Życie i działalność Niccolo Machiavelliego

Niccolo Machiavelli urodził się w 1469 roku w niezamożnej rodzinie szlachty

florenckiej związanej polityczną tradycją z antycesarskim i propapieskim

stronnictwem gwelfów. Pozycja tej grupy społecznej w ówczesnej Florencji nie

była najlepsza. Szlachta traciła coraz więcej swoich przywilejów. Ojciec

Machiavelliego, z zawodu prawnik, Bernardo di Niccolo - zapewnił mu staranną

edukację domową, będącą zresztą czymś zwyczajnym w stolicy humanizmu.

Aby dobrze zrozumieć działanie Machiavelliego, należy przynajmniej w ogólnym zarysie

naszkicować dzieje polityczne we Florencji na przełomie XV i XVI wieku. W 1434 roku rządy w

państwie [przypominam, że wówczas Włochy podzielone były na kilka mniejszych państw; Florencja

była rządzona przez oligarchię kupiecko-bankierską, gdyż jej gospodarka bazowała głównie na

handlu lewantyńskim] objęli bankierzy Medyceusze, dążący do władzy absolutnej. Ludowi jednak

taki system polityczny nie odpowiadał i w 1494 roku, wykorzystując najazd króla francuskiego

Karola V na Włochy, wybuchło powstanie, w wyniku którego obalono rządy Medyceuszy.

Teokratyczne władanie fanatyka religijnego, Girolamo Savonaroliego, także nie spisało się na

dłuższą metę. W 1947 roku obalono przywódcę powstania sprzed kilku lat. Głównie zwalczany był

przez arystokrację i wyższe duchowieństwo, a w czasie rozruchów oskarżono go o herezję,

ekskomunikowano i 23 V 1498 roku spalono na stosie. Nastąpiły rządy patrycjatu, w czasie których

Machiavelli zaczął bardzo aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym państwa. Został mianowicie

powołany przez Radę Osiemdziesięciu na urząd sekretarza Drugiej Kancelarii, zawiadującej

polityką wewnętrzną i sprawami wojny, a miesiąc później także sekretarzem Kancelarii Dziesięciu

Republiki Florenckiej, zajmującej się między innymi sprawami zagranicznymi państwa. Początkowo

do jego obowiązków należało jedynie zajmowanie się korespondencją, miał tylko prawo do

wygłaszania opinii. Szybko jednak awansował, głównie dzięki zaufaniu Piera Soderiniego. Jako

urzędnik i dyplomata nabył obycia i doświadczenia. Wiele podróżował z misjami dyplomatycznymi -

był między innymi w Niemczech [spotkał się tam z władcą Rzeszy - Maksymilianem I], Szwajcarii,

Francji [odbył tam rozmowy z królem Ludwikiem XII] i Państwie Kościelnym na czele którego stał

1

wówczas papież Juliusz II [towarzyszył mu podczas jednej z jego wypraw wojennych]. Kiedy w

1512 roku rządy znowu objęli Medyceusze, po zwycięskiej bitwie pod Prato. Machiavelli został

usunięty ze swojego urzędu mocą uchwały Signorii z 7 XI 1512, oskarżony o udział w spisku

republikańskim Piera Paola Boscolego i Agostina Capponiego, a w lutym 1513 roku aresztowano

go i poddano licznym torturom. Z powodu braku dowodów jego winy, uwolniono go, ale

jednocześnie otrzymał zakaz przebywania w Toskanii. Całkowitą swobodę poruszania się otrzymał

jednak dopiero w 1516 roku. W tym czasie wycofał się na wieś, osiadł w willi Sant`Andrea w

Percussina, gdzie powstały jego najsłynniejsze dzieła. Jednak nadal jego myśli skierowane były ku

żądzy władzy. Chciał ponownie znaleźć się na arenie politycznej poprzez wkupienie się w łaski

Medyceuszy. To właśnie stało sie genezą "Księcia", spisanego pod rządzących, a nie będącego

odzwierciedleniem jego przekonań. Cel w jakim stworzył owo dzieło został osiągnięty - Medyceusze

powierzyli mu ok. 1520 roku spisanie dziejów Florencji ["Historia Florencji"] oraz drugorzędne

zadania polityczne. Lecz Machiavelli nie na długo mógł się nacieszyć uczestniczeniem w życiu

publicznym Florencji. Wskutek najazdu wojsk Karola V na Włochy, z Florencji ponownie zostali

wygnani Mecyeusze i Machiavelli automatycznie przestał liczyć się w świecie ówczesnym. Miesiąc

później zmarł. Został pochowany w kościele Santa Croce we Florencji.

Dzieła Niccolo Machiavelliego

Z całą pewnością najsłynniejszym jego utworem jest "Książę" ["Il principe"], rozprawa o istocie

władzy, psychicznych mechanizmach osób rządzących, ideale władcy. Powstał on w 1513 roku,

kiedy Machiavelli przebywał w swojej posiadłości w Percussina. Głównym celem "Księcia" było

pochlebstwo rządów Medyceuszy, aby wkupić się w ich łaski. Jest drobny problem, jeśli chodzi o

tłumaczenie tego dzieła na język polski, gdyż autor przełożył wyraz "principe" jako "książę",

podczas gdy Machiavelliemu najprawdopodobniej chodziło bardziej o znaczenie łacińskie słowa

"princeps", czyli "władca, pan, panujący". Na kartach swojego utworu, Machiavelli pochwala

istnienie silnej władzy w państwie. Podkreśla, że osoba rządząca może używać dowolnych

środków, aby uzyskać swój cel, zgodny z dobrem ludu i państwa. Nie wyklucza więc podstępnego

działania władcy oraz racjonalnego stosowania przemocy wobec poddanych, gdyż dobry rządzący

wzbudza zarówno strach, jak i miłość.. Za lud uważał Machiavelli przede wszystkim mieszczaństwo,

które podzielił na dwie grupy:

2

» popolo grasso - patrycjat

» popolo minuto - drobnomieszczaństwo, rzemiosło

W "Księciu" wyraża także swoją niewiarę w idealność społeczeństwa, ponieważ ludzie z natury są

źli, egoistyczni i niewdzięczni, i ciągle, niezmiennie trwają w złości i głupocie. Zauważa również

brak cnót obywatelskich, które dzieli na dwie kategorie:

» bonta - cnota dobroci, grzeczności, stosownego zachowania

» virtu - cnota odwagi i dzielności

Dlatego uważa, że rządy autokratyczne są potrzebne, a taki władca może być dla ludzi

bezwzględny i okrutny. Poza tym tylko ludzie odważni i energiczni mogą uwolnić się spod wpływu

fortuny (która decyduje wg Machiavelliego o ludzkim szczęściu) i kierować swoim losem. Takie

osoby są predysponowane do rządzenia. Ostatni rozdział "Księcia" poświęcony jest problemowi

zjednoczenia Włoch, które jest niemożliwe z powodu obcych zaborców i zbyt silnej, ale

niewystarczająco mocnej, pozycji Państwa Kościelnego.

Bardzo interesujące w zestawieniu z "Księciem" są poglądy opisane w "Uwagi Machiavella wysnute

z Liwiusza historii rzymskiej" ["I discorsi sopra la prima deca di Tito Livio"], dziele wydanym w 1531

roku. Machiavelli opowiada się w nim za republiką. Gloryfikuje polityczne cnoty obywatelskie. Poza

tym cały traktat zadedykowany został... wrogom Medyceuszy. Dlaczego? Właśnie dlatego, że

"Książę" pisany był pod rządzących, niekoniecznie musiał więc zawierać prawdziwe poglądy

Machiavelliego. Dopiero w "Uwagach..." mógł umieścić treści, z którymi się zgadzał.

Do znanych dzieł Machiavelliego zalicza się również "O sztuce wojennej" ["Dialoghi sull'arte della

guerra"] wydane w 1521 roku. W rozprawce tej twierdzi, że podstawą utrzymania sie każdego

państwa jest dobra armia narodowa. Ponieważ Machiavelli był historykiem, to jak już napisałam,

spisał także "Historię Florencji" na zlecenie Medyceuszy. Jest on także twórcą "Mandragana" -

komedii obyczajowej uchodzącej za arcydzieło włoskiego teatru renesansowego oraz dramatu

"Belfagor". W obu tych utworach analizował powiązania zjawisk historycznych z zagadnienaimi

społecznymi i politycznymi. Znaczące jest także, że w swoich utworach politycznych Machiavelli

zauważył pewien proces kształtowania się form ustrojowych: monarchia --> tyrania --> arystokracja

--> oligarchia --> demokracja. Jego działa miały też wielki wpływ na późniejszą literaturę polityczną

3

dobry odrodzenia (Renesansu).

Makiawelizm

Mimo iż Machiavelli nie jest twórcą żadnego systemu polityczno-społecznego czy filozoficznego, to

jego poglądy zwane są makiawelizmem. Chodzi tutaj głównie o podstawowe stwierdzenie będące

dewizą jego dzieła "Książę" , jak i mottem całego jego życia -"cel uświęca środki". Uważał, że

wszystkie drogi, które prowadzą do zrealizowania jakiegoś postanowienia, przedsięwzięcia, są tak

samo dobre, nie rozgraniczał ich na dobre i na złe, uczciwe i nieuczciwe, moralne czy niemoralne.

Osoba, która dąży do celu powinna być pozbawiona skrupułów i bezwzględna w realizacji swoich

planów. Dlatego też władcy mogą stosować zarówno przemoc, obłudę, jak i podstęp, jeśli w ten

sposób zrealizują z góry wyznaczone cele.

4