CZUWAJ

1/2009

26

PRACA Z KADR¥

STREF

A PWD.

STREF

A PHM.

STREF

A HM.

Harcerski System Wychowawczy to jednoϾ harcerskiej me-
tody, programu i zasad (Statut ZHP, § 5 pkt 2). Program po-
wstaje samorz¹dnie w dru¿ynach oraz w innych podstawo-
wych jednostkach organizacyjnych ZHP. Zasady harcerskiego
wychowania to: s³u¿ba, braterstwo, praca nad sob¹. Nato-
miast obecnie obowi¹zuj¹ce ujêcie metody harcerskiej, sta-
nowi¹ce dorobek dwudziestu dwóch kursów podharcmi-
strzyñ, które odby³y siê w Harcerskiej Szkole Instruktorskiej
na Buczu w latach 1933–1936, zosta³o opracowane przez hm.
Ewê Grodeck¹ (i wydane nak³adem szko³y). Wprowadzono
je do Statutu ZHP podczas XXVIII Zjazdu ZHP, który odby³
siê w 1990 r. w Bydgoszczy.

OBOWI¥ZUJ¥CE UJÊCIE METODY HARCERSKIEJ

(Statut ZHP, § 5 pkt 1):

Metoda harcerska to sposób dzia³ania odznaczaj¹cy siê:

– pozytywnoœci¹,
– indywidualnoœci¹,
– wzajemnoœci¹ oddzia³ywañ,
– dobrowolnoœci¹ i œwiadomoœci¹ celów,
– poœrednioœci¹,
– naturalnoœci¹,

bêd¹cy jednoczeœnie systemem wspierania samorozwoju
zuchów, harcerzy i instruktorów przez:

– Przyrzeczenie i Prawo,
– uczenie w dzia³aniu,
– uczestnictwo w ma³ych grupach,
– stale doskonalony i stymuluj¹cy program.

NIE TYLKO GRODECKA

CZYLI METODA HARCERSKA WCZORAJ I DZIŒ

Czy metoda harcerska od zarania skautingu ma tylko jeden sposób ujêcia? Czy mo¿na j¹ zapisaæ
inaczej? Czy by³y czynione takie próby? I – co najwa¿niejsze – czy dru¿ynowi znaj¹ metodê harcersk¹?
Spróbujmy zastanowiæ siê przez chwilê nad aktualnoœci¹ i znajomoœci¹ obowi¹zuj¹cego dziœ ujêcia
metody harcerskiej. Mo¿e warto zapoznaæ siê tak¿e z innymi ujêciami? Myœlê, ¿e spoœród nich –
w przeddzieñ XXXVI Zjazdu ZHP, a zarazem tradycyjnej, przedzjazdowej i zjazdowej dyskusji o Harcer-
skim Systemie Wychowawczym – kilka z nich warto zaprezentowaæ lub odœwie¿yæ.

DZISIAJ...

CZUWAJ

1/2009

27

PRACA Z KADR¥

STREF

A PWD.

STREF

A PHM.

STREF

A HM.

WG HM. ALEKSANDRA KAMIÑSKIEGO

Na podstawie doœwiadczeñ tzw. eksperymentu miko³owskie-
go, prowadzonego w latach 30. XX w. przez hm. Aleksandra
Kamiñskiego w Nierodzimiu i Miko³owie, powsta³a publika-
cja, w której autor przedstawia wyniki tego¿ eksperymentu oraz
opisuje metodê harcersk¹.

G³ówne sk³adniki metody. (...) Bêdzie ich piêæ:

1) gra,
2) zastêp,
3) przyroda,
4) obóz,
5) stopnie i sprawnoœci.

Gra stanowi³a, jak wiadomo, podstawowy sk³adnik istoty
skautingu. (...) Gry-zabawy nale¿¹ tak¿e do najpierwszych
elementów metody skautowej. (...)

Zastêp jest tym sk³adnikiem metody harcerskiej, który bardzo
wielu komentatorów uwa¿a za najp³odniejszy w nastêpstwa
wychowawcze element skautingu. (...) Zastêp harcerski musi
spe³niaæ, jeœli ma siê staæ tym, czego siê po nim oczekuje,
nastêpuj¹ce wymagania: 1) byæ grup¹ rówieœników, 2) grup¹
dobran¹ wed³ug sympatii, 3) nie mniejsz¹ od trzech nie
wiêksz¹ od oœmiu cz³onków, 4) z rówieœnikiem-przywódc¹ na
czele, 5) przywódc¹ nie narzuconym, lecz wysuniêtym lub
¿yczliwie przyjêtym przez zastêp.

Przyroda jako t³o i treœæ zajêæ harcerskich jest niezbêdnym
elementem harcerstwa. Harcerstwo praktykowane w mieszka-
niach i izbach szkolnych jest tylko parodi¹ harcerstwa,
choæby by³o najstaranniej organizowane przez najwytrawniej-
szych instruktorów. (...)

Obóz pod namiotami, w lesie, obliczony na dru¿ynê z³o¿on¹
z trzech do piêciu zastêpów, stanowi œrodowisko umo¿liwia-
j¹ce realizowanie najbardziej do idea³u zbli¿onego stylu ¿ycia
harcerskiego. Ch³opiec nie prze¿y³ w pe³ni harcerstwa, o ile
nie by³ na obozie. Instruktor nie spe³ni swojego elementarne-
go obowi¹zku, o ile nie umo¿liwi dru¿ynie zorganizowania
obozu. (...)

Stopnie i sprawnoœci s¹ tymi elementami metody harcer-
skiej, które ujmuj¹ w pewien ³ad i naturalny zwi¹zek liczne
harcerskie æwiczenia i gry. Zachêcaj¹ do koncentracji wysi³-
ków. Jeœli chodzi o sprawnoœci (...) rzecz polega jeszcze na
czymœ dodatkowym. Jak to podkreœla Baden-Powell, spraw-
noœci maj¹ na celu „rozwiniêcie osobowoœci dziecka,
wykrycie jego uzdolnieñ i zami³owañ (...)”.

hm. Aleksander Kamiñski, Nauczanie i wychowanie metod¹ harcersk¹,

Warszawa 1948

WG BADEN-POWELLA

Niezwyk³¹ umiejêtnoœci¹, jak¹ posiada³ za³o-
¿yciel skautingu gen. Robert Baden-Powell,
by³a umiejêtnoœæ przelania na papier swych
przemyœleñ i dokonañ. Pozostawi³ kilka wa¿-
nych pozycji ksi¹¿kowych, wœród których obo-
wi¹zkowo wymieniæ (i znaæ!) wypada co naj-
mniej dwie. Pierwsza to podrêcznik skautowy
pt. „Scouting for boys”, który doczeka³ siê
w Polsce kilku t³umaczeñ i przeróbek (Ma³-
kowski, Schreiber i Piasecki, Sedlaczek, Glass,
Boufa³³ i in.). Druga – podrêcznik dla instruk-
torów „Aids to scoutmastership”, w którym zo-
sta³y zawarte cele, zasady i sposoby pracy,
w tym tak¿e opis metody skautowej.
Takie oto ujêcie metody zapisa³ ten, od które-
go wszystko siê zaczê³o:

W naszym wychowaniu poszliœmy mo¿e
o krok dalej od innych organizacji, zwracaj¹c
uwagê na piêæ dzia³ów wychowania, które
by³y tak daleko poza programem szkolnym,
a s¹ mimo to podstawowymi w budowaniu
dobrych obywateli; nadto my rozwijamy je
od wewn¹trz, zamiast narzucaæ z zewn¹trz.

Charakter – rozwijamy przez Prawo
Skautowe, puszczañstwo, powierzanie
ch³opcom odpowiedzialnej s³u¿by zastêpo-
wego, przez pomys³owoœæ zwi¹zan¹
z ¿yciem obozowym.

Sprawnoœci i rzemios³a – przez pionierkê,
budowê mostów, wygody obozowe, co ma
na celu wyrobienie sprawnych pracowników.

Zdrowie i rozwój fizyczny – przez gry,
æwiczenia, znajomoœæ osobistej higieny
i diety.

Szczêœcie – tu nale¿y umiejêtnoœæ cieszenia
siê piêknoœci¹ stworzeñ, któr¹ mo¿emy
podziwiaæ studiuj¹c przyrodê ¿yw¹ czy
martw¹ (...).

S³u¿ba bliŸnim – wprowadzenie praktyki
religii do codziennego ¿ycia na drodze
„dobrych uczynków”, przez pomoc w wy-
padkach, ratowaniu ¿ycia etc.

Robert Baden-Powell, Wskazówki dla skautmistrzów,

t³um. Stanis³aw Sedlaczek, Warszawa 1930

...I DAWNIEJ

CZUWAJ

1/2009

28

PRACA Z KADR¥

STREF

A PWD.

STREF

A PHM.

STREF

A HM.

WG HM. W£ADYS£AWA SZCZYG£A

Inne, opublikowane tu¿ po zakoñczeniu dzia³añ wojennych, jest ujê-
cie autorstwa wybitnego instruktora i pedagoga, hm. W³adys³awa
Szczyg³a.

W£AŒCIWOŒCI METODY:

1) Dobrowolnoœæ i wewnêtrzny nakaz, p³yn¹cy z potrzeby

kszta³cenia swojej osobowoœci – to wa¿na cecha metody
harcerskiej. Nikt nikogo nie wychowuje z racji rozkazu. Atmos-
fera wychowawcza powstaje drog¹ wzajemnego oddzia³ywania
w zastêpach, dru¿ynach i hufcach. Jest to braterskie samowy-
chowanie.

2) Metoda harcerska jest naturalna. Œrodki wychowawcze s¹

proste i naturalne, zgodne z potrzebami ¿ycia. Z natury metody
p³ynie bogactwo œrodków wychowawczych, rozmaitoœæ planów
i prac zale¿nie od potrzeb i œrodowisk oraz grup m³odzie¿y.

3) Metoda harcerska jest pozytywna. Zarówno metoda postêpo-

wania instruktora, jak i prawo harcerskie jest ujête w formie
nakazu. Nakaz jest motorem czynu, tym bardziej, je¿eli jest
poparty przyk³adem starszych. Zakazów unikamy a praktycznie
nakazy wysuwamy na czo³o.

4) Wychowujemy do czynu przez czyn. Czynimy to drog¹

przyk³adu zastêpowego, dru¿ynowego, instruktora. Uczymy
obowi¹zków obywatelskich konstytucyjnego i demokratycznego
pañstwa. Szukamy wspólnie odpowiedzi na zagadnienie
podstawowe w gawêdzie i dorabiamy siê wspólnie œwiatopo-
gl¹du.

5) Program zajêæ harcerskich odpowiada zainteresowaniom

m³odzie¿y, zw³aszcza w wieku ch³opiêcym i m³odzieñczym.
Udowodnili to psychologowie i nowoczesne kierunki pedago-
giczne.

6) Podstaw¹ ca³ego ruchu jest system zastêpowy. Drobne grupki

m³odzie¿y to sens ca³ej pracy harcerskiej. Socjologia wychowa-
nia wskazuje dziœ wyraŸnie, ¿e ³¹czenie siê m³odzie¿y w takie
zastêpy – to pierwsza forma spo³ecznych d¹¿noœci dziecka.
Dru¿yny to idealna forma samorz¹du m³odzie¿y. Wroœniêcie
jednostki w wiêksz¹ grupê harcersk¹ (dru¿yna, hufiec) odbywa
siê drog¹ zastêpu. Ta droga jest s³uszna i naturalna.

To s¹ wartoœci harcerstwa. Program jego nie wymaga od dziecka
niczego, czego by nie zrobi³ doros³y, ale prowadzi je krok za
krokiem z tego miejsca, na którym siê znajduje, na to, gdzie
chcia³oby byæ. Skauting i harcerstwo uwzglêdniaj¹ dwie najwa¿-
niejsze potrzeby natury ludzkiej: 1) potrzebê urzeczywistnienia
swojej osobowoœci, 2) potrzebê pracy z innymi dla innych.
Równowaga miêdzy potrzebami indywidualnymi a potrzebami
spo³eczeñstwa jest stale w harcerstwie utrzymywana.

hm. W³adys³aw Szczygie³, Jak prowadziæ dru¿ynê harcersk¹, Kraków 1946

WG HM. JANA ROSSMANA

Na podstawie kursów harcmistrzowskich
powadzonych przez hm. Aleksandra Ka-
miñskiego w Górkach Wielkich (w la-
tach 1937–1939) hm. Jan Rossman
wprowadzi³ do programu kursów in-
struktorskich w Szarych Szeregach ³atwy
do zapamiêtania schemat, nazwany „d³o-
ni¹ metodyki”.

D£OÑ METODYKI:

· d³oñ – dobrowolnoœæ harcerskiego

systemu wychowawczego,

· kciuk – system zastêpowy,

· palec wskazuj¹cy – wspó³zawod-

nictwo i wspó³dzia³anie,

· trzeci palec (œrodkowy) – wzajem-

noœæ oddzia³ywania wychowawcy
i wychowanków,

· czwarty palec (serdeczny) –

oddzia³ywanie poœrednie przez
organizowanie zajêæ i prze¿yæ
zamiast stosowania œrodków
werbalnych (nauk i kazañ),

· pi¹ty palec (ma³y) – stopniowanie

trudnoœci i postêp w umiejêtno-
œciach i rozwoju,

· ramiê – „œwie¿e powietrze”, czyli

¿ycie polowe.

Instruktor powinien pamiêtaæ, ¿e
„rybê ³apie siê na przynêtê”, ¿e
m³odym trzeba proponowaæ zajêcia
dla nich ciekawe i atrakcyjne.

hm. Jan Rossman, „Szko³a za lasem” – kursy

podharcmistrzowskie w Szarych Szeregach, 1943

CZUWAJ

1/2009

29

PRACA Z KADR¥

STREF

A PWD.

STREF

A PHM.

STREF

A HM.

WG LEKSYKONU

Z kolei w Leksykonie harcerstwa mo¿na
znaleŸæ takie oto ujêcie:

Metoda harcerska – zespó³ dzia³añ,
oddzia³ywañ i œrodków s³u¿¹cych
realizacji stoj¹cych przed harcerstwem
celów wychowawczych, spo³ecznych
i podmiotowych, ukszta³towany w toku
rozwoju organizacji harcerskiej i stale
doskonalony, œwiadomie stosowany
przez jej cz³onków.

Na metodê harcersk¹ sk³adaj¹ siê:
Prawo Harcerskie i Prawo Zucha oraz
7 g³ównych zadañ dru¿ynowego
zuchów jako œrodki s³u¿¹ce przybli¿aniu
celów i zadañ harcerstwa; dzia³ania
i oddzia³ywania przyjmuj¹ce postaæ
ró¿norodnych form pracy; œrodki
umo¿liwiaj¹ce osi¹ganie celów przez owe
dzia³ania i oddzia³ywania, a wœród nich:
swoisty sposób organizowania aktywno-
œci (system zastêpowy, zbiórka, obóz),
awans organizacyjny (gwiazdki, stopnie,
sprawnoœci, funkcje), wzory osobowe,
symbole i tradycje, swoista pozycja
dru¿ynowego w zespole (braterstwo,
partnerstwo), sposoby podejmowania
aktywnoœci (zadania i zajêcia).

Harcerska dzia³alnoœæ dzieci, m³odzie¿y
i doros³ych charakteryzuje siê otwarto-
œci¹, optymizmem i radoœci¹ ¿ycia,
zaanga¿owaniem emocjonalnym,
dzielnoœci¹, samorealizacj¹ przez
stawiane sobie zadania, sta³ymi
d¹¿eniami perfekcjonistycznymi.

O swoistoœci oddzia³ywañ prowadz¹-
cych do za³o¿onych zmian osobowoœci
decyduje pozytywny i poœredni charak-
ter wychowania, wywieranie wp³ywu od
wewn¹trz, czynienie jednostki podmio-
tem œwiadomym celów i zadañ,
partnerski stosunek miêdzy harcerzami
(zuchami) a instruktorem oraz wzajem-
noœæ ich oddzia³ywañ na siebie, a tak¿e
naturalnoϾ sytuacji wychowawczych
(...).

hm. Olgierd Fietkiewicz, hm. Urszula Sobkowiak,

Leksykon harcerstwa, Warszawa 1988

DRU¯YNOWI I ZNAJOMOŒÆ METODY

Doœæ niepokoj¹ce s¹ wyniki badañ przeprowadzonych przez Wy-
dzia³ Badañ i Analiz GK ZHP podczas II Ogólnopolskiego Zlotu
Dru¿ynowych w Krakowie. Respondentom polecono zaznaczyæ
elementy metody harcerskiej, które by³y losowo przemieszane z ce-
chami i zasadami metody harcerskiej (dzisiaj – zasady harcerskie-
go wychowania). Okaza³o siê, ¿e spoœród 297 ankietowanych dru-
¿ynowych tylko 27 osób (9,1%) potrafi³o bezb³êdnie wykonaæ to
zadanie. Zak³adam, ¿e na ka¿dym kursie dru¿ynowych, zgodnie
z wymogami obowi¹zuj¹cych standardów w tym zakresie, przera-
bia siê zagadnienie „Elementy i cechy metody” w ramach dzia³u
„Metoda harcerska – sposób wychowania” w czêœci wspólnej dla
wszystkich dru¿ynowych. Zamierzeniem jest, by ka¿dy absolwent
kursu zna³ elementy i cechy metody.

NA KONIEC

Maj¹c na uwadze k³opoty obserwowane wœród dru¿ynowych z za-
pamiêtaniem, a niekiedy równie¿ odró¿nieniem od siebie elemen-
tów i cech metody w obecnie obowi¹zuj¹cym ujêciu nasuwa siê
refleksja, czy nie warto by przyj¹æ ujêcia ³atwiejszego do przyswo-
jenia – szczególnie dla dru¿ynowych. Bowiem to dru¿ynowy – jako
instruktor z pierwszej linii Рodpowiada za skutecznoϾ pracy me-
tod¹, a tym samym za wychowanie w duchu harcerskim. By³oby
zatem po¿¹dane, aby zna³ i rozumia³ sposób, którym przychodzi
mu pracowaæ. Myœlê, ¿e warto zadbaæ, by zamiast wkuwania for-
mu³ek, definicji i rozlicznych regulacji obowi¹zywa³o ujêcie pro-
ste i czytelne. Choæby takie, jak to, wprowadzone onegdaj w Sza-
rych Szeregach.

··

HM.

MARCIN BINASIAK

ZASTÊPCA KOMENDANTA CHOR¥GWI £ÓDZKIEJ ZHP IM. A. KAMIÑSKIEGO

DS. PROGRAMU I PRACY Z KADR¥

LITERATURA:

1. Baden-Powell R., Wskazówki dla skautmistrzów, t³um. Stanis³aw Sedlaczek,

Warszawa 1930

2. Grodecka E., O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu, Warszawa 1937

3. Kamiñski A., Nauczanie i wychowanie metod¹ harcersk¹, Warszawa 1948

4. Leksykon harcerstwa pod redakcj¹ Olgierda Fietkiewicza, Warszawa 1988

5. Notatnik hm. Jana Rossmana z II Kursu Harcmistrzowskiego w Górkach

Wielkich, 1938

6. Rossman J., Szko³a za lasem, Pary¿ 1945

7. Statut ZHP, 1923–2006

8. Standardy kursów dru¿ynowych, za³¹cznik do Uchwa³y G³ównej Kwatery

ZHP nr 79/2003 z 23 paŸdziernika 2003 r. ze zmianami z 28 czerwca 2006 r.

9. Szczygie³ W., Jak prowadziæ dru¿ynê harcersk¹, Kraków 1946

10. Wais K. (opr.), Omnibus 2005. Raport z badania ankietowego przeprowa-

dzonego na II Ogólnopolskim Zlocie Dru¿ynowych, Kraków 2005

11. Zawadzka A., Rossman J., Tadeusz Zawadzki „Zoœka”, £ódŸ 2001