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne
- Siła grawitacji i przyśpieszeń
- Inne, także nieznane dotychczas elementy

* Elementy społeczno- ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):

- Wysokość dochodów (zamożność)
- Poziom wykształcenia oraz kultury rodziców
- Wielkość i charakter środowiska społecznego
- Tradycje i zwyczaje społeczne

Wyjaśnij pojęcia: adaptacja genetyczna, adaptabilność, adiustacja-podaj przykłady.
Adaptacja genetyczna- genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do
określonych nisz ekologicznych. Adaptacja jest, więc wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i
reguluje częstość genów w populacji. Przykład: selekcja, zgon osobników nieprzystosowanych,
przeżycie przystosowanych- skutki w filogenezie.
Adaptabilność- (przystosowalność, zdolność przystosowania) nieodwracalne zmiany w trakcie
rozwoju osobniczego nieutrwalające się w cechach dziedzicznych; w zasadzie nie może być
szacowana u jednostek, bowiem realizują one określony tor rozwojowy. Nie można wiec mówić o
odziedziczalności adaptabilności. Można ja natomiast szacować u osobników identycznych
genotypowo rozwijających się w różnych warunkach. Przykład: zmiany budowy kości, przyrost
liczby komórek, zmiany charakteru – skutki w ontogenezie.
Adiustacja – morfologiczne lub funkcjonalne zmiany trwałe organizmu, zmiany, które są jednak
odwracalne. Przykłady: aklimatyzacja, zahartowanie, zmiany behawioru, przerost roboczy komórek
mięśniowych, zwiększenie masy komórek tłuszczowych.

Scharakteryzuj wpływ klimatu na budowę i przebieg rozwoju fizycznego człowieka.
Cechy klimatu, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie,
ruchy powietrza- kształtują wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju
morfologicznego. Najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat
umiarkowany ciepły o temp. ok. 18-25 C. W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie
biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie powodują jednak
zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania.
W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną tendencję do opóźnienia rozwoju. Silne
nasłonecznienie zwiększa liczbę erytrocytów stężenie wapni, a zmniejsza stężenie glukozy we krwi.
Obniżenie temp. powoduje zwiększenie stężenia całkowitej ilości białka w ustroju, zwiększenie
objętości krwi, ciśnienia rozkurczowego i wzrost aktywności hormonalnej niektórych gruczołów
wydzielania wewnętrznego.
Zachodzi też związek między roczną temp. a masą ciała. U mieszkańców terenów gorących,
mniejszy jest ciężar ciała, mniejszy jest poziom przemiany materii i zapotrzebowania na pokarm. Na
terenach zimnych oprócz większego ciężaru ciała dzieci posiadają nieco krótsze szyje, dłonie i
stopy.
Klimat może być czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Jako taką sferę klimatyczną wskazuje
się obszary kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu, małej wilgotności oraz chłodnych
nocach w czasie upalnego lata.

Omów wpływ wysokości nad poziomem morza na niektóre właściwości fizjologiczne człowieka.
Wysokość nad poziomem morza wpływa na rozwój człowieka. U mieszkańców wysokich gór
stwierdza się szereg zmian we właściwościach fizjologicznych krwi, np. większą liczbie czerwonych
ciałek krwi, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenie
hemoglobiny. Z cech morfologicznych lepiej rozrasta się klatka piersiowa mierzona np. obwodem.

Wyjaśnij, na czym polega modyfikujące działanie społeczno- ekonomicznych czynników
rozwoju.
Czynniki społeczno ekonomiczne:

- Wielkość zamieszkiwanej aglomeracji (duże miasto, małe miasto, wieś),
- Poziom wykształcenia
- Zawód lub rodzaj wykonywanej pracy
- Liczba dzieci w rodzinie
- Warunki mieszkaniowe
- Sytuacja rodzinna
- Tradycje i zwyczaje społeczne.

Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach miejskich wynika z lepszej
opieki i warunków życia. Ważny jest wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy
zmysłów (telewizja, kino, reklamy). Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika z braków w
higienie i opiece lekarskiej oraz z przeciętnego gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często
wczesnego obciążenia praca fizyczną.
Stwierdza się też związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem
dojrzewania dzieci. Najwyższe wartości cech somatycznych i najszybsze dojrzewanie występuje u
dzieci rodziców posiadających wyższe wykształceni, którym ustępują dzieci rodziców z
wykształceniem średnim a zwłaszcza podstawowym.
Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże to niektóre elementy paragenetyczne
i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między
kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny,
zagęszczeniem mieszkania czy wykształceniem rodziców. Dzieci pochodzące z rodzin
wielodzietnych cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin mało dzietnych.
Przeżycia psychiczne mogą powodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt dziecka w żłobku
rozluźnia więzy psychiczne z matką i powoduje ograniczenie ruchliwości. Także dzieci pochodzące
z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w rodzinach zastępczych,
w zakładach opieki społecznej, wykazują znaczne opóźnienia rozwoju fizycznego i psychicznego.
Szkoła i rozpoczęcie nauki szkolnej, sztywna organizacja zajęć przyczyniając się do ograniczenia
ruchliwości dzieci w pierwszych klasach powoduje szereg ujemnych skutków, takich jak:
nerwowość dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego czy wady postawy.

Omów wpływ trybu i stylu życia osobnika na przebieg jego rozwoju.
Tryb i styl życia osobnika jest związany z czynnikami ekonomicznymi. Znaczącą rolę odgrywa
praca fizyczna, sport, ruchliwość spontaniczna, zabawa, sposób i częstość wypoczynku, obciążenie
pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane z własnym
temperamentem, sen itp.
Tryb życia dziecka powinien być taki, aby zapewniał dobre samopoczucie i pełny wypoczynek,
warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia.
Obciążenie pracą, nauką i innymi obowiązkami musi być dostosowane do psychofizycznych
możliwości i potrzeb ucznia. Nauka w szkole przebiega zazwyczaj w warunkach niekorzystnych dla
zdrowia i rozwoju, tj. często przy wadliwym oświetleniu, niewłaściwej temperaturze i mikroklimacie
pomieszczeń. Bardzo ważne jest też regularne spożywanie posiłków oraz dostateczna liczba godzin
snu. Na dobry rozwój wpływa też zachowanie ładu i spokoju, zapobieganie chaosowi, podnieceniu i
lękom.
Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w odmienny sposób stymulować rozwój kości,

wpływać na ich wielkość i kształt. Rola tego czynnika jest szczególnie widoczna w zmianach
budowy klatki piersiowej w momencie przyjęcia spionizowanej postawy lub też w rozwoju kończyn
dolnych w okresach szczególnej aktywności ruchowej dziecka.
Umiarkowany ruch i wysiłek fizyczny powodują lepsze ukrwienie chrząstek wzrostowych,
aktywizują produkcję i mineralizację tkanki kostnej. Zbyt duże obciążenia wysiłkiem fizycznym w
przypadku dzieci i młodzieży nie są wskazane, gdyż hamują rozwój kości i mogą być przyczyną
mniejszej wysokości ciała, jak również mogą zaburzać proporcje budowy ciała, np. wywoływać
szpotawość czy koślawość kończyn dolnych. Ze zróżnicowanej aktywności ruchowej wynikały
także różnice morfologiczne w cechach budowy, np. ludności wiejskiej i miejskiej. W przypadku
ludności wiejskiej zaznaczyła się bardziej krępa budowa, szersza miednica, krótsze kończyny dolne i
mniejszy zakres ruchów w stawach.
Ruch wpływa na rozrost niektórych tkanek. Następuje także powiększenie wymiarów serca i rozwój
naczyń włosowatych.
Na rozwój elementów szkieletu i mięśni wskazują m.in. badania nad asymetrią ciała człowieka.

Podaj przykłady asymetrii funkcjonalnej i dynamicznej.


Asymetrii funkcjonalna-przejawia się jako preferencja do używania kończyn górnych i dolnych
oraz narządów zmysłów leżących po jednej stronie ciała. Preferencja ta ujawnia się podczas
wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, a także, gdy zachodzi
potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jedną z nich podczas wykonywania czynności angażujących
obydwa parzyste organy ruchu i zmysłów. Organ wiodący określany jest inaczej jako dominujący,
zaś drugi z tej pary, leżący po przeciwnej stronie ciała to organ pomocniczy. Zjawisko przewagi
funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji. Asymetria funkcjonalna narządów ruchu jest związana z
dominacją ośrodków ruchowych w korze mózgowej przeciwległej półkuli mózgu.



Asymetrii dynamiczna-przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach położonych prawo- i
lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięcia mięśniowego. Dominująca kończyna górna
charakteryzuje się zwykle większym obwodem, większą siłą mięśni, zręcznością i szybkością
ruchów, zaś pomocnicza wykazuje większą wytrzymałość na obciążenia statyczne. Wielkość
przejawów asymetrii dynamicznej zależy od rodzaju czynności zawodowych, rodzaju obciążeń
wysiłkiem fizycznym, np. pracą zawodową czy formą uprawianego sportu.

Jaki jest wpływ wieku rodziców i kolejności urodzenia na rozwój dziecka?
Jeżeli chodzi o zależność między niektórymi cechami dzieci i wiekiem rodziców obserwujemy
silniejsze związki w relacji matka - dzieci. Silniejsza korelacja z matką aniżeli z ojcem jest znacznie
bardziej wyrazista u dzieci pierworodnych, niż u dzieci pochodzących z porodów następnych.
Wraz z wiekiem pogłębiają się procesy inwolucyjne organizmu człowieka, w tym zmiany w obrębie
tkanek i narządów, dotyczące przemian fizjologicznych i biochemicznych, wpływających na
aktywność hormonalną oraz właściwości cytoplazmatyczne i immunologiczne tkanek. Zmiany
zachodzą także w jakości przemian chromosomalnych, co sprzyja mutacjom.
Noworodki matek rodzących powyżej 35 roku życia są słabsze biologicznie, częściej rodzą się
przedwcześnie i wykazują objawy dystrofii wewnątrzmacicznej; częściej występują u nich
powikłania porodowe i trudności adaptacyjne w okresie noworodkowym, co w konsekwencji
powoduje zwiększenie ryzyka zgonu. Matki młodociane ponoszą większe ryzyko urodzenia dziecka
o niższych wymiarach i skróconym wieku ciążowym, a także częściej występują porody martwych
płodów. Najniższe wymiary ciała mają noworodki pierworodne i prawidłowość ta jest niezależna od
wpływu innych czynników.

Scharakteryzuj wpływ trybu życia matki na przebieg rozwoju dziecka w okresie prenatalnym.
Niedożywienie matek w ciąży często jest powodem zgonu dziecka lub wad wrodzonych bądź
upośledzenie rozwoju postnatalnego, jest przyczyna zmian neurologicznych lub trudności
percepcyjnych u dzieci. Stosowanie przez matkę podczas ciąży nadmiaru leków i środków
odurzających nawet pozornie nieszkodliwych np. witamina A może okazać się szkodliwe. Używanie
przez matkę kokainy w czasie ciąży może być przyczyną odklejania łożyska i przerwania rozwoju

naczyń krwionośnych, prowadzącego do zmian patologicznych ośrodkowego układu nerwowego
płodu. Także wdychanie rozpuszczalników organicznych może prowadzić do uszkodzenia mózgu
płodu. Palenie papierosów w czasie ciąży powoduje atrofię i zmniejszenie unaczynienia kosmyków
łożyska i upośledzenie krążenia maciczno-łożyskowego. Zwiększa też ryzyko poronienia, podnosi
wskaźnik śmiertelności okołoporodowej.
Spożywanie alkoholu w czasie ciąży powoduje upośledzenia umysłowe, zaburzenia zachowania oraz
cechy dysmorficzne twarzy, wady wrodzone serca i zaburzenia morfologiczne mózgu. Jest
przyczyną poronień i wad rozwojowych. Poddanie ciężarnej kobiety działaniu promieni rentgena lub
innego typu promieniowania zwiększa ryzyko wad wrodzonych oraz białaczki.

Jak rozumiesz złożoność wpływów czynników środowiskowych?
Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiskowych zależy od
rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania oraz rezystancji ustroju i jego poszczególnych
struktur.
Elementy środowiska składają się z takich, które wchodzą w skład organizmu jako materiały
budulcowe lub energetyczne oraz takich, które oddziałując na organizm nie wchodzą w skład jego
tkanek. Obie grupy powodują jednak modyfikacje rozwoju w ten sposób, że organizm o
identycznym zestawie genów rozwijałby się inaczej przy innym zestawie czynników
środowiskowych. Czynniki środowiskowe, zależne od źródeł ich pochodzenia, dzielimy na
modyfikatory naturalne i kulturowe. Złożoność wpływów czynników środowiskowych polega na
tym, iż na przykład określone zespoły czynników ekologicznych tworzą czynniki żywieniowe, lecz
są one nierozerwalnie związane z częścią dochodów przeznaczoną na zakup żywności oraz higieną
żywienia, a także obciążeniami spowodowanymi charakterem pracy, warunkami bytowymi itp.

Jakie elementy trybu życia dziecka warunkują jego prawidłowy rozwój i stan zdrowia?

Tryb życia dziecka powinien być taki, aby zapewniał dobre samopoczucie i pełny wypoczynek,
warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia. Jest to możliwe przy spełnieniu kilku podstawowych
warunków:
1. Obciążenie pracą, nauką i innymi obowiązkami musi być dostosowane do psychofizycznych
możliwości i potrzeb ucznia. Wiąże się to z racjonalnym zorganizowaniem pracy szkolnej i
domowej. Naukę można uznać za pracę umysłową, w której uczestniczą: układ nerwowy i narządy
zmysłów: wzrok i słuch. W tego rodzaju pracy możemy wyróżnić elementy pracy fizycznej. Na
skutek utrzymywania właściwej pozycji w ławce, trzymania w ręku długopisu w dochodzi, do
obciążenia układu więzadłowo-stawowego. Jest to szczególnie uciążliwe, bowiem atrybutem
rozwijającego się organizmu jest ruchliwość. Nauka w szkole przebiega zazwyczaj w warunkach
niekorzystnych dla zdrowia i rozwoju, tj. przy wadliwym oświetleniu, niewłaściwej temp. i
mikroklimacie pomieszczeń, nieprzystosowanie ergonomicznym mebli szkolnych.
2. Zagwarantowanie odpowiednio długiego, właściwie rozłożonego wypoczynku dziennego. Jego
częścią musi być wysiłek fizyczny i ruch Ważna jest naprzemienność okresów pracy i wypoczynku.
Oznacza to dążenie do przestrzegania uporządkowanego i uregulowanego przebiegu codziennych
czynności, zarówno w sferze obowiązków szkolnych, jak i w czasie wolnym.
3. Regularne spożywanie posiłków oraz zapewnienie dostatecznej liczby godzin snu. Dziecko w
wieku przedszkolnym powinno spać 12-14 h/ dobę między 7-10 rż 10-11 h; w wieku 11-12 lat
9-10 h; ok. 14 rż 8,5-9 h a od 16 rż 8 h. U dorosłych zapotrzebowanie na sen wynosi 7-8 godzin, a
w podeszłym wieku spada do 6-7.
4. Dążenie do zachowania ładu i spokoju, zapobieganie chaosowi, podnieceniu i lękom.

Omów wpływy różnych form ruchu i wysiłku fizycznego na kształtowanie się elementów
budowy ciała człowieka.

Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w odmienny sposób stymulować rozwój kości,
wpływać na ich wielkość i kształt. Rola tego czynnika jest szczególnie widoczna w zmianach
budowy klatki piersiowej w momencie sprzyja spionizowanej postawy lub też w rozwoju kończyn
dolnych w okresach szczególnej aktywności ruchowej dziecka. Umiarkowany ruch i wysiłek

fizyczny powodują lepsze ukrwienie chrząstek wzrostowych, aktywizują produkcję mineralizację
tkanki kostnej. Zbyt duże obciążenia wysiłkiem fizycznym dzieci i młodzieży nie są wskazane, gdyż
hamują rozwój kości i mogą być przyczyną mniejszej wysokości ciała, jak również mogą zaburzać
porcje budowy ciała, np. wywoływać szpotawość czy koślawość kończyn dolnych. Ze
zróżnicowanej aktywności ruchowej wynikały także różnice morfologiczne w cechach budowy, np.
ludności wiejskiej i miejskiej. W przypadku ludności wiejskiej zaznaczała się bardziej krępa
budowa, szersza miednica, krótsze kończyny dolne i mniejszy zakres ruchów w stawach.
Ruch wpływa na rozrost niektórych tkanek. Pod jej wpływem następuje zmniejszanie się ilości
podskórnej tkanki tłuszczowej, wzrasta masa tkanek aktywnych; następuje także powiększenie
wymiarów serca i rozwój naczyń włosowatych. Przystosowanie układu krążenia do wysiłków
fizycznych sprawia, że są one pokonywane w sposób bardziej ekonomiczny.

Jakich dowodów na wpływ ruchu na rozwój elementów szkieletu i mięśni dostarczają badania
nad asymetrią ciała u człowieka?

Na wpływ ruchu na rozwój elementów szkieletu i mięśni wskazują m.in. badania nad asymetrią ciała
u człowieka. Asymetria funkcjonalna przejawia jako preferencja do używania kończyn górnych i
dolnych, jak również narządów zmysłów leżących po jednej stronie ciała. Preferencja ta ujawnia się
podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, także, gdy zachodzi
potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jedną z nich podczas wykonywania czynności angażujących
obydwa parzyste organy ruchu i zmysłów. Organ wiodący określany jest inaczej jako dominujący,
zaś drugi z tej ary, leżący po przeciwnej stronie ciała to organ pomocniczy. Zjawisko przewagi
funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji (stronności).

Asymetria funkcjonalna narządów ruchu jest związana z dominacją ośrodków ruchowych w korze
mózgowej przeciwległej półkuli mózgu.
Asymetria dynamiczna przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach położonych prawo i
lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięcia mięśniowego. Dominująca kończyna górna
charakteryzuje się zwykle większym obwodem, większą siłą mięśni, zręcznością i szybkością
ruchów, zaś pomocnicza wykazuje większą wytrzymałość na obciążenia statyczne. Wielkość
przejawów asymetrii dynamicznej zależy od rodzaju czynności zawodowych, rodzaju obciążeń
wysiłkiem fizycznym, np. pracą zawodową czy formą uprawianego sportu.

III. Omów wpływ żywienia na rozwój dzieci i młodzieży.
Nieprawidłowe odżywianie się kobiety będącej matką, następnie kobiety w ciąży oraz sposób
żywienia niemowlęcia mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne, które mają wpływ na dalsze
życie człowieka. Nawet krótki okres niedożywienia w trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego
może zredukować liczbę komórek w tkankach przechodzących właśnie okres krytyczny,
programując organizm na całe życie. Niedożywione cechuje opóźnienie rozwoju fizycznego,
motorycznego i psychicznego. Mają ograniczone zasoby podskórnej tkanki tłuszczowej, tkanki
mięśniowej, są niższe w stosunku do swoich rówieśników, wykazują opóźnione dojrzewanie kośćca
oraz dojrzewanie płciowe. Niedobory poszczególnych składników pokarmowych, jak np.
nienasyconych kwasów tłuszczowych, żelaza, jodu, kwasu foliowego, powodują nieodwracalne
wady układu nerwowego lub prowadzą do znacznego pogorszenia jego funkcji. Dzieci
niedożywione są apatyczne, łatwo się męczą psychicznie i fizycznie, wykazują niezdolność do
koncentrowania uwagi i słabsze postępy w nauce. Niekorzystny wpływ na rozwój i stan zdrowia
człowieka ma też nadmiar niektórych składników pokarmowych i zbyt duża kaloryczność
pożywienia. Przekarmianie prowadzące do nadmiernej masy ciała może pozostawić zwiększenie
liczby komórek tkanki tłuszczowej. Osoby takie wykazują skłonność do ponownej otyłości w
dalszym życiu. Otyłość jest przyczyną zwiększonej umieralności, a także wielu chorób np.
niektórych nowotworów, cukrzycy typu II, chorób okładu krążenia, pęcherzyka żółciowego,
zwyrodnienia stawów, zaburzeń rozrodczych.

Podstawowe grupy składników pokarmowych i omów funkcje, jakie spełniają w organizmie.
Białka- stanowią najcenniejszą grupę substancji pokarmowych. Służą jako materiał budulcowy.

Białka regulują procesy przemiany materii, procesy wzrastania i dojrzewania człowieka, regeneracje
tkanek, reakcje immunologiczne, przystosowanie się do zmian środowiska zewnętrznego i wiele
innych funkcji ustroju. Białka budują wiele struktur komórkowych.
Węglowodany- są składnikiem pokarmów wykorzystywanym przez organizm głównie do
wytwarzania energii mechanicznej. Stanowią wagowo i kalorycznie największą część naszego
pożywienia. Nie należy sądzić, że wszystkie cukry są słodkie. Z chemicznego punktu widzenia
wśród węglowodanów występujących w pożywieniu człowieka można wyróżnić m.in.: cukry proste,
dwucukry i cukry złożone. Z żywieniowego punktu widzenia dzielimy je na węglowodany
przyswajalne oraz nieprzyswajalne, określane jako błonnik pokarmowy. Węglowodany przyswajalne
stanowią główne źródło energii dla organizmu człowieka.
Tłuszcze- są dla organizmu materiałami energetycznymi. Jako składniki pokarmowe nazywane są
inaczej lipidami i obejmują dużą grupę związków o różnorodnej budowie chemicznej, których
wspólną cechą jest nie rozpuszczalność w wodzie oraz rozpuszczalność w rozpuszczalnikach
tłuszczowych.
Woda- środowisko większości reakcji chemicznych zachodzących w komórce. Należy do
niezbędnych składników pokarmowych i stanowi podstawowy składnik wszystkich komórek, tkanek
oraz płynów ustrojowych. Bez obecności wody nie mogą zachodzić w ustroju człowieka żadne
procesy metaboliczne. Organizm człowieka nie może magazynować większej ilości wody, istnieje
konieczność stałego jej dostarczania w celu zapewnienia mu prawidłowych procesów życiowych.
Utrata 15-20% wody ustrojowej wywołuje śmierć.
Składniki mineralne- Są potrzebne do budowy organizmu. Dużo składników mineralnych zużywa
organizm do budowy kości i zębów. Brak tych składników zwłaszcza u dzieci, prowadzi do
groźnych chorób. Dzielimy je na makro i mikroelementy. Do makroelementów zaliczamy te
składniki, na które zapotrzebowanie wynosi więcej niż 100mg dziennie na osobę. Wapń, fosfor,
magnez, sód, potas, chlor i siarka. Do mikroelementów wystarczających człowiekowi w ilościach
mniejszych niż 100mg dziennie należą: żelazo, jod, cynk, mangan, miedź, kobalt, molibden, fluor,
selen i chrom. Część z nich stanowi podstawowy materiał budulcowy układu kostno-stawowego,
zębów, skóry i włosów. Inne są niezbędne do wytwarzania czerwonych krwinek i hemoglobiny,
niektóre odgrywają ważna rolę w gospodarce wodno-elektrolitowej, utrzymaniu równowagi
kwasowo-zasadowej i pobudliwości nerwowo-mięśniowej.
Wapń- jest składnikiem budulcowym układu kostnego. Niedobór tego pierwiastka i witaminy D
prowadzą do obniżenia jego stężenia we krwi. Objawy tego stanu dotyczą głównie układu
nerwowego.
Fosfor- ok. 80% obecnego w organizmie fosforu zgromadzone jest w postaci soli wapniowych w
szkielecie i zębach. Pozostała jego ilość znajduje się w tkankach miękkich i płynach ustrojowych.
Wchodzi w skład kwasów nukleinowych oraz wysokoenergetycznych związków biorących udział w
większości procesów metabolicznych w organizmie.
Magnez- należy do pierwiastków, które występują w różnych produktach w stosunkowo niewielkiej
ilości. Większą dawkę tego pierwiastka można sobie zapewnić spożywając ciemne pieczywo i kasze,
zwłaszcza gryczaną.
Sód- w produktach spożywczych występuje w niewielkich ilościach głównym jego źródłem jest
dodawany do pożywienia chlorek sodu. Z tego powodu może dochodzić do nadmiernego spożycia
sodu przez osoby lubiące słony smak. Nadmiar sodu zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia
tętniczego u osób ze skłonnościami do tej choroby.
Potas- wspólnie z sodem jest odpowiedzialny w organizmie za utrzymanie ciśnienia osmotycznego
w komórkach i płynach ustrojowych. Konieczne jest, zachowanie odpowiedniego, wzajemnego
stosunku między tymi pierwiastkami.
Chlor- jest anionem przestrzeni komórkowych. Wraz z sodem i potasem bierze udział w regulacji
gospodarki wodnej i elektrolitowej, utrzymuje również równowagę kwasowo-zasadową tkanek,
bierze udział w przewodnictwie elektrycznym mięśni i nerwów. Chlor występuje ponadto w soku
żołądkowym.
Siarka- Wchodzi w skład niektórych aminokwasów i stabilizuje cząsteczki białek. Jest też
niezbędna do wytwarzania związków o istotnym znaczeniu dla ingerencji tkanki łącznej, zwłaszcza

w fazie wzrostu lub leczenia jej uszkodzeń.
Żelazo- jest składnikiem hemoglobiny krwi i pełni ważną funkcję nośnika tlenu w organizmie.
Żelazo z pożywienia jest na ogół trudno przyswajalne, zwłaszcza z produktów roślinnych.
Tkankowe niedobory żelaza mogą doprowadzić do obniżenia odporności organizmu.
Jod- jest niezbędny w produkcji hormonów tarczycy, które pełnia kluczową rolę w regulacji
podstawowej przemiany materii i termogenezy, warunkują prawidłowy rozwój oraz funkcjonowanie
mózgu i układu nerwowego. Zawartość jodu w pożywieniu zależy od jego zawartości w glebie i
wodzie.
Cynk- jest strukturalnym i funkcjonalnym składnikiem około 200 enzymów, niezbędny do syntezy
białka i kwasów nukleinowych, produkcji i wydzielania niektórych hormonów, odporności
immunologicznej, odczuwania smaku i zapachu.
Miedź- składniki wielu enzymów, bierze udział w powstawaniu czerwonych krwinek, transporcie
żelaza w organizmie i budowie tkanki łącznej. Podstawowym źródłem miedzi są: mięso, ryby i
produkty zbożowe, a także skorupiaki. Niedobory mogą prowadzić do pękania naczyń
krwionośnych.
Fluor- ponad 96% fluoru zawartego w organizmie jest w kościach i w zębach. Zapobiega rozwojowi
drobnoustrojów znajdujących się w osadzie nazębnym. Nadmiar powoduje pojawienie się
przebarwień, a następnie jamek na powierzchni szkliwa zębów; u dorosłych przy nadmiarze fluoru
występują zaburzenia uwapnienia kości.
Mangan- wchodzi w skład wielu enzymów, ważny dla tworzenia tkanki łącznej i kości, funkcji
mózgu i trzustki. Niedobory mogą powodować zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej
oraz resorpcji kości. Najwięcej manganu - herbata oraz produkty zbożowe.
Chrom- stabilizuje poziom insuliny we krwi, bierze udział w metabolizmie lipoprotein. Jego
niedobór w organizmie zmniejsza tolerancję glukozy. Występuje w zbożach i produktach mięsnych
oraz drożdżach piwnych.
Selen- jest składnikiem niektórych enzymów, bierze udział w syntezie hormonów tarczycy. Działa
jako antyoksydant, współdziałając z witaminą E. Selenu dostarczają: ryby, mięso, podroby i
kukurydza.
Molibden- jest składnikiem niektórych enzymów. Niedobory mogą wywoływać bóle głowy,
śpiączkę oraz upośledzać procesy odtruwania organizmu. Źródła molibdenu w pożywieniu to:
nasiona roślin strączkowych, warzywa, a także mięso.
Kobalt- składnik witaminy B12, niedobór powoduje zaburzenia erytropoezy. Jego źródła w
pożywieniu to zielone warzywa liściaste.
Witaminy- brak ich w organizmie powoduje choroby, gdyż są składnikami zapewniającymi
prawidłowe działanie organizmu. W pożywieniu mogą występować w postaci aktywnej (właściwe
witaminy) lub jako prowitaminy, które w ustroju przechodzą w formę aktywną (beta-karoten
przechodzący w witaminę A). Nie są źródłem energii ani materiałem budulcowym, ich znaczenie
polega na udziale w procesach przemiany materii, w których jako katalizatory przyspieszają
przemiany różnych związków.

Scharakteryzuj białka pełnowartościowe i niepełnowartościowe.
* Białka pełnowartościowe to takie, które zawierają wszystkie aminokwasy egzogenne (muszą być
pobrane z pożywieniem) w odpowiednich ilościach i odpowiednim stosunku .
* Białka niepełnowartościowe są to białka pochodzenia roślinnego, zawierające tylko niektóre
niezbędne aminokwasy.

Znaczenie węglowodanów i lipidów dla organizmu człowieka.
Najważniejszym cukrem w organizmie jest glukoza (cukier prosty). Większość cukrów zawartych w
pokarmie przekształcanych jest do glukozy, która wchłaniana jest do krwioobiegu. Glukoza
magazynowana jest w wątrobie w postaci glikogenu, który rozkładany jest, jeżeli jest
zapotrzebowanie na ten cukier. Glikoza stanowi produkt wyjściowy do syntezy wszystkich innych
cukrów. Cukier ten zużywany w procesach oddychania jest źródłem energii. Glukoza przekształcana
jest w inne cukry o różnorodnych funkcjach. Wchodzi w skład złożonych tłuszczy i białek. Choroby

związane zaburzeniem metabolizmu węglowodanów to m.in. cukrzyca, galaktozemia,
nietolerancja laktozy.
Lipidy obecne w komórkach stanowią bardzo cenne źródło energii. Tłuszcze dostarczane do
organizmu mogą być bezpośrednio wykorzystywane, lub magazynowane w postaci podskórnej
tkanki tłuszczowej. W przypadku niedoborów tłuszczów lub dużego zapotrzebowania na te związki
są one zużywane z zapasów tkanki tłuszczowej. Podskórna warstwa tłuszczowa stanowi również
warstwę izolacyjną, chroniącą organizm przed wyziębieniem. Dość dużo tłuszczów występuje
w tkance nerwowej.
Lipidy otaczające mielinowe włókienka nerwowe stanowią izolator elektryczny. Tłuszcze połączone
z białkiem tworzą lipoproteiny.

Omów rolę ważniejszych makro- i mikroelementów niezbędnych w żywieniu człowieka.
Do makroelementów zaliczamy te składniki, na które zapotrzebowanie wynosi więcej niż 100mg
dziennie na osobę. Wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor i siarka. Do mikroelementów
wystarczających człowiekowi w ilościach mniejszych niż 100mg dziennie należą: żelazo, jod, cynk,
mangan, miedź, kobalt, molibden, fluor, selen i chrom.

Wymień najważniejsze witaminy i opisz ich znaczenie dla organizmu człowieka.
Witamina A- wpływa na rozwój komórek skóry, wzrok i działanie genów. Dużych dawek używa się
z sukcesem do leczenia trądziku i pewnych typów niedowidzenia nocnego. Jednakże, dawki powyżej
50 tys. jednostek dziennie brane przez długi okres czasu mogą powodować obciążenia wątroby.
Witaminę A można znaleźć w karotenoidach, znanych jako "prowitaminy”, jako, że przechodzą one
w witaminę A w czasie procesów trawiennych. Najbardziej znany to beta-karoten.
Witamina C- spełnia w organizmie wiele funkcji: stymulacja wytwarzania kolagenu, udział w
syntezie hormonów, zwiększenie przyswajalności żelaza niehemowego, wzmaganie detoksykacji i
odporności ustroju. W stanach głębokiego niedoboru witaminy C rozwija się szkorbut, objawiający
się u osób dorosłych krwawieniami, zwłaszcza z dziąseł, nadmiernym rogowaceniem naskórka oraz
niedokrwistością; u dzieci oprócz niedokrwistości mogą wystąpić zmiany w kościach, prowadzące
do ich deformacji. Ostre niedobory.
Kwas foliowy- jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu krwiotwórczego i
nerwowego oraz do rozwoju wszystkich komórek ustroju. Na niedobory najbardziej narażone są
kobiety w ciąży, niemowlęta, dziewczęta w okresie dojrzewania oraz osoby w podeszłym wieku, u
których deficyt foliałów może przyczyniać się do powstawania dysfunkcji umysłowej.
Witamina PP- bierze udział w przemianach białek, tłuszczów i węglowodanów, jest niezbędna do
właściwego funkcjonowania mózgu i obwodowego układu nerwowego oraz do syntezy hormonów
płciowych, kortyzon, tyroksyny i insuliny,
Witamina E- spełniają funkcje przeciwutleniaczy, tj. zapobiegają w ustroju procesom utleniania
kwasów tłuszczowych do związków szkodliwych dla zdrowia. Niedobory mogą sprzyjać chorobom
nowotworowym, miażdżycy, hemolizie czerwonych krwinek, dystrofii mięśniowej, zaburzeniom
neurologicznym i bezpłodności oraz przyspieszać proces starzenia się ustroju.
Witamina K- pomaga w wypadku zakrzepów krwi.
Witamina D- może zmniejszać ryzyko zachorowania na zapalenie stawów po doznaniu kontuzji.
Przedłużone poddawanie się promieniowaniu słonecznemu może zmniejszać ryzyko wystąpienia
pewnych nowotworów. Jako, że stopień, w jakim promienie słoneczne penetrują skórę wpływa na
ilość wytwarzanej witaminy, używanie przeciwsłonecznych maści ochronnych może ten proces
zakłócić.
Witamina B1- odgrywa kluczową rolę w wytwarzaniu neurotransmiterów, wspomagających funkcje
nerwowo-komórkowe. Niedobory u osób zdrowych zdarzają się rzadko, ale gdy to nastąpi może
doprowadzić do poważnych problemów neurologicznych lub zaburzeń pracy serca.
Witamina B2- pomaga zredukować skutki utleniania w różnych procesach metabolicznych i
przyczynia się do znormalizowania wytwarzania energii.
Witamina B5- uczestniczy w przemianach lipidów i białek, jniezbędna do prawidłowego
funkcjonowania gruczołów dokrewnych. Konieczna do utrzymania odporności błon śluzowych i

skóry na zakażenia, przyśpiesza gojenie ran, zapobiega zmęczeniu, łagodzi stresy.
Witamina B6- ma związek z wchłanianiem i rozpadem aminokwasów. Odgrywa rolę w
metabolizmie węglowodanów i poprawnym funkcjonowaniu neurotransmiterów. Zwiększone
spożycie białek wydaje się wymagać zwiększonego dopływu witaminy B6.
Witamina B12- jest niezbędna do tworzenia elementów morfologicznych krwi, otoczek nerwowych
oraz syntezy białek, bierze udział w metabolizmie tłuszczu i węglowodanów, w syntezie DNA. Jest
substancją bardzo ważną dla oddychania komórek. Osoby, które produkują w żołądku zbyt mało
kwasu solnego, mogą utracić zdolność do trawienia witaminy B12, co może powodować poważne
problemy, które mogą doprowadzić nawet do chronicznej anemii.

Wady w żywieniu o charakterze jakościowym i ilościowym.
Do najważniejszych wad w żywieniu o charakterze jakościowym należą:
- niskie upowszechnianie karmienia piersią dzieci w pierwszym roku życia;
- nieregularne spożywanie posiłków;
- zjadanie ich w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego;
- niewłaściwa temperatura zjadanych potraw;
- spożywanie żywności zanieczyszczonej substancjami szkodliwymi dla zdrowia bądź zakażonej
patogenami.
Nadkonsumpcja sprowadza się do spożywania większej ilości pożywienia aniżeli wynika to z
fizjologicznego zapotrzebowania organizmu. Dotyczy to szczególnie:
- zbyt dużej ilości energii pobieranej z pożywieniem,
- zbyt wysokiej ilości zawartej w pożywieniu energii pochodzącej z tłuszczów;
- nadmiaru tłuszczów zwierzęcych o wysokiej ilości tłuszczów nasyconych, przy zbyt niskiej ilości
w racjach pokarmowych tłuszczów roślinnych, zawierających jedno i wielonienasycone kwasy
tłuszczowe.
Towarzyszy temu wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu oraz nadmiar łatwo przyswajalnych
cukrów prostych i chlorku sodu. Wyżej podane wady w żywieniu sprzyjają przede wszystkim
powstawaniu:
- miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, zawału serca, nadciśnienia oraz udarów
- otyłości
- cukrzycy
- niektórych rodzajów nowotworów
- próchnicy zębów.
Liczne są też wady w żywieniu na tle zbyt niskiej zawartości niektórych składników w pożywieniu.
Zbyt niska ilość:
- jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, przy zbyt dużej ilości tłuszczów nasyconych
- błonnika pokarmowego
- jodu, żelaza, wapnia
- niektórych witamin, głównie C
- energii i białka w racjach pokarmowych głównie dzieci ze środowisk społecznie zaniedbanych.

Przedstaw skutki zdrowotne najczęściej występujących wad w żywieniu.
Skutki zdrowotne niedoborów pokarmowych to m.in.:
- wole endemiczne występujące głównie w woj. Polski Południowej;
- częste występowanie przewlekłych zaparć,
- niedokrwistość z niedoboru żelaza, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży oraz kobiet
ciężarnych;
- osteoporoza, głównie u kobiet w okresie menopauzy;
- subkliniczne stany niedoboru witamin;
- opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego, głównie dzieci ze środowiska
wiejskiego.

IV. Na czym polega zależność miedzy rozwojem struktury i funkcji w ontogenezie.
Środowisko wewnętrzne organizmu ma swoiste mechanizmy integrujące i utrzymujące stan
równowagi- homeostazy. Owe układy autonomiczne zmieniają się w procesie ontogenezy w miarę
formowania się organizmu. Stąd też celowe jest omówienie w procesie ontogenezy specyfiki jego
funkcji umożliwiających m.in. lokomocję, rozbudowę, przemianę, materii, energii, rozród,
koordynacje funkcji czy reaktywność na czynniki zewnętrzne i tryb życia.

Opisz przebieg procesu kostnienia kości długich.
W środkowej części trzonu kości następuje przerost i degeneracja komórek chrzęstnych i rozwój
sieci naczyniowej. Za naczyniami krwionośnymi podążają komórki kościotwórcze, tworząc
pierwotne centra kostnienia, które rozrastają się od środka trzonu w obydwu kierunkach modelu
chrzęstnego. W późniejszym okresie podobna inwazja naczyń dotyczy nasad kostnych, gdzie
powstają wtórne centra kostnienia. W procesie tym nigdy nie następuje bezpośrednia przemiana
tkanki chrzęstnej w kostną, lecz zawsze najpierw chrząstka zostaje zniszczona, a na tym miejscu
dopiero wytworzona jest tkanka kostna. Wtórne centra kostnienia występują w nasadach. W
większości kości pojawiają się przed urodzeniem, jednak powstawanie nowych centów kostnienia
trwa aż do okresu pokwitania. Pomiędzy nasadą, a trzonem kości, które wykazują już zaawansowany
proces kostnienia przez długi czas utrzymuje się chrzęstna płytka wzrostowa. Postępujący w niej
rozplem (zwiększenie liczby) komórek chrzęstnych powoduje wzrastanie kości na długość.
Kostnienie odbywa się wokół środkowej części modelu chrzęstnego, gdy ulegnie już ona
uwapnieniu i stopniowemu wchłonieniu. Dopiero zarośnięcie chrząstki nasadowej i spojenie nasady
z trzonem stanowi zakończenie rozwoju tkanki kostnej oraz uformowanie zasadniczego kształtu i
wymiarów danej kości. Ukształtowanie się poszczególnych kości nie stanowi jednak zakończenia
przebudowy tkanki kostnej, która trwa przez całe życie.

Na czym polega proces rzeszotnienia kości?
W procesie rzeszotnienia kości zaznacza się stopniowy zanik istoty korowej, zmniejsza się masa i
gęstość kości, beleczki kostne o mniejszym obciążeniu czynnościowym zanikają. Zmniejsza się
czynność komórek kościotwórczych. Pomiędzy 35 a 50 rż u kobiet i mężczyzn ubywa średnio
8-10% kości gąbczastej i o 2-4% kości zbitej. Znaczne przyspieszenie ubytku tkanki kostnej
następuje u kobiet w okresie 5-15 lat po menopauzie i jest przyczyną rozwoju osteoporozy
pomenopauzalnej. W wyniku niedoboru żeńskich hormonów płciowych ma miejsce znaczny wzrost
metabolizmu w tkance kostnej, doprowadzający do ubytku nawet 4% masy kości gąbczastej w ciągu
roku. W ciągu całego życia kobiety tracą 30-40% szczytowej masy kostnej, zaś mężczyźni 20-30%.
Mężczyźni charakteryzują się również większą szczytową masą kości niż kobiety, dlatego
osteoporoza występuje u nich dopiero po 70 rż.

Scharakteryzuj czynniki odpowiedzialne za rozwój i przebudowę tkanki kostnej.
* Składniki pokarmowe- aby tkanka kostna prawidłowo się rozwijała konieczne jest odpowiednie
spożycie białka, tłuszczu, witamin, a także składników mineralnych, z których najważniejsze to
wapń, fosfor i magnez. Prawidłowa zawartość tych składników w pokarmie konieczna jest nie tylko
w okresach intensywnego wzrostu, lecz także w okresie późniejszym, ze względu na stały proces
przebudowy tkanki kostnej oraz na opóźnienie, rzeszotności kości,
* Układ wewnątrzwydzielniczy, w którym podstawowe znaczenie ma hormon wzrostu – HGH,
hormony wzrostu, hormony produkowane przez tarczycę i przy tarczyce, hormony płciowe oraz
kartykoidy produkowane przez nadnercza,
* Aktywność ruchowa, która odgrywa istotną rolę w formowaniu się kształtu i wielkości kości.
Optymalna dawka ruchu może wpływać na opóźnienie zarastania płytek wzrostowych kości długich,
a tym samym umożliwia osiągnięcie większych wymiarów kości. Naprzemienne energiczne naciski
na chrząstkę, jakie następują w wyniku ciążenia ziemskiego przy ruchach lokomocyjnych,
dźwiganie ciężarów, konieczne są do prawidłowego wzrastania kości, Ucisk wpływa na procesy
wzrastania za pośrednictwem ilości i zawartości krwi krążącej w nasadzie. Ucisk zbyt mały i zbyt
duży hamuje wzrastanie. Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w różny sposób wpływać

na kształt i wielkość kości. Przy niedostatecznej aktywności ruchowej obserwuje się odwapnienie i
obniżenie zawartości białka w tkance kostnej. Brak ruchu opóźnia zrastanie się złamanych kości, a w
starszym wieku przyspiesza proces osteoporozy.

Omów podstawowe rodzaje połączeń kości?
Wyróżniamy 3 podstawowe połączenia kości:
- Więzozrosty tj. połączenia włókniste (np. szwy występujące między kośćmi czaszki)
- Chrząstkozrosty tj. połączenia chrząstkowe (np. w mostkowym końcu żeber, spojeniu łonowym)
- Stawy wolne (maziowe) charakteryzują się dużą ruchomością i występują między kośćmi długimi.

Jak przebiega rozwój stawów u człowieka?

Stawy rozwijają się między 4 a 8 tyg. życia płodowego z mezenchymy, która różnicuje się w tkankę
włóknistą lub chrzęstnowłóknistą w miejscach przyszłych stawów. W 9 tyg. zaczynają
zarysowywać się szczeliny stawowe. Do kontynuowania normalnego rozwoju stawów maziowych
niezbędne są ruchy płodu. W pierwszym półroczu po urodzeniu następuje rozwój unaczynienia i
bardzo intensywna przebudowa powierzchni stawowych. Pod koniec 1 rż następuje przyspieszenie
rozwoju zakończeń nerwowych, stanowiących receptory odbierające informacje o ułożeniu stawu.
Pełną wrażliwość receptory te osiągają około 8-10 rż.

Jakie znasz typy włókien mięśniowych?
- Włókna szybko kurczliwe, tzw. białe, charakteryzujące się mniejszą liczbą mitichondriów,
słabszym ukrwieniem oraz zdolnością do szybkiego rozwijania siły maksymalnej. Równocześnie
stosunkowo szybko ulegają zmęczeniu, ich liczba ma decydujące znaczenie w wykonywaniu ruchów
szybkich o znacznej intensywności, a równocześnie krótkim czasie trwania:
- Włókna wolno kurczliwe, tzw. czerwone, charakteryzujące się większą liczbą mitichondriów i
silniejszym ukrwieniem oraz zdolnością do długotrwałej pracy, przy wolniejszym rozwijaniu siły
maksymalnej. Ich liczba odgrywa decydująca rolę w wysiłkach o mniejszej intensywności, ale
dłuższym czasie trwania.
Większość mięśni zawiera obydwa typy włókien, jednak w różnej proporcji.

Opisz przebieg rozwoju układu mięśniowego w ontogenezie.
Rozwój mięśnia odbywa się głównie przez przyrost ilości włókien w okresie płodowym. Po
urodzeniu zwiększa się tylko ich wielkość. Między 32 tyg. rozwoju płodowego a 4 msc po urodzeniu
następuje podwojenie liczby włókien, Wg. niektórych źródeł mnożenie się włókien ustaje przed 4
msc po urodzeniu, wg. innych ich mnożenie się w ograniczonej liczbie jest możliwe nawet do
połowy piątej dekady życia. W ciągu 1 rż następuje bardzo intensywny rozwój masy mięśni i
pogrubienie włókien. W 2-3 rż następuje ich różnicowanie. Ok. 7 rż znaczny stopień zróżnicowania
osiągają mięśnie ręki, zaś pozostałe po 12 rż. Poi 12 rż włókna mięśniowe nadal rozrastają się
intensywnie i grubieją. W wyniku narastania masy miofibryli następuje zmniejszenie się liczby jąder
na jednostkę powierzchni. Jądra z okrągłych przekształcają się w pałeczkowate, zmniejsza się ilość
sarkoplazmy wewnątrzkomórkowej względem masy włókien kurczliwych. W okresie skoku
powitalnego występuje pewna dysproporcja między zwiększającą się masą i siła mięśni a ich
dojrzałością. Względna stabilizacja osiągana jest dopiero około 18-20 rż. Z wiekiem zmienia się
skład chemiczny mięśni, a także ich kształt, przebieg i miejsca przyczepu. Zmianie ulega proporcja
między wielkością ścięgna a części kurczliwej mięśnia. W okresie starzenia się następują zmiany
inwolucyjne mięśni.

Od czego zależy sprawna praca mięśni, koordynacja i precyzja ruchów?
Zależą nie tylko od budowy samych mięśni, ale od funkcji układu nerwowego, tj. od rozwoju
analizatora ruchowego w korze mózgowej oraz od inerwacji. Proces polega na wrastaniu zakończeń
nerwowych w głąb włókien mięśniowych i na rozgałęzieniu się rosnących zakończeń nerwowych i
mielinizacji części doprowadzającej przewodów nerwowych. Duży wpływ na efektywność
wykonywanej przez mięśnie pracy mają także pobudliwość i labilność.

Pobudliwość mięśni (zdolność do reagowania skurczem na pobudzenie elektryczne). Miarą
pobudliwości jest minimalna siła pobudzenia, konieczna do wywołania efektu skurczu. Im bardziej
dany miesień jest pobudliwy, tym niższy jest próg pobudliwości, czyli mniejszy impuls potrzebny do
wywołania jego skurczu.
Labilność mięśni- określa szybkość reakcji mięśniowych (ilość cykli skurczów na jednostkę czasu),
od których w znacznym stopniu zależy szybkość ruchów, wykonywanych w odpowiedzi na bodziec.
Wskaźnikiem labilności jest największa liczba skurczów na sekundę, jaką mięsień może wykonać.
W rozwoju sprawności pracy mięśni istotnym elementem jest czucie mięśniowe, czyli propriocepcja.
Proprioceptory należą do grupy receptorów odbierających sygnały z wnętrza ciała. Pozwalają one
rejestrować ruchy kończyn, położenie ciała i jego części w przestrzeni oraz szybkość i siłę ruchów w
stawach wykonywanych przez określone mięśnie. Na ogół przyjmuje się, że siła mięśni zależy od
liczby włókien mięśniowych, od wielkości przekroju poprzecznego mięśnia, a także dojrzałości
układu nerwowego i stopnia wytrenowania.

Omów budowę układu oddechowego człowieka.
Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych górnych (jama nosowa, gardło), dolnych (krtań,
tchawica, oskrzela) oraz płuc. Wdychane powietrze dostaje się przez nozdrza przednie do
przedsionka nosa, a następnie do jamy nosowej. Poprzez nozdrza tylne jama nosowa łączy się z
gardłem, w którym ma miejsce krzyżowanie się dróg oddechowych z pokarmowym. Z gardła
wdychane powietrze dostaje się do krtani. Stanowi ona fragment dróg oddechowych i jednocześnie
jest narządem głosu. Szkielet krtani tworzy system chrząstek połączonych za pomocą mięśni i
wiązadeł. Jedną z funkcji krtani jest ochrona dróg oddechowych przed wtargnięciem tam pokarmu z
jamy gardła. Rolę tę spełnia głównie jedna z chrząstek krtani, zwana nagłośnią oraz mięśnie krtani.
W nagłośni znajdują się fałdy głosowe (struny głosowe). Powietrze przechodzące przez zwężoną
głośnię powoduje drgania fałdów głosowych i wydawanie dźwięków. Z krtani powietrze przechodzi
do tchawicy. Jest to rurka o długości ok.12 cm u człowieka dorosłego, wzmocniona licznymi
chrząstkami i wiązadłami, które utrzymują drożność tchawicy i uniemożliwiają zapadanie się jej
ścian. W klatce piersiowej tchawica rozgałęzia się na dwa oskrzela główne, o budowie podobnej do
tchawicy. Oskrzela główne rozgałęziają się w oskrzela płatowe, którymi powietrze dostaje się do
poszczególnych płatów płuc. Płuco prawe składa się z trzech płatów- lewe z dwóch. Końcowe
odgałęzienia oskrzeli (oskrzeliki oddechowe) tworzą uwypuklenia, zwane pęcherzykami płucnymi.
Każdy pęcherzyk opleciony jest przez sieć krwionośnych naczyń włosowatych.

Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu oddechowego?
Wraz z rozwojem funkcji oddechowych płuc zmienia się z wiekiem ukształtowanie klatki
piersiowej. U noworodka jest ona cylindryczna, żebra ustawione prawie prostopadle do kręgosłupa.
Słabość mięśni oddechowych utrudnia unoszenie żeber do góry, wobec czego w tym okresie rozwój
typowy jest brzuszny (przeponowy) typ oddychania. Dopiero obniżanie się mostka, spłaszczanie
klatki piersiowej z cylindrycznego na zbliżony do ściętego stożka oraz typ oddychania z brzusznego
na piersiowy. Z wiekiem zmieniają się funkcje układu oddechowego. Zmniejsza się liczba oddechów
na minutę, wzrasta głębokość oddechów i objętość oddechowa, a w wyniku tego wzrasta minutowa
wentylacja płuc. Wykazuje ona jednak znaczne zróżnicowanie związane z warunkami
klimatycznymi i trybem życia. Zmienia się także powiązanie z układem krążenia, rośnie liczba
uderzeń serca przypadająca na jeden oddech. Inna jest w różnych grupach wieku zawartość tlenu w
powietrzu pęcherzykowym. Zmieniają się nie tylko mechanizmy dostarczania tlenu, lecz także
zapotrzebowanie. Zarówno wydatki, jak i straty energii u dziecka są duże, stąd też zapotrzebowanie
na tlen jest większe. W miarę starzenia się ustroju następuje zmniejszanie się elastyczności i
podatności tkanki płucnej, wentylacja różnych części płuc staje się nie równomierna,
przypuszczalnie następuje zmniejszenie przepływu krwi przez płuca, związane ze zmniejszeniem
elastyczności naczyń krwionośnych płuc. Rezultatem tych zmian jest zmniejszenie maksymalnej i
wysiłkowej wentylacji płuc. Z 1 litra powietrza przepływającego przez płuca pobierana jest mniejsza
ilość tlenu, wentylacja płuc staje się, więc mniej ekonomiczna. Mniejsza jest pojemność życiowa
płuc, a większa pojemność powietrza zalegającego. W zależności od potrzeb ustroju zmienia się np.

częstość i głębokość oddechów. Zdolność dostosowania się do różnych warunków zachodzi przy
udziale układu nerwowego oraz właściwości chemicznych krwi. Ośrodek oddechowy
umiejscowiony w rdzeniu przedłużonym odbiera bodźce informujące o prężności tlenu i dwutlenku
węgla w płynach i tkankach ustrojowych. W odpowiedzi na nie następuje pobudzenie mięśni
szkieletowych, które kurcząc się wywołują wdech lub wydech. Duże zmiany w poszczególnych
funkcjach oddechowych płuc wywołuje zwiększona aktywność fizyczna. Po obciążeniu fizycznym
wzrasta wentylacja płuc.

Opisz etapy cyklu pracy serca.
Pojedynczy cykl pracy serca składa się z pauzy (fazy spoczynkowej), skurczu przedsionków oraz
skurczu komór. Podczas pracy serce pozostaje w rozkurczu. Jamy serca wypełniają się krwią wolno
napływającą z żył. Zastawki są zamknięte a ciśnienie krwi w sercu jest niskie. Pod koniec pauzy we
włóknach węzła zatokowo przedsionkowego powstają impulsy skurczowe, które rozprzestrzeniają
się w sercu. Wpierw pobudzają do skurczu oba przedsionki. Rozpoczyna się druga faza cyklu pracy
serca. Kurczące się przedsionki wtłaczają krew do komór. Kiedy impulsy docierają do komór,
inicjując ich skurcz, czyli trzecią fazę cyklu pracy serca. Kurczące się ściany komór podwyższają
ciśnienie krwi. Powoduje to zamkniecie zastawek przedsionkowo komorowych, słyszane jako I ton
serca. Kiedy wartość ciśnienia krwi w komorach przekroczy wartość ciśnienia krwi w tętnicach,
otwierają się zastawki i porcja krwi zostaje wtłoczona do tętnic. Komory wiotczeją i ciśnienie krwi
w ich wnętrzu zmniejsza się. Gdy jego wartość spadnie poniżej wartości ciśnienia krwi w tętnicach-
zamykają się zastawki. To drugi ton serca. W ten sposób kończy się jeden cykl pracy serca i
rozpoczyna następny.

Omów funkcjonowanie małego i dużego obiegu krwi.
Krwioobieg mały rozpoczyna się wychodzącym z prawej komory pniem płucnym, który następnie
dzieli się na tętnice płucne: prawa i lewą. W płucach każda z nich rozgałęzia się na coraz drobniejsze
tętniczki, przechodzące w naczynia włosowate, w których następuje utlenowanie krwi. Utlenowana
krew wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka serca. Krwioobieg duży rozpoczyna się aortą
wychodzącą z lewej komory serca. Utlenowana krew przesyłana jest z aorty do drobniejszych tętnic
i naczyń włosowatych całego ciała. Następnie żyłami, które łączą się w dwa większe naczynia: żyłę
główną górną i dolną, krew dochodzi do prawego przedsionka serca.

Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu krwionośnego?
Tętnice z wiekiem stają się stosunkowo węższe niż u małego dziecka. Żyły powiększają się i w
okresie dojrzałości ich objętość jest dwukrotnie większa niż objętość tętnic. Światło naczyń
włosowatych u dzieci jest również stosunkowe szersze, dzięki czemu przepływa przez nie
dwukrotnie więcej krwi niż u dorosłych. Ściany naczyń krwionośnych dziecka są bardziej
elastyczne, co ułatwia krążenie krwi. W okresie starości następuje ograniczenie liczby czynnych
naczyń włosowatych. W ściankach naczyń zaczynają odkładać się składniki mineralne i cholesterol,
co zmniejsza ich elastyczność, powoduje to utrudnienie i zwolnienie przepływu krwi. Po 40-50 rż
następuje zahamowanie wzrastania ciśnienia rozkurczowego, a po 70-80 rż ciśnienie skurczowe
stabilizuje się u mężczyzn, podczas gdy zazwyczaj obniża się u kobiet. Z wiekiem zmienia się
kształt krwinek. U płodu są one większe, niekiedy jądrzaste i zawierają hemoglobinę płodową.
Zmienia się również skład krwi: zwiększa się liczba erytrocytów i płytek krwi, a obniża się liczba
leukocytów. Tendencje rozwojowe tych właściwości krwi, które odgrywają zasadniczą rolę w
transporcie tlenu są ściśle powiązane z rozwojem masy ciała i powierzchni aktywnej wymiany
gazów w płucach.

Jakie zmiany zachodzą w układzie oddechowym i układzie krwionośnym pod wpływem
systematycznej aktywności ruchowej?
W układzie krążenia, podobnie jak w układzie oddechowym, z którym jest ściśle związany,
zachodzą zmiany pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej. Zwiększa się objętość
wyrzutowa serca, a w wyniku tego wzrasta pojemność minutowa serca, wzrasta wykorzystanie tlenu

z krwi przepływającej przez mięśnie. Pod wpływem treningu następuje przerost mięśnia sercowego,
tzw. wzrasta jego masa i proporcja do masy ciała, jednak po przerwaniu treningu ulega zanikowi.

Omów budowę i rozwój układu pokarmowego.
W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna wraz ze śliniankami i narządami pomocniczymi
(żeby, język), gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i związane z nim gruczoły trawienne (trzustka,
wątroba) oraz jelito grube zakończone odbytem.

Już w 3- 4 msc życia płodowego występują zasadnicze elementy przewodu pokarmowego
dostateczną sprawność funkcjonalną wykazują ok. 6 msc. Wytwarzanie zawiązków zębów i odbywa
się dla większości zębów jeszcze w okresie płodowym. Rozwój korzeni ma miejsce już po
urodzeniu. Ślinianki rozpoczynają działalność wkrótce po urodzeniu. Pełny rozwój gruczołów śli-
nowych ma miejsce około 2 rż. Przełyk u noworodka jest dość długi w stosunku do długości tułowia
i z wiekiem ulega skróceniu. U niemowląt w 2 pierwszych msc życia obserwuje się skłonność do
wymiotów i ulewań, co tłumaczone jest obniżonym ciśnieniem w dolnym zwieraczu przełyku.
Pojemność żołądka noworodka wynosi około 7 ml i szybko wzrasta wraz z wiekiem. W trakcie
rozwoju zwiększa się także liczba gruczołów śluzówki żołądka. Aktywność pepsyny w soku
żołądkowym noworodka wynosi około 10%, w 4 msc życia ok. 50% wartości człowieka dorosłego.
U dziecka 2-letniego aktywność pepsyny osiąga już wartości spotykane u dorosłych. Do 3 msc życia
obserwuje się dużą aktywność lipazy żołądkowej. Z wiekiem narasta także intensywność
wydzielania kwasu solnego. Perystaltyka żołądka osiąga pełną sprawność już w drugim półroczu po
urodzeniu. Trzustka w rozwoju ontogenetycznym powiększa swoją masę z 5 g po urodzeniu do 60
g w 20 rż. Rozwija się ona szybko do około 2 rż, drugi etap szybkiego rozwoju ma miejsce w
okresie dorastania. Swoje funkcje trawienne spełnia już po urodzeniu, z wiekiem ulegają one
dalszemu doskonaleniu. Rola trzustki w trawieniu węglowodanów w ciągu 1 rż osiąga poziom
właściwy osobom dorosłym, w trawieniu tłuszczów poziom ten osiąga po 12 rż, a jej rola w
trawieniu białek jest w okresie dzieciństwa nawet wyższa niż u dorosłych. Wątroba w 1 rż stanowi
5% masy ciała, zaś u dorosłych- 2,8%. Masa wątroby podwaja się w 1 rż, potraja w 2, w 9 rż
zwiększa się 6-krotnie, a u osób dorosłych jest 12 razy większa niż przy urodzeniu. Największe
zmiany morfologiczno-funkcjonalne zachodzą w wątrobie w okresie porodu, przejmuje ona
wówczas niektóre funkcje łożyska. Wydzielanie żółci następuje tuż po urodzeniu. Do ok. 10 rż
obniża się stężenie kwasów tłuszczowych w wydzielinie wątroby, po czym ponownie ma miejsce
zwiększanie ich koncentracji. Długość jelita cienkiego u noworodka wynosi około 266 cm, zaś
grubego ok. 40 cm i wielkości te w rozwoju osobniczym zwiększają się kilkakrotnie. Długość jelita
cienkiego wzrasta najszybciej w ciągu 2 pierwszych lat po urodzeniu oraz we wczesnej fazie
pokwitania, a jelito grube wzrasta szybko na początku trzeciego trymestru u płodu i w pierwszych
latach po urodzeniu, a następnie już nieco wolniej. Automatyczne ruchy jelit można zaobserwować
już u 7 –tyg. zarodka. Również zdolność wchłaniania szeregu substancji z przewodu pokarmowego
istnieje już w okresie płodowym. Z wiekiem przesuwanie się pokarmu przez jelita staje się coraz
wolniejsze. Pogorszeniu ulega w okresie starości wchłanianie wielu składników pokarmu w jelitach,
jednak zmiany starcze układu pokarmowego są ogólnie wolniejsze niż innych układów i narządów.

Przedstaw budowę, rozwój i funkcjonowanie układu wydalniczego.

Układ wydalniczy stanowią nerki wraz z moczowodami, pęcherzem moczowym i cewką moczową.
Jednostką czynnościową nerek jest nefron. Mocz powstaje w wyniku filtracji krwi w kłębuszkach
nerkowych, zachodzącej pomiędzy siecią naczyń włosowatych zawartych w kłębuszku a ścianą
torebki Bowmana. Kolejny etap w powstawaniu moczu to wchłanianie zwrotne do krwi związków,
które są potrzebne w organizmie. Niektóre składniki są aktywnie wydzielane z krwi do przesączu.
Ostatni etap to zagęszczanie moczu w kanalikach nerkowych. Powstały mocz składa się w 96% z
wody, w 2,5% z azotowych produktów przemiany materii i w 1,5% z soli mineralnych i śladowych
ilości innych substancji. Nefrony pełne zróżnicowanie uzyskują w 5 msc życia płodowego W
rozwoju postnatalnym ilość nefronów już się nie zwiększa, następuje jedynie ich rozrost, polegający
na wydłużaniu się i powiększaniu światła kanalików. Nerki przygotowane są do pełnienia swoich
funkcji już w momencie urodzenia jednak sprawność ich działania jest nieco niższa. Noworodki

mają węższą warstwę korową nerki niż dorośli. Szerokość warstwy korowej zwiększa się w czasie
rozwoju osobniczego czterokrotnie, natomiast rdzenia tylko dwukrotnie.

Ciężar nerki szybko wzrasta w ciągu pierwszych 20 lat życia i u noworodków stanowi ok. 0,75%

ciężaru ciała, podczas gdy u dorosłych około 0,45%. Do 80 rż liczba nefronów maleje niemal o
połowę. Zmniejsza się zdolność filtracyjna nerek oraz przepływ osocza krwi przez nerki. Wraz z
wiekiem zwiększa się pojemność pęcherza moczowego i grubość jego ścian zmniejsza się częstość
oddawania moczu. Noworodek może oddawać mocz nawet do 60 razy na dobę, niemowlę w
pierwszym półroczu do 30, w drugim półroczu do 15 razy; dziecko 3-letnie do 10 razy, a 7-letnie ok.
6 razy na dobę. Świadome oddawanie moczu rozwija się w 2 rż, zwykle.

Scharakteryzuj budowę i rozwój układu rozrodczego żeńskiego i męskiego.
Do układu rozrodczego żeńskiego zaliczamy narządy wewnętrzne: jajniki, jajowody, macicę i
pochwę. Do narządów zewnętrznych należą: przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze i
większe oraz łechtaczka. Jajniki wykazują budowę dwuwarstwową. Na zewnątrz znajduje się kora
zawierająca pęcherzyki jajnikowe, a wewnątrz rdzeń z licznymi naczyniami krwionośnymi. Średnio,
co 28 dni na przemian w prawym i lewym jajniku dojrzewa jeden pęcherzyk jajnikowy, zwany
pęcherzykiem Graafa. Uwolniony po jego pęknięciu oocyt II rzędu trafia do jajowodu. Proces
uwalniania oocytu to owulacja (jajeczkowaniem). W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego
tworzy się tzw. ciałko żółte wydzielające hormon- progesteron. Jajowód ma długość ok. 12 cm.
Ściany jajowodu wyścieła błona śluzowa pokryta urzęsionym nabłonkiem. Ruchy rzęsek ułatwiają
przesuwanie się komórki jajowej w kierunku macicy. W macicy wyróżniamy: skierowane ku górze
przodowi dno macicy, trzon oraz szyjkę, której końcowy odcinek uchodzi do pochwy. Macica
stanowi narząd, w którym rozwija się zarodek i płód.
Do wewnętrznych narządów płciowych męskich należą: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki
nasienne, przewody wytryskowe, gruczoł krokowy (prostata) i gruczoły opuszkowo-cewkowe. Do
zewnętrznych narządów płciowych zaliczamy prącie wraz z cewką moczową oraz moszną. Miąższ
jądra podzielony jest na płaciki, w obrębie, których występują kanaliki nasienne. Ściany kanalików
nasiennych zbudowane są z kilku warstw komórek, wśród których wyróżniamy komórki płciowe o
różnym stopniu dojrzałości. Pomiędzy nimi znajdują się komórki śródmiąższowe Leydiga
produkujące testosteron. Proces tworzenia plemników przebiega od zewnątrz w kierunku światła
kanalika. Kanaliki nasienne zbierają się w kanaliki proste, które transportują plemniki do najądrza.
W najądrzu plemniki dojrzewają i są przechowywane. Z każdego najądrza wychodzi nasieniowód
długości ok. 50 cm. Przecina on gruczoł krokowy (prostatę) i uchodzi do cewki moczowej. Spermę,
oprócz plemników (30%), stanowi płynne osocze (70%), skład, którego wchodzą składniki
wydzielone przez gruczoły męskiego układu rozrodczego.

Opisz budowę komórki nerwowej.
Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa z odchodzącymi od niej
wypustkami, zwana neuronem. Neuron składa się z bańkowatego ciała komórkowego z jądrem oraz
odchodzących od ciała licznych wypustek. Wypustki te tworzą drzewkowate rozgałęzienia zwane
dendrytami. Jedna z wypustek jest o wiele dłuższa od pozostałych, pokryta jasną otoczką mielinową
i nosi nazwę neuryt lub akson. Długość aksonu może dochodzić do 1 metra.

Omów sposób organizacji mózgowia człowieka.
Sposób organizacji mózgowia najogólniej pokazuje stopień lub poziom funkcjonowania określonej
jego części. Obszary mózgowia leżące najniżej związane są z czynnościami automatycznymi (np.
rytm pracy serca i oddychania). Okolice położone odpowiednio wyżej są z czynnościami
wzrastającym stopniu integracji i rozwoju, jak skoordynowana czynność mięśniowa oraz
wnioskowanie i myślenie abstrakcyjne.

Opisz budowę i czynności obwodowego układu nerwowego.
Obwodowy układ nerwowy ze względu na budowę i czynności podzielony jest na dwie części:
1. Układ somatyczny. Funkcje:

Koordynacja zewnętrzna
Kontakt i reakcje ze swiatem zewnętrznym
Kieruje czynnościami zależnymi od naszej woli
Jego efektory to mięśnie szkieletowe, gruczoły skórne i komórki barwnikowe.
2. Układ autonomiczny. Funkcje:
Koordynacja wewnętrzna
Homeostaza regulująca metabolizm
Kieruje reakcjami niezależnymi od naszej woli
Składa się z dwóch części: układu współczulnego i przywspółczulnego. Układy te działają
przeciwstawnie.

Wymień znane Ci gruczoły wewnątrzwydzielnicze człowieka oraz produkowane przez nie
hormony.
Szyszynka- wydziela melatoninę hamującą rozwój gruczołów płciowych.
Tarczyca- wydziela dwa hormony: tyroksynę (T4) i trójodotyroninę (T3). W tarczycy znajduje się
również pewna ilość komórek C produkujących hormon kalcytoninę.
Przytarczyce- występują jako 4 niewielkie gruczoły umieszczone na tylnej ściance tarczycy.
Produkują parathormon, który podwyższa poziom wapnia we krwi.
Grasica- produkuje: tymizynę, tymostymulinę, tymopoietynę.
Trzustka- spełnia nie tylko rolę gruczołu trawiennego. Zawiera również liczne skupienia tkanki,
zwane wysepkami Langerhansa, w których występują komórki α, produkujące glukagon i komórki
produkujące insulinę. Obydwa te hormony działają wywołując przeciwstawne efekty.
Nadnercza- składają się z dwóch części o różnym pochodzeniu i budowie. Kora nadnerczy
zbudowana jest z trzech warstw:
- kłębowej: aldosteron i dezoksyrtykodteron
- pasmowej: kortyzon, kortykosteron.
- siatkowej: hormony płciowe (androgeny).
Gruczoły płciowe: produkcja gamet. Produkowane przez nie hormony płciowe: androgeny,
estrogeny i progestyny. Głównym androgenem męskim jest testosteron produkowany przez komórki
Leydiga w jądrach. Głównym estrogenem produkowanym przez jajniki jest estradiol i estron.

Na czym polega nadrzędna rola podwzgórza i przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu
endokrynalnego?
Podwzgórze pełni nadrzędną rolę w układzie endokrynalnym. Jest ono częścią układu nerwowego,
wchodzi w skład międzymózgowia. Tworzy je pas szarej substancji wokół przysadki mózgowej.
Komórki podwzgórza mają właściwości i komórek nerwowych i wydzielniczych. Podwzgórze jest
ściśle powiązane z tylnym płatem przysadki mózgowej, który również jest częścią układu
nerwowego. Niektóre komórki podwzgórza mają aksony umieszczone w tylnym płacie przysadki.
Produkowane przez podwzgórze hormony spływają wzdłuż aksonów do tylnego płata przysadki,
gdzie są gromadzone i w razie potrzeby uwalniane. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni gładkich
macicy w czasie porodu, w końcowej fazie aktu płciowego ułatwia transport plemników w stronę
jajowodów. Powoduje także odkurczanie elementów kurczliwych gruczołów mlecznych u
karmiących matek, dzięki czemu mleko spływa do przewodów mlecznych. Na uwalnianie
oksytocyny duży wpływ maja czynniki natury psychologicznej. Wazopresyna, zwiększa wchłanianie
wody w kanalikach nerkowych. Powoduje, więc zatrzymanie wody w organizmie i zwiększa
objętość krwi i płynów tkankowych; powoduje także skurcz mięśni naczyń krwionośnych, przez co
podwyższa ciśnienie krwi. Podwzgórze produkuje także hormony wpływające na wydzielanie lub
hamowanie wydzielania hormonów przedniego płata przysadki mózgowej. Przedni płat przysadki
mózgowej wydziela hormony tropowe, wpływające na rozwój i czynności niektórych gruczołów
obwodowych oraz hormony działające bezpośrednio na tkanki. Wzajemne zależności pomiędzy
przysadkową a gruczołami podległymi, wydzielającymi hormony docelowe określa się jako
sprzężenia zwrotne. Związek przysadki mózgowej z dowolnym gruczołem podległym określa się
jako sprzężenie zwrotne dodatnie, gdyż przysadka mózgowa wydziela hormon tropowy pobudzający

do wydzielania gruczoł podległy, zaś związek gruczołu podległego z przysadka jako sprzężenie
ujemne, ponieważ hormony pochodzące z gruczołu podległego działają hamująco na wydzielanie
przez przysadkę konkretnego hormonu tropowego. Hormony tropowe przedniego płata przysadki
mogą także drogą sprzężenia zwrotnego wywierać wpływ na syntezę i uwalnianie podwzgórzowych
hormonów pobudzających oraz hamujących.

Omów przebieg cyklu owulacyjno- menstruacyjnego kobiety.
W fazie folikularnej poziom estrogenu w organizmie kobiety stopniowo wzrasta. Stymuluje to błonę
śluzową macicy do rozrostu. Jednocześnie, pod wpływem hormonu FSH w jajnikach zaczynają się
rozwijać pęcherzyki zawierające komórki jajowe. Po kilku dniach jeden z pęcherzyków zaczyna
dominować i w dalszym etapie rozwoju pęka, uwalniając komórkę jajową. Uwolnienie komórki
jajowej z pęcherzyka nazywa się owulacją. Pozostałości po pęcherzyku Graafa przekształcają się w
ciałko żółte, odpowiedzialne za produkcję progesteronu. Pod wpływem progesteronu i estrogenów
błona śluzowa macicy przygotowuje się do przyjęcia zapłodnionego jajeczka i nadal się rozrasta.
Jeśli po kilku dniach od owulacji zapłodnienie nie nastąpi (lub zapłodniona zygota nie zagnieździ się
w ścianie macicy) ciałko żółte stopniowo zanika, powodując po kilkunastu dniach nagły spadek
poziomu progesteronu i estrogenu. Spadek poziomu hormonów płciowych jest sygnałem do
usunięcia niepotrzebnego nadmiaru błony śluzowej z macicy. Endometrium zaczyna się złuszczać i
rozpoczyna się krwawienie miesiączkowe.

Na czym polega hormonalne sterowanie rozwojem?
Hormonalne sterowanie rozwojem polega na tym, iż w pierwszym trymestrze wzrastanie płodu jest
regulowane układem hormonalnym. Przebiega ono w zależności od potencjału genetycznego.
Czynniki hormonalne zaczynają odgrywać większą rolę w dalszym rozwoju płodu, wpływając na
spożytkowanie substratów odżywczych, dostarczanych z krwiobiegu matki. W późniejszym rozwoju
płodu zasadniczą rolę odgrywa łożysko, które jest główną drogą wymiany metabolicznej między
płodem a matką. Stanowi ono ważny gruczoł dokrewny, a jego czynność hormonalna rozpatruje się
najczęściej łącznie z układem endokrynalnym płodu jako tzw. jednostkę płodowo-łożyskową.
Pierwszym hormonem wytwarzanym przez łożysko jest gonadotropina łożyskowa, która odpowiada
za utrzymanie ciąży poprzez wpływ na przetrwanie ciała żółtego i hamowanie procesów
immunologicznych odrzucania płodu. Wpływa również na rozwój i czynność komórek Leydiga w
jądrach płodu, zabezpieczając różnicowanie się narządów płciowych w kierunku męskim. Działa
pobudzająco na tarczycę płodową i korę nadnerczy. Kolejnym ważnym hormonem produkowanym
przez łożysko jest prolaktyna łożyskowa. Stymuluje ona wytwarzanie czynników wzrostowych,
szczególnie somatomedyn.

Scharakteryzuj działanie hormonów płciowych w okresie pokwitania.
Męskie hormony płciowe pobudzają zarówno podział komórek, jak i wzrost oraz dojrzewanie
tkanek. W okresie pokwitania wywołują tzw. „skok pokwitaniowy” powodują rozrost kośćca, wzrost
ciała na długość, rozrost obręczy barkowej, a także rozrost tkanki mięśniowej. W końcowej fazie
dojrzewania przyśpieszają proces zarastania nasad kości długich. Żeńskie hormony płciowe
powodują w okresie pokwitania wzrost aktywności osteoblastycznej, czego wynikiem jest skok
pokwitaniowy w okresie dojrzewania. Estrogeny przyspieszają dojrzewanie kości i ułatwiają
zarastanie nasad kości długich z trzonami bardziej skutecznie niż androgeny, skutkiem tego kościec
kobiet jest zwykle krótszy niż mężczyzn. U dziewcząt po wystąpieniu menarche stężenie hormonów
płciowych i gonadotroin zmienia się cyklicznie. U kobiet po klimakterium następuje obniżenie
syntezy estrogenów, co powoduje zaburzenia równowagi między estrogenami a androgenami w ich
organizmach. Również u mężczyzn w starszym wieku zmienia się proporcja miedzy wydzielanymi
androgenami i estrogenami. Na skutek dominacji estrogenów spotyka się u nich przerost prostaty i
ginekomastię starczą.

Omów ważniejsze mechanizmy obronne (odpornościowe) organizmu ludzkiego.

Mechanizmy obronne człowieka można podzielić na: odporność nieswoistą (skierowana przeciwko
wszystkim rodzajom antygenów, zapobiega namnażaniu się wirusów) i oporność swoistą
(skierowana przeciwko konkretnemu antygenowi). Dzielimy ją na:
- czynną (wytwarzana przez organizm), która dzieli się na: sztuczną (po sczepieniu) oraz naturalną
(po chorobie)
- bierną (otrzymana przez organizm), która dzieli się na: sztuczną (surowica) oraz naturalną (z
mlekiem matki).

Na czym polega upośledzenie sytemu odpornościowego człowieka w następstwie zakażenie
wirusem HIV?
Wyraża się przede wszystkim zmniejszeniem liczby limfocytów pomocniczych i jednocześnie
zmianą proporcji limfocytów pomocniczych do supresorowych.

Omów rozwój mechanizmów immunologicznych człowieka.

Rozwój narządów, komórek i mechanizmów stanowiących o kompetencji imnunologicznej dziecka
datuje się już od 2 msc życia płodowego i jest sterowany genetycznie. Nieswoiste mechanizmy
obrony ulegają doskonaleniu od urodzeniu dziecka. Skóra niemowlęcia jest znacznie cieńsza niż
skóra człowieka dorosłego. Znaczny rozwój funkcji gruczołów potowych i łojowych obserwuje się
dopiero w okresie pokwitania. Słabo rozwinięty u niemowląt aparat rzęskowy oskrzeli i odruch
kaszlowy utrudniają usuwanie drobnoustrojów z dróg oddechowych. Niższa kwasota soku
żołądkowego, mniejsza aktywność enzymów trawiennych oraz słabo rozwinięta flora bakteryjna
przewodu pokarmowego sprzyjają rozwojowi wielu bakterii w przewodzie pokarmowym.
Neutrofile wykazują aktywność fagocytarną już po porodzie, jednak w okresie noworodkowym i
niemowlęcym nie są jeszcze w pełni sprawne makrofagi. Wraz z wiekiem zmniejsza się w
organizmie człowieka średnia liczba leukocytów w mm

3

krwi. W wieku 3 msc wynosi ona średnio

12000, w okresie 6 msc- 6 lat 10000, w wieku 7-12 lat - 8000, a u dorosłych średnio 7500, przy
czym zakres normy wynosi 5000-10000 mm

3

.

V. Wyjaśnij, dlaczego rozwój osobniczy człowieka dzielimy na różne okresy i etapy.
W rozwoju osobniczym człowieka obserwujemy pewną etapowość, wynika stąd, że rozwój
poszczególnych struktur tkankowych, rozwój funkcji oraz stopień ich wzajemnych powiązań nie jest
taki sam, ani nie przebiega w takim samym tempie przez cały czas trwania życia. Pewne struktury
czy funkcje są inne w poszczególnych okresach rozwoju niektóre z nich nasilają lub zmniejszają
intensywność działania. Te różnice zachodzące w poszczególnych okresach są podstawą do podziału
życia ludzkiego na okresy i etapy, czyli periodyzacji rozwoju osobniczego człowieka. W różnych
naukach o człowieku stosowane są różne podziały. W psychologii i pedagogice główne kryteria
podziałów ontogenezy opierają się na rozwoju psychiki, motoryki i rozwoju psychospołecznym.
Nauki o kulturze fizycznej opierają się na kryteriach rozwoju sprawności motorycznej. Różne działy
medycyny opierają swe podziały na przemianach zjawisk odpornościowych i fizjologicznych,
dążące do ustalenia stanów prawidłowych i patologicznych dla poszczególnych okresów rozwoju.

2. Przedstaw znane ci kryteria podziału ontogenezy na okresy i etapy+ 3. Podaj przykłady
podziału ontogenezy na rożne okresy.
Ontogeneza z punktu dojrzałości biologicznej:
1. Okres prenatalny
- okres zarodkowy (embrionalny)
- okres płodowy
2. Okres postnatalny
- okres noworodkowy
- okres niemowlęcy
- okres młodszego dzieciństwa

* poniemowlęcy
* przedszkolny

- okres starszego dzieciństwa
- okres młodzieńczy
- okres wieku dorosłego
- okres wieku dojrzałego

W. Jasińki:
- Okres płodowy: 10 msc księżycowych
- Okres noworodka: ok. 15 dni
- Okres niemowlęcy: do końca 1 rż
- Okres wczesnego dzieciństwa: do 4 rż
- Okres przedszkolny: do 7 rż
- Okres szkolny: do 14 rż
- Okres dojrzewania płciowego: do 17 rż
- Okres młodzieńczy: do 20 rż

Podaj charakterystykę rozwoju prenatalnego człowieka.
Około 7-8 dnia po zapłodnieniu następuje inplantacja, czyli zagnieżdżenie się zarodka w macicy. Z
chwilą uzyskania kontaktu z tkankami matki rozpoczyna się faza rozwoju zarodkowego trwająca 7
tygodni. W 2 i 3 tygodniu ciąży ma miejsce różnicowanie się listków zarodkowych, w 3 tygodniu
wytwarza się pierwotne rurkowate serce, które jeszcze nie bije. Czas tworzenia się poszczególnych
układów i narządów:
- 4 t- pojawiają się zawiązki kończyn, tworzy się łożysko, serce zaczyna bić. Powstają 3 pierwotne
pęcherzyki mózgowe, na głowie widoczne są płytki oczne i uszne. Tworzy się śródnercze.
- 5 t- głowa powiększa się, zawiązuje się twarz. Na zawiązkach kończyn widoczne są dłonie i stopy.
Powstaje 5 pęcherzyków mózgowych, pojawia się tkanka chrzęstna szkieletu i tkanka mięśniowa.
Tworzą się płaty płuc. Widoczne są zawiązki gruczołów płciowych i zewnętrznych narządów
płciowych. Widoczny jest cienki ogon, który jednak nie rośnie tak szybko, jak reszta ciała i pod
koniec drugiego miesiąca ciąży staje się niewidoczny.
6 t- głowa staje się największą częścią ciała, widoczne są palce dłoni i stóp. Serce w pełni
wykształcone. Rozpoczyna się kostnienie płaskich kości czaszki.
8 t- jest w położnictwie uznawany za koniec rozwoju zarodkowego; dalej rozwijający się zarodek
nazywany jest już płodem. Głowa stanowi połowę ciała, pojawiają się rysy twarzy, gałki oczne
przesuwają się z boków ku przodowi. Następuje zanik kręgów ogonowych. Palce dłoni i stóp
oddzielone od siebie. Silny rozwój pęcherzyków przodomózgowia. Następuje zróżnicowanie jąder i
jajników, pierwsze ruchy mięśni szkieletowych. Zarodek ma długość ok. 30 mm.
12 t- wzrost płodu na długość, występuje lanugo - owłosienie płodowe, pojawiają się paznokcie.
Zaczynają działać nerki ostateczne, zewnętrzne narządy płciowe zróżnicowane zgodnie z płcią.
Występują ruchy połykania płynu owodniowego, powstają płuca.
16 t- dalszy wzrost długości ciała, głowa nadal duża, wyraźnie uformowany móżdżek. Pojawiają się
szpary stawowe. Zanika śródnercze, rozpoczyna się czynność szpiku kostnego.
20 t- wzrost włosów na głowie. Ruchy płodu wyczuwalne przez matkę, wysłuchiwalne uderzenia
serca.
24 t- otwarcie szpary powiekowej, pojawienie się brwi, rzęs, pęcherzyków płucnych. Rozpoczęcie
mielinizacji mózgowia. Silne ruchy płodu, w tkance podskórnej zaczyna odkładać się tłuszcz.
- 36 t- płód staje się okrągły w zarysach. Pojawienie się rysunku zwojów mózgowych. Silne ruchy
płodu.
- 40 t- płód w pełni rozwinięty. Kości czaszki silnie uwapnione, u chłopców obydwa jądra w worku
mosznowym.
Łożysko umożliwia przekazywanie z krwi matki składników odżywczych, tlenu, wody, hormonów i
przeciwciał, płód zaś tą drogą pozbywa się dwutlenku węgla, azotowych produktów przemiany
materii. Pod koniec ciąży łożysko waży ok. 500 g, ma ok. 3 cm grubości, a jego średnica osiąga
15-20 cm.

Na czym polega ocena stanu biologicznego noworodka?
Najczęściej stosuje się 10-punktową skalę Apgar, według której sprawdza się 5 podstawowych
funkcji życiowych noworodka: czynność serca, oddychanie, napięcie mięśni, reakcję na bodźce oraz
barwę skóry. Oprócz układów i narządów musi dobrze funkcjonować aparat regulacji cieplnej, gdyż
opuszczając organizm matki dziecko przechodzi ze stałej i wysokiej temperatury 37°C do znacznie
niższej i zmiennej temperatury otoczenia.

Scharakteryzuj stan rozwoju dziecka w okresie niemowlęctwa.
Trwa od zakończenia okresu noworodka (ok. 4 tyg. życia) do około pierwszego roku życia
(przyjęcia spionizowanej postawy ciała). Okres ten cechuje duże tempo rozwoju i wysoki poziom
przemiany materii. Na każdy kilogram masy ciała niemowlę potrzebuje dziennie trzy razy więcej
pokarmu niż człowiek dorosły. Około 4-5 miesiąca życia dziecko podwaja, a około 11-12 miesiąca
potraja swoją masę urodzeniową. W pierwszym półroczu ma miejsce bardzo szybki rozwój tkanki
tłuszczowej. Przyrost długości ciała w pierwszym roku życia wynosi średnio 25 cm. Do 3-4 miesiąca
życia dziecko jest odporne na choroby zakaźne dzięki obecności w jego organizmie przeciwciał
nabytych od matki w trakcie okresu płodowego. W okresie niemowlęcym rozpoczyna się pierwsza
dentycja- wyrzynanie się zębów mlecznych. Czas ich wyrzynania się obejmuje okres od około 5- 30
msc życia. W 3 msc życia zarasta małe ciemiączko. Między 9 a 16 msc następuje zarastanie dużego
ciemiączka. W pierwszym roku życia mówimy o rozwoju psychomotorycznym. Początkowo
niemowlę reaguje na każdy bodziec zewnętrzny uogólnionym skurczem mięśni niemal całego ciała.
Stopniowo ruchy stają się coraz bardziej zróżnicowane i celowe. Mówimy wówczas o etapie
powstawania czynności sensomotorycznych. Ruchy stają się świadome i zamierzone około 5-7
miesiąca po urodzeniu, gdy podkorowa koordynacja ruchów przechodzi w korową dojrzewanie
funkcji aparatu ruchowego, kostno-stawowego i mięśniowo-nerwowego odbywa się w kierunku od
głowy, poprzez kończyny górne, do dolnych. 1-3 msc dziecko zaczyna unosić głowę leżąc na
brzuchu. 4-5 msc potrafi zrobić obrót wokół własnej osi . 5-7 msc zaczyna siadać. ok. 9 miesiąca
raczkuje opierając się na rękach i kolanach. 10-12 msc wstaje. 12 msc zaczyna chodzić. Siadanie
(ok. 6 msc) przyczynia się do kształtowania rozległej kifozy piersiowej. Wraz z przyjęciem stojącej
postawy ciała (10-12 msc) następuje wysunięcie ku przodowi talerzy biodrowych przy
równoczesnym cofnięciu klatki piersiowej ku tyłowi. Powoduje to powstanie lordozy lędźwiowej.
Wielofazowy sen pod koniec l rż staje się 2-3 fazowy, z wydłużającym się okresem snu nocnego. Na
koniec okresu niemowlęcego przypada początek rozwoju mowy. Są to pierwsze pojedyncze słowa.

Omów najważniejsze odruchy bezwarunkowe noworodka.
Pierwsza grupa to odruchy podtrzymujące podstawowe funkcje życiowe. To odruchy: oddychania,
ssania, połykania, krzyku, kichania, czkawki, zwężenia źrenicy itp. Druga grupa to odruchy dające
początek powstawaniu odruchów warunkowych i będące podstawą dla dalszych etapów rozwoju
motorycznego. Są to: zaciskanie dłoni pod wpływem podrażnienia jej, odruch naprzemiennego
stawiania nóg przy dotykaniu stopami płaszczyzny; odruch pełzania - wykonywanie w pozycji
leżącej naprzemiennych ruchów przypominających pełzanie. Trzecia grupa to odruchy stanowiące
ewolucyjną pozostałość po przodkach, m.in. odruch pływania - noworodek zanurzony w wodzie
utrzymuje się na powierzchni i zachowuje zdolność oddychania. Odruch ten zanika po kilku
tygodniach życia od momentu urodzenia. Odruch Moro - w przypadku zadrażnienia błędnika
dziecko wykonuje ramionami najpierw ruch rozrzucenia na boki, a następnie przywiedzenia
(obejmowania), połączonego z odruchem zaciskania dłoni. Jest to odruch służący chwytaniu się
matki, zanika po 3-5 msc. Odruch Babińskiego - wyprost palucha i rozstawienie pozostałych palców
po podrażnieniu stopy.

Omów zmiany w rozwoju fizycznym i motorycznym zachodzące w okresie wczesnego
dzieciństwa.
Okres ten trwa od około l roku (od opanowania lokomocji dwunożnej) do 6-7 rż (do rozpoczęcia
wymiany zębów mlecznych na stałe). Cechuje go spadek tempa rozwoju fizycznego, przy czym
wyraźniej spada tempo przyrostu tkanki tłuszczowej i masy ciała. Zmieniają się proporcje ciała.

Przyrost wysokości w 2. rż wynosi około 10-12 cm, zaś masy ciała ok. 2,5 kg, w 3. rż- ok. 7 cm i 2
kg. W okresie tym trwa wyrzynanie się zębów mlecznych. W ciągu pierwszych trzech lat życia
następuje pewna stabilizacja wyprostowanej postawy ciała. 2 i 3 rż to czas doskonalenia nabytych
uprzednio umiejętności i dalszego szybkiego rozwoju motorycznego. Po etapie ruchów
sensomotorycznych pojawiają się tzw. ruchy manipulacyjne. Dzięki nim dziecko zaczyna poznawać
świat, nabywa pierwszych doświadczeń ruchowych, poznaje cechy różnych przedmiotów. Powstają
praksje- zdolność wykonywania złożonych ruchów celowych poprzez naśladownictwo lub metodę
prób i błędów. Stanowią one podstawę do stopniowego tworzenia coraz bardziej złożonych i
doskonałych nawyków ruchowych. Ok. 3 rż dziecko opanowuje umiejętność pokonywania
pierwszych przeszkód (wchodzenie i schodzenie ze schodów), początki biegu z fazą lotu, pierwsze
skoki. Do końca 3 rż dziecko opanowuje podstawowe czynności samoobsługowe, potrafi m.in. jeść,
rozebrać się, włożyć niektóre części ubrania, myć i wycierać ręce, załatwiać czynności fizjologiczne.
W wieku 5 lat opanowane poprzednio ruchy ulegają dalszemu doskonaleniu, pojawiają się nowe
umiejętności, dziecko zaczyna tworzyć nieznane wcześniej kombinacje ruchowe. Dla tego okresu
charakterystyczna jest potrzeba ("głód") ruchu. Poszczególne czynności charakteryzuje już właściwy
rytm, wysoka harmonia i płynność ruchu, dlatego okres około 5 rż nazywany jest "złotym okresem
motoryczności" lub "pierwszym apogeum motorycznym".
Okres kończy się pewnym niewielkim przyspieszeniem wzrastania w wieku 6-7 lat, nazywanym
skokiem szkolnym. Jest to tłumaczone przyczynami zewnętrznymi, stymulacją hormonalną. W
wieku 3-7 lat ma miejsce faza zahamowania (tzw. "cisza" hormonalna). Dopiero po 7 rż stopniowo
powraca aktywność hormonalna.

Przedstaw charakterystykę rozwoju w okresie starszego dzieciństwa.
Trwa od 7 rż (wymiany zębów mlecznych) do dojrzałości płciowej, tj. 12-15 lat u dziewcząt i 16-18
lat u chłopców. Wielkości rocznych przyrostów wysokości ciała systematycznie maleją aż do okresu
pokwitania. W okresie między 7 a 10 rż ma miejsce względna stabilizacja krzywizn kręgosłupa.
Następuje proces wymiany uzębienia mlecznego na stałe druga dentycja. Zęby wyrzynają się w dwu
fazach oddzielonych przerwą trwającą 2-2,7 lat.
Pomimo ograniczeń związanych z rozpoczęciem nauki w szkole rozwój motoryczny dziecka jest
nadal intensywny. Następuje doskonalenie małej motoryki, precyzyjnych ruchów rąk, nabywania
nowych umiejętności w pisaniu, rysowaniu, posługiwaniu się narzędziami. Około 9-10 rż rośnie
zdolność koncentracji. W połączeniu z dalszym dziecko osiąga stan określany jako "drugie apogeum
motoryczności" lub "etap dziecka doskonałego". Okres ten charakteryzuje niezwykła łatwość
uczenia się ruchów, nawet o skomplikowanej strukturze. Sprzyja to podejmowaniu w tyj okresie
aktywności sportowej.
Okres pokwitania charakteryzuje się intensywnym rozwojem aparatu rozrodczego ze zmianami w
budowie i czynnościach organizmu. W okresie dojrzewania można podzielić na trzy podokresy: I-
wczesny (8-13 lat), II- średni (13-16 lat), III- późny (16-21(23) lat).
Pierwszym objawem u dziewcząt jest rozwój gruczołów piersiowych (stadium pączka piersiowego),
który rozpoczyna się w wieku między 10 a 12 rż, zaś biorąc pod uwagę najwcześniej i najpóźniej
dojrzewające dziewczęta - między 9 a 13 rż. Początkowo następuje poszerzenie i uwypuklenie
otoczki brodawki sutkowej, w dalszych fazach rozrasta się tkanka tłuszczowa, a następnie tkanki
gruczołu mlecznego. Ostatni etap w rozwoju gruczołów piersiowych osiągany jest zwykle w wieku
14-17 lat. Początek rozwoju piersi u dziewcząt ma miejsce zazwyczaj pół roku przed pojawieniem
się owłosienia łonowego. Początkowo pojawiają się pojedyncze, jasne włosy, które stają się
ciemniejsze, grubsze i bardziej gęste. Pełny rozwój owłosienia trwa ok. 2 lata i dopiero pojawia się
owłosienie pachowe. Między 12 a 14 rż pojawia się pierwsza miesiączka- menarche. Granica
pojawienia się jej to się wiek 10-17 lat. Rozpoczęcie miesiączkowania jest jednym z etapów
dojrzewania. Pierwsze cykle menstruacyjne są zazwyczaj bezowulacyjne i dość nieregularne.
Przemiany pokwitaniowe u chłopców pojawiają się 1,5 do 2 lat później niż u dziewcząt. Pierwszym
objawem dojrzewania płciowego jest wzrost jąder i moszny. Ok. rok później: przyrost długości
prącia, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego i jamistej części cewki. Pierwsze wytryski
nasienia- polucje- pojawiają się zwykle dwa lata po rozpoczęciu dojrzewania. Po upływie 6 msc

pojawiają się plemniki, tylko niektóre wykazują ruchliwość. Pełną zdolność rozrodczą większość
chłopców osiąga po 24 msc od pierwszej polucji. Pojawienie się owłosienia łonowego wykazuje
jeszcze większą rozpiętość w czasie. Owłosienie pojawia się około 2 lata po rozpoczęciu wzrastania
owłosienia łonowego. Owłosieniu pachowemu towarzyszy zwykle pojawienie się włosów na innych
częściach ciała, tj. na kończynach, klatce piersiowej oraz na twarzy. W wieku 14-15 lat u około 30%
chłopców stwierdza się przejściowe powiększenie gruczołów piersiowych, czyli tzw. ginekomastię
okresu pokwitania. W około 2 lata po pierwszych objawach dojrzewania ma miejsce mutacja głosu.
To rozrost krtani i wydłużenie oraz pogrubienie strun głosowych. Proces ten trwa zazwyczaj cały
rok. Następuje zmiana tempa rozwoju - przyspieszenie wzrastania, zmianę proporcji, wymiarów i
składu tkankowego ciała. Mówimy wówczas o wystąpień skoku pokwitaniowego, czyli sekwencji
przyspieszonych przyrostów różnych części ciała.
W ciągu roku wysokość ciała zwiększa się o około 8-10 cm u dziewcząt i 10-12 cm u chłopców. Na
wzrost masy ciała u chłopców wpływa przede wszystkim rozwój masy mięśniowej, u dziewcząt
wzrost masy ciała następuje głównie za sprawą przyrostu tkanki tłuszczowej po wystąpieniu
menarche.
Występuje pobudliwość emocjonalna, chwiejność nastrojów i niezrównoważenie psychiczne. Jest to
głównie wynikiem działania hormonów płciowych na układ nerwowy. To okres kształtowania
potrzeb biologicznych i psychicznych.

Scharakteryzuj okres dorastania człowieka.
Okres ten zwany jest również okresem młodzieńczym. Trwa do osiągnięcia ostatecznej wysokości
ciała; podaje się też, że okres ten trwa od momentu uzyskania pełnej dojrzałości płciowej do
całkowitego ustania procesów kostnienia. W okresie tym kończy się proces różnicowania większości
tkanek, w tym tkanki kostnej, odpowiedzialnej za ustalenie ostatecznych wymiarów ciała, utrwala
się ukształtowanie budowy ciała charakterystycznej dla obu płci, a szczyt rozwoju osiąga większość
funkcji fizjologicznych i biochemicznych.
Wiek, w którym ustają przyrosty wysokości ciała jest silnie zróżnicowany i zależy od tempa
dojrzewania jednostki. Jako górną granicę ustania przyrostów wysokości ciała młodzieży miejskiej
przyjmuje się wiek 17-18 lat dla dziewcząt i 18-19 lat dla chłopców, dla młodzieży wiejskiej granice
te należy przesunąć o 1-2 lata później. Niekiedy pewne niewielkie zwiększanie się wysokości ciała
notowane jest do 27 rż.
W sferze rozwoju motorycznego okres młodzieńczy cechuje powrót do równowagi między
procesami pobudzenia i hamowania i ukształtowanie się motoryczności pełnej, zrównoważonej, z
dużym bogactwem ruchów i wysokim poziomem zdolności motorycznych. Bardzo wyraźnie
zaznacza się w tym okresie zróżnicowanie motoryczności w zależności od płci, trybu życia i
wykonywanego zawodu.
Wraz z zakończeniem okresu młodzieńczego kończy się okres przewagi procesów anabolicznych
nad katabolicznymi. Organizm wchodzi w fazę względnej równowagi metabolicznej.

VI. Wyjaśnij termin: homeostaza ontogenetyczna – homeoreza.
Homeostaza ontogenetyczna- homeoreza to zjawisko polegające na utrzymywaniu stanu równowagi
dynamicznej- w ramach normy reakcji osobnika – między czynnikami wewnętrznymi organizmu a
ciągle zmieniającymi się czynnikami środowiska zewnętrznego.

2. Podaj zasady samoregulacji procesu ontogenezy.
1) rozwój według programu zadanego przez materiał dziedziczny,
2) rozwój odpowiedni do określonego środowiska zewnętrznego, tj. w zależności od środowiska
zewnętrznego,
3) regulacja rozwoju ontogenetycznego poprzez korygowanie odchyleń i odtwarzanie normalnych
reakcji podczas zakłóceń.

3. Wyjaśnij różnice w stopniu homeorezy kobiet i mężczyzn.
Obie płcie różnią się stopniem homeorezy, mianowicie:

1) obserwuje się większą u kobiet niż u mężczyzn odporność na „wytrącenie w dół”;
2) większą u płci żeńskiej odporność na „wytrącenie wzwyż”.
Gorsza u płci męskiej niż u żeńskiej homeoreza polega na słabszej u mężczyzn odporność na
wytrącenie z indywidualnej, genetycznie zaprogramowanej trajektorii rozwojowej przez stresy
środowiskowe. Chodzi przy tym o odporność na „wytrącenie w dół”, i na „wytrącenie wzwyż”.

Dlaczego badanie rytmu rozwoju jest jednym z ważniejszych elementów procesu
rozrostu?
Badanie rytmu rozwoju jest jednym z ważniejszych elementów w procesie rozrostu, gdyż możemy
mieć taka sytuacje:
1. Dziecko o wysokości ciała większej niż przeciętna dla tego wieku wykazuje zbyt powolne tempo
rośnięcia. Mamy wiec poziom rozwoju wysoki, ale nieprawidłowe tempo przyrostów wysokości
ciała, niezgodne z przeciętnym tempem wzrastania w tym wieku, może doprowadzić w efekcie do
osiągnięcia przez to dziecko niskiego wzrostu ostatecznego.
2. Poziom rozwoju badanego dziecka jest opóźniony, lecz wykazuje on szybkie tempo rośnięcia i
rytm wzrastania nie jest typowy dla tego wieku. W efekcie dziecko może szybko wyrównać
niedobór wzrostu, jeżeli dłużej znajdzie się w korzystnych warunkach środowiskowych
utrzymujących takie tempo rośnięcia, jak aktualnie jest obserwowane.

Wyjaśnij różne pojęcia płci wynikające z rożnych kryteriów jej wyznaczania.
1. Płeć chromosomalna jest określana rodzajem chromosomów płciowych, które zostały przekazane
przez parę rodzicielska. Męskość czy żeńskość osobnika jest ustalona genetycznie.
2. Płeć chromatynowa określa ją obecność ciałek Barra w jądrach komórek kobiet lub ich brak u
mężczyzn. Płeć chromosomalna i chromatynowa stanowią o płci genetycznej.
3. Płeć gonadalna wyznaczana jest przez formowanie się typu gonady- jąder u mężczyzn i jajników
u kobiet. Płeć gonadalna powstaje w początkach 7 tyg. życia wewnątrz łonowego.
4. Płeć hormonalna- jest uwarunkowana jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych
determinujących rozwój cech płciowych.
5. Płeć somatyczna jest określana rozwojem wewnętrznych narządów płciowych, na podstawie
rozwoju gonad i dróg wyprowadzających oraz zewnętrznych narządów płciowych, przez obecność
prącia, jąder i moszny u mężczyzn, a sromu u kobiet. Płeć somatyczna określać można od początku
3 msc życia wewnątrzmacicznego. Ponadto wszystkie cechy budowy ciała tworzą pojęcie płci
somatycznej.
6. Płeć metrykalna jest ustalona przy urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów
płciowych. Przerost łechtaczki imitującej obecność prącia i inne zaburzenia rozwojowe mogą
prowadzić do mylnych określeń. Dlatego prawo powinno przyjąć trzy kryteria stosowane przez
lekarzy, tzn. sprawdzenie płci chromosomowej, gonadalnej i fenotypowej i jeżeli wszystkie testy
dają zgodny wynik- na ich podstawie należy określić pleć dla celów małżeństwa, nie biorąc pod
uwagę żadnych interwencji chirurgicznych.
7. Płeć psychiczna jest związana z poczuciem przynależności do określonej płci. Płeć psychiczna nie
jest cecha dziedziczną, lecz nabyta we wczesnym okresie życia. Orientacja psychoseksualna
wykształca się do 2 rż. Dziecko nabiera przekonania o swojej przynależności do określonej płci
dzięki stałym oddziaływaniom otaczających je osób.

Wyjaśnij pojęcie dymorfizmu płciowego i podaj przykłady różnic dymorficznych w cechach
somatycznych.
Dymorfizm- określa się tym terminem dwupostaciowość organizmów przejawiającą się
zróżnicowaniem zarówno morfologicznym i fizjologicznym, jak i psychicznym kobiet i mężczyzn.
Dymorfizm płciowy określa wiec dwukierunkowe przeobrażenia cech człowieka, w zależności od
płci. Bardzo wyraźne są różnice płciowe szkieletu, gdyż szkielet kobiet jest mniejszy, delikatniejszy
i lżejszy. Warstwa korowa kości długich jest cieńsza, a nasady są mniejsze. Czaszki kobiet są
bardziej podobne do dziecięcych. Miednica kobiet jest krótsza, szersza, z bardziej na boki
rozstawionymi talerzami, wschód miednicy jest wydłużony w kierunku poprzecznym, podczas gdy u

mężczyzn jest on owalem wydłużonym w osi strzałkowej. Przeciętnie większy jest zakres ruchów w
stawach u kobiet niż u mężczyzn. Zewnętrznie widoczne są też odmienności typu owłosienia ciała, a
więc brak zarostu twarzy kobiet, forma trójkątna owłosienia wzgórka łonowego, wyższy zarost
karku. U kobiet punkt ciężkości ciała jest położony niżej, kończyny są krótsze w stosunku do
tułowia. Tkanka tłuszczowa u mężczyzn gromadzi się głównie wokół obręczy barkowej, natomiast u
kobiet- biodrowej. Skóra kobiet jest cieńsza i bledsza, włosy i oczy są nieco bardziej pigmentowane.
Organy wewnętrzne- tarczyca i śledziona- większe są u kobiet, natomiast mniejsza jest u nich niż u
mężczyzn krtań. Kobiety cechuje nieco większa odporność biologiczna niż mężczyzn, stąd dłuższe
są u nich przeciętne dożywania, mniejsza jest zapadłość na choroby, mniejsza śmiertelność
noworodków.

Podaj możliwości oceny dymorfizmu płciowego cech somatycznych.
Dymorfizm płciowy cech somatycznych można ukazać poprzez różnice miedzy średnimi cech w
kolejnych grupach wieku. Z licznych badań wynika, że wyraźniejszy jest dymorfizm płciowy we
wskaźnikach mówiących o proporcjach ciała aniżeli w pojedynczych cechach morfologicznych.
Jeżeli wskaźniki bardzo dobrze rozdzielają budowę męska od żeńskiej, to określa się je jako tzw.
wskaźniki dymorfizmu. Nie mniej jednak stosuje się taki wzór:
WD = x ♂ - x ♀ / s ♂
Gdzie:
WD – wskaźnik dymorfizmu płciowego,
x ♂ - średnia arytmetyczna wartości cechy chłopców,
x ♀ - średnia arytmetyczna wartości cechy dziewcząt,
s ♂ - odchylenie standardowe cechy chłopców.
Wartości dodatnie wskaźnika są dowodem przewagi wielkości danej cechy u chłopców, która jest
tym większa, im wyższa jest wartość wskaźnika. Ujemne wartości wskaźnika dymorfizmu
płciowego mówią o przewadze tej cechy u dziewcząt. Tak wiec wartość bezwzględna wskaźnika
określa stopień zróżnicowania, który jest tym większy, im większa jest jego wartość.

Co rozumiesz przez pojęcie tendencja przemian (trend sekularny)?
Tendencja przemian, zmienność czasowa lub trend sekularny- zjawisko przyspieszonego rozwoju
biologicznego człowieka, osiąganie wyższych wartości ostatecznych wymiarów ciała pomiędzy
kolejnymi pokoleniami ludzi zamieszkujących dany teren. Zmiany te powodują międzypokoleniową
zmienność fenotypowych właściwości cech morfofunkcjonalnych zachodzących pod wpływem
rozwoju cywilizacji.

Omów elementy składowe tendencji przemian. Podaj przykłady.
Elementy składowe tendencji przemian:
1) akceleracja, czyli przyspieszenie rozwoju i dojrzewania biologicznego: obniżenie wytrzymałości,
nieco silniej przejawia się u chłopców, a także dotyczy bardziej wysokości ciała niż jego masy.
Podkreśla się też zmianę innych proporcji, np. wydłużenie kończyn i brak zmian w długości tułowia.
Obserwuje się również tendencję do wcześniejszego wyrzynania zębów mlecznych i stałych.
Wcześniejsza jest inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy, wcześniej maja miejsce zmiany
gospodarki hormonalnej związanej z dojrzewaniem.
2) Zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych;
3) retardacja procesów inwolucyjnych, czyli opóźnienie procesów starzenia. Szacuje się, że
menopauza u kobiet w starożytności miała miejsce w wieku około 40 lat, w okresie nowożytnym w
około 45 roku życia, w połowie naszego stulecia w populacjach Europy, przesunęła się do około 49
lat, a w latach 70-tych do granicy 55 lat

Scharakteryzuj skutki tendencji przemian.
- występuje zwiększenie rozbieżności, zwłaszcza w okresie około pokwitaniowym między wiekiem
kalendarzowym i rozwojowym. W konsekwencji wiek kalendarzowy stał się słabym miernikiem
rozwoju, bowiem zwiększył się zakres zmienności między osobniczej cech, co utrudnia określenie

normalności rozwoju;
- przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyspieszenie
dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega raczej retardacji. Prowadzi to
do różnych trudności wychowawczych;
- w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju, zwłaszcza chłopców, na wpływ czynników
środowiskowych, które nie zawsze korzystnie się zmieniają;
- następuje dezintegracja morfologiczno – funkcjonalna spowodowana m. in. Zaburzeniami
proporcji miedzy wymiarami serca i naczyń oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż np. mięśnie
zmniejszają się, a tkanka tłuszczowa zwiększa się.

Omów główne przyczyny tendencji przemian (trendów sekularnych).
Główna rolę odgrywają tu zmiany fenotypowe o charakterze adaptabilnym, chociaż podkreśla się
również wpływ czynników genetycznych i paragenetycznych. W wielu pracach na ten temat trend
sekularny jest rozumiany jako ciąg zmian fenotypowych zachodzących stopniowo z pokolenia na
pokolenie i postępujących w stałym kierunku pomimo możliwych krótkotrwałych fluktuacji. Trendy
sekularne były i są głównie rezultatem awansu cywilizacyjnego społeczeństw, przede wszystkim
poprawy poziomu odżywiania i malejącego obciążenia chorobami wieku dziecięcego.

VII. Wyjaśnij szerzej definicję zdrowia sformułowaną przez ŚOZ.
Zdrowie jest:
- wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania
satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;
- zasobem dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe
społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią
jakość życia.
- środkiem do osiągania lepszej jakości życia.
Zdrowym wg G. Sigerist może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym
i psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie
realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może dostosować się do zmian w otoczeniu, jeśli
one nie wykraczają poza granice w normy, i wnosi swój wkład w pomyślność społeczeństwa,
odpowiednio do swoich możliwości i zdolności. Dlatego zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest
coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na
człowieka. Zdrowie wg ŚOZ to całkowity, fizyczny, umysłowy i społeczny dobrostan, a nie jedynie
brak choroby lub niedołęstwa. Zdrowie to stopień przystosowania się biologicznego, psychicznego i
społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach.

Jak rozumiesz chorobę i jej związki ze zdrowiem?
Choroba- stan organizmu lub jakiejś jego części, czy narządu, który charakteryzuje się zakłóceniem
ich normalnej czynności – jest zwykle odnoszona jedynie do ściśle ustalonych stanów
patologicznych, które dają się rozpoznać klinicznie. Analiza obserwacji klinicznych świadczy jednak
o tym, że główną trudnością, która znacznie komplikuje diagnostykę zdrowia, jest obecność u
większości ludzi zachorowań lub stanów patologicznych. Stąd też z punktu widzenia cybernetyki
choroba jest zakłóceniem skomplikowanego systemu regulacji.
Zdrowie współistnieje z chorobą, tzn. u każdego człowieka, dopóki on żyje, mimo zachorowań,
zawsze jest jakiś potencjał zdrowia. Jednoznacznego wzajemnego związku nie ma.

Podaj różne płaszczyzny zdrowia i wyjaśnij ich znaczenie.
Konstytucja wyróżnia trzy płaszczyzny zdrowia:
1) Zdrowie fizyczne, czyli somatyczne, a więc to, które odnosi się do organizmu. Stanowi ono tło
dla licznych i dobrze nam znanych chorób ciała, ale nie tylko bierne tło, bo umiemy też świadomie
potęgować pewne jego elementy poprzez ćwiczenia i hartowanie. Dzięki temu zdrowie fizyczne
zawdzięczamy nie tylko naturze, lecz także pracy nad własnym ciałem.
2) Zdrowie psychiczne. Dotyczy zgody z samym sobą, a jego miarą ma być stopień integracji

osobowości.
3) Zdrowie społeczne, które dotyczy relacji między jednostką i społecznością, a jego miarą jest
stopień syntomii, czyli społecznego współbrzmienia. Zdrowym społecznie miałby być osobnik,
który dobrze się czuje w różnorakich rolach społecznych i w grupie społecznej, a przy tym osiąga
wzajemność: innym też jest z nim dobrze

Jak rozumiesz subiektywność zdrowia?
Zdrowie może być określane obiektywnie, jak i subiektywnie. Zdrowie jest najczęściej rozumiane
jako stan braku zakłóceń w funkcjach biologicznych organizmu. Organizm cechuje się w stanie
zdrowia normalnością podstawowych funkcji. W podejściu tym przyjmuje się, że zdrowie człowieka
podlega obiektywnym zasadom regulacji i jest zdeterminowane wyposażeniem genetycznym,
wrodzoną strukturą organizmu. Zdrowie zależy od odporności biologicznej, a do załamania zdrowia
dochodzi wówczas, gdy organizm nie jest w stanie przeciwstawić się szkodliwym wpływom. W
sytuacji załamania zdrowia jedynie skuteczna jest profesjonalna opieka lekarska. Lekarz przywraca
zdrowi stosując specjalistyczne metody leczenia. Zachowanie zdrowia polega na stosowaniu zasad
higieny i nie zależy od jego cech psychicznych i zachowań.

Opisz holistyczno-funkcjonalny model zdrowia.
W modelu holistyczno-funkcjonalnym zdrowie wyraża się we wzajemnej relacji, jaka zachodzi
pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem i jest procesem dynamicznej równowagi. O poziomie
zdrowia człowieka współdecydują stresory i zasoby odpornościowe tkwiące w człowieku, w jego
cechach biologicznych, psychicznych i społecznych oraz w środowisku naturalnym i
społeczno-kulturalnym. Szczególne miejsce przypada świadomej aktywności człowieka, który ma
poczucie wpływu na swój stan zdrowia, czuje się odpowiedzialny za swój poziom zdrowia, aktywnie
ochrania je, a jako pacjent współpracuje odpowiedzialnie w procesie leczenia.
W modelu wyraźnie podkreśla się, że zdrowie nie jest stanem statycznym i we wszystkich okresach
życia należy:
a) chronić je- czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka),
b) doskonalić je- pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia),
c) przywracać je- gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja).

Podaj definicję ekologii człowieka i podstawowe warunki zdrowego środowiska.
Ekologia człowieka jest między dyscyplinarną dziedziną wiedzy o wzajemnych związkach między
człowiekiem (jako jednostką i jako populacją oraz społecznością) i jego środowiskiem (naturalnym i
sztucznym). Celem ekologii człowieka jest zrozumienie, jak środowisko naturalne oraz
przekształcane przez człowieka w sposób bezpośredni i pośredni oraz jako skutek uboczny- zmienia
człowieka zarówno jako jednostkę, jak i grupę biologiczną i społeczną. Treścią badań ekologii
człowieka jest poznanie czynników i mechanizmów tych zmian.
Środowisko jest zdrowe, gdy:
d) stwarza możliwości zaspokojenia potrzeb indywidualnych, grupowych i kulturowych,
e) środowisko jest poznawalne, jednostki w systemach można od siebie odróżnić, ogarnąć
poznawczo i ocenić,
f) dynamika zmian w środowisku jest dostosowana do możliwości adaptacyjnych człowieka w
różnych okresach jego życia,
g) jednostki środowiska są wystarczająco plastyczne i zmienne na tyle, na ile jest to konieczne.

Wyjaśnij szerzej czynniki warunkujące zdrowie.
1. Czynniki biologiczne – determinanty genetyczne i paragenetyczne decydujące o właściwościach
biologicznych biotypu – cechy anatomiczne, fizjologiczne, biochemiczne, immunologiczne,
2. Środowisko fizyczne – charakterystyka środowiska biogeograficznego, siedliska, środowiska
pracy, miejsca zamieszkania,
3. Środowisko psychospołeczne – status społeczny, ekonomiczny, polityczny, środowisko rodzinne,
szkolne, zawodowe, społeczne zaangażowanie,

4. Zachowania jednostkowe – tryb życia, aktywność fizyczna, dieta, sposób spędzania czasu
wolnego, stosowanie używek itp.
Fundamentalnymi warunkami zapewniającymi zdrowie są: spokój, stabilny system ekonomiczny,
odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo
ekologiczne, a także mieszkania, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna.
Wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka wyróżnia się cztery grupy:
h) styl życia – jego udział jest największy i jednocześnie jego zmiana leży w zasięgu możliwości
każdego człowieka,
i) środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy
j) czynniki genetyczne
k) służba zdrowia, która może rozwiązać 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa.

Jak rozumiesz promocje zdrowia- omów ten proces
Promocję zdrowia określa się jako sztukę interwencji w systemy społeczne i zachęcania ich, aby
rozwijały się w kierunku zdrowych środowisk.

Omów bezpośrednie mierniki zdrowia.
a) bezpośrednie mierniki negatywne, tj.:
-wskaźniki zachorowalności,
-wskaźniki chorobowości,
-wskaźniki absencji chorobowej,
-wskaźniki inwalidztwa.
b) bezpośrednie mierniki pozytywne uzyskiwane są na podstawie badań profilaktycznych populacji,
dotyczące rozwoju fizycznego, wydolności i sprawności motorycznej dzieci i młodzieży. Niski
poziom sprawności i wydolności fizycznej może oznaczać zwiększenie ryzyka różnych chorób
zarówno u dzieci, jak i dorosłych.
Pozytywne mierniki zdrowia można tworzyć w oparciu o bardzo różnorodne kryteria stosowane w
antropologii. Są one jednak różne dla osób w różnym wieku. W momencie urodzenia
najważniejszym miernikiem jest masa urodzeniowa oraz tzw. skala Apgar oceniająca stan tętna,
oddechu, napięcia mięśni kończyn, pobudliwość i barwę skóry. Natomiast w wieku dojrzałym
pozytywne mierzenia zdrowia jest trudne ze względu na małe zmiany morfologiczne i fizjologiczne,
które zachodzą w tym wieku. Można barć pod uwagę takie mierniki jak: sprawność fizyczną,
wydolność fizyczną, wskaźniki fizjologiczne (np. spirometryczne), wskaźniki biochemiczne (np.
poziom hemoglobiny) oraz funkcjonowanie społeczne i samopoczucie psychiczne.

Przedstaw główne zagrożenia zdrowia związane z wadliwym stylem życia.
Styl życia i zachowania zdrowotne determinują w największym stopniu stan zdrowia ludności. Do
zachorowań zagrażających zdrowiu należą przede wszystkim:
* mała aktywność fizyczna ogółu ludności.
* nieprawidłowości w sposobie żywienia, w tym:
* nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, spożycia tłuszczów oraz soli kuchennej
* niedobór spożycia mleka i napojów mlecznych, warzyw i owoców, ciemnego pieczywa
* zbyt mała liczba posiłków i ich nieregularność
* zbyt mała liczba niemowląt karmionych wyłącznie piersią w pierwszych 6 miesiącach życia
* palenie tytoniu
* nadmierne spożycie alkoholu, zwłaszcza napojów wysokoprocentowych
* używanie substancji psychoaktywnych (innych niż alkohol i nikotyna)

Opisz główne zagrożenia zdrowia związane ze środowiskiem społecznym
Środowisko społeczne, relacje i sposoby komunikowania się ludzi w rodzinie, miejscu nauki i pracy,
w społeczności lokalnej oraz czynniki ekonomiczne wpływają w istotny sposób na kondycje
psychofizyczną i stan zdrowia ludności. Istotną rolę odgrywają takie zagrożenia jak:
a) narastające ograniczenie dostępu do podstawowych zasobów, niezbędnych dla utrzymania i

pomnażania zdrowia, takich jak pożywienie, mieszkanie, ubranie i praca,
b) uzależnienie znacznej części społeczeństwa (obecnie ok.8%0 od pomocy społecznej, przy
jednoczesnym wycofaniu się państwa z różnych form świadczeń społecznych, m.in. w sferze
ochrony zdrowia,
c) niekorzystna sytuacja w dziedzinie edukacji, nauki i kultury, w tym:
• zmniejszające się nakłady budżetowe,
• niski poziom wykształcenia ludności,
• zmniejszający się odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, zwłaszcza na wsi,
d) nasilające się patologie życia społecznego, prowadzące m.in. do spadku poczucia bezpieczeństwa
osobistego, takie jak: osłabienie więzi rodzinnych, wzrost przestępczości, pojawienie się nieznanego
dotąd zjawiska terroryzmu kryminalnego, wzrost problemów zdrowotnych i społecznych,
związanych z nadużywaniem alkoholu i przyjmowaniem substancji psychotropowych,
e) narastanie występowania zjawiska określanego jako „syndrom opuszczonych rąk”, polegającego
na przekonaniu, „ze nic się już nie może zmienić, chyba że na gorsze”.

VII. Omów zaburzenia wzrastania związane z nieprawidłowym wydzielaniem hormonu
wzrostu.
Karłowatość przysadkową cechuje niedobór hormonu wzrostu. Już między 1 a 3 rokiem życia tempo
wzrastania ulega zwolnieniu. Niedobór wzrostu z wiekiem staje się coraz bardziej widoczny i w
wieku szkolnym wynosi ok. 16-30cm. W przypadku karłowatości przysadkowej stwierdza się
znaczne opóźnienie wieku kostnego, radiogramy czaszki ujawniają wyraźną dysproporcję między
prawidłowymi w stosunku do wieku rozmiarami części twarzowej, które są zatrzymane na poziomie
dzieci 2-5-letnich. Dojrzewanie płciowe występuje późno i przebiega powoli. Przez podanie
hormonu wzrostu można uzyskać przyrost wysokości ciała od kilkunastu do 30fcm.
Gigantyzm jest chorobą cechująca się nadmiernym wzrostem (powyżej 200 cm u mężczyzn i 190 cm
u kobiet). Gigantyzm przysadkowy rozpoczyna się w dzieciństwie lub młodości, kiedy nie doszło
jeszcze do zrostu nasad kości z trzonami. Nadmiernie szybki skok wzrostu zachodzi zwykle między
10 a 12 rokiem życia. Poziom pomimo okazałego wzrostu i silnego rozwoju mięśni osoby takie są
słabe, łatwo się męczą i są mało sprawne fizycznie.
Akromegalią nazywamy chorobę zależną od nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu u osób
dorosłych. W następstwie nadmiaru hormonu wzrostu dochodzi do postępującego rozrostu chrząstek
(żebrowych, stawowych, nosa, uszu, krtani), przerostu mięśni, pogrubienia kości, powiększenia
narządów miąższowych (serca, nerek, wątroby). Twarz jest charakterystycznie zmieniona, rysy
pogrubiałe, wydłużona żuchwa, powiększone dłonie i stopy. Cechy fizyczne akromegalii mogą
jednak także wystąpić u dzieci przed ukończeniem wzrastania, jeśli nadmiar hormonu wzrostu jest
duży i trwa dostatecznie długo.

Przedstaw najczęściej występujące zaburzenia funkcjonowania tarczycy.
Niedoczynność tarczycy wynika z różnych przyczyn. Może być wrodzona, związana z
niedorozwojem lub całkowitym brakiem tarczycy, wrodzonymi błędami syntezy hormonów tarczycy
lub podwzgórzowo- przysadkową niedoczynności tarczycy (niedobór lub brak TSH). Niedoczynność
nabyta może być skutkiem np. autoimmunizacyjnych chorób tarczycy, endemicznego niedoboru
jodu. Konsekwencją niedoboru hormonów tarczycy u niemowląt jest znacznie opóźnienie rozwoju i
dojrzewania zarówno somatycznego, jak i psychicznego. W późniejszym wieku występuje
opóźnione ząbkowanie, obniżone tempo wzrastania i pokwitania, spadek intensywności przemiany
materii, spowolnienie, senność, zmniejszenie aktywności intelektualnej, powiększenie tarczycy i
wole.
Choroba Gravesa-Basedowa zwana, też młodzieńczą nadczynnością tarczycy, charakteryzuje się
przyspieszeniem procesów metabolicznych we wszystkich tkankach. Jest to wynikiem nadprodukcji
hormonów tarczycy, najczęściej na skutek autoimmunizacji tarczycy. U niemowląt i małych dzieci
zdarza się to bardzo rzadko, częściej w wieku przedszkolnym i szkolnym a największa liczba
przypadków dotyczy okresu dojrzewania. Choroba ta występuje 3-5 razy częściej u płci żeńskiej niż
męskiej; jest uwarunkowana genetycznie, ale czynnikiem przyspieszającym jej rozwój może być

silny stres emocjonalny. Może on być przyczyną spadku odporności na inwazję wirusów i bakterii
lub ograniczają kontroli immunologicznej, wskutek czego dochodzi do reakcji limfocytów T z
antygenem w tarczycy i do wyzwolenia komórkowej odpowiedzi immunologicznej. Pierwsze
objawy choroby Gravesa-Basedowa to nerwowość i chwiejność emocjonalna, męczliwość,
pogorszenie uwagi, co wyraża się często pogorszeniem wyników w nauce. Mimo dużego łaknienia
następuje spadek masy ciała. DO innych objawów należą: potliwość, drżenie mięśniowe, zła
tolerancja ciepła, zwiększenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi, wytrzeszcz gałek ocznych,
przyspieszenie wzrastania i dojrzewania kostnego, powiększenie tarczycy.

Omów zaburzenia dojrzewania płciowego.
Przedwczesne pokwitanie- choroba, w której dochodzi do wystąpienia objawów pokwitania u
dziewcząt przed 8 a u chłopców przed 10 rokiem życia. W zależności od przyczyny wyróżniamy:
-przedwczesne pokwitanie prawdziwe (neurogenne, mózgowe),
-przedwczesne pokwitanie nadnerczowe,
-przedwczesne pokwitanie gonadalne.
Przedwczesne pokwitanie prawdziwe cechuje występowanie regularnych miesiączek i jajeczkowania
u dziewcząt i prawidłowej spermatogenezy u chłopców. W wyniku zmian patologicznych dochodzi
do przedwczesnego wydzielania przez ośrodki podwzgórza czynników uwalniających godadotropiny
i wydzielania gonadotropin w ilościach spotykanych u młodzieży w okresie pokwitania.
Zapoczątkowują one rozwój czynności hormonalnej i rozrodczej gonad. W wyniku przyspieszania
dojrzewania kośćca ok.9-10 roku życia u dziewcząt i 10-12 roku u chłopców dochodzi do
przedwczesnego zrastania się trzonów kości z nasadami i ustania procesu wzrastania. Ostateczna
wysokość ciała chorych jest kilkanaście cm niższa od średniej dziewcząt, wysokość chłopców
wynosi ok.145-155cm. Nie ma innych objawów chromosomowych, rozwój umysłowy jest na ogół
zgodny z wiekiem chronologicznym.
Opóźnienie wzrastania i pokwitania. Opóźnienie wzrastania skojarzone z późnym występowaniem
dojrzewania płciowego występuje niemal wyłącznie u chłopców, rodzinnie lub u osób z
wcześniactwem, lub długotrwałymi chorobami przebytymi w dzieciństwie. Badani rosną wolniej niż
dzieci zdrowe. Poza umiarkowanym niedoborem wysokości ciała wynoszącym zwykle 12-22cm nie
ma innych objawów chorobowych. W wieku 14-16 lat chorzy mają narządy płciowe tej samej
wielkości co zdrowi chłopcy o 3-4 lata młodsi. Dojrzewanie płciowe występuje dopiero między 17 a
20 rokiem życia, lecz w latach następnych jest całkowicie prawidłowe. Stężenie hormonu wzrostu
we krwi jest tu prawidłowe. Radiogramy kośćca ujawniają opóźnienie wieku kostnego o 3-5 lat,
proporcje czaszki są prawidłowe.

Wyjaśnij pojęcia: budowa ciała i postawa ciała.
Budowa ciała i postawa ciała człowieka obrazują przestrzenne ułożenie ciała i są wyrazem
aktualnego stanu aparatu ruchu, Budowa całego ciała czy poszczególnych jego części zależy przede
wszystkim od struktury somatycznej, natomiast postawa ciała jest kategorią czynnościową
(funkcjonalną). Jest ona wyrazem nawyku „trzymania się” i opera się na fizjologicznej funkcji
warunkującej stan właściwego napięcia odpowiednich grup mięśni, co prowadzi do ułożenia
poszczególnych segmentów ciął i wyznacza jego ogólne zrównoważenie. Miedzy budową i postawą
ciała występują związki i w niektórych przypadkach trudno jest określić czy dany objaw jest zmiana
w budowie czy w postawnie ciała. Dlatego tez do analizy wad postawy ciała włącza się takie defekty
budowy, jak np. płaskostopie czy koślawość kolan. Wyrazem związków między postawą ciął a jego
budową jest także fakt, iż typy o silnej budowie (o przewadze mezomorfii) odznaczają się na ogół
bardziej poprawną postawa, zaś typy o przewadze czynnika ektomorficznego są bardziej skłonne do
nabywania błędów i wad w postawnie.

Scharakteryzuj najczęściej występujące wady postawy.
Do najczęściej występujących wad postawy należą:
1.Wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej:
-plecy okrągłe (pogłębienie kifozy piersiowej),

-plecy wklęsłe (pogłębienie lordozy lędźwiowej),
-plecy okrągło-wklęsłe (powiększenie lordozy lędźwiowej i kifozy piersiowej),
-plecy płaskie (spłaszczenie lub brak fizjologicznych krzywizn kręgosłupa).
2.Boczne skrzywienia kręgosłupoa- skoliozy (odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa lub
jego odcinka w płaszczyźnie czołowej). Skoliozy dzielimy najczęściej na czynnościowe, w których
nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa ii strukturalne, w których stwierdzamy
utrwalone zmiany.
3.Wady klatki piersiowej:
-klatka piersiowa lejkowata lub inaczej szewska (lejkowate zapadnięcie dolnej części mostka i
przylegających odcinków żeber),
-klatka piersiowa kurza (silne uwypuklenie mostka z przodu na kształt klatki piersiowej ptaków).
4.Odchylenie w ustawieniu głowy i szyi (najczęściej wysunięcie głowy ku przodowi, kręcz szyi lub
wady ustawienia głowy pochodzenia wzrostowego).
5.Wadnliwe ułożenie łopatek (asymetryczne ułożenie łopatek, łopatki skzrydełkowate).
6.Wady kończyn dolnych:
-kolana koślawe (oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz),
-kolana szpotawe (oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz),
-stopa płaska (najczęściej obniżenie podłużnego lub poprzecznego wysklepienia stopy),
-stopa płasko-koślawa (pięta ulega skręceniu na zewnątrz i opiera się o podłoże brzegiem
przyśrodkowym),
-stopa szpotawa (skręcenie pięty do wnętrza i oparcie jej na krawędzi zewnętrznej),
-stopa wydrążona (pogłębienie wydrążenia stopy w odcinku między guzem piętowym a głowami
kości śródstopia i równoczesnym skręceniu tego odcinka, występuje wówczas tzw. wysokie
odbicie).
VIII. Wyjaśnij pojęcie konstytucji (biotypu) osobnika.
Konstytucja (biotyp) jest to zespół genetycznie zdeterminowanych właściwości psychicznych i
fizycznych osobnika, modyfikowanych w trakcie rozwoju osobniczego przez czynniki środowiska
zewnętrznego. Obecnie konstytucję ujmuje się najczęściej jako stan reaktywności organizmu,
wytworzony w procesie wzajemnych oddziaływań czynników środowiska na genotyp.

Wymień i scharakteryzuj znane Ci systemy typologiczne człowieka.
Przez pojęcie typologii budowy ciała rozumiemy usystematyzowanie rozmaitych rodzajów i typów
budowy ciała ludzkiego pod względem podobieństwa i różnic poszczególnych cech. W rożnych
systemach typologicznych ujmowano najczęściej takie właściwości jak:
a) budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie i kształcie ciała,
b) cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kośćca, mięśni, tkanki tłuszczowej),
c) cechy fizjologiczne i biochemiczne, przemiany materii, czynności hormonalnej, typ układu
krążenia,
d) typ układu nerwowego decydujący o cechach osobowości psychicznej,
e) właściwości odpornościowe ustroju, cechy patologiczne i anomalie.
Pierwsza typologia – Hipokratesa (IV w.p.n.e.) wyróżniła dwa typy:
- suchotniczy – o szczupłej budowie,
- apoplektyczny – o budowie silnej, masywnej.
Typologia Hipokratesa została uzupełniona przez Galena. Na podstawie kryteriów
charakterologicznych wyróżnione zostały cztery typy temperamentów – humory:
- choleryczny – (chole-żółć) – wybuchowy, cechuje się łatwością utraty panowania nad sobą,
reakcjami niewspółmiernymi z bodźcami,
- sangwiniczny – (sanguis-krew) – o usposobieniu pogodnym, uczuciowym, aktywnym i żywym w
reakcjach,
- flegmatyczny – (flegma-śluz) – o małej pobudliwości, zrównoważeniu, opanowaniu i wytrwałości
w działaniu,
- melancholiczny – (melas chole-czarna żółć) – cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi
stanami przygnębienia.

Opisz różne typy budowy ciała w klasyfikacji francuskiej C. Sigaud.
a) typ trawienny – twarz szeroka, zwłaszcza w dolnej, żuchwowej części, szeroka klatka piersiowa o
rozwartym kącie podżebrowym,
b) typ oddechowy – twarz wydłużona z silnie rozwiniętym odcinkiem związanym z drogami
oddechowymi, długie kończyny i klatka piersiowa, ostry kąt podżebrowy,
c) typ mięśniowy – twarz prostokątna, proporcjonalna, równomierne proporcje tułowia w stosunku
do kończyn, klatka piersiowa silnie rozwinięta, silny rozwój mięśni i owłosienia ciała,
d) typ mózgowy – silny rozwój części mózgowej głowy, smukła budowa ciała, słabe umięśnienie,
długie kończyny, ostry kąt podżebrowy.

Scharakteryzuj niemiecką typologię E. Kretschmera.
Typologia niemiecka napisana jest w oparciu o opis morfologiczny, powiązana z właściwościami
fizjologicznymi i wyższymi czynnościami nerwowymi. E. Kretschmer wyróżnił następujące typy:
- leptosomiczny – o smukłej budowie, małej masie ciała, przewadze wymiarów długościowych nad
szerokościowymi, długiej szyi, wąskiej twarzy, płaskiej klatce piersiowej i ostrym kącie
podżebrowym (poniżej 90º). Krańcowa postać tego typu określona została jako typ asteniczny,
- atletyczny – o silnej budowie, silnym rozwoju kośćca i mięśni, szerokiej twarzy i szyi, silnie
wysklepionej klatce piersiowej z kątem podżebrowym ok.90º, o szerokich barkach, wąskiej
miednicy, długich kończynach o szerokich dłoniach i stopach,
- pykniczny – o przewadze wymiarów poprzecznych nad długościowymi, przysadzistej budowie,
drobnym szkielecie i słabo rozwiniętych mięśniach, tendencji do odkładania się tkanki tłuszczowej,
krótkiej szyi i szerokiej twarzy, zaokrąglonych konturach ciała i kącie podżebrowym powyżej 90º.
Zdaniem E. Kretschmera przedstawiciele typu leptosomicznego to osoby zamknięte w sobie, mało
towarzyskie, drażliwe i egocentryczne, mające trudności w dostosowaniu się do otoczenia, zdolne do
myślenia abstrakcyjnego. W wieku dorosłym wykazują tendencję do schizofrenii. Typ atletyczny
cechuje mała wrażliwość, mała plastyczność umysłu i mało abstrakcyjne myślenie, duża sumienność
i drobiazgowość, trudność w porozumiewaniu się z otoczeniem, reakcje powolne i ociężałe – rzadko
wybuchowe i gwałtowne; skłonność do epilepsji. Przedstawiciele typu pyknicznego są towarzyscy,
wykazują łatwość w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, cechuje ich myślenie konkretne ze
stylem działania skłonnym do improwizacji. W późniejszym wieku wykazują tendencje do depresji
maniakalnej.

Omów amerykańską typologię konstytucjonalną W.H. Sheldona.
W koncepcji W.H. Sheldona konstytucja jest kombinacją trzech komponentów: endomorfii,
mezomorfii i ektomorfii. Endomorfia wyraża się silnym rozwojem narządów trawiennych oraz
ogólną miękkością i okrągłością ciał wynikającą także z dużego otłuszczenia. Mezomorfia
charakteryzuje się silnym rozwojem mięśni i dobrym wykształceniem szkieletu, co daje ciału
charakter kanciasty i równocześnie masywny. Ektomorfia uwidacznia się silnym rozwojem skóry i
układu nerwowego, ciało osobnika jest więc wydłużone, wysmukłe, o dużym stosunku powierzchni
do masy. Udział każdego komponentu w konstytucji osobnika wyraża się w siedmiostopniowej skali
za pomocą liczb od 1 do 7. Budowa ciała osobnika, czyli jego somatotyp opisany jest trzema
liczbami oznaczającymi kolejno udział komponentów endomorfii, mezomorfii i ektomorfii. W ten
sposób zmienność typów budowy ujęta została w 76 somatotypów. Somatotypy skrajne: endomorf
oznaczony 711, mezomorf – 171, czy ektomorf – 117 reprezentują wzorce – typy idealne,
ekstremalne, bardzo rzadko występujące w populacji. Najbardziej przeciętny somatotyp, zbudowany
harmonijnie, określony jest liczbowo 444, wyraz więc równowagę wszystkich komponentów.
Somatotypy można przedstawić graficznie na somatogramie, który tworzy trójkąt równoramienny.
Wierzchołki trójkąta opisane są skrajnymi komponentami.
W klasyfikacji Sheldona każdy z wyróżnionych typów posiada określone zainteresowania,
skłonności czy sposoby reagowania. Endomorf jest pogodny, tolerancyjny, towarzyski i uprzejmy,
pragnie sympatii i uczuć, lubi spać i ma głęboki sen, uprawia ćwiczenia fizyczne i spotyka się z
innymi ludźmi, aby jeść. Mezomorf jest pewny siebie, lubi aktywne życie i wysiłek fizyczny,

dominację i ryzyko, jest mało wrażliwy. Je i spotyka się z innymi ludźmi, aby ćwiczyć. Ektomorf
charakteryzuje się nadwrażliwością, powściągliwością i chęcią ukrycia się, wyostrzoną uwagą i
nadmierną szybkością reakcji. Ma lekki sen, nie lubi kłaść się do łóżka, ale nie lubi także wcześnie
wstawać. Je i ćwiczy po to, aby spotykać się z ludźmi.

Przedstaw polską oryginalną metodę oceny somatotypu.
W Polsce oryginalną metodę oceny somatotypu przedstawił A.Wanke. Metoda ta umożliwia
typologiczne określenie poszczególnych osobników oraz na wyliczanie składników somatycznych
całych populacji lub ich określonych części na podstawie wartości średnich arytmetycznych
stosowanych wskaźników (wskaźniki tułowia, barków, miednicy, klatki piersiowej i Rohrera).
Wydzielone zostały cztery typy (wyodrębnione wśród mężczyzn), których sylwetki przypominały
litery: I, A, V, H.
Typ I – słaba budowa ciała, długi tułów, wąskie barki, średnioszeroka miednica, płaska klatka
piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała,
Typ A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, duża masa w
stosunku do wysokości ciała,
Typ V – tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża masa w
stosunku do wysokości ciała,
Typ H – krótki tułów, szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa, średni masa ciała.
Typy wyodrębnione wśród kobiet przez uczennicę Wankego – E.Kolasę, która symbol elementu
somatycznego V zastąpiła literą Y:
Typ I – skuła sylwetka, długi tułów, wąskie barki, wąska miednica, głęboka klatka pieskowa, mała
masa w stosunku do wysokości ciała,
Typ A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, głęboka klatka piersiowa, duża masa w
stosunku do wysokości ciała,
Typ Y – krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa ciała,
Typ H – krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, głęboka klatka piersiowa, średnia mas ciała.

Na czym polega proces posturogenezy?
Proces posturogenezy polega na kształtowaniu się postawy ciała w ontogenezie. Trzonem postawy
ciała jest kręgosłup. Elementem umożliwiającym mu wytrzymywanie znacznych obciążeń są jego
krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika poddawanego
znacznym i zmiennym obciążeniom, zmuszonego do stałego równoważenia całości postawy drogą
przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyzną podparcia.

Przedstaw charakterystyczne cechy prawidłowej postawy ciała.
Ogólnie prawidłowa postawa ciała charakteryzuje się następującymi cechami:
- prostym ustawieniem głowy,
- fizjologicznymi wygięciami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałowej oraz prostym kręgosłupem w
płaszczyźnie czołowej,
- dobrze wysklepioną klatką piersiową; przednia ściana klatki piersiowej powinna być częścią
najdalej wysuniętą ku przodowi,
- dobrze podpartą miednicą na głowach kości udowych,
- prostymi kończynami dolnymi i prawidłowo wysklepionymi stopami.

Scharakteryzuj ocenę postawy ciała za pomocą metody punktowania.
Metoda punktowania polega na oznaczaniu punktami „karnymi” odchyleń w ułożeniu
poszczególnych jej elementów. System ten umożliwia wnikliwą ocenę niektórych drobniejszych
odchyleń w postawie ciała. W celu zobiektywizowania sposobu oceny postawy ciała metodą
punktowania należy posługiwać się ściśle określonym systemem punktacji (0,1,2). Jako ogólny
wyniki oceny postawy ciała opisywanej ta metodą można podać sumę punktów karnych uzyskanych
za każdy nieprawidłowo ukształtowany element. Maksymalna liczba punktów 0-4 – postawę
oceniamy jako bardzo dobrą, przy 5 do 8 jako dobrą, 9 do 12 jako złą i 12 do 16 jako bardzo złą.

Np. ustawienie i kształt klatki piersiowej:
0 – klatka piersiowa dobrze wysklepiona,
1 – klatka piersiowa nieco spłaszczona,
2 – klatka piersiowa płaska.

Opisz metodę sylwetkową oceny postawy.
Metoda sylwetkowa polega na porównaniu sylwetki badanego dziecka z profilu do jednego z
opracowanych wzorców.
Oceniając stosunek między kifozą piersiową a lordozą lędźwiową zaliczamy badanego do zespołu
typów kifotycznych (kifoza większa od lordozy), równoważnych (kifoza w przybliżeniu równa
lordozie) lub lordotycznych (lordoza większa od kifozy). Następnie w ramach danego zespołu typów
klasyfikujemy go jako jeden z 2 lub 3 typów najczęściej występujących w tym zespole.

Na czym polega funkcjonalna ocena postawy ciała?
Funkcjonalna ocena postawy ciała polega na zbadaniu właściwości funkcjonalnych postawy ciała.
Obejmuje także pomiary ruchomości stawów i gibkości kręgosłupa. Możemy badać ruchomość
bierną stawów (badający porusza kończyna badanego aż do oporu) lub ruchomość czynną (badany
sam wykonuje maksymalny zakres ruchu). Jedna z metod badania gibkości kręgosłupa polega na
obserwowaniu, ile centymetrów poniżej lub powyżej podstawy (np. blatu stołka) może dosięgnąć
rękami dziecko w czasie skłonu w przód. Metoda ta ujawnia jednak równocześnie zakres ruchu w
stawach biodrowych, stad nie należy jej stosować, jeśli chodzi o dokładną kontrolę wyników
usprawniania ruchowego kręgosłupa.

IX. Wymień podstawowe przyrządy antropometryczne i opisz ich wykorzystanie.
- liberometr Wolańskiego – służy do pomiarów cech długościowych małego dziecka w pozycji
leżącej,
- antropometr typu Martina – służy do pomiarów długościowych dzieci w pozycji stojącej.
- waga niemowlęca – służy do określani8a masy ciała małego dziecka z dokładnością do 10 g.
Dzieci starsze, których zważenie w pozycji stojącej nie sprawia trudności ważymy na wadze
lekarskiej z dokładnością do 100 g.
- taśma metryczna – służy do mierzenia obwodów
- cyrkle –
a) kabłąkowy (mały lub duży)
b) liniowy służą do pomiarów szerokościowych i głębokościowych.
- fałdomierz- służy do pomiarów grubości fałdów skórno-tłuszczowych.

Opisz podstawowe płaszczyzny i linie ciała.
- płaszczyzna środkowa strzałkowa – przechodzi przez oś podłużną ciała, dzieląc je symetrycznie na
części: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywane są płaszczyznami
strzałkowymi;
- płaszczyzna czołowa główna – prostopadła do płaszczyzny strzałkowej przechodzi przez oś
podłużną ciała, dzieląc je na części: tylną (grzbietową) i przednią (brzuszną). Wszystkie równoległe
do niej płaszczyzny nazywane są czołowymi;
- płaszczyzna poprzeczna – to dowolna płaszczyzna przebiegająca poziomo, prostopadle do
płaszczyzny środkowej strzałkowej i czołowej.
Linie ciała wyznaczone są przez przecięcie płaszczyzn z zewnętrzną powierzchnią ciała.

Opisz technikę wykonywania pomiarów podstawowych cech antropometrycznych.
1. Masa ciała – oznaczana jest u małego dziecka na wadze niemowlęcej u dziecka starszego na
wadze lekarskiej. Ważony powinien być rozebrany.
2. Wysokość ciała – do 15-18 miesiąca życia mierzona jest jako długość w pozycji leżącej na
plecach liberometrem. Jest to odległość od szczytu głowy do płaszczyzny podeszwowej stóp
ustawio0nych prostopadle do podudzia. U dziecka starszego wysokość mierzymy w pozycji stojącej

przy użyciu antropometru. Postawa dziecka jest swobodna, bez nadmiernego wyprostowania się, w
głowa ustawiona jest w płaszczyźnie oczno-usznej, tzw. frankfurckiej.
3. Wysokość siedzeniowa wyprostowana (BS-v) – wykonywanie pomiarów odbywa się w pozycji
siedzącej badanego od poziomu na jakim siedzi badany (od płaszczyzny stołka). Głowa ustawiona w
płaszczyźnie frankfurckiej.
4. Długość tułowia – jest to odległość między wcięciem jarzmowym rękojeści mostka w
płaszczyźnie środkowej strzałkowej a górną krawędzią spojenia łonowego w tej samej płaszczyźnie.
Mierzona jest liberometrem u dziecka małego jako – pomiar bezpośredni, u dziecka starszego
antropometrem jako pomiar pośredni.
5. Długość kończyny dolnej – określana jest odległością zawartą między górna krawędzią spojenia
łonowego (sy) a płaszczyzną podeszwową stóp. U dziecka małego mierzona jest liberometrem jako
pomiar pośredni, u dziecka starszego – antropometrem jako pomiar bezpośredni.
6. Długość kończyny górnej - określana jest odległością zawartą między wyrostkiem barkowym
łopatki a opuszką trzeciego palca. U małego dziecka mierzona jest jako pomiar bezpośredni
liberometrem, u starszego natomiast jako pomiar pośredni antropometrem.
7. Szerokość barków – mierzona cyrklem zawarta jest między dwoma punktami akromion.
8. Szerokość bioder – mierzona cyrklem zawarta jest pomiędzy dwoma punktami położonymi
najbardziej bocznie na grzebieniu kości biodrowej w linii pachowej środkowej.
9. szerokość klatki piersiowej – mierzona cyrklem, zawarta jest między najbardziej bocznie
położonymi punktami na łukach żebrowych w linii pachowej środkowej na wysokości punktu xi.
10. Głębokość klatki piersiowej - mierzona cyrklem, zawarta jest między punktem xi a punktem
leżącym na tej samej wysokości w linii wyrostków kolczastych kręgosłupa.
11. Obwód głowy – mierzony jest taśmą metryczną, przeprowadzona przez największą wypukłość
potyliczną i największe wypukłości guzków czołowych.
12. Obwód klatki piersiowej spoczynkowy – mierzony jest taśmą krawiecką przeprowadzona przez
spojenie trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym i przez dolne kąty łopatek.
13. Obwód klatki piersiowej na wdechu – taśmę układamy jak przy pomiarze klatki piersiowej w
spoczynku (na wysokości punktu xi), lecz przy maksymalnym wdechu powietrza do płuc i
rozszerzeniu klatki piersiowej.
14. Obwód klatki piersiowej na wydechu - taśmę układamy jak przy pomiarze klatki piersiowej w
spoczynku lecz przy maksymalnym wydechu i minimalnym obwodzie klatki piersiowej.
15. Obwód ramienia – mierzymy przeprowadzając taśmę poprzecznie w połowie swobodnie
opuszczonego ramienia.
16. Największy obwód ramienia w napięciu – taśmę ustawiamy jak przy pomiarze obwodu ramienia
w spoczynku, lecz przy ramieniu zgiętym w łokciu i odchylonym nieco w bok; mięśnie ramienia
(bicepsy) silnie napięte.
17. Obwód pasa – taśmę układamy poziomo przez największe przewężenie tułowia w talii między
dolną krawędzią żeber a grzebieniem biodrowym. Pomiar wykonujemy w bezdechu.
18. Obwód bioder – mierzony przez największa wypukłość mięśni pośladkowych.
19. Obwód uda – największy mierzymy tuż pod fałdem pośladkowym zwracając uwagę, by taśma
biegła poziomo oraz by obie nogi były równomiernie obciążone.
20. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na łopatce – mierzymy na plecach poniżej dolnego kąta
łopatki, odciągając fałd od powierzchni ciała i chwytając go u podstawy płaszczyznami mierzącymi
kalipera. Fałd mierzony jest poziomo.
21. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na ramieniu – mierzymy najczęściej z tyłu ramienia, chociaż
stosuje się również pomiar z przodu. Przy pomiarze z tyłu fałd mierzymy nad mięśniem trójgłowym
ramienia, natomiast przy pomiarze z przodu nad mięśniem dwugłowowym. W każdym przypadku
fałd mierzony jest pionowo w połowie długości ramienia, przy swobodnym jego opuszczeniu ku
dołowi.
22. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na brzuchu – mierzymy na poziomie pępka, w ½ odległości
między pępkiem a kolcem biodrowym przednim górnym. Fałd mierzony jest ukośnie.

Podaj przykłady pomiarów większej liczby cech somatycznych służących do oceny rozwoju.
Do pomiarów większej liczby cech somatycznych posługujemy się pomiarami wysokości i ciężaru
ciała, a u dzieci młodszych dodatkowo pomiarami obwodu głowy i klatki piersiowej. A w
pogłębionej diagnozie wykorzystujemy również pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych.

Opisz lokalizację i wyjaśnij, do czego służy pomiar fałdów skórno-tłuszczowych.
Pomiary fałdów skórno-tłuszczowych- umożliwiają określenie zawartości tkanki tłuszczowej, jej
rozkładu na ciele oraz ocenę stanu odżywienia. Zasadą pomiaru jest uchwycenie w opisanym
miejscu fałdu skórno-tłuszczowego palcami-kciukiem i wskazującym – lewej ręki i odciągnięcie go
od powierzchni ciała. Następnie zwalniamy ramiona i odczytujemy grubość.

Wymień i scharakteryzuj miary tendencji centralnej.
1. Średnia arytmetyczna – oznacza się ją symbolem, w ten sposób stwierdzamy, że jest to wartość
średnia od zmiennej X. Średnia arytmetyczna jest sumą wielkości wszystkich spostrzeżeń danego
zbioru podzieloną przez liczbę tych spostrzeżeń (N):
Mediana (Me) określana jest jako punkt na skali pomiarowej, dzielący serię obserwacji na dwie
równe części.
Me= N +1/ 2
Oznaczenie wartości środkowej (mediany) krótkiej serii pomiarów:
2,3,5 7, 13,15,17 mediana
2. Modalna lub dominanta to wielkość, która najczęściej pojawia się w serii wyników. Uznaje się ją
za wartość najbardziej wspólną dla danej serii. W obrazie graficznym w postaci krzywej modalna
będzie wielkością znajdująca się na samym jej wierzchołku.

Opisz miary rozproszenia wyników wokół średniej (miary odchyleń)
Wskaźniki dyspersji mierzą rozsiew poszczególnych pomiarów wokół wartości centralnej. Chodzi w
nich o odpowiedz na pytanie, jak bardzo odchylają się poszczególne pomiary od średniej.
Dyspersję mierzy się przez ustalenie odchylenia średniego (przeciętnego), wariancji i odchylenia
standardowego. Jeżeli bowiem serię obserwacji charakteryzuje się średnią arytmetyczną ( ), to
oznaczenia dyspersji dokonujemy przez mierzenie odchyleń poszczególnych wyników od wartości
centralnej. Im mniejszy jest współczynnik dypresji, tym większe jest skupienie pomiarów wokół
średniej.
Wariancję (V) oblicza się na podstawie sumy kwadratów odchyleń od średniej podzielonych przez
liczbę obserwacji:

V=
Powyższy wzór stosuje się do populacji dużych. Natomiast przy populacjach mniej licznych
proponuje się zmniejszyć N o jeden, wówczas wzór jest następujący:

V=
Odchylenie standardowe (s) jest pierwiastkiem kwadratowym wariancji. Stąd odchylenie
standardowe podniesione do kwadratu równa się wariancji (s²=V).

S =
Odchylenie standardowe nazywane jest dyspersją empiryczną . Prawo to powiada, że praktycznie
wszystkie obserwacji mieszczą się w granicach -3s i +3s. Wszystkie obserwacje różnią się d średniej
arytmetycznej o mniej niż trzy odchylenia standardowe. Mogą zdarzyć się pojedyncze obserwacje
wyjątkowo małe albo duże, np. bardzo wysokie lub bardzo niskie dzieci, które wykraczają poza
wartości +/- 3s, zwłaszcza, jeżeli rozkład jest niesymetryczny. Sama wielkość odchylenia
standardowego nie mówi nam czy rozproszenie jest duże czy małe.
Stosunek odchylenia standardowego do średniej arytmetycznej pozwala obliczyć wskaźnik
zmienności (v= ) oraz współczynnik zmienności (v) – czyli odchylenie standardowe wyrażone w
odsetkach średniej arytmetycznej:

Współczynnik zmienności jest miara stałości cech. Im mniejsza jest jego wielkość tym cecha jest
bardziej stabilna.

Co rozumiesz pod pojęciem: wskaźnik, centyl, ranga centylowa, siatka centylowa?
Wskaźnik to wielkości względna wyrażona w proporcji lub odsetkach do czegoś. Zwykle wskaźniki
obliczmy stosując jako podstawę liczby 100, 1000,
10 000 lub 100 000 – by otrzymać odpowiednią liczbę całkowitą.
Ranga – jest to kolejne ułożenie wyników wg wielkości lub pewnej określonej ich właściwości.
Miejsce uzyskane w tak zbudowanym szeregu (np. trzecie, dziesiąte, piętnaste itd. ) wskazuje na
rangę w zbiorze. Rangi można przeliczyć na liczby określające, od ilu innych elementów zbioru
dany element został uznany za stojący wyżej (od ilu posiada wyższą rangę).
Centyl – jest jednostką unormowana dzieląca całą skalę zmienności danej cechy w próbie lub
populacji na 100 równolicznych części. Jest to punkt na skali w szeregu liczebności (wyników) od 0
do 100, poniżej którego znajduje się odsetek liczebności obserwacji wyrażony wielkością rangi
danego centyla, a więc wielkości od 0 do 100.
Ranga centylowa – oznaczony rząd, któremu odpowiadają określone wartości cechy. Jest to
bezwzględna wielkość danej cechy u badanego dziecka odpowiadająca na skali szeregu
kumulacyjnego danemu centylowi.
Siatka centylowa – na siatce centylowej rozmieszczone są centyle.

Wymień po kolei czynności, jakie należy wykonać aby dokonać oceny rozwoju fizycznego
dziecka za pomocą tabel liczbowych.
1. Ustalamy wiek metrykalny (kalendarzowy) podając liczbę lat, miesięcy i dni, jakie upłynęły od
urodzenia do dnia badania.
2. Dokonujemy pomiaru wysokości i masy ciała. Pomiar wykonujemy w pozycji stojącej,
wyprostowanej u dziecka rozebranego do kostiumu gimnastycznego po ustawieniu głowy w
płaszczyźnie oczno-usznej (frankfurckiej). Pomiar wykonujemy antropometrem z dokładnością do
1mm. Masę ciała mierzymy za pomocą wagi mechanicznej lub elektronicznej z dokładnością do
100g.
3. Porównujemy wielkość zmierzonej wysokości ciała z tablic wskaźników rozwojowych, w której
jest podana wartość średniej ( ) oraz odchylenie standardowe (s) w poszczególnych klasach wieku,
oddzielnie dla chłopców i dziewcząt z miast i ze wsi.
4. Obliczmy wiek rozwojowy dziecka biorąc za podstawę wysokość jego ciała.
5. Obliczmy odchylenie od normy w rozwoju fizycznym zestawiając wiek metrykalny z wiekiem
rozwojowym, jednocześnie zwracając uwagę na wielkość odchylenia standardowego.
6. Należną masę ciała obliczamy zawsze dla wysokości badanego, a nie dla jego wieku
metrykalnego. Odchylenie od normy w masie podajemy w procentach. Masa ciała jest wówczas
nieprawidłowa, gdy jej niedobór przekracza 10%, a nadmiar 20% masy należnej dla wysokości ciała.

Wymień metody służące do oceny procesów wzrastania dziecka.
1.Metoda tabel liczbowych.
2.Metoda siatek centylowych.
3.Graficzna metoda (ocena harmonijności i tempa rozwoju).
4.Metoda morfograficzna i wskaźników proporcji.

Kiedy oceniając dziecko przy pomocy siatki centylowej możemy mówić o dysharmonii
rozwoju?
Stosunek masy do wysokości ciała badanego dziecka jest prawidłowy, jeśli omawiane punkty leżą w
tym samym paśmie lub pasmach sąsiadujących. Jeśli różnica w płożeniu wartości wysokości i masy
ciała przekracza dwa pasma (kanały) centylowe, uznajemy proporcje masy do wysokości ciała za
zachwiane – dysharmonia rozwoju. Stosunek ten wyrazić można również liczbowo wg wzoru:
jeśli stosunek ten jest równy 100 lub pozostaje w granicach 95-105, stosunek masy do wysokości

dziecka jest właściwy. Jeśli wysokość ponad 105, dziecko jest tęgie, jeżeli poniżej 95, dziecko jest
szczupłe.
Podczas badań ciągłych przez połączenie punktów wyznaczających kolejne pozycje centylowe,
otrzymamy dodatkowo krzywą indywidualnego rozwoju danego dziecka. Możemy w ten sposób
określić harmonijność rozwoju tego dziecka pod względem badanej cechy.
Dynamika procesów rozwojowych wymaga równoczesnej oceny tempa i rytmu wzrastania
poszczególnych cech, a zwłaszcza zmian w tempie rośnięcia, zachodzących pod wpływem choroby
lub w odpowiedzi na podjęcia leczenia.

Wyjaśnij pojęcia: „wąska norma” i „szeroka norma”.
W przypadku istnienia populacji o regularnym rozkładzie (dane z obserwacji układają się w krzywą
dzwonową Gaussa) procent wartości zmiennych między obliczonymi współczynnikami odchylenia
standardowego jest stały. Stanowi to podstawę wydzielania tzw. „wąskiej normy” ( +/- 1s) – w
granicach której znajduje się ok.68% dzieci i „szerokiej normy” ( +/- 2s) – w granicach której
znajduje się ok.90% dzieci. Zgodnie z założeniem krzywej dzwonowej, poza granicą szerokiej
normy znajduje się więc ok.5% dzieci.

Omów zasadę konstrukcji i sposób posługiwania się graficzną metodą oceny tempa i
harmonijności rozwoju.
„Graficzna metoda” oparta jest na fakcie zmieniającej się z wiekiem współzależności wysokości i
masy ciała. Siatka jest skonstruowana w ten sposób, że na osi x znajdują się wielkości masy, a na osi
y wysokości ciała (układ ten może być odwrotny, wówczas na osi x jest wysokość ciała). Na tle tego
układu współrzędnych są ułożone krzywe oddzielające kanały o różnym stosunku masy do
wysokości ciała. Dany kanał obejmuje tylko jedną zależność, jednak stosunek masy do wysokości,
np. harmonijny, niezależny od tego, na jakim poziomie on zachodzi, tj. czy u dzieci małych czy
dużych, młodszych czy starszych. W poprzek tych kanałów są przeprowadzone linie określające
wiek. Całość tego wykresu jest podzielona na 100 różnych części. Te linie pozwalają na określenie,
jaki procent procesu rozrostu przebył badany osobnik. Jako zerowy przyjęto poziom
charakterystyczny dla noworodka, jako 100 – poziom charakterystyczny dla 18-letniego mężczyzny
i 16-letniej kobiety. Cały więc rozrost oceniono jako 100 poziomów, czyli 100%.
Linie biegnące od lewego dolnego rogu ku prawemu górnemu wyznaczają granice kanałów. Kanał
środkowy oznaczono literami M u chłopców i K u dziewcząt, kanał dzieci lekko szczupłych MA
(KA), szczupłych MB (KB), bardzo szczupłych MC (KC), wychudzonych MD (KD), kanał dzieci
lekko tęgich Ma (Ka), tęgich Mb (Kb), bardzo tęgich Mc (Kc), otyłych Md (Kd).
Metoda ta może być stosowana przy jednorazowej ocenie stanu rozwoju dziecka i przede wszystkim
podczas obserwacji ciągłych. Ocenę jednorazową badanego przeprowadzamy w następujący sposób:
uzyskane wartości wysokości i masy ciała nanosimy na siatkę, w jakim kanale dziecko to się
znajduj. Odchylenie na zewnątrz kanału M (chłopców) lub K (dziewcząt) wskazuje na dysharmonię.
Takie odchylenie zobowiązuje już do zbadania zarówno stanu zdrowia dziecka jak i jego warunków
bytowych. Jeżeli dziecko jest zdrowe i wychowuje się w odpowiednich warunkach, można uznać, że
odchylenie od kanału MA (KA) lub Ma (Ka) jest jego właściwością konstytucjonalną.

O czym informuje przebieg linii rozwojowych w kierunku odśrodkowym i dośrodkowym w
metodzie proporcji wagowo-wzrostowych (skorelowanych cech).
Przebieg linii rozwojowych w kierunku odśrodkowym ku skrajnym wartościom w kierunku kanałów
górnych i dolnych informuje wyraźnie o nieprawidłowym przebiegu rozwoju w sensie kształtowania
się proporcji wagowo-wzrostowych. Taki przebieg linii charakteryzuje pogłębienie się dysproporcji
między badanymi cechami i w tym sensie wędrowania po kanałach jest zjawiskiem
nieprawidłowym. Natomiast przebieg linii rozwojowych w kierunku dośrodkowym (do kanału
środkowego A, A) od kanałów dolnych i górnych informuje o wyrównywaniu nieprawidłowych
proporcji wysokości i masy ciała i w tym sensie wędrowania po kanałach jest zjawiskiem z
biologicznego punktu widzenia prawidłowym, a w określonych przypadkach wręcz pożądanym.

X. Jakie znasz kryteria określania wieku rozwojowego?
Rozwojowy (fizjologiczny) W wiek dziecka można oceniać na podstawie wielu różnych cech.
Najczęściej przy określaniu wieku rozwojowego (fizjologicznego) posługujemy się następującymi
kryteriami:
1) wiekiem morfologicznym (sylwetki),
2) wiekiem kostnym (szkieletowym),
3) wiekiem zębowym,
4) wiekiem wtórnym cech płciowych.

Omów zasadnicze etapy rozwoju kości długich.
W analizie stopnia rozwoju kości długich uwzględnia się następujące cechy:
- pojawienie się pierwotnego punktu kostnienia,
- stadium wzrostu,
- kształtowanie się nasad,
- osiągnięcie ostatecznego kształtu,
- zespolenie się nasad z trzonem.
Zespolenie nasad z trzonami kości następuje u dziewcząt ok.2 lat wcześniej niż u chłopców. U
chłopców większa jest także dyspersja wieku kostnego i częstsze jego opóźnienie w stosunku do
wieku kalendarzowego niż u dziewcząt.

Scharakteryzuj metodę atlasową i punktową w ocenie wieku kostnego.
Istnieją dwie zasadnicze ze grupy metod oceny wieku kostnego: jednosegmentowe – oceny
dokonujemy na podstawie jednego odcinka ciała, opierając się na założeniu, że zaawansowanie
procesu kostnienia jest zbliżone we wszystkich częściach ciała; wielosegmentowe, w przypadku
których oceny dokonuje się na podstawie kilku odcinków ciała, co grozi niestety nadmiernym
napromieniowaniem. Najczęściej stosowane metody jednosegmentowe to: metoda atlasowa (Todda),
posługująca się wzorcem rozwoju ręki i oceną całościową obrazu radiologicznego i metoda
punktowa (Achesona), polegająca na sumarycznej ocenie poszczególnych kości badanych
oddzielnie.
W metodzie atlasowej Todda, określenie wieku szkieletowego polega na porównywaniu zdjęcia
rentgenowskiego (ręki, nadgarstka i dystalnych odcinków kości przedramienia) badanego dziecka z
odpowiednim wzorcem (standardem) opracowanym dla kolejnych grup wieku i płci (od noworodka
do 18 roku życia). W atlasie wyszukujemy obraz radiograficzny najbardziej podobny do
stwierdzonego u badanego dziecka. Za wariant odchyleń fizjologicznych przyjmuję się różnicę w
pierwszej dekadzie życia w obu kierunkach o jeden standard, w grupach wiekowych starszych – dwa
standardy dla obu płci.
Metoda punktowa opracowana przez Achesona polega na punktacji określonych właściwości
rozwoju każdej z 20-u badanych kości. Suma tych punktów stanowi podstawę oceny wieku
kostnego. Maksymalnie przy pełnym rozwoju kośćca można uzyskać 1000 punktów, na siatkach
centylowych wielkość tę podzielono przez 10.

Na czym polega ocena wieku zębowego dziecka?
W 4 tygodniu życia wewnątrzłonowego kształtuje się jama ustna zarodka, jest ona wysłana
nabłonkiem entodermalnym wnikającym z powłoki zewnętrznej głowy zarodka. Z nabłonka tego
powstaje listewka zębowa, z której tworzą się zawiązki zębów. Działanie czynników zaburzających
w postaci rozszczepów wargi i podniebienia oraz nieprawidłowej liczby zębów. Od 4 miesiąca życia
płodowego rozpoczyna się proces mineralizacji zawiązków zębów mlecznych.
Korony siekaczy mlecznych są uformowane na 4-6 miesięcy przed ich wyrżnięciem, pozostałych
zębów mlecznych na 6-12 miesięcy przed ich ukazaniem się w jamie ustnej. Ząbkowanie pierwsze
trwa średnio od 6 do 30 miesiąca życia. Opóźniony początek ząbkowania oraz wydłużenie tego
procesu obserwuje się często u wcześniaków i dzieci z niska masą urodzeniową. Wiek zębowy
określa się na podstawie liczby zębów wyrżniętych u badanego dziecka i porównaniu jej z tablica
podającą przeciętny wiek wyrzynania się poszczególnych rodzajów zębów. Dla ułatwienia szybkiej

oceny wieku zębowego przyjmuje się następujące kryteria:
a) dziecko roczne powinno mieć wyrżniętych 8 zębów (wszystkie siekacze)
b) dziecko półtoraroczne- 12 zębów (8 siekaczy i 4 pierwsze trzonowce)
c) dziecko 2 –letnie 16 zębów (8 siekaczy, 4 pierwsze trzonowce, 4 kły)
d) dziecko 2,5 roczne – 20 zębów (wszystkie mleczne).

Opisz pięciostopniową skalę Tennera, służącą do oceny wieku cech płciowych.
Poszczególne stadia dojrzewania płciowego określamy zwykle według pięciostopniowej skali
Tennera:
A. Stadia rozwoju piersi u dziewcząt (M-mamma):
M1 - faza dziecięca. Otoczka brodawki sutkowej b lada, płaska;
M2 – poszerzenie i uwypuklenie otoczki brodawki sutkowej, tzw. stadium pączka;
M3 – uwypuklenie piersi i otoczki brodawki sutkowej (wyczuwalna tkanka tłuszczowa);
M4 – wyraź nie zarysowana pierś (wyczuwalna tkanka tłuszczowa i gruczołowa). Otoczka brodawki
sutkowej i brodawka sutkowa tworzą wtórny wzgórek oddzielony od piersi; dalsze poszerzenie
otoczki sutkowej;
M5 – pierś w pełni rozwinięta o regularnym zarysie (zniknięcie wtórnego wzgórka). Brodawka sutka
wykształcona. O intensywnej pigmentacji.
W ocenie rozwoju piersi, zwłaszcza jej wcześniejszych stadiów, przydatnym miernikiem może być
określenie szerokości otoczki brodawki sutkowej.
B. Stadia rozwoju narządów płciowych u chłopców (G-genitalia):
G1 – faza dziecięca. Jądra, moszna i prącie o wielkości i proporcjach jak we wczesnym
dzieciństwie;
G2 – powiększenie jąder, wydłużenie worka mosznowego. Skóra moszny cienka, o słabo
zaznaczonej pigmentacji (wyraźnie widoczny zarys jąder), niewielkie powiększenie wymiarów
prącia;
G3 – powiększenie obwodu i długości prącia. Długość prącia stanowi ¾ długości worka
mosznowego. Dalszy rozwój jąder;
G4 – powiększenie wymiarów prącia na długość. Długość prącia zbliżona do długości worka
moszno0wego. Wyraźnie zaznaczona pigmentacja skóry moszny6. Poszerzenie otoczki brodawki
sutkowej;
G5 – narządy płciowe osiągnęły rozmiary, kształt i proporcje osobnika dojrzałego płciowo.
C. Stadia rozwoju owłosienia łonowego u dziewcząt i chłopców (P-pubes);
P1 – faza dziecięca. Brak owłosienia łonowego (meszek);
P2 – włosy pojedyncze, proste, o słabej pigmentacji; u dziewcząt na skórze dolnej połowy warg
sromowych dużych, u chłopców u nasady prąci9a;
P3 – włosy skręcone, rzadkie, grubsze i ciemniejsze; zajmują część powierzchni krocza;
P4 – włosy mocno skręcone, gęste, zajmują powierzchnię mniejszą niż u osobników dojrzałych;
P5 – wygląd włosów i powierzchnia, jaką zajmują, typowe dla osobników dojrzałych.
Można wyróżnić również u chłopców stadium P6 – owłosienie skóry brzucha wzdłuż kresy białej,
intensywniejsze owłosienie ud.

Wyjaśnij znaczenie pojęć: wiek kalendarzowy, wiek biologiczny, wiek rozwojowy.
Wiek kalendarzowy nie jest i nie może być miarą dojrzałości biologicznej osobnika. Znajomość
wieku kalendarzowego osobnika jest punktem wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego. Do
obliczenia wieku kalendarzowego potrzebna jest data badania i data urodzenia dziecka. Dane
przedstawiamy w postaci ułamka dziesiętnego i od daty badania odejmujemy datę urodzenia.
Wiek biologiczny jest to stopień zaawansowania danego osobnika w rozwoju. Przez zaawansowanie
w rozwoju rozumiemy m.in. osiągnięty przez osobnika procent ostatecznych wymiarów ciała,
odsetek całkowitej liczby zębów właściwych człowiekowi dorosłemu, stopień skostnienia układu
kostnego, stopień rozwoju cech płciowych itp. Wiek biologiczny określa więc stan dojrzałości
poszczególnych układów organizmu w kolejnych etapach rozwoju osobniczego. Wiek biologiczny
traktowany jest często jako pojęcie szersze, obejmujące całe życie osobnicze (także inwolucję).

Wiek rozwojowy w odróżnieniu d wieku kalendarzowego jest miarą biologicznej dojrzałości
organizmu, wskazuje ona bowiem na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub
układów ustroju. Właściwa ocena rozwoju fizycznego dziecka powinna być oparta na jego wieku
rozwojowym, gdyż tylko w przypadku znajomości wieku rozwojowego dziecka możemy określić,
czy jest ono rozwojowo (biologicznie) młodsze lub starsze niż by to wynikało z jego wieku
kalendarzowego. Ocena wieku rozwojowego danego osobnika sprowadza się zwykle do podania
czasu, w którym wystąpiło zjawisko przyjęte jako kryterium oceny wieku rozwojowego. Stąd
oceniając wiek rozwojowy dziecka, oceniamy stopień zaawansowania czyli przyspieszenia lub
opóźnienia danej właściwości biologicznej tego dziecka.

Dlaczego w pracy z dziećmi i młodzieżą niezbędna jest wiedza dotycząca indywidualnych
różnic w przebiegu procesu wzrastania i dojrzewania biologicznego?
Niezrozumienie i brak znajomości różnic indywidualnych rozwoju biologicznego i jego związki z
rozwojem sprawności umysłowej i fizycznej często może prowadzić do nieodwracalnych zaburzeń
harmonii rozwoju dzieci. Nauczyciele nieświadomi są bowiem tego, jak należy sobie radzić z tymi
różnicami. Często więc faworyzowane są dzieci wchodzące wcześniej w okres dojrzewania, bowiem
one na ogół są bardziej zdolne w tym okresie od późno dojrzewających. Może to wywierać trwały
wpływ na cechy charakteru i osobowości. Zadaniem pedagogów winna być większa troska i
uspokojenie późno dojrzewających oraz wyrabianie w nich słusznego przekonania, że pod względem
sprawności umysłowej i fizycznej nie będą się jako dorośli różnili od wcześniej dojrzewających.

Wyjaśnij pojęcie „normalności” rozwoju i norm jako biologicznych układów odniesienia.
Przez normalność rozumiemy zakres zmienności fenotypowej w obrębie formy adaptacyjnej (to
mniej lub bardziej trwały kompleks dostosowanej do środowiska zmienności genetycznej w obrębie
populacji) danej populacji, wynikającej z rekombinacji genów rodzicielskich, jako normalny
składnik wymieszania puli genowej każdego pokolenia oraz modyfikującego wpływu środowiska.
Norma rozwojowa jest biologicznym układem odniesienia służącym do oceny rozwoju fizycznego
populacji dziecięcych lub najczęściej pojedynczych osobników wchodzących w skład tych
populacji. Jaj zakres jest w każdym przypadku wyznaczany metodami statystycznymi i zależy od
celu, jakiemu dana norma ma służyć.

Omów najczęściej wykorzystywane rodzaje norm rozwojowych.
Istnieje kilka rodzajów norm rozwojowych:
- normy populacyjne rozumiane zwykle jako normy ogólnopolskie, np. miasto-wieś, czy jako
regionalne normy rozwoju fizycznego,
- normy grupowe (uwzględniające cechy rodziców),
- normy docelowe (konstruowane na wyselekcjonowanej pod względem warunków
socjalno-ekonomicznych populacji wielkomiejskich),
- normy uwzględniające somatotyp osobnika.
W trakcie badań przeglądowych najczęściej wykorzystuje się normy populacyjne
najlepszym graficznym obrazem normy rozwojowej jest siatka centylowa, która podaje zakres
zmienności cechy.
Normy rozwoju osobniczego dobitnie wskazują na wpływ modyfikatorów
społeczno-ekonomicznych na cechy biologiczne człowieka.

XII. Co rozumiesz przez aktywność fizyczną i podaj jej różne rodzaje.
Aktywność fizyczna to dowolna forma ruchu ciała spowodowana mięśniami szkieletowymi, która
wpływa na wzrost przemiany podstawowej ponad wydatek energii spoczynkowej. Pod uwagę brane
są tu wszystkie zajęcia w czasie wolnym, ćwiczenia, sporty, praca zawodowa i inne codzienne
czynności. Pojęcia aktywności fizycznej odnosi się głównie do spontanicznej aktywności,
realizowanej w czasie wolnym od pracy zawodowej, w dowolnej wybranej przez siebie ćwiczącego
formie i wielkości obciążenia. Tak rozumiana aktywność fizyczna to obszar zainteresowania nauk o
kulturze fizycznej oraz medycyny profilaktycznej. Aktywność fizyczna jest tylko jednym z wielu

czynników, mogących oddziaływać na przebieg rozwoju człowieka. Oprócz czynników
genetycznych i żywieniowych – wymienić należy szereg innych, takich jak stan zdrowia, wielkość
rodziny, środowisko fizyczne i społeczno-ekonomiczne, czynniki sekularne, pora roku, mechanizmy
psychologiczne. Aktywność fizyczna to: zajęcia rekreacyjne, zajęcia zawodowe, inne obowiązki.

Omów wpływ aktywności ruchowej na rozwój układu kostnego.
Systematyczna aktywność nie przyspiesza ani nie hamuje dojrzewania kośćca, natomiast na pewno
sprzyja mineralizacji kości, podczas gdy brak aktywności zmniejsza mineralizację.
Systematyczna aktywność fizyczna nie wpływa na wzrastanie ciała na wysokość, wydaje się, że
wyspecjalizowane jednostronne obciążenie kończyny intensywnymi ćwiczeniami sportowymi lub
pracą nie pozostaje bez wpływu na wzrastanie długościowe kości.
Aktywność ruchowa wpływa na zwiększenie masy tkanki kostnej, np. u osób dorosłych w różnym
wieku stwierdzono hypertrofię tkanki kostnej, zgodnie z intensywnością i rodzajem fizycznej pracy
– wykonywanej przez te osoby zawodowo lub w zajęciach sportowych. Pod wpływem dużych
obciążeń następuje grubienie warstw korowych kości, szczególnie od strony jamy szpikowej.
Ograniczenie ruchu (unieruchomienie kończyny) powoduje przyspieszenie rzeszotnienia
(osteoporozę) i resorpcję kości.

Jaki jest wpływ aktywności ruchowej na rozwój układu mięśniowego.
Aktywność ruchowa jest ważnym czynnikiem determinującym ciężar ciała. Trening z reguły
powoduje wzrost masy ciała szczupłego kosztem tłuszczu, tak że całkowita masa ciała często nie
ulega istotnym zmianom. Trening fizyczny przynosi wyraźną redukcję masy ciała lub zmianę jego
składu dopiero po 2-3 miesiącach stosowania. Zwiększenie masy mięśniowej jest zmianą korzystną
– zwiększa możliwości adaptacyjne organizmu (nie jest zatem ważna masa ciała, lecz jej skład).

Wyjaśnij związki między aktywnością ruchową a składem ciała człowieka.
Aktywność ruchowa jest ważnym czynnikiem determinującym ciężar ciała. Trening powoduje z
reguły wzrost masy ciała szczupłego kosztem tłuszczu, także całkowita masa ciała często nie ulega
istotnym zmianom. Trening fizyczny przynosi wyraźną redukcje masy ciała lub zmianę jego składu
dopiero po 2-3 miesiącach stosowania. Zwiększenie masy mięśniowej jest zmianą korzystną –
zwiększa możliwości adaptacyjne organizmu (nie jest zatem ważna masa ciała lecz jego skład).
U mężczyzn masa ciała szczupłego utrzymuje się na zbliżonym poziomie od 18-19 do 36-45 roku
życia, po czym ulega zmniejszeniu . Ludzie o wyższym poziomie aktywności fizycznej wykazują z
reguły – we wszystkich kategoriach wieku – mniejsze odtłuszczenie i większą wydolność, co może
łagodzić przebieg wielu procesów starzenia się.

Omów związki między aktywnością ruchową i wydolnością fizyczną człowieka (zwłaszcza
funkcją układu krążenia).
Na ogół osoby wytrenowane charakteryzuje wyższy pułap tlenowy (VO2max) niż osoby nie
wytrenowane. Np. maksymalny pobór tlenu jest szczególnie wysoki u zawodników dyscyplin
wytrzymałościowych. Wydolność fizyczna młodzieży trenującej systematycznie jest wyraźnie
wyższa niż młodzieży nie trenującej lub trenującej niesystematycznie. Im mniejszy jest początkowy
maksymalny pobór tlenu, tym większa jest jego poprawa po treningu i odwrotnie. Osoby starsze
prowadzące siedzący tryb życia mają taką samą możliwość względnego przyrostu wydolności pod
wpływem treningu biegowego, jak osoby w młodszym wieku. Ludzie w starszym wieku dodatnio
reagują na wysiłki wytrzymałościowe, które powodują w organizmie korzystne zmiany adaptacyjne.
Stosowanie ćwiczeń biegowych przez ludzi w średnim i starszym wieku prowadzi nie tylko do
zahamowania spadku wydolności fizycznej (określanej wskaźnikiem VO2max), ale nawet do jej
podwyższenia. Trening wytrzymałościowy w średnim i starszym wieku powinien odbywać się
zgodnie z odpowiednią metodyką popartą kontrolą lekarską, szczególnie w początkowym okresie
stosowania biegu.
Ciśnienie tętnicze jest zazwyczaj niższe u sportowców niż u ludzi nieuprawiających sportu, niższe
też jest zazwyczaj u ludzi pracujących fizycznie niż u urzędników. Systematyczny wysiłek fizyczny

przeciwdziała wzrostowi ciśnienia krwi.
Ograniczenie aktywności ruchowej u człowieka zmniejsza tolerancję węglowodanów i zaburzenia
gospodarki wapniowej organizmu, manifestujące się utratą wapnia poprzez nerki, odwapnieniem
układu kostnego (zmniejszeniem jego odporności mechanicznej), skłonnością do zaparć i inne. Po
dłuższym unieruchomieniu występują zmiany neuropsychiczne, upośledzenie termoregulacji i wiele
innych.

Przedstaw podstawowe zasady „treningu profilaktycznego” (doboru i prowadzenia ćwiczeń).
-optymalna częstotliwość zajęć treningowych wynosi 3-5 razy tygodniowo. Zajęcia prowadzone 5
razy w tygodniu przynoszą lepszy efekt niż 3 razy w tygodniu, ale różnica jest niewielka. Zajęcia 2
razy w tygodniu nie przynoszą znacznego efektu fizjologicznego,
-optymalna intensywność zajęć treningowych odpowiada u młodych zdrowych ludzi 50-85% ich
maksymalnych możliwości (tzw. zapotrzebowanie organizmu na tlen podczas tych zajęć sięga
50-85% indywidualnego maksymalnego poboru tlenu przez organizm),
-czas trwania zajęć z taką intensywnością powinien wynosić 15-60 min. Jeżeli intensywność
wysiłków jest niższa, zajęcia powinny trwać dłużej i odwrotnie. Dla ludzi o mniejszej wydolności
serca zaleca się zajęcia o mniejszej intensywności, ale dłużej trwające.
-im starszy jest uczestnik omawianych zajęć, tym mniej intensywny wysiłek wystarcza dla
uzyskania efektów treningowych,
-rodzaj stosowanych ma drugorzędne znaczenie. Muszą one jednak angażować duże grupy
mięśniowe, zawierać elementy rytmiczne i nadawać się do dłuższego kontynuowania,
-tego rodzaju zajęcia zwiększają w ciągu kilku miesięcy maksymalny pobór tlenu (wydolność
fizyczna) o 10-30%, zależnie głównie od stanu wyjściowego.
-zajęcia „treningu profilaktycznego” ludzi, którzy nie uprawiali ostatnio systematycznie sportu,
zwłaszcza ludzi w średnim wieku, mogą być podejmowane tylko po odpowiedniej kontroli
lekarskiej i przy stałej konsultacji kompetentnego lekarza.

XIII. Do czego służy ocena czynnościowa i co wchodzi w zakres tej oceny u dzieci i młodzieży?
Ocena rozwoju osobniczego przez właściwości czynnościowe daje pełniejszą diagnozę rozwoju
człowieka, lepiej charakteryzuje jego przystosowanie do warunków życia i czekających go zmian
niż ocena morfologiczna.
W zakres tej oceny wchodzą głównie pomiary cech funkcjonalnych (głównie wydolności i
sprawności fizycznej. Pozwalają one na pogłębienie diagnozy rozwojowej oraz prognozowanie
możliwości i zdolności adaptacyjnych organizmu dziecka zdrowego i z odchyleniami w stanie
zdrowia do różnych warunków życia. Dokonując tych pomiarów możemy określić:
1.Jaki poziom rozwoju tych cech osiągnęło dziecko na tle grupy (płci, wieku, klasy itd.)?
2.W jakim stopniu wydolność i sprawność fizyczna dziecka odbiega od poziomu wydolność i
sprawności osobników dorosłych?
3.Czy istnieje harmonia w rozwoju morfologicznym i funkcjonalnym, a więc czy poziom
wydolności i strawności odpowiada rozwojowi fizycznemu dziecka oraz jakie należy przedsięwziąć
środki stymulujące rozwój i wyrównanie ewentualnych niedoborów?

Podaj definicję wydolności fizycznej.
Wydolność fizyczna ogólna to:
a) zdolność do wykonywania ciężkiej lub długotrwałej pracy fizycznej bez szybko narastającego
zmęczenia i warunkujących jego rozwój głębokich zmian środowiska wewnętrznego ustroju,
b) zdolność do szybkiej likwidacji ewentualnych zaburzeń homeostazy po zakończonym wysiłku,
c) wysoka tolerancja zmian środowiska wewnętrznego ustroju, szczególnie przy wysiłkach o duże
intensywności.
Przez to pojęcie rozumiemy więc efektywność wykonywanej pracy i jej „koszt fizjologiczny”, jaki
ustrój ponosi w celu osiągnięcia wysokich wyników. Im jest wyższa wydolność, tym koszt
fizjologiczny pracy jest mniejszy (mniejsze przyspieszenie czynności serca, oddechów itd.).

Scharakteryzuj czynniki decydujące o poziomie wydolności fizycznej człowieka.
Na wydolność fizyczną człowieka, rozumianą w powyższy sposób, mają wpływ następujące
czynniki:
1.Cechy budowy morfologicznej ustroju,
2.Energetyka wysiłków,
3.Termoregulacja
4.Koordynacja nerwowo-mięśniowa
5.Czynniki psychiczne (motywacje).
W największym stopniu o ogólnej wydolności fizycznej ustroju decyduje sprawność układów i
funkcji współdziałających w zaopatrzeniu w tlen pracujących mięśni. Dlatego też za najlepszy jej
miernik uważa się maksymalny pobór tlenu (V02max).

Co rozumiesz pod pojęciem sprawności fizycznej?
Sprawność fizyczna jest złożona właściwością człowieka np. wg Przewędy jest to aktualna
możliwość wykonania wszelkich działań motorycznych, decydujących o zaradności człowieka w
życiu.
Sprawność fizyczną należy rozumieć jako zintegrowany zespół trzech właściwości osobniczych:
-wydolności roboczej i poziomu zdolności motorycznych,
-umiejętności ruchowych,
-motywacji i subiektywnego zaangażowania się w działaniach.
Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się więc nie tylko z funkcją aparatu ruchu, ale z biologicznym
działaniem całego organizmu. Podłożem są tu określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po
stronie przejawów sprawność fizyczna znajduje swój wyraz w określonych efektach motorycznych,
prawidłowościach budowy ciała, a także w osobniczej aktywności fizycznej. Niezależnie więc od
określonego zasobu opanowanych ćwiczeń ruchowych na sprawność fizyczną składa się dany
poziom wydolności wszystkich narządów i układów, stan zdolności motorycznych (siłowe,
szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne elementy aktywnego stylu
życia.

Na czym polega ocena wydolności fizycznej?
Ocena wydolności fizycznej opiera się na badaniu reakcji organizmu na obciążenie wysiłkiem. Test
wysiłkowy wg Astranda powinien odpowiadać następującym warunkom:
-angażować do pracy duże grupy mięśniowe,
-wysiłek musi być wymierny i powtarzalny,
-warunki, w jakich się odbywa, powinny być porównywalne i powtarzalne,
-test musi być dobrze tolerowany przez dzieci i nie powinien narażać ich zdrowia na
niebezpieczeństwo,
-wysiłek powinien być łatwy i znany dzieciom o różnym poziomie sprawności motorycznej.
W praktyce są stosowane dwa podstawowe typy testów wysiłkowych, w których pomiary
fizjologiczne dokonywane są:
a) po zakończeniu wysiłku,
b) w czasie wysiłku.
Obecnie uważa się, że jedynie testy, w których rejestruje się zmiany fizjologiczne w czasie wysiłku,
pozwalają na obiektywną ocenę adaptacji wysiłkowej i pomiar wydolności fizycznej.

Podaj przykłady testów, w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się po zakończeniu
wysiłku.
Istnieje wiele tego typu testów – podstawową ich zaletą jest łatwość wykonywania pomiarów, co ma
istotne znaczenie w badaniach masowych.
Próba harwardzka (step-up test) jest jedną z najstarszych, najczęściej stosowanych i mających
najwięcej modyfikacji testów wysiłkowych. Wśród nich jako przydatną w badaniach masowych
należy wymienić modyfikację wg Montoye’a, stosowaną w badaniach dzieci w Polsce przez
Mazura. Wyposażenie: stopień 30cm lub ławeczka szwedzka, metronom, stoper, słuchawki

lekarskie.
Przebieg próby: wchodzenie na stopień w tempie 30 wejść/min przez 5min. Odpoczynek w pozycji
siedzącej. Pomiar tętna po 1min. Po zakończonym wysiłku.
Wskaźnik wydolności
gdzie: t - czas trwania próby (w sekundach)
p - tętno po 1min. odpoczynku

Opisz testy, w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się w czasie wysiłku.
W zależności od wielkości obciążenia są stosowane dwa typy testów wysiłkowych:
a) z obciążeniem maksymalnym,
b) z obciążeniem submaksymalnym.
W badaniach przekrojowych, zwłaszcza dzieci i młodzieży, stosuje się testy z obciążeniem
submaksymalnym wśród których wymienić należy:
-próbę Astranda-Ryhming
-obliczanie wartości PWC170
-próbę Margarii.
1.Wyliczanie VO2max za pomocą nomogramu Astranda-Ryhming.
Astrand i Ryhming skonstruowali nomogram, pozwalający przewidywać maksymalne zużycie tlenu
na podstawie pomiarów tętna w pracy submaksymalnej, w której standardowy wysiłek wykonywany
jest na cykloergometrze lub przy użyciu stopnia do step-testu.
Podczas pracy na cykloergometrze należy tak dobrać wielkość obciążenia, aby częstość tętna w
czasie wysiłku wahała się między 125-170/min. Tętno mierzone jest w każdej minucie próby, aż do
momentu uzyskania jego stabilizacji co zwykle ma miejsce w 5-6 min. obciążenia.
W próbie tej, podobnie jak w innych próbach pośrednich, wykorzystuje się zależność, jaka
występuje podczas pracy submaksymalnej między stanem wydolności fizycznej a przebiegiem
funkcji fizjologicznych (tętno, zużycie tlenu itp.). Niższe wartości wskaźników fizjologicznych i
niższy koszt energetyczny podczas pracy submaksymalnej (wysiłek standardowy) odpowiadają
bowiem większej wydolności (wyższemu maksymalnemu zużyciu tlenu).
2.Obliczanie wartości PWC170 metodą Wahlunda-Sjstranda
Wartość PWC170 odpowiada obciążeni, przy którym częstość skurczów serca w stanie równowagi
czynnościowej wynosi 2,83 Hz (170/min).Określenie tej wartości jest metoda prostą i bezpieczną, o
dobrej powtarzalności, szeroko stosowaną w badaniach dzieci zdrowych i chorych. Istnieje wysoka
korelacja między PWC170 a VO2max.
Przebieg badania: stosuje się trzy lub dwa obciążenia (każde po 6min.), o narastającej intensywności
na cykloergometrze. U dzieci młodszych oraz z odchyleniami w stanie zdrowia kolejne obciążenia
powinny być przedzielone odpoczynkiem. Pomiaru częstości skurczów serca należy dokonywać w
końcu każdej minuty.
Przy określaniu wielkości obciążeń stosuje się 2 metody doboru obciążenia:
a)w stosunku do masy ciała – zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Badań
Biologicznych 1-1,5-2 W/kg;
b)w zależności od wielkości reakcji na wysiłek: częstość skurczów serca w granicach 2,00-2,83 Hz
(120-170/min.) lub obciążenia w granicach 40-80% VO2max.
Wartość PWC170 określamy metodą ekstrapolacji lub wg wzoru:
gdzie:
W1 – wielkość obciążenia (moc) w pierwszym wysiłku (wyliczone wg wzoru),
W2 – wielkość obciążenia (moc) w drugim wysiłku,
f1 – tętno/min w pierwszym wysiłku,
f2 – tętno/min w drugim wysiłku.

Omów znane Ci próby i testy służące do oceny sprawności motorycznej dzieci w wieku
przedszkolnym.
1) Próby oparte na ćwiczeniach lekkoatletycznych:
1.szybkość biegu na 20m,

2.długośc skoku w dal z rozbiegu,
3.odlrgłość rzutu piłeczką palantową.
2)Test sprawności motorycznej Sekity, który obejmuje następujące próby:
1.rzut piłką lekarską 1kg znad głowy – próba siły,
2.skok w dal z miejsca – próba „mocy”,
3.bieg na 20m ze startu wysokiego – próba szybkości,
4.bieg wahadłowy 4x5 m z przenoszeniem klocka – próba „zwinności”, i mają opracowane normy,
co ułatwia ocenę na tle grupy.
3) Test uzdolnień ruchowych Oziereckiego w modyfikacji Barańskiego.
Dla każdej grupy wieku, począwszy od 4 do 16 lat, zaproponowano oddzielne zestawienie ćwiczeń.
Liczba zadań wynosi sześć i obejmują one:
1.koordynację statyczną,
2.koordynację dynamiczną,
3.koordynację rąk,
4.szybkość ruchów,
5.wykonywanie ruchów jednoczesnych,
6.precyzję ruchów.
Ocena polega na wskazaniu takiej kategorii wieku, w której badany wykonuje wszystkie ćwiczenia
oraz takiej, w której nie wykonuje już żadnego. W ten sposób określa się „wiek uzdolnień
ruchowych dziecka”, który pozwala na określenie, czy dziecko jest w stosunku do populacji „w
normie”, czy też jest „opóźnione” lub „przyspieszone”.

Podaj przykłady testów umożliwiających ocenę sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w
wieku szkolnym.
1)Międzynarodowy test sprawności fizycznej (MTSF) dla osób od 6 do 32 lat.
Test ten jest obecnie najlepszym miernikiem sprawności. Dzięki niemu można porównać poziom
sprawności fizycznej młodzieży polskiej z młodzieżą innych krajów. Składa się z 8 prób:
1.bieg na dystansie 50m,
2.skok w dal z miejsca,
3.bieg na dystansach:600m – dziewczęta i chłopcy w wieku 7- 11 lat, 800m – dziewczęta w wieku
12 lat i więcej, 1000m – chłopcy w wieku 12 lat i więcej,
4.pomiar siły dłoni,
5.pomiar siły względnej
a) zwis na ugiętych rękach – chłopcy w wieku 11 lat oraz dziewczęta z wszystkich grup wieku i
kobiety,
b) podciąganie w zwisie na drążku – chłopcy od 12 lat i mężczyźni,
6.bieg wahadłowy 4x10m z przenoszeniem klocków,
7.siady z leżenia tyłem w czasie 30s,
8.skłon tułowia w przód w staniu.
2)Europejski test sprawności fizycznej – Eurofit
W skład testu wchodzi 8 prób sprawnościowych, ponadto jedna służąca do oceny wydolności –
wytrzymałości oraz pomiary wysokości, masy ciała i 5 fałdów skórno-tłuszczowych: nad mięśniem
dwugłowym i trójgłowym ramienia, pod łopatką, z boku tułowia i na łydce.
Kolejność prób:
1.postawa równoważna na jednej nodze
2.stukanie w krążek
3.w siadzie skłon dosiężny wprzód
4.skok w dal z miejsca
5.zaciskanie ręki
6.zwis na ugiętych ramionach
7.bieg wahadłowy 10x5m
3)Test sprawności motorycznej Denisiuka
Test składa się z pięciu prób mierzących cechy motoryczne:

1.szybkość (bieg krótki) - bieg 30m dla dzieci z klas I-III, bieg 30m albo 40m dla dzieci z klas IV,
40m albo 60m dla dzieci z klas V oraz dla młodzieży od VI klasy wzwyż wyłącznie 60m. Biegi
odbywają się indywidualnie. Obowiązuje start wysoki.
2.zwinność (bieg z przewrotem na materacu) – wyznacza się czasem ćwiczenia, w trakcie którego
wykonuje się bieg i okrążenie chorągiewki, przewrót w przód, obiegnięcie drugiej chorągiewki, bieg
na czworakach, ponowny przewrót w przód oraz bieg i okrążenie chorągiewki.
3.Siła (rzut piłką lekarską znad głowy w przód) – odległość rzutu piłką lekarską jednokilogramową
dla klasy I-IV oraz dwukilogramową od klasy V wzwyż.
4.Moc (wyskok dosiężny lub skok w dal z miejsca)
5.Wytrzymałosć (przysiady z wyrzutem nóg lub bieg 300m – do wyboru) – dla dziewcząt i
chłopców od klasy VIII.
4)Indeks sprawności fizycznej Zuchory
Indeks obejmuje 6 prób:
1.szybkość – bieg sprinterski w miejscu
2.skoczność – skok w dal z miejsca
3.siłę ramion – zwis na ramionach
4.gibkość – skłon tułowia w przód
5.wytrzymałość – bieg ciągły
6.siłę mięśni brzucha – przemachy poprzeczne nóg
5)Test sprawności fizycznej Chromińskiego
W skład testu wchodzą trzy próby:
1.bieg krótki: 40m ze startu wysokiego dla dzieci w wieku 7-9 lat, 60m ze startu niskiego dla dzieci
od 10 roku życia,
2.rzut piłką lekarską oburącz w tył ponad głową (ciężar piłki 1kg dla dzieci w wieku 7-8 lat, 2kg –
9lat, 3kg – od 10 lat)
3.bieg wytrzymałościowy:
- dla wieku 7-9 lat trucht za liderem w tempie 7-8 min – 1km
- od 10 lat bieg na 600m dla dziewcząt i 1000m dla chłopców
6)Test sprawności studentów
Składa się z trzech prób:
1.skok w dal z miejsca – próba „mocy”
2.rzut piłką lekarską w przód znad głowy (kobiety – 2kg, mężczyźni – 3kg) – próba siły,
3.bieg zwinnościowy (bieg „zygzakiem” po kopercie 5x3m).