1.1. Etymologia pojęcia „finanse”.
Termin finanse ma swoje korzenie w średniowiecznej łacinie. Pojęcie finanse wywodzi się od czasownika „finire”, które z czasem uległo przekształceniu w słowo „finare”. Następnie pojawiło się pojęcie „finatio”. Terminem tym określano orzeczenie sądowe kończące spór. Treścią tego orzeczenia była m.in. należność pieniężna, którą jedna osoba musiała przekazać na rzecz drugiej osoby albo jakaś osoba na rzecz panującego (państwa). W wyniku postanowień sądu przeprowadzano operacje pieniężne, co doprowadziło do faktu, że termin „finanse” jest nierozerwalnie związany z pieniądzem.
Jak wiadomo pieniądz jest nieodłącznym elementem rozwoju cywilizacji, jego początki sięgają starożytności. W tym okresie wymiana między ludźmi odbywała się zgodnie z formuła „towar za towar”. Z czasem poszczególne osoby wytwarzały więcej towaru niż potrzebowały dla siebie, co doprowadziło do sytuacji, w której dana osoba posiadała znaczne nadwyżki jednego dobra, a niedobór innych dóbr. Stało się to naturalną przesłanką wymiany towarów, ale już nie towar za towar, lecz za pomocą szczególnych towarów zwanych płacidłami, które zaczęły pełnić funkcję środka płatniczego, jak i miernika wartości.
Z upływem czasu funkcje pieniądza zaczęły być pełnione przez szlachetne kruszce ze względu na rzadkość ich występowania, jak i cechy fizyczne (jednorodność, podzielność, trwałość). W początkowym okresie w obiegu znajdowały się sztabki złota, srebra lub stopów tych metali, ale w miarę upływu czasu rozpoczęto bicie monet z tych kruszców. Monety miały różny ciężar i różną zawartość tych kruszców. Zakłada się, że proces bicia monet rozpoczął się w starożytnym Egipcie w III tysiącleciu p.n.e.
W państwach - miastach greckich powstanie systemu monetarnego i jego rozpowszechnienie nastąpiło w VII w. p.n.e. Podstawową funkcją pieniądza była akumulacja kapitału oraz wymiana. Rozszerzenie się systemu monetarnego stanowiło podstawę dla rozwoju handlu wewnętrznego oraz między miastami.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego, w sferze pieniężnej zapanował chaos, który zakończył się dopiero reformą pieniężną Karola Wielkiego przeprowadzoną w 800r. Istotą reformy było wprowadzenie systemu denarowego, opartego na srebrze. W kolejnych wiekach następowało systematyczne „psucie” monety, do tego stopnia, że bite monety były tak cienkie, iż wybicie wzoru monety było możliwe tylko na jednej stronie. Proces ten trwał do przełomu XII i XIII w., czyli do tzw. reformy groszowej, polegającej na wprowadzeniu solidnej, grubej monety srebrnej.
Nawiązując do przytoczonej wcześniej definicji finansów pochodzącej z wieków średnich należy wspomnieć, że w miarę rozwoju stosunków towarowo - pieniężnych rozszerzył się zakres operacji finansowych, kształtowanych nie tylko na drodze sądowej, ale przede wszystkim poprzez umowy. Umowy te miały charakter pisemny i były zawierane między sprzedającymi a kupującymi, między podmiotami pożyczającymi sobie wzajemnie pieniądze. Tak więc pojęciem finansów zaczęto określać ogól stosunków pieniężnych związanych z operacjami gospodarczymi, a także z życiem publicznym.
Kolejny ważny etap w rozwoju finansów nastąpił wraz z rozwojem bankowości. Przejawem tego było wyodrębnienie się grupy kupców handlujących pieniądzem. Początkowo przyjmowano pieniądze na przechowanie, później zaczęto pożyczać je na procent. Prawdziwy rozkwit bankowości nastąpił w średniowieczu w związku z odkryciami geograficznymi. Handel międzynarodowy sprzyjał powstawaniu kantorów wymiany pieniędzy. Właściciele kantorów zaczęli stopniowo pożyczać pieniądze, dokonywać przelewów, udzielać kredytów, co oznaczało przeistoczenie się właścicieli kantorów w bankierów. Działalność taka była prowadzona intensywnie w miastach północnych Włoch. Była to bankowość komercyjna, zorientowana na zysk.
W rozwoju finansów istotną rolę odgrywali również złotnicy, którzy przyjmowali złoto na przechowanie, pobierając za te usługę pewną opłatę. Ilość złota przyjmowanego na przechowanie znacznie przewyższała ilość złota wydawanego osobom je przechowującym, zjawisko to stało się przesłanką udzielania pożyczek w złocie dla innych osób, za co złotnicy pobierali procent. W ten sposób nastąpiło przekształcenie się złotników w bankierów, zakładających banki. Operacje przyjmowania złota na przechowanie oraz operacje pożyczania złota były potwierdzane certyfikatami, czyli walorami, które miały zabezpieczenie w złocie. Pokusa osiągania łatwego zysku na skutek wystawiania kwitów depozytowych oraz weksli o wartości znacznie przewyższającej wartość złota spowodowała, że rozpoczął się powolny i długotrwały proces rozdzielania pieniądz i złota.
Działalność ta sprzyjała ekspansji pieniężnej oraz rozwojowi stosunków pieniężnych. Poza klasycznymi instrumentami finansowymi jak: podatek, cło, wydatek, składka ubezpieczeniowa, pojawiły się nowe instrumenty finansowe związane z rozwojem stosunków pożyczkowych. W posługiwaniu się niemi dominującą rolę odgrywały banki komercyjne. Możliwość tworzenia pieniądza przez banki komercyjne powodowała, że przyczyniały się one do wzrostu gospodarczego świata, ale także doprowadzały gospodarki niektórych krajów do sytuacji kryzysowych. W rozwoju finansów istotne znaczenie miało więc powstanie bankowości centralnej, która umożliwiała opanowanie chaosu pieniężnego wywoływanego przez banki komercyjne.
Ewolucja systemu pieniężnego w kierunku pieniądza symbolicznego (banknoty), znanego nam obecnie, pchnęła strefę finansów w kierunku pieniądza abstrakcyjnego. To spowodowało znaczny rozwój stosunków finansowych, ale także znacznie skomplikowało zjawiska finansowe. Dalszy etap rozwoju finansów wiąże się z nasileniem wymiany międzynarodowej, której przedmiotem w początkowym okresie rozwoju gospodarczego świata były towary i usługi, ale wraz z rozwojem międzynarodowych stosunków gospodarczych nasiliło się zjawisko handlu pieniądzem jako dobrem szczególnym, co wpłynęło na dalszą komplikację stosunków finansowych związanych z zagadnieniam8i kursów walutowych, systemu płatności i rozliczeń, zabezpieczenia transakcji, itp. Znoszenie barier celnych i prawnych w stosunkach gospodarczych między krajami spowodowało swobodny przepływ pieniądza ponad granicami. Stosunki finansowe nabrały cech globalnych.
1.2. Współczesne rozumienie finansów.
Współcześnie przez finanse rozumie się ogół zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka. Przedmiotem nauki finansów są przede wszystkim zjawiska związane z tworzeniem pieniądza przez bank centralny oraz kreowaniem pieniądza przez banki komercyjne. Finanse są ściśle związane z teorią ekonomii. Zjawiska finansowe zawsze powstają w związku z wytworzeniem dóbr i usług zaspokajających potrzeby ludzkie. Makroekonomiczny wymiar finansów polega na tym, że poprzez zjawiska pieniężne dokonuj się alokacji zasobów rzeczowych oraz zasobów pracy w gospodarce, co warunkuje uruchomienie procesów ekonomicznych, dzięki którym następuje zaspokojenie potrzeb ludzkich. Związek zjawisk pieniężnych ze sferą realną gospodarki stanowi sens i ekonomiczną treść finansów.
Zjawiska finansowe występują w ramach stosunków pieniężnych powstających podczas różnorodnych transakcji gospodarczych, których przedmiotem są dobra i usługi. Przedmiotem transakcji jest także sam pieniądz i jego surogaty, pochodne pieniądza (derywaty). Transakcje mogą być dokonywane za pomocą pieniądza gotówkowego albo bezgotówkowego. Stosunki finansowe zachodzą w znacznym stopniu przy udziale pieniądza idealnego, abstrakcyjnego, występującego jedynie w postaci zapisów na rachunkach bankowych podmiotów stosunków finansowych.
W węższym znaczeniu finanse są definiowane jako proces pozyskiwania pieniędzy przez podmiot, w celu rozpoczęcia działalności gospodarczej, dokonania zmian w strategii działania podmiotu czy rozszerzenia działalności gospodarczej. Pozyskiwanie pieniędzy może się odbywać przez emisję papierów wartościowych, zaciąganie kredytów i w jakikolwiek inny sposób.
Z poznawczego punktu widzenia występuje potrzeba analizowania zjawisk finansowych w co najmniej czterech ujęciach:
- podmiotowym
- przedmiotowym
- instrumentalnym
- funduszowym
Podmiotowe podejście do zjawisk finansowych jest związane z faktem, że zjawiska te powstają w ramach stosunków ekonomicznych zachodzących między konkretnymi podmiotami. Na podstawie kryterium podmiotowego wyróżnia się finanse państwa (publiczne), finanse przedsiębiorstw, budżety gospodarstwa domowych, itd. Z podmiotowym ujęciem zjawisk finansowych związane jest tzw. instytucjonalne podejście do finansów, którego rezultatem jest wyodrębnienie instytucji finansowych. Instytucje finansowe to podmioty działające w sektorze finansowym. W ramach tych podmiotów rozróżnia się bankowe instytucje finansowe, w tym bank centralny oraz pozabankowe instytucje finansowe.
Wśród bankowych instytucji finansowych dominują banki komercyjne, banki rozliczeniowe, instytucje oszczędnościowo - pożyczkowe, banki inwestycyjne, banki hipoteczne i inne. Do pozabankowych instytucji finansowych należą towarzystwa ubezpieczeniowe, towarzystwa funduszy powierniczych, towarzystwa zarządzające funduszami emerytalnymi, funduszami inwestycyjnymi oraz inne instytucje pośrednictwa finansowego. Bankowe instytucje finansowe przyjmujące depozyty mają prawo tworzenia pieniądza przy zastosowaniu formuły mnożnika kreacji pieniądza. Pozabankowe instytucje finansowe mogą jedynie obracać pieniądzem wyemitowanym przez bank centralny oraz pieniądzem kreowanym przez banki komercyjne.
W podmiotowym ujęciu zjawisk finansowych należy uwzględnić także wiele instytucji tworzących prawne, organizacyjne, kontrolne i nadzorcze warunki nawiązywania stosunków finansowych w gospodarce i społeczeństwie. Chodzi tutaj zwłaszcza o parlament, władze administracyjne (tu specjalna rola przypada Ministrowi Finansów), Najwyższa Izba Kontroli i inne. Warto podkreślić, że przez instytucje finansowe rozumie się także kategorie i instrumenty finansowe akie jak: fundusz, podatek, kredyt, dług publiczny.
W podejściu przedmiotowym do zjawisk finansowych występuje koncentracja na przedmiocie stosunków finansowych. W ramach stosunków finansowych można wyróżnić:
- transakcje
- transfery
- pożyczki
W przypadku transakcji zawsze następuje kontrświadczenie ze strony podmiotów zawierających transakcje. Najczęstszym rodzajem transakcji są transakcje związane z aktem kupna - sprzedaży.
Rodzajem transferów są jednokierunkowe przepływy pieniądza między podmiotami, w przypadku których nie występuje żadne bezpośrednie kontrświadczenie (opłaty, cła, daniny publiczne). Kolejnym rodzajem transferów są transfery, które mogą powodować kontrświadczenie warunkowe (składki na ubezpieczenia społeczne, życiowe, gospodarcze, w przypadku których przepływ pieniądza następuje w odwrotnym kierunku, przy zaistnieniu określonych warunków).
Trzecim rodzajem stosunków finansowych są pożyczki zaciągane przez różne podmioty u różnych instytucji finansowych, podmiotów publicznych lub osób prywatnych. Cechą charakterystyczną pożyczek jest ich zwrotny charakter oraz płacony procent za pieniądze oddane do czasowej dyspozycji innego podmiotu.
W ujęciu finansowym zjawiska finansowe zawsze przyjmują konkretną postać. Instrumenty finansowe stanowią złożony zespół narzędzi pieniężnych wykorzystywanych przez różne podmioty do osiągnięcia różnych celów, w różnych dziedzinach życia gospodarczego, społecznego, w ramach różnych stosunków gospodarczych. W w sakum ujęciu przez instrumenty finansowe rozumie się dowody potwierdzające tytuł własności lub długu. Instrumentami finansowymi są np.: akcje, czeki, obligacje, certyfikaty depozytowe. Instrumenty finansowe są tu identyfikowane z papierami wartościowymi.
Z punktu widzenia funkcji prawnych papiery wartościowe dzielą się na:
- papiery wart. reprezentujące wierzytelności pieniężne: obligacje, czeki, weksle, losy loteryjne
- papiery wart. uprawniające do zarządzania rzeczami: konosamenty w transporcie towarów
- papiery wart. potwierdzające własność: akcje
Z punktu widzenia formy obrotu papiery wartościowe dzielą się na:
- papiery wartościowe imienne
- papiery wartościowe na okaziciela
Z punktu widzenia funkcji ekonomicznych instrumenty finansowe dzielą się na:
- dłużne
- rozliczeniowe
- zaspokajające popyt na pieniądz
- inwestowania
- bodźcowe
- ograniczające ryzyko
- potwierdzające tytuł własności
Najintensywniej instrumenty finansowe występują na rynkach finansowych, dlatego też jako podstawę charakterystyki instrumentów finansowych należy przyjąć kryterium rodzajów rynków finansowych, na którym wyróżniamy segmenty:
- rynek pieniężny
- kapitałowy
- instrumentów pochodnych
- walutowy
Instrumenty finansowe rynku pieniężnego:
- bony skarbowe - krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa na okres od 1 dnia do 52 tygodni w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych. Emitowane są zazwyczaj w dużych nominałach i są przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym (hurtowym). Należą do podstawowych instrumentów operacji otwartego rynku, a więc oprócz zaspokajania popytu państwa na pieniądz, są narzędziem ułatwiającym władzą monetarnym regulowanie podaży pieniądza w gospodarce.
- czek - udzielane bankowi pisemne zlecenie, na określonym prawem formularzu, wypłacenia okazicielowi lub określonej osobie, zwanej remitentem, wymienionej sumy pieniężnej ze środków będących w dyspozycji wystawcy, najczęściej na rachunku bankowym.
Ze względu na wystawcę czeki dzieli się na:
czeki bankowe - emitowane przez bank lub posiadacza rachunku w tym banku. Do czeków bankowych zaliczamy czek gotówkowy (upoważnia do podjęcia gotówki z banku) i czek rozrachunkowy (służy do zawierania transakcji bezgotówkowych).
Czeki bankierskie - stosowane w operacjach między bankami i (lub) instytucjami kredytowymi. Wystawiany jest przez bank, jak również trasatem wskazanym na wekslu jest bank - korespondent banku wystawiającego czek. SA to najczęściej czeki imienne.
Czeki skarbowe - wystawiane przez organy administracji skarbowej z tytułu różnych zobowiązań publicznoprawnych.
Czeki podróżnicze - emitowane przez renomowane banki, instytucje finansowe oraz biura podróży. Umożliwiają regulowanie zobowiązań podczas podróży. Nabywcą czeku jest ta sama osoba, która będzie się nim posługiwała podczas regulowania zobowiązań za granicą.
Z punktu widzenia formy czeków dzieli się je na:
Czeki imienne - zawiera imię i nazwisko lub nazwę instytucji czyli remitenta. Nie może on być przenoszony przez indos.
Czeki na okaziciela - czeki te nie wykluczają podania nazwy remitenta, ale też nie jest to warunek konieczny, aby czek zrealizować.
Na podstawie kryterium dotyczącego warunków realizacji czeków dzielimy je na:
Czeki nie potwierdzone - nie wymaga żadnych dodatkowych czynności przed podaniem go do realizacji.
Czeki potwierdzone - przyjmujący go podmiot żąda, aby bank wystawcy czeku potwierdził, że wystawca posiada na rachunku bankowym środki, które umożliwią realizację czeku.
- weksle - papiery wartościowe potwierdzające istnienie zobowiązania pieniężnego osoby lub osób, które go podpisały. Osobą uprawnioną do realizacji praw majątkowych wskazanych na wekslu jest prawny posiadacz weksla. Istota weksla polega na tym, że jego wystawca zobowiązuje się do zapłaty danej osobie konkretnej kwoty w określonym miejscu i czasie. Jego posiadacz może przenosić prawa wynikające z tego dokumentu na inne osoby.
Funkcje weksli:
Płatnicza - płatnik wykorzystuje weksel do regulowania zobowiązań powstających w związku z zawieraną transakcją.
Kredytowa - weksel jest instrumentem rozliczeniowym, ułatwiającym zwieranie różnych transakcji wówczas, gdy nabywca nie ma gotówki potrzebnej do zapłaty za przedmiot transakcji.
Obiegowa - weksel spełnia funkcję środka płatniczego nie dla jednej transakcji, a dla wielu transakcji ekonomicznych.
Gwarancyjna - weksel zabezpiecza pieniężne roszczenia wierzyciela.
Refinansowa - możliwość przedstawienia go do wykupu przez bank przed terminem płatności.
- bon komercyjny - jest papierem wartościowym, w którym emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu wraz z należnymi odsetkami w określonym terminie, krótszym niż 1 rok.
- certyfikat depozytowy - potwierdza zdeponowanie sumy pieniężnej według określonej stopy procentowej i na określony czas.
- akcept bankierski - zobowiązanie banku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej bankowi wierzyciela.
Instrumenty rynku kapitałowego:
- obligacje - są formą zaciągania długu przez Skarb Państwa, władze municypalne, przedsiębiorstwa, banki. Mają one z góry określony dochód. Emitent obligacji jest zobowiązany do wypłacenia odsetek w określonych z góry terminach i wysokościach, jak i do zwrotu pożyczonej kwoty przez wykup obligacji, również w wyznaczonym z góry terminie. Obligacje skarbowe stanowią podstawowy instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publicznego. Obligacje municypalne są emitowane nie tylko przez władze lokalne, ale także przez ich agencje, najczęściej w celu sfinansowania infrastruktury lokalnej.
- list zastawny - instrument dłużny emitowany przez instytucje kredytowe. Listy te są sprzedawane na rynku pieniężnym. Pieniądze ze sprzedaży są przekazywane na finansowanie projektów inwestycyjnych o wysokich nakładach oraz dłuższym procesie realizacji.
- akcje - papiery wartościowe potwierdzające udział danego podmiotu w majątku spółki akcyjnej. Dają praw do dywidendy oraz glosowaniu na walnym zebraniu akcjonariuszy.
- certyfikaty inwestycyjne - są to świadectwa udziałowe potwierdzające tytuł własności w majątku funduszy inwestycyjnych.
Instrumenty finansowe na rynku instrumentów pochodnych:
- opcje - oznaczają prawo do zakupu lub sprzedaży określonego instrumentu finansowego po ustalonej cenie w ściśle określonym czasie.
- kontrakty terminowe - instrumenty zobowiązujące strony kontraktu do kupna lub sprzedaży instrumentu podstawowego w określonej ilości, w określonym czasie i po określonej cenie.
- swap - kontrakt, który polega na zamianie przyszłych płatności stron kontraktu.
- warranty - rodzaje instrumentów pochodnych dające prawo do zakupu akcji po określonej cenie w przyszłości, bądź do subskrypcji przyszłych emisji akcji.
Instrumenty cenowe:
- cena - wyrażona w pieniądzu wartość towaru, usługi, waluty, czynnika produkcji.
Finansowe instrumenty rozliczeniowe:
- inkaso bankowe - polega na tym, że prowadzący rachunek klienta bank pobiera, na podstawie przedstawionych mu dokumentów, od innego podmiotu, wymienioną w dokumentach należność albo z tytułu już dokonanej transakcji, albo na poczet przyszłej zapłaty.
- akredytywa - polega na zdeponowaniu w banku przez odbiorcę kwoty odpowiadającej zawieranej transakcji lub wyłączeniu tej kwoty z rachunku bankowego odbiorcy.
- konosament - jest papierem wartościowym pozwalającym na dysponowanie towarem, na który opiewa.
- karty płatnicze - umożliwiają korzystanie z własnych środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym.
- karty kredytowe - upoważniają do wydawania pieniędzy w ramach przyznanego przez bank limitu.
- karty wydatkowe typu charge - zbliżone do kart kredytowych, przy czym klient banku jest obciążony prowizją za każdorazową transakcję.
Finanse w ujęciu funduszowym muszą przyjmować określoną formę organizacyjną, która umożliwiałaby gospodarowanie pieniądzem. Taką formę stanowi fundusz, który umożliwia gromadzenie i rozdysponowanie środków pieniężnych przez określony podmiot.
1.3. Istota i klasyfikacja zjawisk finansowych.
Finanse to zjawiska zarówno elementarne, jak i złożone. Zjawiskami elementarnymi są np.: ceny, kredyty, procent, podatek. Zjawiska złożone to zjawiska, w których pieniądz nabiera cech dynamicznych. Zjawiska finansowe mogą mieć charakter abstrakcyjny (pieniądz ma postać idealną) i konkretny (dotyczą realnych procesów gospodarczych).
Zjawiska finansowe mogą być klasyfikowane z różnych punktów widzenia. Ze względu na przedmiot zjawiska finansowe dzieli się na:
- przychodowe - w ramach których wyróżnia się przychody ze sprzedaży majątku, przychody o charakterze transferowym i inne.
- rozchodowe - polegające na wszelkim rozdysponowaniu pieniądza zawiązanego z prowadzoną działalnością gospodarczą i prowadzoną działalnością.
- dochodowe - związane z wytwarzaniem, realizacją i wytwarzaniem dochodów.
- wydatkowe - polegające na przeznaczeniu środków pieniężnych na zakup towarów oraz usług, które prowadzą do zużycia produktu krajowego.
- kosztowe - związane z powstawaniem i pokrywaniem kosztów prowadzonej działalności gospodarczej.
- kredytowe - są związane nie tylko z zasilaniem podmiotów w środki finansowe, ale również z mechanizmem tworzenia pieniądza we współczesnej gospodarce.
- pożyczkowe - odnoszą się do zjawisk finansowych, które nie są związane z kreacją nowego pieniądza; przedmiotem pożyczki jest pieniądz już istniejący.
- gotówkowe - powstające w związku z różnymi transakcjami zawieranymi w gotówce.
- bezgotówkowe - obejmujące transakcje, w których pieniądz występuje w postaci idealnej.
- transferowe - dotyczą przepływu pieniądza, którego skutkiem nie są bezpośrednio ruch towarów, wytworzenie i zużycie usług.
- oszczędnościowe - dotyczą gromadzenia i wykorzystania oszczędności pieniężnych różnych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim jednak ludności.
- ubezpieczeniowe - związane z różnymi rodzajami ryzyka.
1.4. Metoda badań nauki finansów.
Nauka finansów jako element ekonomii posługuje się metodą ekonomii politycznej, której celem jest poznanie praw, jakie rządzą procesem gospodarczym. Elementy ekonomii politycznej:
- abstrakcja - myślowe wyodrębnienie elementów procesu gospodarczego oraz zachodzących między nimi związków.
- stopniowa konkretyzacja - polega na uwzględnieniu coraz bardziej szczegółowych cech badanej rzeczywistości.
- weryfikacja - polega na empirycznym sprawdzeniu rezultatów uzyskanych z dwóch pierwszych elementów postępowania badawczego
Metody prakseologiczne:
- metoda porównania nakładów z efektami - metoda ta pozwala na określenie efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa. Porównanie nakładów z efektami może dać wynik dodatni (zysk, nadwyżka ekonomiczna) lub ujemny (strata, deficyt).
- metoda porównania kosztów i korzyści - stosuje się ja w chwili rozpoczynania danego przedsięwzięcia lub podczas prowadzonej już działalności. Jest przydatna wówczas, gdy nie można prowadzić pomiaru rezultatów działalności jednorodnym miernikiem.
- metoda bilansowa - pozwala ustalić stan równowagi lub stopień nierównowagi badanego elementu rzeczywistości. Ściśle związana z zasadą podwójnego zapisu - polegającą na tym, że każda operacja zachodzi między dwoma podmiotami, co implikuje jej zapisanie na dwóch rachunkach z przeciwnymi znakami lub na jednym rachunku po przeciwnych jego stronach.
Metody statystyczne i metody dynamiczne:
- metoda strumieniowa - w metodzie tej przedmiotem obserwacji są strumienie pieniądza przepływające między przynajmniej dwoma podmiotami z różnych tytułów. Dzięki metodzie strumieniowej można obserwować dane zjawisko finansowe w ściśle zamkniętym przedziale czasowym.
- metoda zasobowa - charakterystyczną cechą jest to, że badane zjawiska są unieruchomione w czasie. Pozwala uchwycić i scharakteryzować stan badanego obiektu niezależnie od tego, czy dane zjawisko finansowe jest kształtowane przez jakiś czynnik, czy też nie.
- metoda strumieniowo - zasobowa - umożliwia rozpoznanie zjawisk finansowych w ujęciu dynamicznym i statystycznym. Badaniu stanu zjawiska towarzyszy wskazanie przyczyn zmian tego stanu. Zmiany te dokonują się pod wpływem strumieni pieniężnych lub innych zjawisk dynamicznych. Istotą metody strumieniowo - zasobowej jest powiązanie cech charakteryzujących stan badanego zjawiska finansowego z cechami zjawisk, które spowodowały lub mają spowodować zmiany.
2.1. Pojęcie i funkcje systemu finansowego.
System finansowy - zespół logicznie powiązanych ze sobą form organizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom nawiązywanie stosunków finansowych zarówno w sektorze realnym, jak i w sektorze finansowym.
Funkcje systemu finansowego:
- płatnicza - polegająca na tym, że system finansowy powinien zapewnić sprawne działanie mechanizmu rozliczeń w transakcjach gospodarczych, zwłaszcza przy zakupie dóbr i usług.
- płynności - w ramach której system finansowy umożliwia i ułatwia zamianę papierów wartościowych i innych aktywów finansowych na gotówkę.
- oszczędności - polegająca na promowaniu warunków atrakcyjnego lokowania nadwyżek pieniądza przy umiarkowanym ryzyku.
- akumulacji bogactwa - polegająca na „przechowywaniu” siły nabywczej danego podmiotu.
- kredytowa - polega na zapewnieniu nieprzerwanego dopływu kredytu dla przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i rządu, w celu finansowania inwestycji i konsumpcji.
- minimalizowania ryzyka - w systemie finansowym powinny być wbudowane mechanizmy i instrumenty minimalizujące ryzyko.
- polityki gospodarczej - polegająca na możliwości prowadzenia przez rząd polityki mającej na celu wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie, walkę z inflacją i zachowanie stabilnej pozycji płatniczej względem zagranicy.
2.2. Struktura systemu finansowego.
Współczesne systemy finansowe składają się z:
- instrumentów finansowych - stanowią złożony zespół narzędzi pieniężnych wykorzystywanych przez różne podmioty do osiągnięcia różnych celów, w różnych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego.
- rynków finansowych - miejsca, gdzie dokonuje się transakcji środkami pieniężnymi. Przedmiotem rynku finansowego są zmaterializowane i zdematerializowane walory finansowe.
- instytucji finansowych - jednostki organizacyjne, których podstawowym zadaniem jest gromadzenie i wydatkowanie środków.
- zasad, które określają formy ich funkcjonowania - ogół norma prawnych, zwyczajów i postanowień zawartych w regulaminach oraz w statutach instytucji finansowych i organów nadzoru.
2.3. Kryzys finansowy.
Kryzys finansowy - sytuacja w której zachodzą gwałtowne zmiany na rynku finansowym, związane z niedostateczną płynnością, niewypłacalnością rynkowych podmiotów, a także z spadkiem produkcji lub pogłębieniem już występującego spadku. Skutkiem tych zmian jest załamanie podstawowej funkcji rynku finansowego (niekorzystne wybory powodują nieefektywne rozdzielenie funduszy do podmiotów, które mogą w sposób optymalny wykorzystać zasoby pieniężne).
Rodzaje kryzysów finansowych:
- bankowy
- walutowy
- zadłużenia zagranicznego
- systemu finansowego
3.1. Kategorie przychodowe.
Przedmiotem badań nauki finansów są kategorie finansowe.
Do kategorii przychodowych zalicza się:
- cena - wyraża w pieniądzu wartość towaru, usługi, wartość innego pieniądza, czynników wytwórczych. Znaczenie kategorii cen określają ich funkcje. W teorii finansów występują następujące funkcje cen:
Przychodowa - polega na tym, że ceny są narzędziem rynkowej weryfikacji działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty. Efektywna cena wpływa bezpośrednio na wielkość przychodów oraz na wielkość poniesionych kosztów. Nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami wytwarzania dóbr i usług przyjmuje postać dochodu pieniężnego podmiotu gospodarującego, czyli funkcja ta wpływa bezpośrednio na wielkość dochodu.
Alokacyjna - dotyczy roli cen w podziale dochodu narodowego, gdyż poprzez ceny dokonywana jest alokacja dóbr i usług.
Redystrybucyjna - polega na wykorzystaniu cen nie tylko jako uniwersalnego narzędzia podziału dochodu narodowego, lecz także jako narzędzia redystrybucji dochodów podmiotów.
Motywacyjna - polega na wywoływaniu reakcji podmiotów gospodarczych oraz konsumentów na zmiany cen. Reakcje te występują zarówno w odniesieniu do podaży, jak i do popytu. Rodzaj oraz siła reakcji zależą od skali zmian, zależności między zmianami cen towarów w ilością nabywanych towarów oraz efektywną wielkością dochodu. Obniżenie cen przyczynia się do zwiększenia dochodu rzeczywistego, co umożliwia konsumentowi zakup większej ilości tańszego towaru i w konsekwencji prowadzi do zwiększenia popytu. Natomiast podwyższenie ceny powoduje zmniejszenie dochodu rzeczywistego, co powoduje spadek możliwej do zakupienia ilości towaru.
Agregacyjna - związana z wykorzystaniem cen jaki miernika wartości. Ceny pozwalają na agregowanie (sumowanie) wartości różnych dóbr, towarów i usług, występujących w różnych jednostkach fizycznych, w celu porównania nakładów z wynikami, tworzenia planów mikropodmiotów, budowy modeli mikroekonomicznych i makroekonomicznych, które służą do opisu stanu gospodarki oraz budowy prognoz.
- przychód pieniężny - stanowi zewnętrzny, pieniężny wyraz skutków działalności
gospodarczej człowieka. Przychód jest ściśle związany z ceną i dochodem. Umożliwia on pokrywanie kosztów działalności oraz jest źródłem nadwyżki ekonomicznej w postaci dochodu i zysku.
3.2. Kategorie dochodowe:
- dochód - jest podstawową kategorią i wielkością ekonomiczną, stanowiącą dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarowania czynników wytwórczych: ziemi, pracy, kapitału rzeczowego, kapitału finansowego. Dochód jest nadwyżką ekonomiczną gospodarującego społeczeństwa, która stanowi podstawę zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych, celów bieżących oraz celów rozwojowych. Dochód przyjmuje formę pieniężną, ale jego treścią są towary i usługi, które podmioty systemu gospodarczego, dysponujące funduszami nabywczymi, mogą nabywać. Ważny aspekt kategorii dochodu związany jest z elastycznością popytu względem zmian dochodu. Dochodową elastyczność popytu, czyli reakcję popytu na zmianę jednostki dochodu można określić wzorem
E= % zmiana popytu / %zmiana dochodu
Dochód jest także ważną kategorią finansową dla państwa, gdyż państwo zgłasza popyt na dochód pieniężny potrzebny do finansowania jego funkcji i zadań.
W systemie podatkowym dochód jest definiowany jako różnica między przychodami a kosztami ich uzyskania. Ingerencja państwa w dochody innych podmiotów, dokonywana głównie poprzez podatki, stwarza konieczność rozróżnienia dochodu brutto (przed opodatkowaniem) i dochodu netto (po opodatkowaniu). Dochód po opodatkowaniu to dochód do dyspozycji. Rozróżnia się dwa podstawowe źródła dochodu: z pracy i z kapitału.
- zysk - stanowi nadwyżkę przychodów podmiotu nad jego kosztami własnymi, znajdującymi odzwierciedlenie w ewidencji. W koncepcji zysku ekonomicznego nadwyżkę przychodów nad kosztami powiększa się o :
Koszt alternatywnego wykorzystania kapitału
Ryzyko związane z utratą zaangażowanego kapitału
Źródłem zysku może być różna działalność człowieka, a podstawowym rodzajem zysku pozostaje zysk z działalności gospodarczej. Jednak istnieją również inne źródła zysku, np. zysk kapitałowy, który jest nadwyżką osiąganą przy sprzedaży papieru wartościowego, w który został zainwestowany kapitał.
Zysk spełnia następujące funkcje:
Celu, polegające na tym, że zysk stanowi podstawowy cel działalności gospodarczej
Wynagrodzenia podmiotu za wykorzystanie w działalności gospodarczej talentu przedsiębiorczości
Źródła finansowania celów podmiotu, polegające na wyzwalaniu aktywności i przedsiębiorczości podmiotu w celu powiększania masy zysku lub zysku jednostkowego
Rezerwy finansowej, powstającej z zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie
- procent - jest dochodem osiąganym z kapitału pożyczkowego. Procent jest ceną usługi świadczonej przez pożyczkodawcę na rzecz pożyczkobiorcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto go płaci, a dochodem dla tego, kto go pobiera.
Procent występuje w dwóch formach:
Odsetek od pożyczonego kapitału pieniężnego
Dyskonta weksli i innych papierów wartościowych.
Rozróżnia się procent prosty i procent składany. Różnica polega na odmiennych zasadach kapitalizacji odsetek. W przypadku procentu złożonego odsetki za okres rozliczeniowy powiększają kapitał początkowy, a więc zwiększają bazę oprocentowanego kapitału w następnym okresie.
Z pojęciem procentu wiąże się pojęcie stopy procentowej. Stopa procentowa jest roczną ceną, wyrażoną w procentach, jaką się płaci za pożyczenie pieniędzy. Mamy do czynienia z 3 rodzajami stóp procentowych:
Rynkową - określana jako nominalna, bądź pieniężna stopa procentowa. Jest ona całkowita płatnością - wyrażoną w procencie - od udzielonej pożyczki, w skład której wchodzą czysta stopa procentowa, koszt ryzyka inwestycyjnego, oczekiwana stopa inflacji
Czystą stopą procentową - jest ona przychodem wyrażonym w procencie, którego można się spodziewać w warunkach braku ryzyka i inflacji
Realną - jest ona różnicą między rynkową stopą procentową a stopą inflacji.
W praktyce finansowej stopa procentowa jest często identyfikowana z odsetkami.
Odsetki stanowią zapłatę za korzystanie z obcych środków pieniężnych w ciągu określonego czasu.
- renta pieniężna - istota tej kategorii polega na tym, że dochód w formie renty jest otrzymywany w długim okresie, regularnie, z różnych tytułów. Oprócz renty pieniężnej wyróżnia się również rentę konsumenta (wielkość hipotetyczna będąca różnicą między ceną rynkową, po której nabywca zakupił dane dobro, a ceną jaką byłby zdolny zapłacić za to dobro, jeśli bardzo chciałby je posiadać).
Na podstawie kryterium pochodzenia można wyróżnić:
Rentę ekonomiczną - nadwyżka jaką właściciel osiąga z tytułu zastosowania zasobów ponad alternatywny koszt ich zastosowania. Czysta renta ekonomiczna jest realizowana tylko wtedy, kiedy alternatywny koszt zastosowania danego zasobu jest równy zeru. Powszechna renta ekonomiczna to różnica między ceną zasobu a jego kosztem alternatywnym, gdy ten koszt nie jest równy zeru.
Rentę z kapitału - to rodzaj stałego dochodu. Realizuje ją właściciel tego kapitału, głównie w formie odsetek.
Rentę społeczną - dożywotnie świadczenie pieniężne należne pracownikowi po przepracowaniu ustalonej ustawowo liczby lat i po osiągnięciu wymaganego wieku. Ten rodzaj renty określany jest także jako emerytura lub renta starcza. Społeczny charakter renty wynika stąd, że w okresie aktywności zawodowej pracodawca lub pracownik są zobowiązani do wnoszenia składek ubezpieczeniowych, które mają stworzyć kapitał na przyszłe potrzeby.
3.3. Kategorie wydatkowo - kosztowe:
- wydatek - oznacza nabycie cząstki dochodu narodowego. Wydatek to również kwota pieniędzy rozdysponowana w związku z różnymi transakcjami gospodarczymi.
- koszt - stanowi pieniężny wyraz czynników wytwórczych zużywanych w procesie gospodarczym, a więc majątku trwałego, rzeczowego majątku obrotowego, pracy, zastosowanego kapitału pieniężnego. Pojęcie kosztu jest utożsamianie z kosztem alternatywnym, związanym z utratą korzyści jakie dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby był wykorzystany w innej działalności gospodarczej.
Koszty dzielimy również na koszty w krótkim okresie (koszty stałe - ich wielkość nie zmienia się wraz ze zmianą wielkości produkcji, koszty zmienne - podlegają zmianą wraz ze zmianą rozmiarów produkcji). Suma kosztów stałych i zmiennych stanowi koszt całkowity, który podzielony przez ilość wyprodukowanych wyrobów, informuje o wysokości kosztu jednostkowego. Koszt krańcowy informuje o ile zmienia się koszt całkowity w przypadku zmniejszenia lub zwiększenie produkcji o jednostkę.
- amortyzacja - stanowi część kosztu wytworzenia towarów i usług za pomocą majątku trwałego. Majątek ten jest zużywany w procesach wytwórczych powtarzalnych, co oznacza, że jego koszty tylko w części obciążają jednostkę towaru i usługę. Amortyzacja jest rodzajem kosztu, który nie stanowi wydatku pieniężnego. Spełnia funkcje: przychodową, kosztową, odtworzeniową, umorzeniową. Rozróżnia się dwie podstawowe metody amortyzacji:
Liniową - polega na tym, że odpisy amortyzacyjne, w każdym amortyzowanym okresie, z reguły roku kalendarzowego, są równe.
Przyspieszoną - w pierwszym okresie amortyzowania środka trwałego odpisy amortyzacyjne są wyższe, a w dalszych okresach relatywnie wyższe.
3.4. Kategorie podatkowe:
- podatek - to pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publicznoprawnych. Podatek jest dochodem dla państwa, ale wydatkiem dla podatnika. Jest również klasyczną daniną publiczna. Podatek jest podstawowym narzędziem przejmowania przez państwo dochodów i zaspokajania popytu na pieniądz. Skutkiem nakładania podatków jest zmiana sytuacji dochodowej i majątkowej podatników, co wpływa na ich zachowanie, na podejmowanie decyzji gospodarczych, decyzyjnych i o oszczędzaniu.
3.5. Kategorie dłużne:
- pożyczka pieniężna
- kredyt pieniężny - jest szczególną formą pożyczki. Jest terminem zarezerwowanym wyłącznie dla pożyczek udzielanych przez banki. Różnica między kredytem a pożyczką polega na tym, że kredyt oznacza tworzenie pieniądza, pożyczka zaś może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki.
Funkcje kredytu pieniężnego:
Emisyjna - polega na tworzeniu przez bank centralny nowego gotówkowego pieniądza.
Kreacji pieniądza - pełniona przez banki komercyjne przy udzielaniu przez nie kredytu. Każde udzielenie kredytu powoduje powstanie nowego pieniądza bezgotówkowego, który powiększa obieg pieniężny,
Dochodowa - spełnia ją kredyt w stosunku do podmiotu zaciągającego pożyczkę w banku, gdyż umożliwia to pokrywanie wydatków w stopniu większym niż wynika to z jego dochodów.
Alokacyjna - jest związana z tym, że dzięki kredytowi następuje alokowanie kapitału w gospodarce, co umożliwia krążenie dóbr i dochodu, a więc stymulowanie procesów wzrostu gospodarczego.
Kontrolna - polega na wykorzystaniu informacji o zjawiskach kredytowych do oceny zjawisk gospodarczych.
- deficyt finansowy - stanowi ujemne saldo pieniężne jakiegokolwiek bilansu. Pojawia się wówczas, gdy istnieje przewaga wydatków nad dochodami. Dotyczy zjawisk krótkim horyzoncie czasowym.
Deficyt bilansu płatniczego - jest to ujemny wynik przepływów związanych z różnymi transakcjami monetarnymi prowadzonymi przez dany kraj, z wyjątkiem przelewów międzynarodowych rezerw monetarnych. Oznacza on określoną wielkość płatności netto wobec zagranicy wraz z zaciągniętymi zobowiązaniami. Na rozmiar deficytu bilansu płatniczego mają wpływ: saldo obrotów bieżących i saldo obrotów kapitałowych.
Deficyt budżetowy - występuje, gdy suma strumieni wydatków budżetowych przewyższa sumę strumieni dochodów budżetowych.
Deficyt ekonomiczny - uwzględnia zwłaszcza transfery z sektora budżetowego do sektora prywatnych funduszy emerytalnych.
Deficyt przedsiębiorstwa - deficyt występujący w sprawozdaniu finansowym przedsiębiorstwa. Pojawia się wówczas, gdy suma rozchodów przewyższa sumę przychodów.
- dług finansowy - stanowi pieniężne zobowiązanie jakiegoś podmiotu do zapłaty tego długu w określonych wielkościach oraz terminach. Dług powstaje z różnych tytułów, ale jego źródłem są zazwyczaj zaciągnięte pożyczki lub skumulowane deficyty z poprzednich lat. W razie niemożności spłaty długu zgodnie z umową dopuszczana jest jego konwersja (zmiana warunków pożyczki oraz spłat). Dług finansowy może dotyczyć wszystkich kategorii podmiotów. Szczególne znaczenie ma dług publiczny - stanowią go zobowiązania władz publicznych oraz innych związków i instytucji publicznych, powstałe przede wszystkim z tytułu kredytów i pożyczek zaciąganych u różnych podmiotów krajowych oraz zagranicznych. Źródłem długu publicznego są także zobowiązania o charakterze odszkodowawczym powstałe na mocy orzeczeń sądów, zobowiązania wynikające z ustaw, z wywłaszczenia mienia i inne. Podstawową przyczyną powstania długu publicznego są jednak deficyty budżetowe i zaciągane w związku z nimi pożyczki, które ulegają kumulacji.
Dług publiczny bieżący - zobowiązania władz publicznych z zapadalnością przypadającą w danym roku.
Dług publiczny fundowany - długoterminowe zobowiązania władz publicznych powstałe na skutek pożyczek zaciąganych na finansowanie budowy obiektów użyteczności publicznej.
Dług publiczny reproduktywny - to zadłużenie władz publicznych, które znajduje pełne pokrycie w ich aktywach rzeczowych.
Dług publiczny martwy - to zadłużenie władz publicznych, któremu nie odpowiadają żadne aktywa rzeczowe.
Dług publiczny państwa - obejmuje zobowiązanie finansowe władz państwowych i samorządowych.
Dług publiczny umarzany - państwo w ustalonych terminach reguluje zobowiązanie podstawowe oraz odsetki.
Dług publiczny wieczny - państwo spłaca tylko odsetki
Podstawowym źródłem długu publicznego zagranicznego są kredyty i pożyczki zaciągane u rządów innych krajów oraz emitowane skarbowe papiery wartościowe nabywane przez zagraniczne instytucje finansowe i inwestorów zagranicznych.
4.1. Charakterystyka dwuszczeblowego systemu finansowego.
Nowoczesny system bankowy ma budowę dwuszczeblową, na którą składają się bank centralny i różnego typu banki komercyjne. Bank Centralny jest instytucją nadrzędną w systemie finansowym, sprawującą kontrolę, nadzór, organizującą i zarządzającą wszystkimi instytucjami systemu finansowego. Najważniejszym celem polityki pieniężnej realizowanej przez bank centralny jest obniżanie inflacji, a w dalszej perspektywie stabilizacja cen, co jest niezbędne dla zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego. Jego działalność nie jest nastawiona na zysk. Natomiast banki komercyjne to wszystkie banki, które zajmują się bezpośrednią obsługa klientów na rynku i pośredniczą pomiędzy nimi a bankiem centralnym. Wśród tych banków wyróżniamy banki wyspecjalizowane:
- funkcjonalnie (bank kredytowy S.A., bank inwestycyjny S.A.)
-branżowo (Bank Spółdzielczy S.A., Bank Gospodarki Żywnościowej S.A., Bank Ochrony Środowiska).
Banki komercyjne funkcjonują jako banki uniwersalne. Ich działalność jest podporządkowana maksymalizacji zysku i wzrostowi wartości.
W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski. Obok zadań związanych z kształtowaniem polityki pieniężnej oraz instrumentów jej realizacji pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcję instytucji zwierzchniej (nadzór, licencje). Podstawowym celem działania NBP w Polsce jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP. NBP przysługuje wyłącznie prawo emitowania pieniądza.
Organy NBP:
a. Prezes NBP
Powołany przez sejm na wniosek Prezydenta RP na okres 6 lat, może być na 2 kadencje, przewodniczy Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego oraz reprezentuje NBP na zewnątrz;
b. Rada Polityki Pieniężnej
- w skład RPP wchodzą Przewodniczący Rady (Prezes NBP) oraz 9 członków powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat, na okres 6 lat;
- ustala corocznie założenia polityki pieniężnej;
- ustala wysokość stóp procentowych NBP;
- ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków;
- ustala zasady polityki otwartego rynku;
c. Zarząd NBP
Kieruje bieżącą działalnością NBP.
4.2. Kreacja pieniądza przez system bankowy.
Kreacja pierwotna przebiega w banku centralnym, który udziela kredytów bankom komercyjnym. We współczesnych systemach bankowych emisję banknotów reguluje baza monetarna. Są to aktywa finansowe banku centralnego. Najważniejszymi składnikami bazy monetarnej są:
Aktywa zagraniczne banku centralnego - są to najbardziej płynne składniki majątku na rynkach zagranicznych.
Obligacje skarbowe - papiery dłużne rządu. Są emitowane w celu zredukowania deficytu budżetowego.
Emisja obligacji ma charakter inflacyjny jeżeli kredytodawcą jest bank centralny (powiększa się baza monetarna). Taką emisję nazywamy emisją fiducjarną - emisja banknotów pod zastaw obligacji.
Przyjęte do redyskonta weksle.
Kredyty w rachunku otwartym (kredyty refinansowe) - kredyt pozostawiony do dyspozycji innych banków.
Jednym słowem są to depozyty na rachunkach w banku centralnym powiększone o sumę obiegających znaków pieniężnych (wielkość emisji); stanowią łącznie pieniądz banku centralnego. Bank centralny udzielając kredytu tworzy nowy pieniądz - nie sięga do środków zdeponowanych w banku. Dla niego udzielenie kredytu nie jest wydatkiem. Dlatego jest to kreacja pierwotna. Inna formą pierwotnej kreacji pieniądza jest wypłata gotówki przez bank centralny na rzecz jednostki budżetowej. Ta forma kreacji pieniądza polega na emisji pieniądza gotówkowego. Również w przypadku skupu przez bank centralny zagranicznych walut i dewiz następuje pierwotna kreacja pieniądza.
Kreacja wtórna realizowana przez banki komercyjne, które udzielają kredytów swoim klientom. W procesie kreacji pieniądza przez banki komercyjne możemy wyróżnić:
-wkład pierwotny - ma pełne pokrycie w rezerwie gotówkowej banku.
- wkład pochodny - wystarczy utrzymanie jedynie określonej części wkładu w postaci rezerwy gotówkowej. Pozostałą część można wykorzystać na udzielenie pożyczki innemu klientowi w postaci otwarcia na jego rzecz rachunku bieżącego z wkładem, którym ten klient może swobodnie dysponować. Taką transakcję polegającą na udzieleniu pożyczki klientowi w formie rachunku bieżącego nazywa się tworzeniem wkładu pochodnego a sam wkład-wkładem pochodnym.
Z wtórną kreacją pieniądza mamy do czynienia wówczas, gdy banki komercyjne udzielają kredytów swoim klientom. Ta kreacja wyznacza wielkość podaży pieniądza. W czasie stabilizacji gospodarczej banki nie muszą całej zgromadzonej w postaci wkładów gotówki trzymać w skarbcu. Klienci dokonują wpłat i wypłat na przemian i wystarczy tylko stosunkowo niewielka rezerwa gotówkowa, aby zrealizować wszystkie ich dyspozycje. Resztę środków banki mogą spożytkować udzielając kredytu przedsiębiorstwom lub indywidualnym osobom, zarabiając na tej transakcji. Pożyczone sumy wracają do banków, w postaci wpłat na rachunki i mogą służyć do udzielenia kolejnej pożyczki, i tak dalej, i tak dalej. W ten sposób z pewnej kwoty przyjętych na początku depozytów powstała znacznie większa suma pieniądza bankowego w postaci kredytów. Banki zazwyczaj starają się udzielić jak najwięcej kredytów, aby powiększyć swoje zyski. Bank komercyjny tylko do pewnej wielkości może udzielać kredytów. Kreacja pieniądza bankowego postępuje aż do momentu tworzenia wkładów pochodnych przez banki tzn. do momentu kiedy relacja między wkładem pierwotnym a sumą wkładów pochodnych osiągnie granicę poniżej której nie może zejść ze względu na konieczność zachowania minimum płynności płatniczej.
Kreacja pieniądza bankowego przez banki komercyjne następuje poprzez wzrost wielkości kredytów udzielanych przez te banki, a także przez zwiększenie zakupu walut obcych. Obie te operacje powodują wzrost środków płatniczych w danym banku lub w innym banku, na którego konto zostały przekazane środki otrzymane w formie kredytu.
Ograniczenie kreacji pieniądza przez bank komercyjny wynika z konieczności utrzymywania płynności. Każde udzielenie kredytu oznacza, że część tego kredytu może być wypłacona w gotówce bądź też przekazana na rachunek innym bankom tzn. że tylko część środków z udzielonego kredytu pozostanie na rachunku w banku. Te czynniki powodują, że bank komercyjny musi posiadać odpowiednią wielkość pieniądza rezerwowego banku centralnego, żeby móc bez ograniczeń pokryć wypłaty gotówkowe swoich klientów oraz pokryć ujemne dla siebie saldo rozliczeń z innymi bankami.
5.1. Funkcje banku centralnego.
Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje:
- banku emisyjnego - mającego wyłączne prawo do emisji znaków pieniężnych
- banku banków komercyjnych - w ramach której bank centralny realizuje założenia polityki monetarnej
- banku państwa albo kasjera rządu - obsługa budżetu państwa
Bank centralny kreuje dwa rodzaje pieniądza:
- centralny pieniądz gotówkowy (charakteryzuje się absolutną płynnością)
- pieniądz kredytowy (spełnia funkcję centralnego pieniądza rezerwowego)
5.2. Cele polityki pieniężnej.
Polityka pieniężna polega na użyciu podaży pieniądza jako instrumentu realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej. Głównym celem polityki pieniężnej, podobnie jak polityki gospodarczej, jest zapewnienie wzrostu gospodarczego bez inflacji.
W praktyce cele polityki monetarnej związane są z:
• regulowaniem podaży pieniądza w obiegu, po to aby przeciwdziałać inflacji i zatorom płatniczym;
• ustalaniem stopy procentowej na poziomie zapewniającym odpowiednią alokację zasobów oraz wyborem między oszczędnościami i inwestycjami;
• zapewnieniem odpowiedniego poziomu rezerw walutowych i kursu walutowego.
Cele polityki pieniężnej są związane ze stabilnością gospodarki, tj. przede wszystkim z ograniczeniem inflacji, pobudzeniem inwestycji i wzrostu gospodarczego, ochroną kursu waluty oraz finansowaniem długu publicznego.
5.3. Instrumenty oddziaływania banku centralnego na banki komercyjne.
Do najważniejszych instrumentów oddziaływania banku centralnego na banki komercyjne należą:
- stopa rezerw obowiązkowych - jest ustalana przez bank centralny dla banków komercyjnych w celu hamowania nadmiernej ekspansji kredytowej lub stymulowania akcji kredytowej banków w zależności od potrzeb gospodarki. Stopa rezerw obowiązkowych odnosi się do wkładów bieżących oraz terminowych. Operowanie rozmiarem stopy rezerw obowiązkowych pozwala bankowi centralnemu w skuteczny sposób oddziaływać na rozmiary obiegu pieniężnego, zwłaszcza ograniczać rozmiary tego obiegu.
- operacje otwartego tynku - polegają na sprzedawaniu lub kupowaniu przez bank centralny na rynku pieniężnym papierów wartościowych, zwłaszcza krótkoterminowych bonów NBP. Celem tych operacji jest zwiększenie lub zmniejszenie rezerw banków handlowych, gdyż banki te są głównym partnerem banku centralnego w operacjach rynku pieniężnego. Sprzedaż papierów wartościowych przez bank centralny bankom komercyjnym wywiera podobny skutek jak zwiększenie poziomu stopy rezerw obowiązkowych. W jednym, jak i w drugim przypadku ograniczone zostają potencjalne możliwości ekspansji kredytowej. Z kolei skupowanie tych papierów prowadzi - podobnie jak obniżenie stopy rezerw obowiązkowych - do rozszerzania granic akcji kredytowej banków handlowych.
Opisane dwa rodzaje instrumentów oddziaływania banku centralnego różnią się tym, że stopa rezerw obowiązkowych jest instrumentem o charakterze administracyjnym, natomiast operacje otwartego rynku są instrumentem czysto ekonomicznym. Skuteczność operacji otwartego rynku jest uzależniona od tego, czy banki handlowe wykażą odpowiednie zainteresowanie ofertami banku centralnego.
- stopa redyskontowa - jest stosowana przy zakupie przez bank centralny weksli handlowych od banków handlowych. W wyniku tych operacji następuje wprowadzenie pieniądza urzędowego do obiegu, czyli monetyzacja wierzytelności prywatnej na pieniądz urzędowy. Ze względu na to, że bank handlowy przekazuje do baku centralnego weksle handlowe przed upływem terminu ich umorzenia, podlegają one dyskontowaniu. Im wyższa jest stopa redyskontowa banku centralnego(stopa stosowana przy skupowaniu przez weksli handlowych od banków komercyjnych), tym silniejsze jest oddziaływanie banku centralnego na banki handlowe, gdyż tracą one większą część zysku, jaki osiągnęły z tytułu dyskonta (oprocentowania) weksli zakupionych od przedsiębiorstw. Wywołuje to konieczność podnoszenia przez banki handlowe stopy dyskontowej, co prowadzi do wzrostu kosztów kredytu dla przedsiębiorstw oraz do zmniejszenia zainteresowania zaciąganiem kredytu. Natomiast niska stopa redyskontowa sprzyja ekspansji kredytowej.
- limity redyskontowe - stosowane przez bank centralny odnośnie banków komercyjnych wówczas, gdy nawet wysoka stopa redyskontowa nie zniechęca banków handlowych do realizacji weksli handlowych w banku centralnym. Ta forma ma charakter bezpośredni i jest stosowana przez bank centralny przejściowo.
- stopa lombardowa - jest oprocentowaniem kredytu lombardowego udzielonego bankom komercyjnym przez bank centralny. Kredyt lombardowy jest kredytem krótkoterminowym udzielonym pod zastaw określonych papierów wartościowych do wysokości 80% ich wartości nominalnej. Oprocentowanie kredytu lombardowego jest w porównaniu z pozostałymi kredytami banku centralnego najwyższe, co powoduje, że jest ono traktowane jako krańcowy koszt pozyskania pieniądza. Instrument ten stwarza bankowi komercyjnemu przede wszystkim szansę ratowania krótkookresowej utraty płynności.
- ustalenie górnej granicy oprocentowania wkładów - ma charakter ingerencji administracyjnej. Zastosowanie tego narzędzia ogranicza swobodę banków handlowych podczas ustalania poziomu stopy procentowej.
5.4. Polityka pieniężna w Polsce.
Polityka pieniężna w Polsce prowadzona jest przez NBP. Podstawowym celem banku centralnego jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Można to osiągnąć, stosując strategię pośredniej lub bezpośredniej realizacji celu inflacyjnego. Strategia pośredniej realizacji celu inflacyjnego zakłada istnienie stabilnych związków między wielkościami, na które bank centralny stara się wpływać a celem finalnym, czyli inflacją. Dwie odmiany strategii pośredniej to:
- strategia utrzymywania stałego kursu waluty krajowej w stosunku do waluty kraju o niskiej inflacji
- strategia zakładająca kontrolę przyrostu podaży pieniądza.
Mimo że strategia utrzymywania stałego kursu walutowego jest łatwo zrozumiała dla otoczenia gospodarczego, a bank centralny nie może prowadzić nadmiernie ekspansywnej polityki pieniężnej, to ma ona poważne wady:
- bardzo trudno jest z góry ustalić kurs równowagi, szczególnie w warunkach silnych zaburzeń zewnętrznych, postępującej liberalizacji obrotu dewizowego i przyspieszonych zmian strukturalnych w gospodarce,
- w warunkach kursu stałego polityka pieniężna nie może reagować na szoki wewnętrzne,
- gospodarka podatna jest na zaburzenia, mające źródło w kraju, z którego walutą związano walutę krajową,
Do 1998 roku NBP starał się prowadzić politykę pieniężną, łącząc elementy dwóch wymienionych strategii - celem pośrednim był przyrost podaży pieniądza, jednakże realizowany w ramach dewaluacji kroczącej złotego w stosunku do przyjętego koszyka walut z ograniczonymi wahaniami rzeczywistego kursu złotego w ramach dopuszczalnego pasma wahań. Strategia taka nie pozwalała w pełni realizować obu celów pośrednich, natomiast początkowo, w warunkach ograniczonych powiązań gospodarki ze światowym rynkiem finansowym, a tym samym większej suwerenności polityki pieniężnej, umożliwiała ograniczanie inflacji. Poważny wzrost stopnia integracji polskiego rynku finansowego z rynkiem światowym oraz malejący poziom ryzyka inwestycji w Polsce uniemożliwiły dalsze, skuteczne realizowanie takiej strategii polityki pieniężnej.
Tak więc RPP uznała, że podstawową zasadą polityki pieniężnej będzie strategia realizacji celu inflacyjnego w sposób bezpośredni. Strategia ta zakłada brak celów pośrednich, bank centralny nie koncentruje się na pojedynczym wskaźniku, natomiast bierze pod uwagę każdą dostępną informację o czynnikach, zagrażających wykonaniu przyjętego na dany rok celu inflacyjnego. Realizując ten cel, bank centralny wykorzystuje wszelkie dostępne instrumenty polityki pieniężnej.Waga poszczególnych instrumentów w danym okresie uzależniona będzie od charakteru wyzwań, stojących przed bankiem centralnym w procesie ograniczania inflacji. Zwiększona elastyczność przy wyborze instrumentów polityki pieniężnej będzie odpowiadała również zmianom, zachodzącym w obecnie stosowanym reżimie kursowym.
Stopy procentowe banku centralnego są i pozostaną podstawowym instrumentem wykorzystywanym do oddziaływania na popyt wewnętrzny, jednakże ich skuteczność zależy w dużej mierze od stopnia płynności sektora banków komercyjnych. Podstawowe znaczenie ma oprocentowanie kredytu lombardowego, określające maksymalny koszt pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym. Kontrola stóp procentowych polega na ograniczaniu ich ruchu od dołu za pomocą krótkoterminowych operacji otwartego rynku; rolę górnego pułapu odgrywa stopa kredytu lombardowego.
Operacje otwartego rynku są realizowane poprzez emisje bonów pieniężnych NBP i stanowią podstawowy instrument oddziaływania NBP na system bankowy, szczególnie na elastyczne reagowanie na zmiany płynności w nim. Dobór instrumentów wykorzystywanych w tych operacjach zależeć będzie od konkretnych uwarunkowań, istniejących na rynku. Intencją Rady jest rynkowe kształtowanie się stóp długoterminowych. Zgodnie z tą zasadą, NBP będzie generalnie koncentrował się na operacjach krótkookresowych. Do najważniejszych uwarunkowań realizacji polityki pieniężnej w najbliższych latach zaliczyć należy: wielkość deficytu na rachunku bieżącym bilansu płatniczego oraz poziom deficytu sektora finansów publicznych. Stopień niepewności realizacji celu inflacyjnego zwiększony może być również przez wzrost cen na światowym i krajowym rynku surowców i żywności.
W warunkach niepewności co do kształtowania się dynamiki eksportu priorytetem polityki makroekonomicznej staje się kontrola dynamiki popytu wewnętrznego. Wobec wciąż relatywnie wysokiej dynamiki popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego głównym czynnikiem ograniczającym dynamikę popytu wewnętrznego powinno być zwiększenie restrykcyjności polityki fiskalnej. Próba obniżania dynamiki popytu wewnętrznego za pomocą dalszego zwiększania restrykcyjności polityki pieniężnej byłaby mniej skuteczna oraz pogarszałaby i tak niekorzystną kombinację polityki fiskalnej i pieniężnej. Gdy Polska dołączy do strefy euro, stopy procentowe obowiązujące w Polsce będzie ustalać Europejski Bank Centralny.
5.5. Problem wejścia Polski do sfery euro - monetarne kryteria konwergencji.
Kryteria konwergencji czy też zbieżności można podzielić na dwie grupy: kryteria monetarne (inflacje, długookresowe stopy procentowe oraz kursy walutowe) oraz fiskalne (deficyt budżetowy, dług publiczny). Aby wejść do strefy euro, należy spełnić kryteria konwergencji takie jak:
I - inflacja nie wyższa niż o 1,5 pkt% od średniej stopy inflacji w trzech państwach UE, gdzie inflacja jest najniższa
- dług publiczny nieprzekraczający 60% PKB
- deficyt budżetowy nie wyższy niż 3% PKB
- długoterminowe stopy procentowe nieprzekraczające o więcej niż o 2 p.p. średniej stóp procentowych w 3 państwach UE o najniższej inflacji
- stabilny kurs wymiany waluty w ciągu ostatnich 2 lat - wahania kursów walut nie mogą przekroczyć ±15% do ustalonej początkowo wartości
6. Banki komercyjne.
6.1. Bank komercyjny jako pośrednik finansowy.
Banki komercyjne wprowadzają do obiegu pieniężnego zdecentralizowany pieniądz wkładowy przez udzielanie kredytu. Pieniądz ten na ch-er pochodny. Jeśli jednak na rachunki banków komercyjnych jest wpłacany pieniądz centralny oznacza to powstawanie wkładów pierwotnych Wkłady te mogą być albo przeznaczane na obsługę transakcji, albo stanowić formę oszczędzania. Powstaje w ten sposób dwu źródłowy obrót pieniężny jako cyrkulacja pieniądza banku centralnego, ale także jako dominujący ilościowo obrót przez dokonywanie zapisów na rach. bankowych.
Banki komercyjne orientują swoją działalność na zysk. Są to więc szczególne przedsiębiorstwa, których przedmiotem działania jest pieniądz, a ścisłej obrót pieniężny. Jego działalność opiera się na zasadach:
samodzielności
samofinansowania
uniwersalizmu
Banki są pośrednikami finansowymi, którzy jednocześnie umożliwiają jednej grupie podmiotów przechowywanie ich środków finansowych za wynagrodzeniem, a z drugiej udzielają odpłatnie finansowania tym podmiotom, które środków tych potrzebują na inwestycje, zakup dóbr lub pokrycie kosztów bieżącej działalności. Banki pełnią w gospodarce ważne funkcje zapewniając przepływ wolnych środków finansowych od tych, którzy je mają, do tych, którzy ich potrzebują. Banki są instytucjami zaufania publicznego. Klienci będą bowiem trzymać w bankach swoje pieniądze tylko wówczas, gdy będą ufać, iż dostaną je powrotem wtedy, gdy będą ich potrzebować.
Powstanie banku sprawia, że osoby majętne mogą bezpiecznie ulokować swoje oszczędności na rachunku w formie lokaty lub depozytu i uzyskać w zamian korzyści w postaci płatności odsetkowych. Co więcej, osoby te mają prawo do szybkiego wypłacenia swoich oszczędności, co może być dla nich istotne, jeżeli nie wiadomo kiedy dokładnie będą im potrzebne pieniądze. Środki uzyskane z tytułu lokat i depozytów bank następnie transferuje do osób, które zgłaszają zapotrzebowanie na kredyt, m.in. przedsiębiorców, czy osoby zainteresowane kupnem mieszkania. Ponieważ banki zazwyczaj mają wielu klientów, którzy posiadają lokaty i depozyty, to może dostosować warunki kredytu, takie jak jego wartość, czy termin spłaty do zapotrzebowań kredytobiorców. W ten właśnie sposób banki dokonują transferu oszczędności na inwestycje.Oszczędności jednych osób stają się inwestycjami innych, z których z kolei finansowana jest premia dla oszczędzających w postaci odsetek. W efekcie dzięki bankom zachodzi wiele transakcji finansowych, które umożliwiają szybsze z jednej strony bogacenie się ludzi, a z drugiej również rozwój gospodarczy kraju.
6.2. Podstawowe rodzaje ryzyka bankowego.
Ryzyko w działalności bankowej to zagrożenie nieosiągnięcia wytyczonych przez banko celów, np. optymalizacji zysku i zapewnienia bezpieczeństwa działania. Ryzyko bankowe jest równoznaczne z prawdopodobieństwem wystąpienia zdarzeń oddziałujących negatywnie na sytuację banku i perspektywy jego rozwoju. W przypadku pewnych rodzajów ryzyka może wystąpić odchylenie pozytywne, które powoduje powstanie szansy. Z ryzykiem wiążą się takie pojęcia jak niepewność i możliwość osiągnięcia strat. Niepewność dotyczy przebiegu przyszłych zdarzeń mających wpływ na funkcjonowanie banku.
Ryzyko bankowe dzielimy na:
Ryzyko kredytowe
Ryzyko struktury aktywów i pasywów obejmujące ryzyko stopy proc. księgi bankowej, ryzyko płynności oraz ryzyko inwestycji
Ryzyko rynkowe
Ryzyko operacyjne
Inne
ad 1. Ryzyko kredytowe to zagrożenie, że płatności związane z obsługa kredytu nie zostaną przez klienta uregulowane w terminie przewidzianym umową, w całości lub częściowo. Zwłoka w spłacie może powodować utratę płynności oraz- przy dodatniej wartości pieniądza w czasie- oznacza rzeczywistą stratę dla banku. Ryzyko to powinno być analizowane w odniesieniu do pojedynczej ekspozycji oraz do portfela kredytowego.
Ryzyko kredytowe sensu stricto dot. udzielanych przez bank kredytów, pożyczek, skupowanych wierzytelności, udzielanych gwarancji i poręczeń, otwartych linii kredytowych itd. Ryzyko kredytowe sensu largo zawiera dodatkowo nabyte przez bank instrumenty dłużne wyemitowane przez dany podmiot, pozagiełdowe instrumenty pochodne, które są źródłem tzw. ryzyka kontrahenta, oraz operacje rozliczeniowe, w czasie trwania których bank jest narażony na ryzyko rozliczeniowe.
Ad 2. Ryzyko struktury aktywów i pasywów (ALM) obejmuje ryzyko płynności, st. procentowej i inwestycji Dwa pierwsze rodzaje ryzyka wynikają z niedopasowania terminów zakończenia transakcji(ryzyko płynności) i przeszacowania przez bank zdolności do regulowania zobowiązań w terminie bądź braku możliwości sprostania popytowi na kredyt. Ryzyko st. procentowej należy rozumieć jako niekorzystny wpływ zmian stóp procentowych na wynik odsetkowy banku(marżę odsetkową). Trzecim typem ryzyka jest ryzyko inwestycji, które wynika z portfela papierów wartościowych i dłużnych księgi bankowej. Jego przejawem jest utrata wartości w porównaniu z początkowo zainwestowana kwota.
Ad 3. Ryzyko rynkowe (cenowe) to niepewność w zakresie korzyści/ zysków wynikającą ze zmiennej sytuacji rynkowej, tzn. wahań: cen aktywów, stóp procentowych, zmienności cen oraz płynności na rynku. Zgodnie z klasyfikacją komitetu Bazylejskiego obejmuje ono:
ryzyko kursu walutowego z tytułu wszystkich posiadanych przez bank pozycji ( w tym instr. pochodnych)
ryzyko zmiany papierów wartościowych( dłużnych i akcyjnych)księgi handlowej oraz związanych z nimi instrumentów pochodnych
ryzyko surowcowe/ towarowe wynikające z posiadania przez bank otwartych pozycji w instrumentach finansowych, opiewających na ceny surowców/ towarów.
Ad 4. Ryzyko operacyjne to ryzyko straty wynikającej z niedostosowania albo zawodności wewnętrznych procesów, ludzi i systemów technicznych lub zdarzeń zewnętrznych. Obejmuje on ryzyko prawne, ale wyłącza ryzyko reputacji i strategiczne. Można je wiązać ze stratami innymi niż te wynikające z ryzyka kredytowego i rynkowego (awaria systemów, zła decyzja, defraudacja).
7. Rynek pieniężny i kapitałowy.
Pojęcie rynku pieniężnego i instrumenty finansowe rynku pieniężnego.
Pojęcie rynku kapitałowego i instrumenty finansowe rynku kapitałowego.
Charakterystyka rynku pieniężnego.
Rynki finansowe można dzielić w różny sposób, ale najczęściej przyjmuje się kryterium czasowe. W takim wypadku podstawą podziału jest czas trwania instrumentów fin. Występujących na danym rynku. W taki podziale wyróżnia się:
- rynek pieniężny
- rynek kapitałowy.
Ad 1.
rynek pieniężny to rynek w którym dokonuje się transakcji kupna- sprzedaży instrumentów krótkoterminowych czyli o czasie trwania poniżej 1 roku. Są to z reguły instrumenty o dużym i dość dużym stopniu płynności. Pozwala to ich właścicielom na utrzymanie płynności fin. Przy równoczesnym otrzymywaniu dochodów.
Instrumenty rynku pieniężnego:
Bony skarbowe, czeki, weksle, lokaty międzybankowe, certyfikaty depozytowe, akcept bankierski, kredyty krótkoterminowe.
Część z nich istnieje w formie fizycznej np. weksle i certyfikaty depozytowe- odpowiednie formularze. Udzielenie kredytu również wymaga zawarcia pisemnej umowy. Inaczej jest w przypadku bonów skarbowych, które istnieją jedynie w formie elektronicznej, dlatego też trzeba je rejestrować za pośrednictwem NBP. Większość obrotów instrumentami rynku pieniężnego odbywa się za pośrednictwem banków. Na rynku tym występuje dość duża konkurencja powodująca silne dążenie do wyrównania cen walorów tego samego typu.
BONY SKARBOWE
Bony skarbowe to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa na okres od 1 dnia do 52 tyg. w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych. Można spotkać się z kilkoma rodzajami bonów. Wspólne dla wszystkich jest to, że są one emitowane z reguły w dużych nominałach i są przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym(hurtowym). Bony skarbowe należą do podstawowych instrumentów operacji otwartego rynku, a więc prócz zaspokajania popytu państwa na pieniądz, są narzędziem ułatwiającym władzom monetarnym regulowanie podaży pieniądza w gospodarce.
Bony skarbowe są najczęściej nabywanym instrumentem w ramach rynku pieniężnego, ze wzg. na:
dochodowość, która jest wyższa w porównaniu z lokatą środków pieniężnych na rachunku bankowym
Bezpieczeństwo, związane bezpośrednio z gwarancją uzyskania zainwestowanych środków, ponieważ emitentem bonów skarbowych jest minister działający w imieniu Skarbu Państwa
płynność
Od 1995 roku bony mają formę zapisu elektronicznego w Centralnym Rejestrze Bonów Skarbowych. Umożliwia to transakcje na rynku wtórnym.
Rynek pierwotny b.s. To oferowanie ich sprzedaży przez ministra finansów, działającego w imieniu skarbu państwa, na cotygodniowych przetargach. Rynek ten jest obsługiwany przez NBP. Liczba uczestników jest ograniczona. Status uczestnika przetargu otrzymują te instytucje, które w poprzednim kwartale zakupiły 0,2 % ogółu wyemitowanych bonów skarbowych. Minister finansów, po zebraniu wszystkich ofert w danym przetargu, ustala oprocentowanie b.s. , którym jest dyskonto. Przyjmuje się, że stopa procentowa(dyskontowa) od weksli skarbowych jest wyższa niż oficjalna stopa dyskontowa, niższa jednak od stopy procentowej obowiązującej przy bieżącym wykupywaniu weksli.
Rynek wtórny b.s. Nie ma ograniczenia co do uczestników. Mogą nimi być np. banki, instytucje niefinansowe oraz gosp. domowe.
Weksle skarbowe są wykorzystywane przez rządy wielu krajów.
CZEK
Czek to udzielane bankowi pisemne zlecenie, na określonym prawem formularzu, wpłacenia okazicielowi lub oznaczonej osobie, zwanej remitentem, wymienionej sumy pieniężnej ze środków będących w dyspozycji wystawcy, najczęściej na rach. Bankowym. Remitent jest pierwszym właścicielem czeku. Podawcą czeku do realizacji może być sam właściciel.
Ze wzg. na wystawiciela czeki dzielimy na:
czeki bankowe
czeki bankierskie
czeki skarbowe
czeki podróżnicze
Czek bankowy jest emitowany przez bank dla posiadacza rachunku w tym banku. Wystawiany przez właściciela czek jest dla banku upoważnieniem wpłacenia okazicielowi lub wskazanej na nim osobie określonej wartości pieniężnej. Czeki bankowe dzielimy na:
-czek gotówkowy, który upoważnia do podjęcia gotówki z banku
-czek rozrachunkowy, który służy do zawierania transakcji bezgotówkowych. Dłużnik zamiast gotówką reguluje swoje zobowiązania wręczając czek wierzycielowi, który po dokonaniu formalności określonych w prawie czekowym podaje czek do realizacji bankowi dłużnika. Bank na tej podst. obciąża kwotą, na która opiewa czek, jego wystawcę(dłużnika) przy jednoczesnym uznaniu rachunku wierzyciela.
Czek bankierski jest stosowany w operacjach między bankami i/lub instytucjami kredytowymi. Jest on wystawiany przez bank i jego trasatem wskazanym na wekslu jest również bank- korespondent banku wystawiającego czek. Czeki bankierskie są z reguły czekami imiennymi.
Czek skarbowy jest wystawiany przez organy administracji skarbowej z tytułu rożnych zobowiązań publicznoprawnych.
Czeki podróżnicze są emitowane przez renomowane banki, instytucje finansowe i biura podróży. Umożliwia on regulowanie zobowiązań w trakcie podróży. Nie ma on remitenta czyli nabywca czeku jest ta sama osoba, która będzie się nim posługiwała. Czek podróżniczy jest więc asygnowany i kontrasygnowany przez tę samą osobę.
Ze wzg. na formę czeku wyróżnia się:
czeki imienne
czeki na okaziciela
Czeki imienne nie mogą być przenoszone przez indos. Poza tym czek imienny zawiera imię i nazwisko lub nazwę instytucji czyli remitenta.
Czek na okaziciela nie wyklucza podania na nim nazwy remitenta, ale nie jest to konieczne, aby czek zrealizować. Ale musi się na nim znajdować określenie „wypłacić okazicielowi” lub imię i nazwisko remitenta oraz określenie „lub okazicielowi”.
Ze wzg. na warunki realizacji czeki dzielimy na:
czeki niepotwierdzone
czeki potwierdzone
Realizacja czeku niepotwierdzonego nie wymaga dodatkowych czynności przed podaniem go do realizacji. W przypadku czeku potwierdzonego przyjmujący go podmiot żąda, aby bank wystawcy czeku potwierdził, że wystawca posiada na rachunku bankowym środki, które umożliwiają zrealizowanie czeku. Potwierdzenie czeku przez bank wystawcy wiąże się z reguły z zarezerwowaniem środków finansowych.
WEKSEL
Weksel jest papierem wartościowym potwierdzającym istnienie zobowiązania pieniężnego osoby lub osób, które go podpisały. Osobą upoważniona do realizacji praw majątkowych wskazanych na wekslu jest prawny posiadacz weksla. W skrócie istota weksla polega na tym, że jego wystawca- emitent zobowiązuje się do zapłaty danej osobie- remitentowi konkretnej kwoty w określonym miejscu i czasie. Posiadacz weksla może przenosić prawa wynikające z tego dokumentu na inne osoby.
Prawne warunki wystawiania weksli oraz obrotu wekslowego reguluje prawo papierów wartościowych, w tym prawo wekslowe.
Funkcje ekonomiczne weksla:
funkcja płatnicza
funkcja kredytowania
funkcja obiegowa
funkcja gwarancyjna
funkcja refinansowa
ad 1 Weksel spełnia f. płatniczą jako tzw. surogat pieniądza- czyli że płatnik wykorzystuje weksel do regulacji zobowiązań powstających w związku z zawieraną transakcją. Między momentem wystawienia weksla a jego realizacją występuje różnica, co oznacza, że weksel jest też forma kredytu handlowego (kupieckiego).
Ad 2 Weksel pełni f. Kredytową w ramach transakcji kupna- sprzedaży. W. jest typowym instrumentem rozliczeniowym, ułatwiającym zawieranie różnych transakcji, gdy nabywca nie ma jeszcze gotówki potrzebnej do zapłaty przedmiot transakcji.
Ad 3. F. Obiegowa to rozszerzenie f. Płatniczej, bo weksel pełni role środka płatniczego nie tylko dla jednej, ale dla wielu transakcji ekonomicznych. Jest to możliwe dzięki przenoszeniu praw z weksla na inną osobę(indosowanie weksla).
Ad 4. F. Gwarancyjna oznacza, że jest on dokumentem zabezpieczającym pieniężne roszczenia wierzyciela. Zabezpieczenie to dokonuje się poprzez podpisy osób przyjmujących odpowiedzialność materialną za realizację weksla przez jego posiadacza.
Ad 5 F. Refinansowa polega na możliwości przedstawienia go do wykupu (dyskonta) przez bank przed terminem płatności
Rozróżnia się 2 rodzaje weksli:
-weksel własny (sola, prosty, suchy) papier wart. Bezwarunkowego przyrzeczenia zapłaty przez wystawce określonej kwoty we wskazanym miejscy i czasie.
-weksel trasowy (ciągniony, przekazany) zawiera skierowane do konkretnej osoby bezwarunkowe polecenie zapłaty określonej kwoty w ozn. miejscu i czasie.
BON KOMERCYJNY
Bon komercyjny jest to papier wart.. w którym emitent (bank, przedsięb.) potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu wraz z należnymi odsetkami w określonym terminie ( krótszym niż 1 rok). Bon jest instrumentem zbliżonym do obligacji, różniącym się okresem wymagalności(wykup obligacji następuje nie wcześniej niż po upływie 1 roku).
CERTYFIKAT DEPOZYTOWY
Jest dokumentem w który potwierdza się zdeponowanie danej sumy pieniężnej wg określonej stopy procentowej i na określony czas.
AKCEPT BANKIERSKI
Stanowi zobowiązanie banku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej bankowi wierzyciela.
Ad 2
Charakterystyka rynku kapitałowego
Rynkiem kapitałowym nazywany rynek, na którym dokonywany jest obrót instrumentami długoterminowymi, o okresie trwania co najmniej jednego roku.
Instrumenty rynku kapitałowe:
obligacje, akcje, certyfikaty inwestycyjne i kredyty długoterminowe
pozostałe instrumenty np. listy zastawne mają w Polsce daleko mniejsze znaczenie. Kredyty w zasadzie nie podlegają obrotowi (bank nie może odsprzedać kredytu bez zgody kredytobiorcy. Dlatego większość obrotów na rynku kapitałowym przypada na akcje przedsiębiorstw giełdowych i na obligacje skarbowe. Najczęściej są one nabywane za pośrednictwem biur maklerskich, które realizuje transakcje kupna- sprzedaży za pośrednictwem Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych. Akcje i obligacje skarbowe istnieją tylko w formie elektronicznej, dlatego transakcje kupna- sprzedaży muszą być rejestrowane w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych.
W dłuższych okresach dochodowość instrumentów rynku kapitałowego jest wyższa niż instrumentów rynku pieniężnego. Wynika to po części ze znacznie większego ryzyka, związanego z odległym terminem wykupu. W przypadku kredytów ryzyko zmusza banki do wprowadzenia zasady, że im dłuższy jest okres kredytowania, tym wyższy koszt. W przypadku akcji często dochodzi do bardzo dużych wahań cen, co zwiększa ryzyko inwestora.
OBLIGACJE
to najbardziej popularne instrumenty dłużne. Są formą zaciągania długu przez rożne podmioty, takie jak: Skarb Państwa, władze municypalne, przedsiębiorstwa, banki. Obligacje mają z góry określony dochód(oprocentowanie). Z formalnego pkt widzenia obligacja jest papierem wartościowym, który potwierdza wystąpienie stos. wierzycielsko- dłużniczego. Emitent obligacji jest zobowiązany do wypłacania odsetek w określonych z góry wys. i terminach, oraz do zwrotu pożyczonej kwoty (kapitału) przez wykup obligacji w określonym z góry terminie.
Ze wzg. na emitenta wyróżnia się:
obligacje Skarbu Państwa -skarbowe
obligacje władz samorządowych- municypalne
obligacje przedsiębiorstw niefinansowych
obligacje banków i innych inst. finansowych
obligacje fundacji i innych org. społ. mających os. prawną
Obligacje skarbowe i municypalne należą do najbezpieczniejszych instrumentów lokowania wolnych śr. pieniężnych, ale mają niższe oprocentowanie niż inne obligacje.
Obligacje skarbowe to podstawowy instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publ. Mogą mieć stałe lub zmienne oproc. Zazwyczaj są zwolnione z podatku doch. z tytułu procentu, możliwości odpisu od podst. opodatkowania dochodów wydatków na zakup obligacji.
Obligacje municypalne są emitowane przez władze lokalne oraz agencje (USA) w celu finansowania infrastruktury lokalnej. Wyróżniamy:
obligacje ogólne- spłacane z wpływów podatkowych, głównie z podatku od nieruchomości
obligacje przychodowe- emitowane w celu finansowania różnych projektów; zakłada się, ze projekt przyniesie dochód, który zostanie wykorzystany na zapłacenie wartości nominalnej obligacji oraz odsetek od obligacji.
AKCJE
to podst. instrument potwierdzający udział danego podmiotu w majątku spółki akcyjnej. Dają one prawo do dywidendy oraz prawo do głosowania na walnym zebraniu akcjonariuszy. Z prawnego pkt widzenia akcja to papier wartościowy, który stanowi:
ułamkową część równomiernie podzielonego kapitału akcyjnego spółki
określone uprawnienie i jednocześnie obowiązek akcjonariuszy względem przedsiębiorstwa
dokument wystawiony przez spółkę akcyjną, zapewniający określone prawa
dokument legitymujący właściciela jako członka danej spółki
Rodzaje akcji:
zwykłe
uprzywilejowane
użytkowe
Akcje zwykłe i uprzywilejowane różnią się przywilejami np. wielkością prawa głosu i dywidendy. Akcje użytkowe powstają w przypadku umorzenia części akcji dla zmniejszenia kapitału akcyjnego lub wcześniejszej spłaty kredytu. Posiadacz takiej akcji nie ma prawa do głosowania a ji do dywidendy, ale ma prawo uczestnictwa w podziale nadwyżki zysków i nadwyżki sumy likwidacyjnej majątku na równi z posiadaczami akcji nie umorzonych.
CERTYFIKATY INWESTYCYJNE
To świadectwa udziałowe potwierdzające tytuł własności w majątku funduszy inwestycyjnych.
Ze wzg. na na typ funduszu inwestycyjnego wyróżniamy:
certyfikaty potwierdzające uczestnictwo w funduszu inwestycyjnym typu otwartego
certyfikaty lokalne, występujące przy nabywaniu udziałów funduszy inwestycyjnych zamkniętych
Instrumenty pochodne.
8.1. Opcje.
8.2. Kontrakty terminowe.
8.3. Kontrakty swap.
8.4. Warranty.
Instrumenty pochodne, derywaty - rodzaj papierów wartościowych, instrumenty finansowe, których wartość uzależniona jest od wartości innych instrumentów finansowych, zwanych instrumentami bazowymi. Instrumentem bazowym mogą być akcje, obligacje, wysokość stopy procentowej, wartość indeksu giełdowego, a także tak nietypowe wskaźniki jak liczba dni słonecznych, wielkość opadu śniegu czy deszczu - derywaty pogodowe.
Trzy podstawowe cele stosowania instrumentów pochodnych to:
…..a) zabezpieczanie się przed ryzykiem (czasem stosowany jest angielski zwrot:
hedging);
…..b) spekulacja,
… c) arbitraż.
Instrumenty pochodne można podzielić na dwie grupy:
instrumenty o ryzyku symetrycznym (kontrakty terminowe, mogą to być kontrakty typu forward i futures oraz swapy),w których obie strony przyjmują zobowiązania
instrumenty o ryzyku niesymetrycznym<asymetrycznym> (opcje, warranty, obligacje zmienne) w których jedna strona nabywa prawo, druga przyjmuje zobowiązanie;
Wyróżniamy następujące kategorie instrumentów pochodnych:
swapy walutowe (ang. currency swaps)
swapy inflacji (ang. inflation swap)
swapy akcyjne (ang. equity swaps)
IR Caps / Floors (ang. interest rate caps / floors) opcje na LIBOR/EUROBOR
Inflation Caps / Floors (ang. inflation caps / floors) opcje na zrealizowana inflacje
Opcje swapowe (ang. Swaptions)
KORZYŚCI I ZAGROŻENIA
ZWIĄZANE Z INSTRUMENTAMI POCHODNYMI
Podstawową korzyścią ze stosowania instrumentów pochodnych jest to, iż zabezpieczają
przed niekorzystnymi dla inwestora zmianami cen instrumentów.
Inną ważną korzyścią jest to, że mogą przynosić stosunkowo wysokie dochody
z inwestycji. Podstawowym zaś zagrożeniem jest to, iż stosowanie instrumentów pochodnych
w niewłaściwy sposób może prowadzić do dużych strat. Najważniejsza konkluzja dla inwestora to fakt, iż stosowanie instrumentów pochodnych w decyzjach na rynku finansowym wymaga dużych umiejętności i doświadczenia.
8.1 OPCJE jest to umowa zawarta pomiędzy nabywcą (kupującym) a wystawcą (sprzedającym), według której nabywca ma prawo a nie obowiązek do kupna albo sprzedaży określonej ilości waluty CUR1 za walutę CUR2 według określonego kursu bazowego w uzgodnionym dniu lub jakimś odcinku czasu. Za zakupione prawo nabywca płaci wystawcy premię (ang. premium), ponieważ wystawca w ten sposób zostaje zobowiązany do realizacji prawa nabywcy. Opcje znajdują się w obrocie na Giełdzie Papierów Wartościowych od 22 września 2003 r. i stanowią uzupełnienie oferty produktowej dotyczącej instrumentów pochodnych. Opcja jest to instrument finansowy, dający nabywcy prawo do zawarcia transakcji określonym instrumentem bazowym (a więc do kupna lub sprzedaży akcji, walut, indeksów giełdowych itd.) w przyszłym terminie po z góry określonej cenie.
Opcja walutowa jest instrumentem pochodnym, którego instrumentem pierwotnym (niekiedy zwanym instrumentem bazowym) jest kurs wymiany walutowej. Wysokość tego kursu (tj. kurs rozliczenia) jest ustalany w dniu zawierania transakcji.
Z uwagi na to, że posiadacz opcji ma prawo, zaś wystawca opcji przyjmuje zobowiązanie,
za opcję posiadacz musi zapłacić wystawcy. Cena opcji nazywana
jest często premią.
Wśród opcji notowanych na GPW instrumentami bazowymi są akcje oraz indeks WIG20. Regulowanie zobowiązań dla tych opcji następuje wyłącznie w formie rozliczenia pieniężnego.
Opcje podobnie jak kontrakty notowane są w obrocie w tzw. seriach. Seria obejmuje wszystkie opcje danego typu mające ten sam termin wykonania.
Wyróżniamy dwa typy opcji:
* opcja kupna (nazywana również opcją call); jest to prawo zakupu określonej ilości instrumentu podstawowego
(bazowego) po ustalonej cenie w określonym terminie.
* opcja sprzedaży(nazywana również opcją put). jest to prawo sprzedaży określonej ilości instrumentu podstawowego (bazowego) po ustalonej cenie w określonym terminie.
Obie opcje różnią się jedynie tym, że jedna jest prawem zakupu, zaś druga prawem sprzedaży. W przypadku tych obu rodzajów opcji muszą być określone trzy wielkości, którymi są:
*liczba instrumentu podstawowego podlegającego transakcji kupna lub sprzedaży;
*ustalona cena, po jakiej ma prawo być dokonana transakcja, cena ta zwana jest ceną wykonania, lub ceną realizacji;
*termin, w którym można kupić lub sprzedać instrument podstawowy, tzn.
wykonać opcję, termin ten określony jest jako tzw. termin wygaśnięcia, po
upływie tego terminu opcja wygasa, tzn. prawo traci ważność.
Jeśli chodzi o termin, w którym można wykonać opcję, to wyróżnia się dwa typy opcji (podział ten dotyczy opcji kupna i opcji sprzedaży):
Opcja europejska - nabywca może zrealizować swoje prawo jedynie w dniu wygaśnięcia opcji,
Opcja amerykańska - nabywca może zrealizować swoje prawo od momentu nabycia instrumentu do dnia wygaśnięcia opcji,
Opcja bermudzka - nabywca może zrealizować swoje prawo w z góry określonych przedziałach czasu do terminu wygaśnięcia opcji. Zatem opcja bermudzka jest instrumentem pośrednim w stosunku do opcji europejskiej i amerykańskiej.
W kontrakcie - opcji - występują dwie strony:
1)posiadacz opcji - nabywa prawo kupna lub prawo sprzedaży;
cena sprzedaży (kurs sprzedaży, kurs ask), jest to cena, po której bank jest
skłonny zająć krótką pozycję w kontrakcie terminowym.
Oczywiście zawsze cena kupna jest niższa od ceny sprzedaży.
Nierzadko istnieje też możliwość negocjacji ceny kontraktu terminowego.
2)wystawca opcji - zobowiązuje się do zrealizowania kontraktu, czyli do
sprzedaży lub zakupu.
Zarówno opcja kupna, jak również opcja sprzedaży mogą być nabyte bądź wystawione przez Klienta.
Czynnikami o szczególnym znaczeniu w przypadku opcji są zmienność oraz czas. Im wyższa jest zmienność instrumentu bazowego, tym ceny opcji są wyższe. Generalnie im krótszy jest czas pozostający do wygaśnięcia opcji, tym wartość opcji jest niższa.
Czynniki ryzyka z inwestowaniem w opcje związane są wszystkie czynniki ryzyka charakterystyczne dla instrumentu bazowego, na który dany kontrakt opcyjny opiewa.
Opcje odznaczają się bardzo znaczącą zmiennością notowań.
ZASADY STOSOWANIA OPCJI
Podstawowe zasady stosowania opcji w przypadku zabezpieczania się przed ryzykiem
są następujące:
**Zakup opcji kupna zabezpiecza przed wzrostem ceny instrumentu podstawowego,
na który opcja jest wystawiona.
**Zakup opcji sprzedaży zabezpiecza przed spadkiem ceny instrumentu podstawowego,
na który opcja jest wystawiona.
Podstawowe zasady stosowania opcji w przypadku spekulacji są następujące:
**Zakupu opcji kupna dokonuje się w oczekiwaniu wzrostu ceny instrumentu
podstawowego, na który opcja jest wystawiona.
**Zakupu opcji sprzedaży dokonuje się w oczekiwaniu spadku ceny instrumentu
podstawowego, na który opcja jest wystawiona.
opcje na akcje spółek (w sumie 5 spółek).
8.2 Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do zrealizowania transakcji kupna - sprzedaży pewnej liczby instrumentu podstawowego po określonej cenie w ustalonym okresie.
Kontrakt terminowy jest charakteryzowany przez trzy wielkości:
***liczba instrumentu podstawowego podlegającego transakcji kupna lub sprzedaży;
***ustalona cena, po jakiej musi być dokonana transakcja, nazywana ceną dostawy lub ceną kontraktu;
***termin, w którym należy dokonać transakcji (konkretna data); termin ten zwany jest terminem wygaśnięcia, terminem realizacji bądź terminem dostawy.
Kontrakt terminowy zawierany jest między dwoma stronami, są nimi:
kupujący kontrakt, inaczej: zajmujący długą pozycję w kontrakcie terminowym; sprzedający kontrakt, inaczej: zajmujący krotką pozycję w kontrakcie terminowym.
Terminy „kupujący” i „sprzedający” kontrakt mogą nieco mylić, gdyż tak naprawdę nie chodzi tu o tradycyjny zakup lub sprzedaż kontraktu terminowego, lecz jedynie zajęcie pozycji na rynku finansowym. Sam zakup i sprzedaż instrumentów podstawowych ma miejsce w określonym terminie w przyszłości. Podobna uwaga dotyczy stwierdzenia „cena kontraktu terminowego”. Jest to cena, która została ustalona w momencie zawarcia kontraktu i po której dojdzie do transakcji w przyszłości. Cena kontraktu terminowego jest ustalona wcześniej i znana, a zatem może istotnie różnić się od ceny rynkowej instrumentu podstawowego w dniu realizacji kontraktu.
Kontrakt terminowy forward jest to kontrakt występujący poza giełdą, w którym jedną ze stron jest zazwyczaj bank. Obie strony kontraktu uzgadniają warunki kontraktu, takie jak ilość instrumentu podstawowego, termin realizacji.
Bank podaje (kwotuje) cenę tego kontraktu, która to cena może ewentualnie podlegać negocjacji. W momencie zawarcia kontraktu obie strony nie płacą, natomiast rozliczenie kontraktu następuje w terminie realizacji.
Kontrakt terminowy futures jest to kontrakt występujący na giełdzie, w którym dwie strony kontraktu składając zlecenia kupna i sprzedaży zajmują odpowiednią pozycję. Warunki kontraktu, takie jak ilość instrumentu podstawowego i termin realizacji (inaczej: termin wygaśnięcia), są określone przez giełdę. Z kolei strony kontraktu poprzez złożenie zleceń ustalają cenę kontraktu. W przypadku kontraktu terminowego futures obie strony, tzn. kupujący i sprzedający, mają dwie możliwości: czekać do terminu wygaśnięcia; zamknąć pozycję przed terminem wygaśnięcia. W pierwszym przypadku następuje dostawa instrumentu podstawowego i zapłata za ten instrument ceny kontraktu (ustalonej w momencie zawarcia kontraktu) lub rozliczenie pieniężne kontraktu. Pewna część kontraktów terminowych obu rodzajów są to kontrakty z rozliczeniem pieniężnym. W przypadku kontraktów terminowych z rozliczeniem pieniężnym zachodzi potrzeba przedstawienia bardziej ogólnego określenia kontraktu terminowego. Określenie to jest następujące.
Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do rozliczenia pieniężnego
w ustalonym okresie różnicy między ceną kontraktu a wartością instrumentu podstawowego.
Przykład
ZASADY STOSOWANIA KONTRAKTÓW TERMINOWYCH
Podstawowe zasady stosowania kontraktów terminowych w przypadku zabezpieczania
się przed ryzykiem są następujące:
Zakup kontraktu terminowego zabezpiecza przed wzrostem ceny instrumentu podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony. Sprzedaż kontraktu terminowego zabezpiecza przed spadkiem ceny instrumentu podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
Podstawowe zasady stosowania kontraktów terminowych w przypadku spekulacji są następujące: Zakupu kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu wzrostu ceny instrumentu podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony. Sprzedaży kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu spadku ceny instrumentu podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
KONTRAKTY TERMINOWE NA GPW
Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie notowane są (2006 rok) następujące
rodzaje kontraktów terminowych typu futures:
kontrakt terminowy na indeks giełdowy WIG20,
kontrakt terminowy na indeks giełdowy MIDWIG,
kontrakt terminowy na indeks giełdowy TechWIG,
kontrakt terminowy na kurs USD,
kontrakt terminowy na kurs EUR,
kontrakt terminowy na obligację skarbową,
kontrakty terminowe na akcje spółek (w sumie 11 spółek).
8.3 KONTRAKT SWAP
Kontrakt swap jest to instrument pochodny, w którym dwie strony kontraktu zobowiązują się do dokonywania na rzecz siebie płatności w ustalonych momentach w przyszłości.
Przykładem jest swap na stopę procentową, w którym jedna strona płaci drugiej
płatności według ustalonej stałej stopy procentowej, zaś otrzymuje płatności według zmiennej stopy procentowej WIBOR. W ten sposób strona ta zabezpiecza się przed wzrostem rynkowej stopy procentowej.
Podstawowe rodzaje kontraktów swapowych
Istnieją trzy podstawowe kontrakty typu swap:
1. Currency swap (FX swap)
Swap walutowy to umowa na mocy której dwie strony postanawiają wymienić między sobą określoną kwotę wyrażoną w jednej walucie na równowartość tej kwoty w innej walucie, a po upływie określonego czasu - dokonać transakcji zwrotnej. Swap walutowy pozwala więc już dziś ustalić po jakim kursie zostanie dokonana zostanie przyszła transakcja walutowa i dzięki temu może służyć do zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym.
2. Interest rate swap (IRS)
Swap stopy procentowej (swap procentowy) jest umową zawartą pomiędzy dwiema stronami, na podstawie której strony zobowiązują się do wymiany serii płatności odsetkowych, liczonych od uzgodnionej sumy kapitałowej i dla ustalonego okresu, ale naliczanych według odmiennych zasad. Wśród swapów procentowych wyróżniamy:
a) Coupon swap
Swap kuponowy polega na tym, że strona B zobowiązuje się wypłacać stronie A przez określoną liczę lat sumy równe oprocentowaniu (według wcześniej ustalonej stałej stopy) wartości nominalnej swapu. W tym samym okresie strona A zobowiązuje się wypłacać stronie B sumy równe oprocentowaniu (według zmiennej stopy procentowej) tej samej kwoty. Waluty obu strumieni płatności są takie same.
b) Basic swap
Swap bazowy polega na wymianie płatności odsetkowych liczonych względem różnych referencyjnych stóp procentowych, które są zmienne.
3. Cross currency interest rate swap (CIRS)
Swap walutowo-procentowy jest to transakcja wymiany kwot kapitału i płatności odsetkowych w różnych walutach pomiędzy dwoma partnerami. Według innej definicji swap walutowoprocentowy to wymiana wartości nominalnej pożyczki oraz jej oprocentowania w jednej walucie na wartość nominalną pożyczki wraz z oprocentowaniem w innej walucie.
Swapy drugiej generacji
Na bazie trzech podstawowych rodzajów swapów (FX, IRS, CIRS) powstał szereg bardziej zaawansowanych kontraktów swapowych, tzw. swapów drugiej generacji. Zaliczamy do nich m.in. następujące kontrakty:
1. Amortising swap
Swap amortyzowany polega na tym, że wartość nominalna kontraktu systematycznie zmniejsza się zgodnie z tabelą amortyzacji pożyczki (zmianie ulega jedynie kwota kapitału, stawka oprocentowania pozostaje bez zmian).
2. Accreting swap (drawdown swap)
Swap zaliczkowy polega na tym, że wysokość kwoty kapitału systematycznie rośnie w okresie trwania umowy, a sposób wyceny kontraktu jest analogiczny do wyceny swapu amortyzowanego i opiera się na wyliczeniu wartości bieżącej netto płatności odsetkowych.
3. Roller-coaster swap
Swap o zmiennej kwocie kontraktu stanowi kombinację swapu amortyzowanego oraz zaliczkowego. W transakcji tej kwota podstawowa zwiększa się w pierwszych latach trwania swapu, potem zaś jest sukcesywnie zmniejszana.
4. Forward start swap (deffer swap)
Swap opóźniony to kontrakt, w którym wymiana płatności jest zawieszona do określonego momentu w przyszłości. Swap jest korzystny dla klientów chcących już dziś ustalić stawki na przyszły okres.
5. Extandable swap
Swap prolongowany to kontrakt, w którym jedna ze stron ma prawo żądać przedłużenia terminu pierwotnie określonego w umowie.
6. Callable swap
Callable swap to kontrakt na mocy którego strona płacąca odsetki według stałej stopy procentowej zastrzega sobie prawo wcześniejszego zamknięcia kontraktu.
7. Puttable swap
Puttable swap to kontrakt na mocy którego strona płacąca odsetki według zmiennej stopy procentowej może wcześniej zamknąć transakcję.
8. Capped swap
Capped swap to kontrakt polegający na tym, że przy zawieraniu transakcji określa się maksymalną wartość stawki procentowej dla odsetek płaconych według zmiennej stopy.
9. Floored swap
Floored swap to kontrakt polegający na tym, że przy zawieraniu transakcji określa się minimalną granicę wysokości zmiennej stopy procentowej.
10. Callared swap
Callared swap to kontrakt, w którym z góry zostaje określona dolna i górna granica stawki procentowej (przedział) dla odsetek liczonych według zmiennej stopy.
11. Zero-coupon swap
Swap zero-kuponowy polega na tym, że jeden z partnerów kontraktu w trakcie trwania transakcji nie dokonuje periodycznych płatności odsetkowych, ale płaci jedynie jednorazowo w terminie zapadalności kwotę o ustalonej wielkości.
12. Swaption
Opcja swapowa stanowi połączenie swapu i opcji wystawionej na ten swap. Kupujący ma prawo, ale nie obowiązek kupna (call) lub dostawy (put) swapu. Obowiązkiem zbywającego jest wykonanie umówionej transakcji, jeśli zażąda tego kontrahent.
Powyższe swapy drugiej generacji wyróżniane są ze względu na samą konstrukcję kontraktu swapowego. Istnieje jednak również szereg takich swapów drugiej generacji, które są wyróżniane przede wszystkim z uwagi na przedmiot kontraktu. Zaliczamy do nich:
1. Asset swap
Swap aktywów jest odmianą swapu procentowego lub procentowo- walutowego w zastosowaniu do papierów wartościowych. Pozwala zmienić charakterystykę papieru wartościowego, na przykład z obligacji o zmiennym oprocentowaniu za pomocą swapu tworzy się syntetyczny instrument o stałym oprocentowaniu.
2. Commodity swap
Kontrakt swapu towarowego oparty jest na cenie określonego towaru, np. ropy naftowej, energii elektrycznej czy też gazu ziemnego.
3. Credit default swap
Swap zabezpieczający przed ryzykiem kredytowym.
4. Total return swap
Swap całkowitego dochodu (ang. total return swap) jest to instrument, który pozwala dwóm stronom transakcji na wymianę przepływów pieniężnych związanych z określonym aktywem, bez kupna albo sprzedaży tego aktywu. Kontrakt może być oparty na najróżniejszych aktywach, na przykład obligacjach, pożyczkach bankowych, akcjach, materiałach, surowcach, udziałach w zagranicznych funduszach hedgingowych. W swapie całkowitego dochodu prawa własności do aktywu bazowego nie są zmieniane. Nie ma również początkowej wymiany kapitałów. Inwestor, który zajmuje długą pozycję, otrzymuje przepływy pieniężne związane z aktywem (odsetki, dywidendy, premie) tak jakby był bezpośrednim właścicielem. Z kolei inwestor płaci kontrahentowi (właścicielowi aktywu) premię wyliczaną w oparciu o stawkę referencyjną, np. LIBOR.
5. Catastrophe swaps oraz CAT swaps
Swapy katastroficzne, zwane również ubezpieczeniowymi są to transakcje oparte na indeksie będącym funkcją odszkodowań płaconych przez towarzystwa ubezpieczeniowe. Swapy katastroficzne są alternatywnym w stosunku do reasekuracji narzędziem zabezpieczania się przez towarzystwa ubezpieczeniowe przed ryzykiem wystąpienia kataklizmów. W grupie swapów katastroficznych wyróżnić można kontrakty pogodowe (ang. climatic swaps, weather swaps).
W rzeczywistości bardzo rzadko swapy są zawierane bezpośrednio między dwoma przedsiębiorstwami. W przykładzie występuje pośrednik, którym jest bank. Zadanie banku polega głównie na znalezieniu obu stron swapu. Jednak jest to dość trudne, z uwagi na różne potrzeby finansowe firm, dlatego bank często staje się jedną ze stron kontraktu i przejmuje na siebie ryzyko rynkowe. Bank w celu zabezpieczenia tego ryzyka może zastosować inne instrumenty pochodne.
Poza swapami procentowymi i walutowymi, dostępne są swapy mieszane (procentowo-walutowe), towarowe oraz indeksowe. Swapy mieszane (CIRS) pozwalają na zamianę stałego oprocentowania w jednej walucie, na zmienne oprocentowanie w drugiej walucie. Dzięki swapom towarowym wytwórcy i nabywcy towarów (głównie ropy naftowej i surowców mineralnych) mogą zamienić zmienne ceny towarów na stałe ceny. Swapy indeksowe są wykorzystywane na rynku kapitałowym, pozwalają one na wymianę płatności opartych o różne indeksy giełdowe lub indeks giełdowy i stopy procentowe.
Uczestnicy rynku swapów:
End users . faktyczni klienci rynku swapów, chcący zabezpieczyć posiadane aktywa, zobowiązania, lub inwestorzy spekulujący na zmianę warunków rynkowych.
Market maker . .twórcy rynku., instytucje finansowe zapewniające płynność rynkowi, poprzez dokonywanie przeciwstawnych pozycji na rynku swapów. End users z regóły dokonują transakcji z market makers, niż z innymi klientami. market makers zwykle zabezpieczają otwarte pozycje poprzez zawarcie przeciwstawnego kontraktu lub przy użycie płynnych rynków (futures i obligacje skarbowe).
Pośrednicy finansowi . znajdują się pomiędzy dwiema stronami kontraktu, przejmując na siebie ryzyko kredytowe, związane z niewywiązaniem się jednej ze stron z kontraktu. Jako premią za ponoszone ryzyko pośrednik pobiera odpowiednią opłatę.
Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje swapów:
- swap stopy procentowej (interest rate swap)
- kapitałowy swap walutowy (currency swap)
Powody zawarcia i sposoby zastosowania swapu procentowego
Istnieje duża ilość możliwych zastosowań swapów do zarządzania i tworzenia przepływów pieniężnych, podstawowe z nich to:
■ Zabezpieczenie się przed ryzykiem, lub kształtowanie go na pożądanym poziomie, jest to najczęstszy i najbardziej powszechny sposób zastosowania swapów.
■ Przekształcenie istniejącej struktury przepływów pieniężnych.
■ Swapy stwarzają możliwość zarobku, lub uzyskanie korzyści w postaci niskiej stopy procentowej po jakiej otrzymujemy fundusze poprzez dokonanie arbitrażu pomiędzy różnymi segmentami rynku.
■ Tym uczestnikom rynku którzy są w stanie zaakceptować zwiększone ryzyko, swapy oferują atrakcyjną premię za ryzyko w postaci lokat i pożyczek po wyjątkowo korzystnej stopie procentowej.
■ Umożliwia, lub zmniejsza koszty dostępu do niektórych rynków.
Np. (1) amerykańska firma nieznana na rynku japońskim może uzyskać pożyczkę w jenach poprzez przeswapowanie swego długu w dolarach na zobowiązanie w jenach.
(2) przedsiębiorstwo o niskim ratingu, mające utrudniony dostęp do rynku pożyczek długoterminowych, może przeswapować swoje krótkoterminowe zadłużenie wg zmiennej stopy w pożyczkę o stałej stopie oprocentowania.
■ Redukcja kosztu pozyskania kapitału. Swap umożliwia wykorzystanie przewag komparatywnych firmom, nawet gdy osiągają przewagę na rynku na którym nie chcą się aktualnie zapożyczać.
■ Oczywiście, swapy tak jak i inne instrumenty pochodne mogą być wykorzystywane jako instrumenty inwestycyjne, i umożliwiają np. spekulację na oczekiwaniach odnośnie stóp procentowych.
8.4 warranty
Warrant jest uproszczoną opcją. Posiadacz warrantu ma prawo do uzyskania, zaś wystawca warrantu jest zobowiązany do realizacji zobowiązania, w określonym terminie i na określonych warunkach, wyznaczanych w odniesieniu do z góry ustalonej ceny umownej instrumentu, na którym został oparty warrant (tzw. aktyw bazowy).
Od opcji warrant odróżnia się tym, że jego emitentem (wystawcą) jest jedna określona osoba prawna (czyli inwestor nie może zajmować pozycji krótkiej), a liczba emitowanych sztuk jest ściśle określona. Posiadacz warrantu może wykonać warrant, tj. otrzymać świadczenie (co skutkuje umorzeniem warrantu). Wysokość zobowiązania (świadczenia) pieniężnego stanowi iloczyn liczby sztuk aktywu bazowego, na którą warrant został wystawiony i różnicy pomiędzy bieżącą i umowną ceną aktywu bazowego. W przypadku gdy aktywem bazowym jest indeks akcji przez liczbę sztuk aktywu bazowego, na którą warrant został wystawiony, rozumie się współczynnik służący do wyrażania wartości tego indeksu w pieniądzu. Warranty określa się jako zbywalne prawa do:
nabycia od emitenta (warrant kupna) lub zbycia emitentowi (warrant sprzedaży) w określonym terminie instrumentu bazowego po cenie wykonania, lub
żądania zapłaty w określonym terminie kwoty proporcjonalnej do różnicy pomiędzy ceną instrumentu bazowego i ceną wykonania warrantu, lub
objęcia akcji przyszłych emisji emitenta po cenie wykonania (warrant subskrypcyjny).
Wyróżnia się dwa rodzaje warrantów (podobnie jak opcji):
"kupna" ("call") dający nabywcy prawo odpowiednio do kupna aktywu bazowego po cenie umownej lub świadczenia pieniężnego, gdy cena bieżąca tego aktywu jest wyższa od umownej,
"sprzedaży"("put") dający nabywcy prawo odpowiednio do sprzedaży aktywu bazowego po cenie umownej lub świadczenia pieniężnego, gdy cena bieżąca tego aktywu jest niższa od umownej.
Ze względu na terminy wykonania rozróżnia się warranty typu:
amerykańskiego dające nabywcy prawo uzyskania od wystawcy wypłaty świadczenia w całym okresie notowania warrantu,
europejskiego dające nabywcy prawo uzyskania wypłaty świadczenia jedynie w dacie zakończenia okresu notowania warrantu (dacie wygaśnięcia),
atlantyckiego (bermudzkiego) dające nabywcy prawo uzyskania wypłaty świadczenia w określonych przez wystawcę terminach.
Warranty umożliwiają zyski zarówno przy wzroście (warranty kupna), jak i spadku (warranty sprzedaży) ceny aktywu bazowego, stanowiąc atrakcyjny instrument zarówno spekulacji, jak zabezpieczenia wartości posiadanych aktywów.
Inwestor płaci jedynie cenę nabycia warrantu i nie pobiera się od niego żadnych zabezpieczeń. Warranty dobrze komponują się w mechanizmy rozliczeniowe przewidziane dla akcji.
Nabywca warrantu może:
odsprzedać warrant na rynku,
zażądać wykonania warrantu typu amerykańskiego (w dowolnym dniu obrotu) lub atlantyckiego (tylko w ściśle określonych terminach), o ile w dniu zgłoszenia żądania została wyznaczona cena aktywu bazowego,
utrzymać warrant do daty wygaśnięcia i:
uzyskać świadczenie w trybie automatycznej wypłaty w przypadku warrantów rozliczanych pieniężnie,
przedstawić warrant do wykonania w przypadku warrantów z dostawą instrumentu bazowego lub warrantów subskrypcyjnych,
odstąpić od żądania realizacji zobowiązania przez wystawcę (w przypadku warrantów rozliczanych pieniężnie odstąpić od wypłaty zobowiązania, mimo iż w dacie wygaśnięcia świadczenie przysługuje np. gdy posiadacz uzna, że opłaty manipulacyjne lub podatki czynią uzyskanie świadczenia nieopłacalnym).
Warrant jest bezwarunkowym i nieodwołalnym zobowiązaniem się jego emitenta do wypłacenia uprawnionym właścicielom warrantów kwoty rozliczenia. W przypadku warrantu kupna jest to dodatnia różnica pomiędzy ceną instrumentu bazowego (na przykład akcji), a ceną wykonania określoną przez emitenta. W przypadku warrantu sprzedaży kwotą rozliczenia jest dodatnia różnica między ceną wykonania, a ceną instrumentu bazowego. Może się zdarzyć, że emitent zamiast wypłacenia wspomnianych kwot zobowiązuje się do nabycia lub sprzedaży instrumentu bazowego, co oznacza, że dokonuje się fizycznej dostawy instrumentu bazowego.
W przypadku warrantów emitentami są najczęściej instytucje finansowe. Inwestor może nabyć warrant kupna lub sprzedaży, dzięki czemu zyskuje prawo (ale nie obowiązek) odpowiednio kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego po z góry określonej cenie wykonania i w określonym terminie (przy czym - jak wspomnieliśmy - dostawę może zastąpić rozliczenie pieniężne). Inwestor nie musi oczywiście czekać do wygaśnięcia warrantu, może go sprzedać wcześniej na giełdzie.
W przypadku warrantu typu europejskiego wykonanie prawa następuje w określonym dla danego warranta terminie, natomisat dla warrantu typu amerykańskiego wykonanie prawa następuje do określonego dla danego warranta terminie.
Warranty zaliczamy do grupy instrumentów pochodnych, co oznacza, że jego wartość zależy od wartości instrumentu bazowego. Dla nabywcy warrantu kupna korzystny jest wzrost ceny instrumentu bazowego ponad cenę wykonania, ponieważ ma on prawo do kupna instrumentu bazowego po niższej od niej ceny wykonania. Dla nabywcy warrantu sprzedaży korzystny jest spadek ceny instrumentu bazowego, ponieważ ma on prawo do jego sprzedaży po wyższej od niej cenie wykonania. Ponadto należy pamiętać o uwzględnieniu w rachunku opłacalności ceny zapłaconej za warrant.
inwestycja w warranty może być bardzo opłacalna, z drugiej jednak strony może doprowadzić do utraty całej zainwestowanej kwoty. Zyski z warrantu mogą być osiągnięte dopiero, gdy cena akcji przekroczy wartość równą cenie wykonania powiększonej o cenę warrantu. Jeżeli warrant wystawiony jest na większą liczbę akcji zyski mogą być osiągnięte, gdy cena akcji przekroczy wartość równą cenie wykonania powiększonej o cenę warrantu przypadającą na jedną akcję (cenę warrantu podzieloną przez liczbą akcji przypadających na jeden warrant)
Przykład
Warrant kupna Instytucja finansowa sprzedaje warranty kupna na akcje spółki METALE SA, z ceną wykonania 100 zł, terminem wygaśnięcia trzy miesiące. Warranty są sprzedawane po cenie 10 zł. Każdy warrant daje prawo do nabycia jednej akcji spółki METALE SA.
Jeżeli w dniu wygaśnięcia warrantu cena akcji spółki METALE SA wynosi 120 zł. Inwestor otrzymuje od emitenta kwotę 120 zł - 100 zł = 20 zł. Jednak inwestor zapłacił za warrant 10 zł, dlatego jego zysk wynosi 10 zł, czyli aż 100% zainwestowanej kwoty.
Jeżeli w dniu wygaśnięcia warrantu cena akcji spółki METALE SA wynosi 90 zł. Wykonanie warrantu jest dla inwestora nieopłacalne, ponieważ musiałby za akcje spółki zapłacić 100 zł, podczas gdy na giełdzie mógłby uzyskać za nie jedynie 90 zł. Inwestor traci całą zainwestowaną kwotę 10 zł.
Warrant sprzedaży Instytucja finansowa zbywa warranty sprzedaży na akcje spółki METALE SA z ceną wykonania 100 zł, terminem wygaśnięcia trzy miesiące. Warranty są sprzedawane po cenie 10 zł. Każdy warrant daje prawo do nabycia jednej akcji spółki METALE SA.
Jeżeli w dniu wygaśnięcia warrantu akcje spółki METALE SA kosztują 120 zł. Inwestorowi nie opłaca się wykonanie warrantu, czyli sprzedaż akcji po cenie wykonania 100 zł, ponieważ na giełdzie akcje kosztują 120 zł. Inwestor traci całą zainwestowaną kwotę.
Jeżeli w dniu wygaśnięcia warrantu cena akcji spółki METALE SA wynosi 80 zł. Inwestor otrzymuje od emitenta kwotę 100 zł-80 zł = 20 zł. Jednak inwestor zapłacił za warrant 10 zł, dlatego jego zysk wynosi 10 zł, czyli aż 100% zainwestowanej kwoty.
9.Teorie popytu na pieniądz.
9.1. Popyt na pieniądz według szkoły Cambridge. - zeskanowane z książki (4.5.5 Ewolucja teorii popytu na pieniądz )
9.2. Popyt na pieniądz według J.M. Keynesa.
Popyt na pieniądz według M. Friedmana.- zeskanowane z książki (4.5.4 Friedman i monetaryści)
Popyt na pieniądz można zdefiniować jako zapotrzebowanie podmiotów gospodarczych spoza sektora bankowego na pieniądz gotówkowy oraz bezgotówkowy, który można natychmiast zamienić na gotówkę. Zaspokojenie popytu na pieniądz następuje poprzez utrzymywanie części dochodów w formie rezerw pieniężnych (gotówka, wkłady a vista) co nadaje tej czesci dochodów cechę płynności. Umożliwia to szybkie regulowanie zobowiązań w sposób nie wymagający ponoszenia dodatkowych kosztów związanych z utrata oprocentowania wkładów terminowych itp.
Czynniki określające wielkość popytu na pieniądz:
konieczność zawierania bieżących transakcji czyli spełnianie przez pieniądz funkcji środka płatniczego oraz funkcji środka cyrkulacji
konieczność dokonywania lokat w pieniądzu- funkcja środka akumulacji dochodów
Popyt na pieniądz według J.M. Keynesa.
J.M. Keynes dokonał analizy czynników popytu na pieniądz w kontekście teorii preferencji płynności. Wielkość popytu na pieniądz jest określona przez 3 rodzaje motywów:
motyw transakcyjny
motyw ostrożnościowy (przezorności)
motyw spekulacyjny
Motyw transakcyjny wiąże się z koniecznością zapłaty za przewidywane zakupy dóbr i usług, a ponieważ między zrealizowanymi dochodami a zapłatą za nabywane usługi zachodzą różnice czasowe, zmusza to podmioty do utrzymania rezerw pieniężnych. Wg Keynesa im większa jest wartość dochodu narodowego, tym większe jest zapotrzebowanie na pieniądz transakcyjny, ponieważ większą wartość DN wymusza wyższą sumę zawieranych transakcji.
Motyw ostrożnościowy wynika z dążenia do zapewnienia określonej wartości części rezerw pieniężnych, przechowywanych na nieprzewidziane zakupy i korzystne lokaty. Wielkość motywu ostrożnościowego również zależy od DN.
Motyw spekulacyjny -podmioty dążą do ograniczenia niepewności co do poziomu stopy procentowej w przyszłości. Rozmiary popytu na pieniądz są, ze wzg. spekulacyjnych, uzależnione od porównania bieżącej stopy proc. z „normalną” st. proc. i st. proc. przewidywaną w przyszłości. W celach spekulacyjnych należy inwestować w obligacje , gdy przewidywany jest spadek rynkowej st. proc. , bo pociągnie to za sobą wzrost kursów obligacji. Maleją wówczas zasoby pieniężne utrzymywane z motywu spekulacyjnego. Motyw ten decyduje o tym, jaka część doch. Będzie przeznaczona na utrzymanie rezerw pieniężnych, a jaka część będzie lokowana w papiery wart.( Keynes uwzględnia tylko obligacje).Decyzje podmiotów są podejmowane na podst. przewidywanej st. procentowej, która określa się jako „normalną”. Jeżeli bieżąca st. procentowa jest wyższa niż normalna, to podmioty będą oczekiwać jej spadku w przyszłości- i odwrotnie. Rezultat tego porównania będzie pływał na popyt na pieniądz. Niższa st. procentowa skłania do trzymania wyższych rezerw pieniężnych kosztem lokat kapitałowych. Przy niskiej st. procentowej cecha płynności dominuje nad cechą dochodowości. Ustalenie takiej zależności między st. procentową a popytem na pieniądz nie jest wystarczające, bo nie uwzględnia ona struktury rezerw pieniężnych. Chodzi o rozróżnienie rezerw utrzymywanych na rachunkach bankowych a vista praz wkładów terminowych. Jeśli st. procentowa dla rezerw terminowych jest wysoka, to podmioty gosp. starają się maksymalizować tę część rezerw. A jeśli następuje obniżenie st. procentowej wkładów terminowych, to podmioty gosp. lokują kapitał w papiery wartościowe.
Spekulacyjny motyw popytu na pieniądz jest wysoce niestabilny, dlatego cecha ta rozciąga się na wielkość całego popytu na pieniądz. Natomiast dwa pozostałe motywy stabilizują popyt na pieniądz.
Konsekwencją spekulacyjnego motywu jest pułapka płynności. Popyt spekulacyjny wynika bezpośrednio z oczekiwań związanych z poziomem st. procentowych. Niskie stopy procentowe zachęcają ludzi do przetrzymywania gotówki w oczekiwaniu na wzrost stóp procentowych. Keynes Twierdził, że podczas dotkliwych depresji st. procentowa może spaść tak nisko, że każdy będzie wierzył w jej wzrost, a to spowoduje trzymanie takiej ilości gotówki, jaka będzie możliwa do zdobycia. To spowoduje, że gospodarka wpadnie w pułapkę płynności. Pułapka ta pojawia się gdy ludzie tezauryzują wszelkie przyrosty zasobów pieniężnych. Istotę pułapki płynności przedstawia za pomocą modelu IS-LM ( modelu Hicksa)
MODEL IS-LM jest już opracowany w MAKRO -więc sobie tam zajrzyjcie tak dla przypomnienia ;)
Finanse publiczne.
10.1. Charakterystyka systemu finansów publicznych.
Przez finanse rozumie się ogól zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka. W tym ujęciu przedmiotem finansów są: pieniądze, kredyt, papiery wartościowe, podatek, cło itp., a także działalność związana z praktycznym wykorzystaniem tych kategorii.
Przedmiotem nauki finansów są więc przede wszystkim zjawiska związane z tworzeniem pieniądza przez bank centralny oraz kreowaniem pieniądza przez banki komercyjne. Z kolei te zjawiska umożliwiają powstawanie innych zjawisk fin. Związanych z alokacją pieniądza, redystrybucją dochodów za pomocą pieniądza, operacjami na giełdach papierów wartościowych, międzynarodowymi operacjami fin., działalnością powierniczą, ubezpieczeniową, brokerską itd.
Finanse są ściśle związane z teorią ekonomii, ponieważ zjawiska fin. Zawsze powstają w związku wytworzeniem dóbr i usług zaspokajających potrzeby ludzkie. Makroekonomiczny wymiar fin. Polega na tym, że poprzez zjawiska pieniężne dokonuje się lokacji zasobów rzeczowych oraz zasobów pracy w gospodarce, co warunkuje uruchomienie procesów ekonom. Związek zjawisk pieniężnych ze sferą realna gospodarki stanowi sens i ekonomiczną treść finansów.
Zjawiska fin. Występują w ramach stos. Pieniężnych powstających podczas transakcji gosp.
W węższym definiowaniu finanse są jedynie procesem pozyskiwania pieniędzy/ kapitału przez podmiot w celu rozpoczęcia działalności gosp., dokonania zmian w strategi działania podmiotu czy rozszerzenia działalności gosp. Może się to odbywać poprzez emisję papierów wartościowych, zaciąganie kredytów, i inne metody.
FINANSE W UJĘCIU PODMIOTOWYM
Zjawiska fin. Powstają w ramach stos. Ekonomicznych zachodzących między konkretnymi podmiotami.
Wg tego kryterium wyróżnia się:
finanse publicznego
finanse przedsiębiorstw
budżety gosp. domowych itd.
Jest to instytucjonalne podejście do finansów, którego rezultatem jest wyróżnienie instytucji fin. czyli podmiotów działających w sektorze finansowym. Podział ten jest istotny, bo instytucje te pełnia inną role w kreacji pieniądza. Są to.:
bankowe instytucje fin.- w tym bank centralny
pozabankowe inst. fin.
ad 1. bankowe instytucje fin to: banki komercyjne, banki rozliczeniowe, instytucje oszczędnościowo- pożyczkowe, banki inwestycyjne, banki hipoteczne itp.
ad 2. pozabankowe inst. fin to: towarzystwa ubezp., towarzystwa funduszy powierniczych, towarzystwa zarządzające funduszami emerytalnymi, funduszami inwestycyjnymi i inne instytucje pośrednictwa fin.
Instytucje te mogą jedynie obracać pieniądzem wyemitowanym przez bank centralny oraz pieniądzem kreowanym przez banki komercyjne.
W podmiotowym ujęciu trzeba uwzględnić tez wiele instytucji tworzących prawne, organizacyjne, kontrolne i nadzorcze warunki nawiązywania stos. Fin. W gospodarce i społ. Jest to przede wszystkim parlament tworzący fundamenty gosp. pieniężnej, działalności powierniczej, ubezpieczeniowej, fiskalnej itp. ustalając normy prawne. Ważna role odgrywają tez władze administracyjne- rząd i administracja samorządowa, które określają na podst. ustaw szczególne warunki zachowania się podmiotów w sferze pieniężnej. Wśród tych podmiotów szczególne ważne jest Ministerstwo Finansów, które obok Banku Centralnego, ponosi odpowiedzialność za całokształt zjawisk finansowych w kraju. Najwyższa Izba Kontroli ma szerokie kompetencje kontrolne w odniesieniu do zjawisk fin. Podmioty sam. Teryt. Kontrolują Regionalne Izby Obrachunkowe, a banki komercyjne -Główny Inspektorat Nadzoru Bankowego, dla tow. ubezpieczeniowych jest to Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeniowego. Komisja papierów Wartościowych pilnuje obrotu na Giełdzie papierów wartościowych.
Instytucjami fin. Może być również nazwany instrument fin. np. fundusz, kredyt, podatek, dług publiczny.
FINANSE W UJĘCIU PRZEDMIOTOWYM
Jest to koncentracja na przedmiocie stos. Fin. W tym ujęciu można wyróżnić:
transakcje
transfery
pożyczki
W transakcjach zawsze powstaje kontrświadczenie ze strony podmiotów zawierających transakcje.
Transfery dzielimy na:
-jednokierunkowe przepływy pieniądza między podmiotami- nie występuje żadne bezpośrednie kontrświadczenie np. podatki, cła, opłaty czyli daniny publ.
-transfery, które mogą powodować kontrświadczenie warunkowe np. składki na ubezp. Społ, życiowe i gosp., gdzie przepływ pieniądza następuje w odwrotnym kierunku przy zaistnieniu odpowiednich warunków np. wieku, choroby czy wypadku.
Pożyczki są zaciągane przez różne podmioty u różnych inst. fin., podmiotów publ., osób prywatnych. Mają one zawsze zwrotny ch-er oraz z reguły płacony procent za pieniądze oddane do czasowej dyspozycji innego podmiotu. Kredyt bankowy to szczególny rodzaj pożyczki.
FINANSE W UJĘCIU INSTRUMENTALNYM
Zjawiska fin. Zawsze przyjmują konkretna postać. Są nimi ceny, stopy procentowe, kursy walutowe itp. Pieniądze i kategorie pieniężne są wykorzystywane przez konkretne podmioty do osiągnięcia określonych celów. Cele te mogą mieć ch-er realny- zaspokojenie elementarnych potrzeb człowieka, finansowy- maksymalizacja przychodów.
Instrumenty fin. Są omówione w punkcie 7.
FINANSE W UJĘCIU FUNDUSZOWYM
Finanse muszą przyjmować określoną formę organizacyjna, która umożliwia gospodarowanie pieniędzmi. Taka formą jest fundusz. Fundusz umożliwia gromadzenie i rozdysponowywanie śr. pieniężnych przez określony podmiot.
Ze wzg. na kryterium własności wyróżniamy:
fundusze publ.
Fundusze prywatne
Ze wzg. na kryterium zakresu:
-fundusze makroekonomiczne
fundusze mikroekonomiczne
Ze wzg. na kryterium funkcji ekonomicznej podmiotów:
fundusze państwowe
fundusze banków
fundusze przedsiębiorstw
fundusze towarzystw ubezp.
Fundusze towarzystw inwestycyjnych
Ze wzg. na kryterium przeznaczenia
fundusze o przeznaczeniu ogólnym
fundusze specjalistyczne
Przykładem funduszy są budżety gosp. domowych, budżety władz publ., fundusze celowe.
FUNKCJE SEKTORA PUBLICZNEGO
Zbieżne z funkcjami budżetu:
funkcja alokacyja
funkcja redystrybucyjna
funkcja stabilzacyjna
+funkcja zgodności
ad. 1)
zapewnienie efektywności całej gospodarki:
zawsze w formie rzeczowej
zawsze związana z zadaniami (funkcjami) państwa:
funkcje publiczne }
funkcje społeczne }typologia dóbr dla celów analizy:
dobra publiczne
dobra społeczne
dobra prywatne
każdą z tych grup można scharakteryzować z pkt. Widzenia kryterium ekonomicznego(finansowego)- kto finansuje dobra i usługi, kryterium społeczne - użyteczność danego dobra
dobra publiczne
zawsze finansowane z funduszy publicznych
niska konkurencyjność (dostęp nieograniczony dla każdego obywatela, w tym samym czasie może korzystać dużo osób)
sensu stricte:
dobra są rzadkimi (woda, powietrze)
wytwory państwowości (dyplomacja, obrona, administracja) <- trudne do skwantyfikowania, ustalenia ceny jednostki, trudno zachować mechanizm rynkowy
sensu largo:
powiększone o tę część dóbr społecznych która jest finansowana ze środków publicznych
dobra społeczne:
np. oświetlenie, zdrowie, opieka społeczna, kultura, nauka
mogą w pełni być redystrybuowane przez rynek, ale nie są, bo zakazuje tego doktryna (są dlatego nieodpłatne)
niska konkurencyjność
możliwość dystrybucji przez mechanizmy rynkowe
mogą być częściowo odpłatne przez obywateli
dobra prywatne
w pełni finansowane ze środków prywatnych
korzysta z nich tylko 1 osoba
3 niesprawności mechanizmu rynkowego wskazujące na konieczność ingerencji ze strony państwa:
dysproporcja dochodów (preferencje konsumpcyjne) wybory przy zakupach, możliwość dokonywania zakupów
ryzyko zniknięcia niektórych dziedzin (np. kultura), (np. ubezpieczenie społeczne, obywatele by nie korzystali - opłaty społeczne, prewencja medyczna)
związane z zarządzaniem dobrami naturalnymi
ad. 2)
funkcja redystrybucyjna - wymiar pieniężny, odpowiada na pytanie: w jaki sposób doprowadzić do zmniejszenia dysproporcji dochodów obywateli
- ma kilka wymiarów
przestrzenny
makroekonomiczny
społeczny
indywidualny
ad. a)
funkcja rozdzielcza - rozdzielanie części dochodu narodowego pomiędzy regionami, przedsiębiorstwami a budżetem, budżetem - ludnością,
przesuwanie siły nabywczej pomiędzy sferą produkcyjną i nieprodukcyjną
ad. b)
makroproporcje budżetowe (np. deficyt/PKB, struktura dochodów, dług/PKB itd.)
ad. c)
grupy społeczne - system finansów publicznych oddziałujący przez budżet stanowi podstawę do wypłat wynagrodzeń dla różnych grup obywateli (lekarze, studenci, nauczyciele, bezrobotni)
ad. d)
indywidualna satysfakcja poszczególnych obywateli
stawia pytanie: albo finansujemy gospodarkę albo prymat dla wydatków społecznych (inne instrumenty są stosowane)
nie mówi się o stracie/zysku ale niedobór/nadwyżka (rachunek alternatywny)
podstawowe znaczenie ma pojęcie zdolności podatkowej podatnika
A. Smith - wyższą zdolność podatkową ma ten podatnik, który osiąga większe dochody
ad. 3)
funkcja stabilizacyjna - podstawowy cel: oddziaływanie na amplitudę wahań koniunkturalnych i głównie związana z zastosowaniem dwóch grup instrumentów - polityki fiskalnej i monetarnej (odpowiednio: RZĄD i NBP+RPP)
10.2. Dochody i wydatki publiczne.
Dochody publiczne - strumienie środków pieniężnych przeznaczone na finansowanie wydatków publicznych. Wydatki te związane są. z wykonywaniem zadań publicznych. Dochody publiczne obejmują wszelkie wpływy uzyskiwane przez podmioty prowadzące publiczną działalność finansową. Można je podzielić na dochody publiczne budżetowe i dochody publiczne pozabudżetowe. Pierwsze z nich to strumienie środków pieniężnych znajdujące odzwierciedlenie w budżecie (państwa lub samorządu). Dochody pozabudżetowe są strumieniami środków pieniężnych nie ujętymi w budżecie, aczkolwiek mogą być z nim powiązane.
Ze względu na dużą różnorodność dochodów publicznych można je klasyfikować również przyjmując trzy następujące kryteria:
• ekonomiczne,
• prawne,
• organizacyjne.
Kryterium ekonomiczne - wskazanie źródła pochodzenia dochodów publicznych. Podstawowym źródłem pochodzenia dochodów publicznych jest produkt narodowy netto, czyli dochód narodowy danego państwa.
Kryterium prawne umożliwia podział dochodów publicznych na:
- przymusowe i dobrowolne,
- bezzwrotne i zwrotne,
- odpłatne i nieodpłatne,
- zasadnicze i uboczne.
Przeważając dochody przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne.
Kryterium organizacyjne - podział dochodów publicznych na dochody gromadzone przez organy centralne oraz na dochody gromadzone przez organy samorządu terytorialnego.
Dochody publiczne można podzielić również na pierwotne i wtórne. Pierwotne dochody publiczne powstają wskutek tego, iż ceny sprzedaży wytworzonych towarów i świadczonych usług są wyższe od kosztów ich wytworzenia. Pierwotne dochody publiczne powstają również w wyniku działalności kredytowej banków. Natomiast dochody będące rezultatem redystrybucji, czyli powstające z dochodu lub majątku innych podmiotów, są to dochody wtórne.
W mechanizmie tworzenia dochodów publicznych istotną rolę pełni produkt narodowy netto, nazywany również dochodem narodowym.
Polski produkt narodowy brutto jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli państwa polskiego niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. Produkt narodowy brutto jest równy produktowi krajowemu brutto powiększonemu o dochody netto uzyskiwane z tytułu własności za granicą.
Podatkowe a niepodatkowe dochody publiczne
Podstawowymi instrumentami prawno finansowymi w zakresie dochodów publicznych są podatki, stąd przeważająca część publicznych dochodów nazywana jest publicznymi dochodami podatkowymi.
W klasyfikacji dochodów publicznych trzeba uwzględnić też niepodatkowe dochody publiczne. W najszerszym znaczeniu dochody te uzyskiwane są dzięki wszelkim instrumentom prawnofinansowym poza podatkami. Uzyskiwane są zarówno na szczeblu centralnym, jak i samorządowym
Klasyfikacja niepodatkowych dochodów publicznych
Najważniejszym kryterium jest cel, dla którego owe dochody się pobiera; inne ważne kryteria to prawne formy ich występowania. Ze względu na cel pobierania niepodatkowych dochodów publicznych można je podzielić na dochody fiskalne i pozafiskalne. Pierwsze z nich pobiera się głównie w celu tworzenia publicznych zasobów pieniężnych służących realizacji różnorodnych zadań przez organy państwowe i samorządowe. Natomiast drugie pobierane są głównie po to, aby oddziaływać na różnorodne dziedziny życia społecznego i gospodarczego.
Z uwagi na prawny charakter form dochodów publicznych typu niepodatkowego można je podzielić na dochody:
bezzwrotne i zwrotne,
odpłatne i nieodpłatne,
obowiązkowe i dobrowolne,
ogólne i indywidualne.
Znaczną rolę wśród niepodatkowych dochodów publicznych odgrywają dochody bezzwrotne, ale występują też dochody zwrotne, takie jak pożyczki, kredyty czy lokaty. Dochody publiczne w przeważającym zakresie mają też charakter nieodpłatny, np. wpłaty gmin. Część z nich charakteryzuje się jednak cechą odpłatności (opłaty). Przeważająca część dochodów publicznych ma charakter obowiązkowy.
Wśród niepodatkowych dochodów publicznych przeważają świadczenia o charakterze ogólnym, to znaczy takie, które są spełniane według zasad ustalanych dla podmiotów znajdujących się w sytuacji ściśle określonej przez prawo.
Fundusz publiczny oznacza zasoby pieniężne i strumienie środków pieniężnych znajdujących się w dyspozycji organów publicznych, a także instytucji publicznoprawnych. Istnieją trzy podstawowe źródła tworzenia funduszy publicznych:
• podatki i opłaty,
• pożyczki,
• dochody z majątku publicznego.
Fundusze publiczne służą finansowaniu zadań wykonywanych przez organy państwowe, samorządowe, instytucje publicznoprawne, agendy itp.
Zakres niepodatkowych dochodów publicznych.
Dla ustalenia zakresu niepodatkowych dochodów publicznych istotne znaczenie ma ustawa o finansach publicznych. W świetle tej ustawy do środków publicznych zaliczamy dochody publiczne, które dzieli na dwie zasadnicze kategorie:
• daniny publiczne, czyli podatki i inne świadczenia pieniężne; obowiązek ich ponoszenia na rzecz państwa wynika z odrębnych ustaw;
• pozostałe dochody, a więc opłaty, dochody z mienia (w szczególności z najmu oraz z dzierżawy i innych umów o podobnym charakterze, dywidendy od wniesionego kapitału), dochody ze sprzedaży rzeczy i praw oraz ze świadczenia usług przez jednostki sektora finansów publicznych, dochody ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych operacji finansowych, spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej, inne dochody, jeśli są pobierane przez organy finansowe z dochodów publicznych lub przez podległe albo nadzorowane przez te organy jednostki.
Dochody publiczne znajdują odzwierciedlenie w budżecie.
W rozumieniu ustawy o finansach publicznych dochodami budżetu państwa są:
1) podatki i opłaty,
2) cła,
3) wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,
4) dywidendy,
5) wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego,
6) wpłaty nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz część zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych,
7) dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe,
8) dochody z najmu i dzierżawy (oraz innych umów o podobnym charakterze) składników majątkowych Skarbu Państwa,
9) opłaty od poręczeń i gwarancji udzielonych przez Skarb Państwa,
10) odsetki od Środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych,
11) odsetki od lokat terminowych ustalonych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa,
12) odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych,
13) grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, jeśli na mocy odrębnych przepisów nie stanowią dochodów innych jednostek sektora finansów publicznych,
14) spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa,
15) inne dochody publiczne.
Przepisy ustawy o finansach publicznych nie określają, dochodów jednostek organizacyjnych samorządu terytorialnego. Aktem prawnym regulującym dochody jednostek samorządu terytorialnego jest ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000. Dochody jednostek samorządu terytorialnego zostały podzielone na dochody: gminy, powiatu i województwa.
Wszystkim jednostkom samorządu terytorialnego zapewniony został udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań.
Dochodami gminy są:
- wpływy z podatków (od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środków transportowych, od działalności gospodarczej osób fizycznych pobieranego w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn oraz od posiadania psów),
- wpływy z opłat (skarbowej, eksploatacyjnej, lokalnych i innych),
- udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa w wysokości 26,7% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych, zamieszkałych na terenie gminy, 5% wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, posiadających siedzibę na terenie gminy,
- subwencja ogólna,
-dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gmin oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy,
- dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej zlecone gminie oraz na inne zadania zlecone ustawami,
- odsetki od środków finansowych gminy, gromadzonych na rachunkach bankowych,
- dochody z majątku gminy.
Oprócz wymienionych rodzajów dochodów gmin. dochodami tymi mogą być, np.:
- dotacje celowe na dofinansowanie zadań własnych gminy,
- dotacje celowe z funduszów celowych,
- spadki, zapisy i darowizny.
Wśród niepodatkowych dochodów publicznych uzyskiwanych przez gminy występują, różnego rodzaju dotacje. Polegają, one na bezzwrotnym i jednostronnym przekazaniu środków pieniężnych określonemu podmiotowi. Z reguły określony jest cel, na który owe środki są. przekazywane.
Dochody powiatu
Przepisy ustawy z dnia 5.06.1998 r. o samorządzie powiatowym ustalają dwa zasadnicze rodzaje dochodów powiatu, które można podzielić na stale i sporadyczne.
Do dochodów stałych powiatu zalicza się:
1) udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa,
2) subwencje z budżetu państwa na zadania realizowane przez powiat.
3) dotacje celowe z budżetu państwa na zadania realizowane przez powiatowe służby, inspekcje i straże,
4) dochody powiatowych jednostek budżetowych oraz wpłaty innych powiatowych jednostek organizacyjnych,
5) dochody z majątku powiatu,
6) odsetki za nieterminowe przekazywanie udziałów, dotacji i subwencji.
Natomiast do dochodów sporadycznych powiatu można zaliczyć, np:
1) subwencję wyrównawczą z budżetu państwa,
2) dotacje z państwowych funduszów celowych.
3) spadki, zapisy i darowizny,
Gospodarka finansowa powiatu jest jawna; jawność dotyczy zarówno dochodów, jak i wydatków samo- rządu powiatowego. Kontrolę gospodarki finansowej powiatu sprawuje regionalna izba obrachunkowa.
Dochody województwa:
1) subwencja wyrównawcza z budżetu państwa,
2) dotacje celowe z budżetu państwa i państwowych funduszy celowych na zadania wykonywane przez województwo,
3) dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej wykonywane przez województwo na podstawie porozumień zawartych z organami administracji rządowej,
4) dotacje celowe z budżetów gmin lub powiatów na zadania z zakresu tych jednostek samorządu terytorialnego wykonywane przez województwo na podstawie porozumień zawartych z organem gminy lub powiatu,
5) inne wpływy.
Przepisy ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000 klasyfikują dochody województwa również na dwie kategorie:
I. Stałe dochody to:
1) udziały w podatkach,
2) subwencja ogólna,
3) dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe województwa oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych województwa,
4) dotacje celowe z budżetu państwa na zadania administracji rządowej wykonywane przez województwo na podstawie odrębnych przepisów,
5) dotacje celowe z budżetu państwa na finansowanie zadań własnych województwa,
6) odsetki od środków finansowych województwa gromadzonych na rachunkach bankowych,
7) dochody z majątku województwa.
II. Dochody sporadyczne mogą być następujące:
1) dotacje celowe na dofinansowanie zadań własnych województwa,
2) dotacje z funduszów celowych,
3) spadki, zapisy i darowizny.
Bankową obsługę budżetu województwa wykonuje bank wybrany przez sejmik województwa.
Niepodatkowe dochody państwowe
Władztwo finansowe państwa przejawia się głównie w uprawnieniu do:
• ustanawiania i emitowania pieniądza,
• ponoszenia wydatków przeznaczonych na wykonywanie funkcji i zadań publicznych,
• ustanawiania i pobierania dochodów publicznych.
Dekoncentracja finansowa - przekazywanie organom lub podmiotom środków pieniężnych służących finansowaniu zadań powierzonych do wykonania; ów proces przekazywania środków pieniężnych i zadań odbywa się pod nadzorem organu reprezentującego organ publiczny. Dokonywanie wydatku publicznego odbywa się wówczas w imieniu i na rachunek podmiotu publicznego, który przekazał środki pieniężne w celu wykonania zadań publicznych.
Niepodatkowe dochody państwowe znajdują odzwierciedlenie w budżecie państwa. Dzieli sieje na pięć kategorii:
1) wpływy z cła,
2) dochody jednostek budżetowych,
3) dywidendy i wpłaty z zysku,
4) wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego,
5) inne dochody niepodatkowe.
Cło jest współcześnie świadczeniem:
- pieniężnym (cło jest wymierzane i pobierane w pieniądzu) ,
- obowiązkowym (przepisy prawa celnego nakazują zapłacenie cła),
- nieodpłatnym (osoba uiszczająca cło nie uzyskuje jakiegoś świadczenia od państwa),
- bezzwrotnym (raz zapłacone cło nie wraca do osoby je uiszczającej),
- ogólnym( jest ustanowione w nawiązaniu do pewnych zjawisk występujących w działaniu osób bliżej nieokreślonych).
Ze względu na cel ich pobierania rozróżnia się cła fiskalne i ochronne. Cła fiskalne ustanawiane są w celu tworzenia zasobów pieniężnych służących finansowaniu zadań publicznych.
Cła nie mające jednoznacznie celu fiskalnego jako pierwszoplanowego zaliczane są do ceł ochronnych; ich zadaniem może być ochrona rynku wewnętrznego, ochrona produkcji krajowej, zahamowanie napływu do kraju towarów zagranicznych itd.
Jednym z rodzajów ceł ochronnych jest tzw. cło prohibicyjne, którego celem jest poważne utrudnienie, a nawet uniemożliwienie importu towaru. Charakteryzuje się ono wyjątkowo wysoką stawką celną.
Odmianą cła ochronnego jest tzw. cło ekspansywne, którego celem zasadniczym jest zapewnienie odpowiedniego poziomu cen na rynku krajowym. Nazwa tego cła pochodzi stąd, że pobudza ono ekspansję handlową i kapitałową monopoli na rynki zagraniczne.
W niektórych krajach mogą być stosowane tzw. cła wychowawcze. Ich zadaniem jest stworzenie przemysłowi krajowemu, zwłaszcza w zakresach dopiero powstających, warunków, w których opłacalne stałoby się podjęcie czy zwiększenie produkcji bądź poprawa jej jakości.
Przyjmując za kryterium klasyfikacji ceł sposób podejmowania decyzji o wysokości stawek celnych wyróżnia się: cła autonomiczne i konwencyjne (umowne). Cła autonomiczne ustalane są samodzielnie przez powołane do tego organy państwowe. Wprowadzane są. one przez uprawnione do tego organy administracji państwowej w obowiązującym trybie prawnym, z pominięciem współpracy międzynarodowej. Rada Ministrów ustanawia taryfę celną (rozporządzenie). Natomiast cła konwencyjne (umowne), będące przedmiotem umów dwustronnych i wielostronnych, są elementem stosunków międzynarodowych. Cła konwencyjne mogą mieć formę tzw. cel skonsolidowanych, czyli takich, w odniesieniu do których państwo zobowiązuje się w umowie międzynarodowej, że ich nie podwyższy, ale zachowuje prawo do ich obniżenia.
Przyjmując za kryterium klasyfikacji ceł kierunek ruchu towarów w obrocie międzynarodowym rozróżnia się cła przywozowe (importowe) i wywozowe (eksportowe). Cła przywozowe prowadzą z reguły do podwyższenia cen importowanych towarów, co zmniejsza ich konkurencyjność w stosunku do towarów krajowych, a więc korzystniej sytuuje producentów krajowych, lecz nic sprzyja konsumentom na rynku krajowym.
Cło wywozowe (eksportowe) stosowane jest współcześnie w ograniczonym zakresie. Jego celem jest albo zahamowanie eksportu deficytowych towarów, albo przysporzenie dochodów budżetowych. Przyjmując za kryterium klasyfikacji cel rodzaj taryfy celnej, w której zawarte są stawki celne, cła można podzielić na maksymalne i minimalne. Cła maksymalne stosuje się wobec tzw. krajów nietraktatowych, czyli w obrocie towarowym z krajami, którym dane państwo nie przyznało klauzuli największego uprzywilejowania. Natomiast cła minimalne stosowane są wobec krajów traktatowych, czyli tych, którym przyznano wspomnianą klauzulę. Poszczególne kraje mogą być różnic traktowane pod względem celnym, mogą być dyskryminowane bądź uprzywilejowane. W związku z tym rozróżnia się cła preferencyjne i cła dyskryminacyjne. Cła dyskryminacyjne to cła ustalone na poziomie wyższym niż cła normalnie ustalone przez ten kraj. Z kolei cła preferencyjne, będące przeciwieństwem ceł dyskryminacyjnych, ustalone są na poziomie niższym niż cła normalne.
Cła dyskryminacyjne można podzielić na:
1) cła retorsyjne,
2) cła wyrównawcze,
3) cła antydumpingowe.
Jeżeli cło stanowi rodzaj represji stosowanej wobec innego państwa z tytułu niekorzyści odnoszonych w wymianie towarowej, to określane jest cłem retorsyjnym (odwetowym). Zakres retorsji może być różny.
Odmianę ceł odwetowych stanowią cła wyrównawcze, których celem jest niwelowanie efektu udzielonych za granicą subsydiów eksportowych.
Subsydia eksportowe dzielą się na dwa zasadnicze rodzaje:
• bezpośrednie, udzielane w trzech formach, mianowicie: premii proporcjonalnej do wielkości eksportu, zwrotu różnicy między ceną wewnętrzną (wyższą) a ceną światową (niższą) i zwrotu kosztów związanych z działalnością eksportową (akwizycja, reklama, transport itp.):
• pośrednie (ukryte), przyjmujące formę różnorodnych ulg finansowych, w tym celnych, bądź ułatwień finansowo-kredytowych.
Do ceł wyrównawczych są zbliżone cła antydumpingowe. Ich celem jest przeciwdziałanie skutkom dumpingu, czyli sprzedaży towarów przez eksportera poniżej kosztów produkcji bądź cen na rynku eksportera. Cła antydumpingowe niwelują korzyści osiągane ze stosowania cen dumpingowych.
Dochody jednostek budżetowych.
Dochody jednostek budżetowych odgrywają dość dużą rolę wśród niepodatkowych dochodów państwowych. Dochody jednostek budżetowych pochodzą głównie z następujących działów: finanse, wymiar sprawiedliwości i prokuratura, administracja państwowa, gospodarka mieszkaniowa, pomoc społeczna. W zakresie administracji państwowej są to dochody z różnych tytułów, zwłaszcza z tytułu opłat administracyjnych, np.: koncesje telekomunikacyjne, dochody z najmu składników majątkowych, dochody uzyskane z tytułu opłat przedsiębiorstw energetycznych, dochody uzyskane z tytułu opłat konsularnych.
Należności budżetu państwa nie zawsze są skutecznie egzekwowane. Dotyczy to zwłaszcza terenowych organów administracji rządowej. Mała jest też skuteczność windykacji należności z tytułu grzywien i kar, w tym zwłaszcza mandatów karnych kredytowych.
Niepodatkowe dochody państwowe uzyskiwane w dziale wymiaru sprawiedliwości, to opłaty sądowe, grzywny i kary wymierzane przez sądy powszechne i kolegia. Z gromadzeniem tych dochodów państwowych istnieją niekiedy trudności. Powstają pewne zaległości, które dotyczą zwłaszcza grzywien i kar.
Dywidendy i wpłaty z zysku
Niepodatkowymi dochodami państwowymi są również dywidendy i wpłaty z zysku. Obejmują one wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwowych, wpłaty z zysku jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz dywidendy od udziału Skarbu Państwa w spółkach.
Wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego
Bank centralny wpływa na działalność banków komercyjnych przez operacje otwartego rynku, kredyt refinansowy oraz rezerwy obowiązkowe.
Operacje otwartego rynku - transakcje kupna i sprzedaży papierów wartościowych. Kupno powiększa aktywa banku centralnego i zwiększa ilość pieniędzy w obiegu.
Kredyt refinansowy - jest udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym w celu zwiększenia ich zdolności do udzielania kredytów.
Rezerwy obowiązkowe - stopa rezerw ustalana przez Prezesa NBP, którą banki komercyjne mają obowiązek utrzymywać.
Żródłem dochodów NBP są również odsetki od dyskonta i redyskonta weksli, ponieważ bank centralny jest również uprawniony do ich przyjmowania od banków.
Narodowy Bank Polski jest również uprawniony ustawowo do podejmowania innych działań przynoszących dochody. Może emitować i sprzedawać papiery wartościowe, sprzedawać i kupować skarbowe papiery wartościowe w operacjach otwartego rynku oraz organizować obrót papierami wartościowymi, których jest emitentem, a także organizować obrót skarbowymi papierami wartościowymi. Pewne dochody NBP może również uzyskiwać z tytułu przyjmowania papierów wartościowych do przechowania i administrowania oraz jako przedmiot zastawu.
Odrębną sferą działalności banku centralnego przynoszącą dochody jest obrót dewizowy. NBP jest centralną bankową instytucją dewizową. W związku z tym gromadzi rezerwy dewizowe i zarządza nimi oraz podejmuje czynności mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego i płynności płatniczej państwa polskiego. Działalność dewizowa NBP przynosi dochody, ponieważ bank centralny jest też ustawowo upoważniony do dokonywania obrotu wartościami dewizowymi we własnym imieniu i na własny rachunek oraz na rachunek innych podmiotów. Terminy dokonywania wpłat z zysku NBP. Ustawa o Narodowym Banku Polskim jednoznacznie określa, że część zysku bilansowego podlega odprowadzeniu do budżetu państwa po upływie 30 dni od daty zatwierdzenia rocznego sprawozdania finansowego NBP przez Radę Ministrów.
Pozostałe dochody niepodatkowe.
Pozostałe dochody niepodatkowe to wpływy uzyskiwane przez izby skarbowe z różnych tytułów, a zwłaszcza odsetki od zaległych zobowiązań, opłaty, grzywny i kary, darowizny, spadki itp. Pozostałe dochody niepodatkowe grupowane są na podstawie sprawozdań o dochodach izb skarbowych.
Niepodatkowe dochody samorządu terytorialnego.
Jednostki samorządu terytorialnego mają prawnie zapewniony udział w dochodach publicznych w stopniu odpowiednim do wykonywanych zadań; te gwarancje prawne wynikają z przepisów konstytucyjnych. Dochody jednostek samorządu terytorialnego dzielą się na trzy zasadnicze grupy: dochody własne, subwencje ogólne i dotacje celowe. Źródłem tych dochodów są zasoby pieniężne tworzone na podstawie budżetu państwa. Jakiekolwiek zmiany zadali i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego wiążą się ściśle ze zmianami w podziale dochodów publicznych. Niedopuszczalne jest zatem zwiększanie zakresu zadań publicznych i ograniczanie środków pieniężnych służących finansowaniu tych zadań ani też zmniejszenie zakresu zadań publicznych i pozostawienie w dyspozycji jednostek samorządu terytorialnego środków pieniężnych w wysokości ustalonej uprzednio. Jednostki samorządu terytorialnego są uprawnione do ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie ustawowo przyjętym.
Ogólne zasady gospodarki finansowej samorządu terytorialnego reguluje ustawa z dnia 8.03.1990 r. o samorządzie terytorialnym. W myśl tej ustawy samorząd terytorialny samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie budżetu. Gospodarka finansowa jednostki samorządu terytorialnego została oparta na prawnie określonej zasadzie jawności. Mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego informowani są o założeniach projektu budżetu, podstawowych kierunkach polityki społeczno-gospodarczej i wykorzystaniu środków pieniężnych gromadzonych na podstawie budżetu.
Fundamentem działalności finansowej jednostek samorządu terytorialnego jest sfera budżetowa. Zasady gospodarki budżetowej tych jednostek reguluje ustawa z dnia 26.11.1998 r. o finansach publicznych.
Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego regulowana jest również uchwalanymi corocznie ustawami budżetowymi.
Niepodatkowe dochody jednostek samorządu terytorialnego.
Dochody niepodatkowe jednostek samorządu terytorialnego można podzielić na dochody niepodatkowe typu publicznoprawnego i typu prywatnoprawnego; pierwsze uzyskiwane są przez jednostki samorządu terytorialnego na podstawie stosunku prawnego o charakterze publicznym, drugie zaś przypadają owym jednostkom jako właścicielowi mienia komunalnego. Niepodatkowe dochody publicznoprawne uzyskiwane są z mocy ustaw, które wskazują konkretne źródła dochodów, jak opłaty, subwencje i dotacje. Dochody prywatnoprawne wynikają z rozporządzania mieniem komunalnym
Do niepodatkowych dochodów publicznoprawnych uzyskiwanych przez samorządy terytorialne zalicza się:
1) opłatę targową;
2) opłatę miejscową;
3) opłatę skarbową;
4) udział w opłacie eksploatacyjnej (60%) przewidzianej przepisami prawa geologicznego i górniczego;
5) opłatę administracyjną;
6) inne opłaty.
7) kary i grzywny;
8) subwencje ogólną na finansowanie zadań własnych gminy (część podstawowa, oświatowa i rekompensująca);
9) subwencje ogólną dla samorządu powiatowego (część oświatowa, drogowa i wyrównawcza);
10) subwencję ogólną dla samorządu wojewódzkiego (część oświatowa, drogowa i wyrównawcza);
11) dotacje celowe dla jednostek samorządu terytorialnego przekazywane ze środków budżetu państwa (przez wojewodów) na realizację: zadań zleconych z zakresu administracji rządowej, zadań własnych.
Do niepodatkowych dochodów prywatnoprawnych jednostek samorządu terytorialnego zalicza się:
1) dochody ze sprzedaży nieruchomości;
2) czynsze z tytułu najmu i dzierżawy;
3) opłaty z tytułu oddania gruntu w użytkowanie wieczyste lub zarząd;
4) zyski spółek samorządowych i zakładów samorządowych;
5) dochody z prywatyzacji przedsiębiorstw samorządowych;
6) odsetki od środków pieniężnych na rachunkach bankowych.
Dochody gminy pobierane przez urzędy skarbowe są gromadzone na rachunku bankowym urzędu skarbowego i odprowadzane na rachunek budżetu gminy w terminie nie dłuższym niż 20 dni po dniu, w którym wpłynęły na rachunek urzędu skarbowego. Jeśli dochody te nie zostaną przekazane w ustawowo określonym terminie, to samorządowi gminnemu przysługują odsetki w wysokości ustalonej dla zaległości podatkowych.
Niepodatkowe dochody samorządu terytorialnego mogą być zmieniane, zwłaszcza obniżane lub przesuwane w czasie, ponieważ zobowiązania pieniężne nn rzecz samorządu gminnego mogą być objęte ulgami, odraczaniem terminów płatności, umarzaniem, rozkładaniem na raty i zaniechaniem ich poboru:
• W odniesieniu do opłat stanowiących dochody samorządu gminnego i wpłacanych bezpośrednio na rachunek jednostki samorządu gminnego osobą właściwą jest przewodniczący zarządu samorządu gminnego.
• W odniesieniu do opłat stanowiących w całości dochody samorządu gminnego, ale pobieranych przez urzędy skarbowe, prawo to przysługuje urzędowi skarbowemu wyłącznie na wniosek lub za zgodą przewodniczącego zarządu samorządu gminnego.
Rady gmin podejmują uchwały ustalające niższe niż maksymalne sławki świadczeń pieniężnych.
Subwencje i dotacje jako niepodatkowe dochody publiczne
Dotacja oznacza wyposażenie, czyli nieodpłatne przekazanie pewnej kwoty (środków pieniężnych) określonemu podmiotowi w celu realizacji publicznych zadań. Dotacje są z reguły bezzwrotne (można jednak wprowadzić pewne wymogi - nie spełnienie ich spowoduje obowiązek zwrotu).
Subwencja - bezzwrotna pomoc finansową, udzielana przez państwo ze środków budżetowych różnym podmiotom w celu wsparcia ich działalności.
Zazwyczaj w obrębie systemu budżetowego występują dotacje ogólne lub celowe. Dotacje ogólne mają charakter wyrównawczy: służą finansowaniu niedoboru budżetowego szczebla lokalnego. Dotacje celowe służą natomiast finansowaniu ściśle określonych zadań publicznych. Na podkreślenie zasługuje redystrybucyjna rola subwencji (dotacji) przyznawanych jednostkom samorządu terytorialnego. W świetle polskiego prawa subwencje ogólne występują niezależnie od dotacji celowych. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że subwencje ogólne przeznaczane są na finansowanie zadań własnych, zaś dotacje celowe na finansowanie zadań własnych i zadań zleconych.
Opłaty jako dochody niepodatkowe
Zasadniczą cechą opłaty jest jej bezpośrednie powiązanie z wzajemnym świadczeniem organu publicznego.
W strukturze dochodów publicznych można się spotkać z różnorodnymi opłatami. Zasadniczo dzieli się je na dwie grupy:
• opłaty za czynności urzędowe (administracyjne),
• opłaty za świadczenie usług (użytkowania).
Opłaty za czynności urzędowe związane są z władczą działalnością organów publicznych.
Opłaty mogą być świadczeniami pieniężnymi w pełni odpłatnymi, świadczeniami nieodpłatnymi bądź częściowo nieodpłatnymi.
Opłaty publiczne pełnią dwie zasadnicze funkcje: fiskalną i prewencyjną. Funkcja fiskalna oznacza, że opłaty są źródłem dochodów publicznych. Funkcja prewencyjna opłat publicznych oznacza, że ich pobieraniu przyświeca głównie chęć wywierania pewnego wpływu na decyzje podmiotów wywołujących czynności organów publicznych.
Oplata skarbowa, pobierana na podstawie ustawy z dnia 31.01.1989 r. o opłacie skarbowej. Pobiera się ją od podań, czynności urzędowych, zaświadczeń, zezwoleń, czynności cywilnoprawnych, niektórych dokumentów i niektórych orzeczeń sądowych. Przepisy ustawowe ustalają szereg zwolnień od opłaty skarbowej. Nie podlegają opłacie skarbowej np. podania, czynności urzędowe i zaświadczenia w sprawach alimentacyjnych, kurateli i przysposobienia. Organy samorządu terytorialnego nie mają wpływu na konstrukcję i wysokość opłaty skarbowej. Obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej ma charakter powszechny; ciąży na osobach fizycznych, osobach prawnych i jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej. Nie można wydać decyzji w sprawie ustalenia wysokości opłaty skarbowej, jeśli od końca roku, w którym powstał obowiązek jej uiszczenia, upłynęły trzy lata. Do obliczania, pobierania opłaty skarbowej i wpłacania jej na właściwy rachunek urzędu skarbowego obowiązani są następujący płatnicy: notariusze, przewoźnicy, nabywcy rzeczy, komisanci i sekretarze sądowi.
Do opłat lokalnych zastały zaliczone: opłata targowa, miejscowa i administracyjna. Podstawę prawną ich pobierania stanowi ustawa z dnia 12.01. 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych. (Dz.U. nr 9, póz. 31 z późn, zm.). Jednostki samorządu terytorialnego nie są uprawnione do wprowadzania na swoim terenie innych opłat niż te, które określa obowiązujące prawo.
Opłata targowa pobierana jest od osób fizycznych, prawnych oraz jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, gdy dokonują one sprzedaży na targowiskach, czyli miejscach, w których prowadzony jest handel. Opłatę targową pobiera się niezależnie od należności za korzystanie z urządzeń targowych i usług świadczonych przez prowadzącego targowisko. Opłata targowa jest świadczeniem nieodpłatnym.
Przepisy ustawowe przewidują zwolnienie od opłaty targowej podmioty, które są podatnikami podatku od nieruchomości powstałego w związku z nieruchomościami lub obiektami budowlanymi nic złączonymi trwale z gruntem, położonymi na targowisku (np. stragany, budki).
Opłata miejscowa może być pobierana wyłącznie w miejscowościach określonych przez wojewodę, na wniosek rady gminy uzgodniony z Ministerstwem Ochrony Środowiska. Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Oplata miejscowa pobierana jest od osób fizycznych przebywających czasowo w celach wypoczynkowych, zdrowotnych lub turystycznych w miejscowościach mających korzystne właściwości klimatyczne i walory krajobrazowe. Przepisy ustawowe przewidują szereg zwolnień.
Opłata administracyjna jest opłatą za czynności urzędowe podejmowane przez organy wykonawcze gminy, a nic objęte opłatą skarbową. Ma charakter fakultatywny. O jej wprowadzeniu na terenie gminy decyduje samodzielnie rada gminy. Opłata administracyjna może być wprowadzona tylko za czynności wykonywane przez organy podległe radzie gminy.
WYDATKI PUBLICZNE
Prawo Wagnera - prawo nieustannego wzrostu wydatków publicznych.
Klasyfikacje wydatków publicznych
Klasyfikację wydatków budżetowych można przeprowadzać według różnych kryteriów. Najbardziej znany jest podział wydatków ze względu na cele (kierunki, zadania) wydatkowania środków. Można tu wyróżnić wydatki:
• na gospodarkę narodów,
• na cele socjalne i kulturalne,
• na administrację, wymiar sprawiedliwości, policję i obronę narodową (władcze),
• na obsługę długów państwowych.
Podział wydatków na inwestycyjne i bieżące wiąże się z przeznaczeniem wydatków. Tak więc do wydatków inwestycyjnych zalicza się wydatki na zakup i montaż środków trwałych, ich odtwarzanie, roboty budowlane itp. Wydatki bieżące to wydatki na prowadzenie, utrzymanie i eksploatację istniejących urządzeń oraz wszystkie inne wydatki związane z bieżącym funkcjonowaniem. Szerszą od wydatków inwestycyjnych kategorią są wydatki majątkowe, tj. wydatki na tworzenie majątku.
Podział wydatków na osobowe i rzeczowe wiąże się z rozróżnianiem wydatków na wypłaty dla pracowników (osobowe), oraz na zakup przedmiotów i urządzeń (rzeczowe).
Inny podział to wydatki odpłatne i nieodpłatne. Wydatki odpłatne związane są z wzajemnym świadczeniem ze strony adresata wydatku, zaś nieodpłatne mają charakter jednostronny i nie są związane z wzajemnym świadczeniem na rzecz państwa czy samorządu, np. stypendium, zasiłek.
Wydatki odpłatne dzieli się wewnętrznie na trzy grupy:
a) wydatki na wynagrodzenia pracowników,
b) wydatki za dostawy, roboty i usługi,
c) wydatki odszkodowawcze
Natomiast wydatki nieodpłatne dzieli się na dwie grupy:
a) na rzecz osób fizycznych,
b) na rzecz innych podmiotów.
Z prawnego punktu widzenia wydatki budżetowe można podzielić na wydatki dokonywane w trybie prywatnoprawnym oraz wydatki dokonywane w trybie publicznoprawnym. Te ostatnie dzieli się z kolei na dwie grupy:
a) pozostające pod rządami prawa budżetowego.
b) oparte na przepisach innych gałęzi prawa.
Wśród wydatków pozostających pod rządami prawa budżetowego na szczególną uwagę zasługują dotacje i subwencje.
Przez dotacje należy rozumieć wszelkie świadczenia dokonywane z budżetu podmiotu publicznego na rzecz osób trzecich na podstawie norm prawa budżetowego lub odrębnych materialnoprawnych norm prawa finansowego w trybie władczym, natomiast przez subwencje można rozumieć świadczenia publicznoprawne państwa na rzecz innych podmiotów publicznoprawnych, będących prawno finansowym odbiciem ustrojowego podziału zadań publicznych pomiędzy państwo a te podmioty.
Dotacje podmiotowe różnicowane są w zależności od dotowanego podmiotu i jego cech, natomiast dotacje przedmiotowe wiążą się z dotowanym zadaniem, jego zakresem i charakterem.
Wyróżnia się też dotacje wyrównawcze - typ dotacji uznaniowej (tj. zależnej od swobodnego uznania dotującego).
Przeciwieństwem dotacji wyrównawczych i generalnie dotacji uznaniowych są tzw. dotacje zobiektywizowane, które przyznaje się w wysokości obliczanej na podstawie prawem określonych, wymiernych kryteriów liczbowych.
Wyróżnia się ponadto: dotacje na zadania własne i zlecone, dotacje (subwencje) ogólne lub globalne (tj. na całość działalności jednostki dotowanej) i celowe (tj. na określony cel).
Z podziałem wydatków budżetowych na odpłatne i nieodpłatne wiąże się ściśle wyróżnianie wydatków nabywczych i redystrybucyjnych.
Wydatki nabywcze są bezpośrednio przeznaczane na zapłatę za towary lub usługi materialne. Wydatki redystrybucyjne oznaczają wypłaty środków budżetowych jednostkom organizacyjnym lub osobom fizycznym, które w ten sposób maja. możliwość wydatkowania otrzymanych środków na nabycie dóbr i usług materialnych.
W zależności od organizacji publicznej gospodarki finansowej można wyróżnić wydatki z budżetu (wydatki budżetowe) oraz z innych niż budżet źródeł publicznych - wydatki pozabudżetowe. Według kryterium ustrojowego wyróżniamy: wydatki państwa i (umownie) wydatki samorządu terytorialnego: wydatki gmin, powiatów i województw.
Wydatki budżetu państwa.
Istotą wydatków budżetowych jest zaspokajanie potrzeb publicznych. Potrzeby związane z realizacją klasycznych funkcji publicznych państwa (obrona narodową, organizacja porządku wewnętrznego, administracja publiczną, służba zagraniczną).
Jak również realizację funkcji socjalnych i ekonomicznych państwa. Państwo bierze na siebie obowiązek zagwarantowania wszystkim obywatelom pewnego minimalnego standardu zaspokajania potrzeb realizowanych nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie przez służby publiczne. Ustawodawca uznał za celowe określenie kryteriów, którymi winny się kierować podmioty dysponujące publicznymi środkami finansowymi. Zgodnie z tymi wymogami wydatki publiczne winny być realizowane w sposób oszczędny i celowy, z zachowaniem zasady dążenia do osiągnięcia maksymalnego efektu przy określonych nakładach.
Wydatki publiczne winny ponadto być dokonywane w sposób umożliwiający terminową realizację zadań.
Ustawodawca stanowi wymóg realizacji wydatków publicznych w terminach i w wysokości określonej w ramach wcześniej zaciągniętych zobowiązań.
Ustawa o finansach publicznych dzieli wydatki budżetowe na trzy podstawowe kategorie, wyodrębniając wśród nich:
• wydatki bieżące,
• wydatki związane z obsługą długu Skarbu Państwa,
• wydatki majątkowe.
Wydatki bieżące
Wydatki państwa związane z zakupem rzeczy i usług materialnych, jak i wydatki o charakterze redystrybucyjnym polegające na kreowaniu popytu pozarynkowego.
Środkami realizacji wydatków bieżących są:
- subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego
- dotacje,
- wynagrodzenia i uposażenia oraz, składki od nich naliczane,
- inne świadczenia na rzecz osób fizycznych,
- zakupy towarów i usług,
- inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych lub realizacją ich statutowych zadań.
Dotacje to wydatki zasilające jednostkę dotowaną w środki pieniężne w celu pokrycia jej wydatków i umożliwienia w ten sposób jej działalności zgodnie z dążeniami jednostki dotującej. Dotacje mogą mieć charakter ogólny lub celowy. Dotacje ogólne przekazywane są określonemu podmiotowi bez wskazywania celu. na jaki mają być wykorzystane środki finansowe. Dotacje celowe wiążą się ze wskazaniem celu, który ma być zrealizowany przy wykorzystaniu przekazanych środków finansowych
W ustawie o finansach publicznych wyodrębnia się pięć kategorii dotacji:
1. Dotacje związane z finansowaniem lub dofinansowywaniem określonych zadań.
2. Dotacje przeznaczone na dofinansowanie działalności bieżącej określonego podmiotu.
3. Dopłaty do określonych rodzajów wyrobów lub usług. Dopłaty te mają charakter dotacji przedmiotowych. Zasady i tryb ich udzielania określa rozporządzenie Ministra Finansów z.1991 r. w sprawie zasad i trybu udzielania dotacji przedmiotowych.. Podstawą obliczenia dotacji, którą otrzyma podmiot sprzedający wyroby lub usługi dotowane, jest albo liczba sprzedanych lub zakupionych wyrobów albo obrót.
4. Dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych w zakresie określonym ustawami,
5. Dotacje na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe (środki finansowe).
Wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane, a także świadczenia na rzecz osób fizycznych. Grupa ta obejmuje wynagrodzenia pracowników sfery budżetowej oraz świadczenia społeczne i wydatki z tytułu refundacji za leki i środki pomocnicze.
Obsługa długu Skarbu Państwa
Obsługa ta obejmuje w szczególności wydatki Skarbu Państwa z tytułu oprocentowania i dyskonta skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz, wypłat związanych z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami.
Wydatki majątkowe
Wydatki majątkowe obejmują:
- wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek
prawa handlowego, oraz "
- wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.
Wydatki budżetów samorządowych.
Wydatki samorządu terytorialnego są pochodną podziału zadań między:
- państwo a samorząd terytorialny,
- wewnątrz samorządu.
W Polsce przyjęte od 1990 r. koncepcje ustrojowe zdają się sprzyjać rozwojowi samorządu, a tym samym przekazywaniu mu zadań ze szczebla centralnego. Ich wyrazem są zapisy Konstytucji RP opierające ustrój terytorialny państwa na decentralizacji władzy i przyznające samorządowi terytorialnemu generalną klauzulę kompetencyjną do wykonywania zadań publicznych.
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego wprowadza ona tzw. zasadę subsydiarności oznaczającą, że odpowiedzialność za sprawy publiczne powinny ponosić przede wszystkim te organy władzy. które znajdują się najbliżej obywateli, a powierzając te funkcje innemu organowi władzy, należy uwzględnić zakres i charakter zadania oraz wymogi efektywności i gospodarności.
Rodzaje wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego i zasady ich dokonywania
Wydatki budżetowe jednostek samorządu terytorialnego można sklasyfikować według różnych kryteriów. Większa część wydatków ma charakter prywatnoprawny. Formy publicznoprawne wydatków budżetowych gmin. powiatów i województw to przede wszystkim dotacje dla gospodarki pozabudżetowej. Zakres i zasady przyznawania tych dotacji reguluje uchwala organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego.
Racjonalny system finansów samorządowych powinien być tak skonstruowany, żeby umożliwiał realizację zadań jednostek samorządu terytorialnego oraz mobilizował te jednostki do odpowiedzialnego, efektywnego gospodarowania groszem publicznym.
Struktura wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego jest funkcja, zadań realizowanych przez te jednostki. Ogólny podział zadań między gminy, powiaty i województwa dokonany został w ustawach ustrojowych.
Zgodnie z art. 6 ust. l ustawy o samorządzie gminnym16 do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym nie zastrzeżone na rzecz innych podmiotów. Do zadań własnych gminy, ustawa zalicza sprawy, np.:
- ładu przestrzennego, gospodarki terenami i ochrony środowiska;
- lokalnego transportu zbiorowego;
- ochrony zdrowia;
- pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych;
Według art. 4 ustawy o samorządzie powiatowym - powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie, np:
-edukacji publicznej;
- promocji i ochrony zdrowia;
- pomocy społecznej;
-polityki prorodzinnej;
Na podstawie art. 14 ustawy o samorządzie województwa - samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie, np.:
- edukacji publicznej, w tym szkolnictwa wyższego;
- promocji i ochrony zdrowia;
- kultury i ochrony jej dóbr;
Zadania własne gminy, powiatu i województwa dzielą się na obowiązkowe (określone ustawowo) i fakultatywne. Gmina wykonuje zadania użyteczności publicznej. Celem zadań o charakterze użyteczności publicznej jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych.
Drugą, poza zadaniami własnymi, grupą zadań jednostek samorządu terytorialnego mającą oparcie konstytucyjne są zadania zlecone. Art. 166 ust. 2 Konstytucji stanowi, że jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecać jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie zadań publicznych, przy tym ustawa określa tryb przekazywania i sposób wykonywania zadań zleconych. Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych (art.. 167).
Zadania z zakresu administracji rządowej mogą być wykonywane przez gminy, powiały, województwa także na podstawie porozumienia z organami tej administracji. Na wykonanie zadań zleconych jednostka samorządu terytorialnego powinna otrzymać środki finansowe w wysokości koniecznej do wykonania tych zadań. W razie niedotrzymania określonych ustawami lub zawartymi porozumieniami terminów przekazywania środków finansowych na wykonywanie zadań zleconych, jednostce przysługują odsetki w wysokości ustalonej dla zaległości podatkowych
Co do zasady, zadania własne finansowane są z własnych dochodów zwyczajnych i nadzwyczajnych oraz subwencji. Zadania zlecone gminie, powiatowi i województwu ustawami finansowane są natomiast z dotacji celowych, zaś zadania przekazane (zlecone) w drodze porozumień - ze źródeł ustalonych w tych porozumieniach. Zasady i terminy przekazywania środków na zadania zlecone określają odpowiednio ustawy lub porozumienia.
W zakresie nadzoru i kontroli nad wydatkami na realizację zadań własnych i zleconych - pierwsza grupa wydatków podlega nadzorowi z punktu widzenia ich zgodności z prawem, natomiast druga grupa także z punktu widzenia celowości, rzetelności i gospodarności.
Wydatki na zadania zlecone ustawami są ujęte w odrębnym planie finansowym, będącym elementem budżetu gminy, powiatu i województwa; plan ten opracowywany jest przez zarząd jednostki według szczególnych zasad, ustalonych przez Ministra Finansów, zaś sprawozdanie z jego wykonania sporządzone jest odrębnie od rocznego zbiorczego sprawozdania z wykonania budżetu jednostki samorządu terytorialnego.
Ustawa o finansach publicznych wprowadza różnorodne klasyfikacje wydatków budżetowych samorządu terytorialnego oraz określa ich charakter i zasady dokonywania. Według przepisów ustawy wydatki jednostki samorządu terytorialnego:
• stanowią nieprzekraczalny limit (identycznie jak rozchody);
• są przeznaczane na realizację zadań określonych w ustawach, a w szczególności na:
- zadania własne jednostek samorządu terytorialnego,
- zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecone ustawami jednostkom samorządu terytorialnego.
- zadania przejęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia,
- zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego,
- pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego, określoną przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego;
• dzielą się w budżecie samorządowym na działy i rozdziały klasyfikacji, z wyodrębnieniem:
- wydatków bieżących,
- wydatków majątkowych.
W budżecie samorządowym mogą być tworzone rezerwy, które dzielą się na:
• rezerwy celowe, przeznaczone na wydatki, których szczegółowy podział na pozycje klasyfikacji budżetowej nie może być dokonany w okresie opracowywania budżetu, a ich suma nie może przekraczać 5% wydatków budżetowych;
• rezerwę ogólną, której suma nie może być wyższa niż 1% wydatków budżetu.
Wymienionymi rezerwami dysponuje zarząd jednostki samorządu terytorialnego.
Prawo realizacji zadań finansowych ze środków publicznych przysługuje ogółowi podmiotów, chyba że ustawy stanowią inaczej. Podmiot wnioskujący o przyznanie środków publicznych na realizację wyodrębnionego zadania powinien przedstawić ofertę jego wykonania zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji, gwarantującą wykonanie zadania w sposób efektywny, oszczędny i terminowy.
Szczególną formą dokonywania wydatków budżetowych przez jednostki samorządu terytorialnego są dotacje celowe z budżetów samorządowych. Podlegają one specyficznym zasadom, zgodnie z którymi mogą być udzielone:
- dotacje przedmiotowe dla zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych; ich kwotę i zakres określa uchwala budżetowa, zaś rodzaje i wysokość stawek -organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego;
- dotacje dla podmiotów spoza sektora finansów publicznych nie działających w celu osiągnięcia zysku, na cele publiczne związane z realizacją zadań jednostki samorządu terytorialnego.
Zlecenie zadania i udzielenie dotacji następują w drodze umowy jednostki samorządu terytorialnego z dotowanym podmiotem.
Struktura wydatków budżetu państwa
Wydatki budżetowe porządkuje zaliczenie ich do określonej kategorii ze względu na formę ich dokonywania. Na tej podstawie możemy dokonać podziału wydatków na:
• dotacje i subwencje,
• świadczenia na rzecz osób fizycznych,
• wydatki bieżące jednostek budżetowych,
• wydatki majątkowe,
• rozliczenia z bankami,
• wydatki związane z obsługą długu publicznego.
Dotacje i subwencje stanowiły w minionych latach największą część wydatków budżetu państwa. Dotacje budżetowe są formą bezzwrotnego przekazywania środków pieniężnych z budżetu państwa na rzecz określonych podmiotów.
Ustawa o finansach publicznych zawiera definicje legalne dotacji. Zgodnie z nimi dotacje podmiotowe to podlegające szczególnym zasadom rozliczania wydatki budżetu państwa przeznaczone na dofinansowanie działalności bieżącej ustawowo wskazanego podmiotu.
Dotacje przedmiotowe to dopłaty do określonych rodzajów wyrobów lub usług kalkulowane według stawek jednostkowych, np.: dopłaty do krajowych przewozów pasażerskich.
Dotacje celowe to wydatki budżetu państwa podlegające szczególnym zasadom rozliczania, przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji, zaś udzielone jednostkom samorządu terytorialnego - na dofinansowanie zadań własnych bieżących lub realizację zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami.
Ponadto ustawodawca używa w ustawie o finansach publicznych terminu dotacje na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe, a także dotacje (bez określania ich charakteru). - finansowanie zadań dla wskazanych w ustawie celów.
Świadczenia na rzecz osób fizycznych związane są z wypłatą emerytur i rent dla służb mundurowych, a także z dopłaty z budżetu z tytułu refundacji za leki i środki pomocnicze dla uprawnionych.
Wydatki bieżące jednostek budżetowych to wydatki przeznaczone na wypłaty wynagrodzeń, pochodnych związanych z nimi oraz nagród, zakładowych funduszów mieszkaniowych pracowników jednostek budżetowych i uposażeń dla żołnierzy zawodowych oraz funkcjonariuszy.
Wydatki majątkowe, obejmuje wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji. Ponadto wydatki majątkowe wiążą się z zakupem i objęciem akcji oraz wniesieniem wkładów do spółek prawa handlowego.
Rozliczenia z bankami obejmują rozliczenia z bankami z tytułu finansowania deficytu budżetowego.
Wydatki budżetowe dotyczące obsługi długu publicznego - koszty obsługi długu krajowego (ok. 80% całości wydatków) i koszty obsługi długu zagranicznego (ok. 20% wydatków).
Struktura wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego.
Zadania i ustawowe rodzaje wydatków budżetowych jednostek samorządu terytorialnego mają bezpośrednie odbicie w wielkości i strukturze wydatków budżetowych tych jednostek.
W ostatnich latach widoczny jest systematyczny wzrost wydatków budżetowych samorządu terytorialnego zarówno w kwotach bezwzględnych, jak i na tle wydatków budżetu państwa.
Dominującą rolę w strukturze działowej wydatków budżetowych gmin odgrywają wydatki na oświatę i wychowanie oraz na gospodarkę komunalną.
10.3. Dług publiczny.
Dług publiczny- finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) z tytułu zaciągniętych pożyczek. Jest on najczęściej skutkiem zobowiązań państwa powstałych w wyniku:
zaciągnięcia bezpośrednich pożyczek oraz kredytów
emisji papierów wartościowych
nieregulowania przez jednostki sektora publ. wymagalnych zobowiązań
Najczęściej pożyczki są przeznaczane na pokrycie deficytu budżetowego.
Przyjmując za kryterium dobrowolność udzielania pożyczek uwzględnia się dług publiczny dobrowolny oraz dług publiczny przymusowy, który ma ch-er zbliżony do podatków lub wręcz jest podatkiem.
Wg przyczyn i skutków dług można podzielić na:
- globalny dług publ. Który obejmuje dług państwa, dług samorządów oraz innych związków publicznoprawnych
- wewnętrzny(krajowy) dług publ.
- zewnętrzny (zagraniczny) dług publ.
Ze wzgl. na kryterium czasu:
- dług krótkoterminowy (płynny)
- dług długoterminowy (fundowany)
Zaciąganie długu krótkoterm. może wynikać z przejściowych trudności płatniczych władz publ. Np. w sytuacji rozbieżności w czasie między wpływami dochodowymi a bezwzględnie koniecznymi(sztywnymi) wydatkami. Krótkoterminowy dług publ. zaciąga się na bieżące potrzeby władz publ, a nie na konkretne cele, Jest on potrzebny na równoważenie budżetu państwa w ogóle.
Inny ważny podział :
dług nominalny- wartość nominalna zobowiązań władz publicznych (pożyczek, kredytów, papierów wartościowych)
dług realny- koncepcja tego długu ma znaczenie badawcze, gdyż opiera się na pyt. Jaka jest realna wartość długu publ. przy uwzględnieniu inflacji. Nabiera to znaczenia przy ustaleniu strategii fiskalnej państwa, ponieważ inflacja może istotnie obniżyć realną wartość długu publ.
Kolejny podział długu:
dług rzeczywisty- to nominalne, wymagalne zobowiązania bilansowe władz publ.
dług potencjalny- to warunkowe, pozabilansowe zobowiązanie władz publ. związane najczęściej z udzielanymi przez władze publ. poręczeniami i gwarancjami
Przyczyny powstawania długu publ.:
Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publ.
Okresy wzmożonych wydatków publ. np. okresy wojen i głębokich kryzysów gosp.
Realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publ. jako narzędzi interwencjonizmu państwowego
osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publ.
Wpadnięcie władz publ. w pułapkę zadłużenia
Instrumenty zaciągania długu publ.
Metody finansowania deficytu budżetowego:
1. Za pomocą kredytu bankowego udzielanego przez instytucję emitującą pieniądz. W Polsce ta metoda była stosowana w przeszłości, ale Konstytucja z 97 roku tego zabrania
2. Przez powstawanie zobowiązań płatniczych w związku z transakcjami podmiotów publ., które przejściowo są finansowane przez dostawców towarów i usług, a dopiero po pewnym czasie mogą być albo spłacane ze śr. budżetowych albo mogą powiększyć trwale dług publ. W Polsce są to np. długi jednostek budżetowych.
Pożyczka jest pojęciem szerszym niż kredyt. Kredyt bankowy jest uniwersalnym instrumentem zaspokajania popytu władz publ. na pieniądz. Wyróżniamy:
Kredyty banku centralnego
Kredyty banków komercyjnych
Kredyty międzynarodowych instytucji finansowych np. Banku Światowego
Drugim podstawowym instrumentem finansowania deficytu budżetowego i długu publ. są obligacje skarbowe (które już były omówione w punkcie 7)
10.4. Polityka fiskalna. (szerzej zeskanowane z książki Owsiaka)
Polityka fiskalna to działalność państwa polegająca na na wykorzystaniu instrumentów fiskalnych tj. podatków i innych danin publicznych, wydatków, deficytów budżetowych, długu publicznego, udzielanych gwarancji i poręczeń kredytów dla podmiotów gosp. itp., do osiągnięcia określonych celów, a zwłaszcza wysokiego stopnia wykorzystania mocy wytwórczych, stabilizacji cyklu koniunkturalnego (np. pobudzenie lub hamownie popytu w gosp., walka ze skutkami bezrobocia). Cele te zmieniają się pod wpływem czasu i warunków panujących w danym kraju. W zależności od stosowanych narzędzi wyróżniamy różne typy polityki fiskalnej:
ekspansywna
restrykcyjna
pasywna
aktywna itp.
10.5 Polityka fiskalna państw UE
Polityka fiskalna to stanowienie budżetu i podatków. Celem polityki budżetowej UE jest finansowanie wydatków i działalności UE i jej polityki: określenie finansowych priorytetów działalności politycznej UE. Instrumenty wykorzystywane w polityce budżetowej to: środki własne i pozostałe instrumenty finansowe UE, budżet zbiorowy i budżety szczegółowe Unii; procedury budżetowe UE i kontrola finansowa przez ETO. Wykonywanie uprawnień finansowych stanowi w każdej zorganizowanej wspólnocie przedmiot walki o pozycję dominującą. Odnosi się to również do polityki budżetowej Unii Europejskiej, która w ciągu minionych lat podlegała wielorakim zmianom.
Konstytucja finansowa UE opiera się na artykułach 268-280 Traktatu o WE i zawartych w nich klasycznych zasadach budżetowych, a także na regulaminie budżetowym. Jej bazą są także międzyinstytucjonalne uzgodnienia i różne uchwały i decyzje Rady Europejskiej. Jednostką obrachunkową, w której sporządzany jest także budżet, jest euro. Budżet UE musi sprostać wielu podstawowym regułom. Zasada jednomyślności budżetu oznacza, że wszystkie dochody i wydatki Wspólnoty muszą być ujęte w jednym budżecie.
Zasada uniwersalności (art. 4 i art. 7 regulaminu budżetowego) obejmuje dwie reguły: wykluczenie decyzji wstępnych, co w praktyce oznacza, że dochody budżetowe nie mogą być przypisane do określonych celów, oraz zakaz rozliczania dochodów i wydatków, według którego wszystkie dochody i wydatki muszą być ujęte w budżecie w pełnej wysokości bez uprzedniego ich rozliczenia.
Zasada jednoroczności mówi, że wszelkie prace nad budżetem związane są z rokiem budżetowym. Ma to ułatwić kontrolę działalności władzy wykonawczej. Wspólnota musi jednak pogodzić przestrzeganie tej zasady z koniecznością administrowania wieloletnich programów, które zyskały na znaczeniu w projekcie budżetu.
Zasada równowagi budżetowej oznacza, że plan budżetu musi wykazywać tę samą kwotę po stronie dochodów i po stronie wydatków. Deficyt budżetowy nie może jednak być pokryty ze środków kredytowych. Zasada specjalizacji wydatków nakazuje przypisanie każdemu wykorzystaniu środków określonego celu. Zastosowanie tej zasady zapewnia jasność przy ich akceptowaniu i wydawaniu, przejrzystość procesu opracowywania projektu budżetu i wykonanie budżetu zgodne z wolą organu budżetowego.