1

SZLAKI TURYSTYCZNE W POLSCE

Szlakiem turystycznym nazywam y wytyczon

ą trasę w przestrzeni

turystycznej, dla potrzeb zwiedzaj

ących (nie zawsze oznakowaną),

prowadz

ącą do najbardziej atrakcyjnych turystycznie miejsc (obiektów)

z zachowaniem szczególnych przepisów, w tym m.in. bezpiecze

ństwa i

ochrony walorów.
W Polsce najwi

ęcej znakowanych szlaków turystycznych przebiega

przez województwa; dolno

śląskie, śląskie i małopolskie (5 000 km) a

najmniej przez

świętokrzyskie, łódzkie i warmińsko- mazurskie.

Ró

żnorodne są rodzaje szlaków wydzielane ze względu na 3 kryteria:

•

środka transportu – piesze (górskie i nizinne), samochodowe,
rowerowe, kajakowe, kolejowe;

•

kryterium tematyczne – s

łuży do wydzielania szlaków ze względu

na tematyk

ę przewodnią, np. historyczne (Szlak Jana Sobieskiego

z W ilanowa do Wiednia), etnograficzne (szlak kultury ludowej),
kulturowe (szlak dawnych kultur zam ieszkuj

ących Polskę),

handlowe (szlak jedwabny, bursztynowy), zabytków architektury
(Szlak Renesansu Polskiego), biograficzne (Zakopia

ński Szlak

Szymanowskiego);

•

kryterium zasi

ęgu – pozwala na wydzielania szlaków lokalnych,

regionalnych, krajowych, m i

ędzynarodowych.

Najwa

żniejsze w Polsce:

Piastowski, Kopernika, Zamków Krzy

żackich, Renesansu Polskiego,

Górnictwa Naftowego w Karpatach, Tatarski na Podlasiu, Cmentarzy z I
W

Ś w Karpatach, Papieski, Zamków Piastowskich, Orlich Gniazd,

Zamków Karpackich, droga Kaszubska, Grunwaldzki,

Śladami Miłosza,

Droga Królewska na Wawelu, Szlak Dawnych Kultur, Europejski Szlak
Cystersów, Ma

łopolski Szlak architektury Drewnianej, Trasa Kórnicka,

Fryderyka Chopina, Ma

łopolski Szlak Owocowy, Gotycki

.

2

§ T

RANSGRANICZNY

S

ZLAK

N

AFTOWY

Łączy ze sobą miejsca związane z narodzinami i historią przemysłu
naftowego w Polsce i na Ukrainie. Jego g

łówną oś stanowią miasta:

Jas

ło – Krosno – Sanok – Lesko – Ustrzyki Dolne – Sambor -Borysław –

Drohobycz – Lwów

1

.

1

http://www.beskidniski.org.pl/szlaki/naftowy/pl/szlak_main_pl.htm

3

Zabytki naftowe

9. Jaszczew / Winnica - szyby naftowe i urządzenia kopalniane (kiwony)

10. Jedlicze - rafineria ropy naftowej, grobowiec Tytusa Trzecieskiego współpracownika Ignacego
Łukasiewicza, protektora spółek naftowych
11. Potok-szyby naftowe i urządzenia kopalniane
12. Krosno- szyby naftowe i urządzenia kopalniane, pomnik Ignacego Łukasiewicza, unikalna, największa
w Europie ekspozycja lamp naftowych w Muzeum Podkarpackim, Instytut Naftowy, szkoła „Naftówka”,
Izba Pamięci w „Naftomecie”
13. Krościenko Wyżne - szyby naftowe na Górze Marynkowskiej (najstarszy „Arnold” –gł. 498 m)
14. Węglówka - szyby i urządzenia kopalniane z XIX/XX w., groby Kietha Nelsona poszukiwacza oleju
skalnego, jego córki i współtowarzyszy, ekspozycja poświęcona historii górnictwa naftowego w szkole
15. Zręcin - grobowiec I. Łukasiewicza , kościół fundacji I. Łukasiewicza i K. Klobassy - inicjatorów i

założycieli spółek naftowych
16. Chorkówka - obelisk upamiętniający działalność Ignacego Łukasiewicza i jego żony Honoraty

17. Bóbrka - Skansen Przemysłu Naftowego i Gazowniczego, najstarsza na świecie kopalnia ropy naftowej
18. Równe- szyby i urządzenia kopalniane

19. Wietrzno - szyby i urządzenia oraz charakterystyczne obiekty kopalniane
20. Ropianka - obelisk upamiętniający działalność Praktycznej Szkoły Wiercenia Kanadyjskiego (1885 –
1888)

21. Iwonicz-Zdrój - kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego, źródło „Bełkotka”, pijalnia wód mineralnych,
warzelnia soli w Lubatówce

22. Klimkówka- żurawie pompowe
23. Rymanów-Zdrój - stanowisko poświęcone historii wydobycia ropy naftowej w dolinie Czarnego Potoku

24. Rudawka Rymanowska - szyb po kopalni „Opiag” z XIX w., źródła wód mineralnych
25. Głębokie - ślady po „kopankach” z przełomu XIX i XX w.
Inne zabytki
21. Jedlicze - neogotycki kościół parafialny, pałac Stawiarskich z zespołem parkowym
22. Żarnowiec- Muzeum Marii Konopnickiej
23. Krosno - zespół staromiejski (renesansowy rynek z podcieniami oraz kościołami farnym i
OO. Franciszkanów z renesansową kaplicą Oświęcimów), Muzeum Podkarpackie, Muzeum Rzemiosła,
zabytkowe kamienice i gmachy
24. Krościenko Wyżne - neogotycki kościół parafialny, izba muzealna, odrestaurowana oficyna podworska
Potockich

25.Korczyna - neogotycki kościół parafialny – sanktuarium św. Józefa Sebastiana Pelczara, plenerowa
Droga Krzyżowa z Korczyny do zamku „Kamieniec” (4,5 km) – kirkut, dwór Szeptyckich, grobowiec gen.

St. Szeptyckiego
26. Korczyna/Odrzykoń - ruiny zamku „Kamieniec” z XIV w. - miejsce akcji komedii „Zemsta” A. Fredry,

Muzeum Zamkowe
27. Węglówka - cerkiew (obecnie kościół parafialny) z oryginalnie zachowanymi „carskimi wrotami”
28. Dukla - Muzeum Historyczne, zabytkowy rynek, kościół OO.Bernardynów (relikwiarz św. Jana z Dukli),
barokowy kościół parafialny, cmentarz wojenny i kirkut, ruiny synagogi
29. Trzciana - pustelnia św. Jana z Dukli
30. Olchowiec - izba muzealna w chyży łemkowskiej
31. Zyndranowa - Muzeum Kultury Łemkowskiej
32. Rogi - kościół drewniany z XVI w.
33. Miejsce Piastowe – Kościół i klasztor OO.Michalitów, miejsce kultu bł. ks. Bronisława Markiewicza ,
dwór Trzecieskich z XVIII w.
34. Iwonicz - drewniany kościół z XV w., pałac Załuskich
35. Iwonicz-Zdrój - zabytkowa zabudowa uzdrowiskowa

36. Klimkówka - drewniany kościół z XIX w. z cennym wyposażeniem
37. Rymanów - kościół barokowy, ruiny synagogi, kirkut, zabytkowy rynek, dwór Potockich

38. Rymanów-Zdrój - drewniana zabudowa uzdrowiska
39. Sieniawa - drewniana cerkiew z 1874 r. (obecnie kościół parafialny)
Atrakcje przyrodnicze
3. Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy - rezerwaty: „Prządki” i „Kretówki”, ścieżki przyrodnicze,
pomniki przyrody (kilkusetletni dąb „Poganin” w Węglówce)
4. Jaśliski Park Krajobrazowy – rezerwaty: „Źródliska Jasiołki”, „Kamień nad Jaśliskami”, „Przełom
Jasiołki”, „Modrzyna” „Wadernik”, ścieżki przyrodnicze

Na trasie znajduj

ą się pierwsze urządzenia wydobywcze i przetwórcze

oleju skalnego oraz

ślady działalności i bogactwa pierwszych

przedsi

ębiorców naftowych, podobnie jak miejsca związane z

dzia

łalnością Ignacego Łukasiewicza - wynalazcy lampy naftowej. On to

w 1854 r. w Bóbrce ko

ło Krosna założył pierwszą na świecie kopalnię

ropy naftowej, a tak

że destylarnie i rafinerie w Ulaszowicach,

Chorkówce i Polance. Szyby naftowe zacz

ęły też wyrastać w okolicach

Sanoka, Leska i Ustrzyk Dolnych.

4

§ S

ZLAK

P

IASTOWSKI

Przebiega przez dwie historyczne dzielnice Polsk i: Wielkopolsk

ę i

Kujawy (województwo wielkopolskie i województwo kujawsko-
pom orsk ie) W

ędrówka po szlaku odtwarza cykliczne przemieszczanie

si

ę piastowskich władców i ich dworów pomiędzy czterema grodami,

które pe

łniły stołeczne funkcje. Ziemie leżące w obrębie Szlaku

Piastowskiego by

ły kolebką nowopowstającego państwa.

Szlak rozpoczyna si

ę w Poznaniu i dalej biegnie na północ przez

Pobiedziska, Moraczewo, Ostrów Lednick i, Gniezno, Trzemeszno,
Mogilno, Strzelno, Kruszwic

ę, Inowrocław, Kościelec Kujawski, Pakość,

Barcin, Lubostro

ń, Żnin, Wenecję, Biskupin, Gąsawę, Marcinkowo

Górne, Rogowo, do Gniezna.
Na szlaku usytuowane s

ą trzy obiekty o ogromnym znaczeniu

historycznym : s

ą to: ruiny budowli na wyspie Ostrów Lednicki, Katedra

w Gnie

źnie (Matka Polskich Katedr – w niej Drzwi Gnieźnieńskie i

srebrny relik wiarz ze szcz

ątkami św. Wojciecha) i osada obronna ludów

kultury

łużyckiej, typu bagiennego, sprzed 2744 lat, w Biskupinie.

Te wym ienione obiekty oraz zabytk i z okresu romanizmu, takie jak: XII
wieczne spi

żowe Drzwi Gnieźnieńskie- z 18 scenami z życia św.

Wojciecha (w Katedrze Gnie

źnieńskiej), Bazylika w Trzemesznie, kościół

poklasztorny z podziemnym i kryptam i w Mogilnie, strzele

ńskie kolumny,

z rze

źbą figuralną, zachowana w doskonałym stanie Bazylika w

Kruszwicy, ko

ściół NMP na Białej Górze w Inowrocławiu, kościół św.

Trójcy i

św. Prokopa na wzgórzu św. Wojciecha w Strzelnie (dziś w stylu

barokowym), oraz najstarszy w Polsce, wiejsk i ko

ściół kamienny w

Ko

ścielcu Kujawskim, nadają tej ziemi niepowtarzalny wymiar

historyczny.
Bogactwem tej krainy, po za wym iarem historycznym jest przeogromne
bogactwo krajobrazu i niespotykanych gdzie indziej atrakcji
przyrodniczych.

•

Najwi

ększe jezioro Pojezierza Gnieźnieńskiego, to jezioro Gopło w

Kruszwicy (w

średniowieczu nazywane Morzem Polaków);

•

Du

ża ilość akwenów wodnych umożliwia uprawianie sportów

wodnych, rekreacji i wypoczynku;

•

Dobrze zagospodarowane brzegi jezior pozwalaj

ą na wypoczynek;

•

Godne polecenia to m iejscowo

ści wypoczynkowe, takie jak:

Powidz, Skorz

ęcin, Przyjezierze, Kruszwica i szereg innych.

•

Po

łożone na trasie szlaku Parki Krajobrazowe, z unikatowym

bogactwem flory i fauny: Puszcza Zielonka, Park Krajobrazowy
Promno, Lednicki Park Krajobrazowy, Powidzki Park Krajobrazowy
i Nadgopla

ński Park Krajobrazowy.

•

"s kansenie m iniatur" pod Pobiedziskam i, gdzie wst

ępnie

zapoznaj

ą się z atrakcjami szlaku: budownictwem sakralnym,

5

świeckim i innymi ciekawostkami tego jedynego w swoim rodzaju
szlaku.

•

Czyste powietrze i niczym nie zm

ącona cisza;

•

pojawiaj

ące się co roku na jednym z pól w Wylatowie piktogramy

(do dzis iaj nie wyja

śnione źródło ich powstania);

•

Jedyny w W ielkopolsce drewniany ko

ściół trójnawowy;

•

Budowany punkt widokowy w Dusznie, z którego ju

ż dzisiaj można

podziwia

ć panoramę Gniezna, Mogilna, Inowrocławia, Kruszwicy i

kopu

ły Bazyliki w Licheniu,

•

Najd

łuższa w Polsce kolej linowa transportująca rudę wapnia, na

trasie Pako

ść- Strzelno;

§ S

ZLAK

C

YSTERSKI

Szlak Cysterski w Polsce obejmuje 40 miejscowo

ści, w których znajdują

si

ę obiekty cystersów lub pocysterskie. Jest fragmentem europejskiego

szlaku cystersów, który swój pocz

ątek ma w Portugalii a kończy się w

Polsce. Szlak Cystersów przebiega przez Nizin

ę Śląską, przecina Dolinę

Odry, prowadzi Pogórzem Kaczawskim do Kotliny Kamiennogórskiej,
dalej Górami Kamiennymi, skrajem Gór Sowich i Sto

łowych do Kotliny

K

łodzkiej, stąd przez Góry Bardzkie, Doliną Nysy Kłodzkiej, podnóżem

Gór Opawskich i P

łaskowyżem Głubczyckim do Niecki Kozielskiej.

Podstawowym i ogniwam i szlaku s

ą zespoły klasztorne w : Trzebnicy,

Lubi

ążu, Krzeszowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Henrykowie i Jemielnicy

2

.

•

Klasztor W

ąchock: z pocz. XII w.; początki działalności klasztoru

zwi

ązane ze współpracą z księciem Kazimierzem Sprawiedliwym; w

1 po

łowie XIII w. rozbudowany klasztor dostaje zgodę na bicie

w

łasnej monety; wiele nadań i przywilejów klasztor otrzymał z rąk

Boles

ława Wstydliwego: poszukiwanie i eksploatacja złóż złota,

srebra, o

łowiu i miedzi, posiadłości – 219 ha, folwarki, sołectwa,

karczmy, m

łyny, 8 stawów, 2 huty, kuźnie; najazdy szwedzki i

wojsk Rokoczego spowodowa

ły dewastację, zniszczenie

klasztoru, archiwum, zabytków; po III rozbiorze Polsk i nast

ąpiła

kasacja opactwa, inne przeznaczenie budynków; w 1951 opactwo
ponownie przej

ęło klasztor;

•

Klasztor Rudy W ielkie; z 1238 roku, pocz

ątkowo niewielki; opactwo

rozwija

ło warzywnictwo, sadownictwo, bartnictwo, pszczelarstwo i

in. a tak

że posiadało kuźnie, smolarnie i huty szkła; najważniejsze

by

ło hutnictwo szkła oparte na zasobach drewna z własnych lasów

(czynne do 1756 r.); prawdopodobnie w XIV w otwarta zosta

ła

pierwsza przyklasztorna szko

ła dla chłopców, w XVIII w

wybudowano drewnian

ą szkołę wiejska dla dzieci, przekształconą

2

http://www.sudety.it/index/turystyka/szlaki/ID,49

6

nast

ępnie z gimnazjum; częste przebudowy doprowadziły do utraty

pierwotnego,

średniowiecznego charakteru architektury; 1945

podpalenie przez sowieckich

żołnierzy; 1947-50 odbudowa

świątyni; nadal istnieje piękny park krajobrazowy „Cysterskie
Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkic h”;

•

Klasztor Sulejów; z 1 po

ł. XII w.; powstał z inicjatywy Kazimierza

Sprawiedliwego; od XI/XII w. rozwija

ły się tu szlaki handlowe; ok.

1178 r. klasztor mia

ł już pokaźny majątek; szczególnie Leszek Biały

dba

ł o rozwój klasztoru; rozwój gwałtownie zahamowany w XIII w..

– podzia

ł dóbr klasztornych;

•

Klasztor Henryków; powstanie 1222-1228, oficjalny fundator to

Henryk Brodaty; klasztor pocz

ątkowo posiadał niewiele gruntów

zacz

ął więc wykupować grunty; rozwój klasztoru zahamowany

przez najazdy Mongo

łów w 1241 r. – klasztor spłonął, majątek

zosta

ł zgrabiony; kolejno klasztor najeżdżany przez Husytow,

mnisi zacz

ęli opuszczać klasztor (przenosząc się do Wrocławia czy

Nysy); opactwo sp

łonęło jeszcze 3 razy; odbudowane zostało w XV

w., niestety pó

źniej znów opuszczone kilkakrotnie; w 1945 r. obiekt

obj

ęły władze polskie; w 1953 r. Cystersi Szczyrzyccy utworzyli tu

sw

ą placówkę; w 1991 r. powstał tu przeorat;

•

Klasztor Krzeszów; pocz

ątki sięgają XIII w. i związane są z

zakonem Benedyktynów; pierws i cysters i – sierpie

ń 1292 r.;

ogrom ne znacznie ju

ż w XIV w.; ogromnie zniszczony przy

wojnach husyckich; dewastacja podczas wojny 30-stoletniej
(g

łównie biblioteka); problemy z członkami wyznania

ewangelickiego – ci

ągłe zatargi; 1800 r. powstaje gimnazjum

przyk lasztorne; lik widacja biblioteki; w pó

źniejszym czasie kościół

przemieniono na parafialny; klasztor wykorzystywano jako szko

łę

świecką, bogactwa zgrabiono; w 1919 ponowne przybycie
Benedyktynów i odbudowa klasztorów; w 1924 r. istnia

ła tu

biblioteka z 10 tys. tomów, odrestaurowanie klasztoru, renowacja;
1940-41 klasztor s

łużył jako osób przesiedleniowy dla Żydów

wysy

łanych do obozów zagłady;

•

Klasztor Lubi

ąż; powstanie 1175r. z inicjatywy Bolesława

Wysokiego; dochody pochodzi

ły z prowadzonych karczm, targów,

m

łynów, przepraw przez Odrę, połowu ryb itp.; w szczytowym

okresie w posiadaniu k lasztoru by

ło 2100 km2 na Śląsku, w

Wielkopolsce czy Czechach; w 1201 r. w ko

ściele w Lubiążu

pochowano Boles

ława Wysokiego; upadek spowodowany przez

najazdy husyckie, mongolskie, wojn

ę 30-letnią i konflikty

wewn

ętrzne; po wojnie 30-letniej ponowny rozkwit – największa

klasztorna budowla w Europie; po 1817 r. budynki klasztorne
zmieniono na mieszkania dla urz

ędników, szkołę, magazyny,

7

stadnin

ę itp.; w 1989 Fundacja Lubiąż przejęła klasztor –

odbudowa;

•

Wielk ie dziedzictwo materialne i duchowe „szarych mnichów”, oraz
popularno

ść jaką zdobył Zakon Cysterski w zachodnioeuropejskim

kr

ęgu kulturowym średniowiecza, zdecydowały o utworzeniu w 1990

roku cystersk iego szlaku turystycznego (zainicjowanego przez Rad

ę

Europy przy UNESCO. Projek t ten realizowany jest w ramach
m i

ędzynarodowego programu europejskich dróg kulturowych. Jedna z

dróg Szlaku obejmuje Polsk

ę. Projekt włączenia Polski w Europejski

Szlak Cystersów daje wspólnotom lokalnym posiadaj

ącym na swym

terenie u

żytkowane aktualnie przez cystersów obiekty oraz zabytki

pocysterskie mo

żliwość zaistnienia na kulturowych i turystycznych

mapach jednocz

ącej się Europy).

Na naszych ziem iach, obok

Śląska, Wielkopolski i Pomorza

Zachodniego, wa

żnym elementem jest też Małopolska.

§ S

ZLAK

K

OPERNIKA

Szlak, zwi

ązany z naszym wybitnym naukowcem: matematykiem,

kartografem, wybitnym ekonom ist

ą, a także lekarzem, Mikołajem

8

Kopernik iem, biegnie przez województwo Warmi

ńsko – Mazurskie, od

Olsztyna po Frombork.
Szlak prowadzi przez m iejsca, które Kopernik odwiedza

ł, jako

adm inistrator dóbr biskupich.
Pierwszym wa

żnym punktem na trasie jest Olsztyn.

Tutejszy gotycki zamek wzniesiony zosta

ł w połowie XIV w. w zakolu

rzeki i otoczony podwójnym i muram i wzmocnionym i licznym i basztami
oraz fos

ą. Samo miasto prawa miejskie uzyskało w 1353 roku. Otoczone

zosta

ło murem, z którego znaczącym elementem była zachowana po

dzi

ś dzień gotycka "Wysoka Brama". Z daleka widoczna jest również

czternastowieczna, masywna i licz

ąca ponad sześćdziesiąt metrów

wysoko

ści wieża katedry Świętego Jakuba.

Po drugim Pokoju Toru

ńskim Olsztyn został przyłączony do Korony

Polskiej. By

ł siedzibą administratora kapituły warmińskiej (min. Mikołaja

Kopernika, któremu przypad

ła rola przygotowania do obrony i

dowodzenie obron

ą zamku w czasie wojny 1520 r.). W połowie XVIII

wieku na miejscu wschodniego muru zamku dobudowany zostaje
barokowy pa

łac. Umocnienia miejskie oraz część zamkowych zostały

rozebrane w XIX w. Do

ść dobrze zachowały się natomiast zabudowania

Starego Miasta z ratuszem i podc ieniowym i kam ieniczkami.
Dobre Miasto jest starsze ni

ż Olsztyn i wzmiankowane jest już w 1325

roku. Najcenniejszym zabytkiem

średniowiecznej architektury jest

kolegiata - gotycki ko

ściół wraz z zabudowaniami z XIV wieku.

Rezyduj

ący tu kanonicy posiadali dość posażną bibliotekę i rozwijali

znacz

ącą działalność naukową. Zachowały się także fragmenty

obwarowa

ń miejskich z przełomu XIV i XV wieku z charakterystyczną

tzw. "Boc iani

ą Basztą".

Lidzbark Warmi

ński leży u ujścia rzeki Symsarny do Łyny, około 45 km

na pó

łnocny-wschód od Olsztyna. W latach 1350-1836 stanowił

rezydencj

ę biskupów warmińskich. Najważniejszym zabytkiem miasta

jest zamek zbudowany w 2 po

łowie XIV w. na planie kwadratu z

wewn

ętrznym krużgankowym dziedzińcem i 4 narożnymi wieżami. W

Lidzbarku zachowa

ły się fragmenty fortyfikacji miejskich wraz z

"W ysok

ą Bramą" z XIV wieku, gotycki, halowy kościół farny z XIV w. z

siedemdziesi

ęciometrową wieżą oraz klasycystyczny pałacyk z XVIII w.,

zwany na cze

ść swego budowniczego "Krasiczynem".

Le

żąca nad Drwęcą Warmińską Orneta zachowała gotycki układ

urbanistyczny.

Średniowieczny ratusz z dobudowaną barokową

wie

życzką oraz gotycki kościół farny z XIV wieku o rzadko na tych

ziemiach spotykanym uk

ładzie bazylikowym.

Pieni

ężno. Przed miastem po wschodniej stronie znajduje się rezerwat -

ostoja bobrów oraz park krajobrazowy - Dolina Rzeki Wa

łszy z "ścieżką

edukacyjn

ą". Najważniejszym zabytkiem miasta jest gotycki zamek

biskupów warm i

ńskich z 1 połowy XIV w. wzniesiony na miejscu

9

pruskiego grodu Melcekuke (Dolina Czarta). Po dzi

ś dzień zachował się

jedynie budynek g

łówny i przylegające doń skrzydło północne

adoptowane na szko

łę. (W 1945 roku nieopodal Pieniężna od

zab

łąkanego pocisku zginął dowódca III Frontu Białoruskiego generał

Iwan Czerniachowsk i - jeden z najm

łodszych, najzdolniejszych i

najokrutniejszych dowódców radzieckich). Swoj

ą obecną nazwę miasto

zawdzi

ęcza działaczowi warmińskiemu i redaktorowi "Gazety

Olszty

ńskiej" Sewerynowi Pieniężnemu zamordowanemu przez

Niemców w 1940 r. W Pieni

ężnie można obejrzeć ciekawe zbiory

etnograficzne zgromadzone przez o.o. Werbistów i przy okazji zatrzyma

ć

si

ę u nich na obiad

3

.

Na szlaku znajduje si

ę również miasto Braniewo, z pozostałościami

fortyfikacji i zamku z drugiej po

łowy XIII w.

Najbardziej znanym m iejscem szlaku jest Frombork za

łożony na miejscu

staroprusk iego grodu. Zbudowany tam zamek, wzm iankowany na 1278
rok, stanowi

ł siedzibę Kapituły i Katedry Warmińskiej. W 1629 r. wojska

szwedzkie ograbi

ły i katedrę. Zbiory Biblioteki Katedralnej wraz z

dzie

łami Kopernika wywieziono do Szwecji.

Na wzgórzu nad Zalewem W i

ślanym, w XIV wieku biskup Henryk I

Flem ing wybudowa

ł warowny zespół katedralny. Składał się on z

gotyckiej katedry otoczonej murem obwodowym wzmocnionym
basztam i. W XV i XVI wieku warownia biskupia zosta

ła dodatkowo

umocniona bastejami i przedbram iem. Odpar

ła oblężenie zaciężnych

wojsk krzy

żackich w 1454 roku. Zespół katedralny zniszczony w czasie

dzia

łań wojennych został pieczołowicie odbudowany między innymi przy

udziale harcerzy w trakcie s

łynnej na przełomie lat sześćdziesiątych i

siedemdziesi

ątych Operacji "1001". Dzisiaj stanowi zabytek światowej

klas y "0". Nieopodal wzgórza znajduje si

ę szereg kanonii z XV-XVIII w.

W mie

ście zaś "wieża wodna", kaplica Świętej Anny i kościół Świętego

Miko

łaja.

W okolicy From borka znajduje si

ę kilka interesujących stanowisk

archeologicznych: grody prusk ie w Bogdanach ze znajduj

ącą się obok

"Diabl

ą Górą" - obrzędowym miejscem Prusów, Baranówce, Kadynach i

Próchniku. W

Łączach natomiast natrafimy na osadę grodową kultury

łużyckiej i bałtyjskej z 400 - 100 r. p.n.e.
Jest we Fromborku niezwyk

ła atrakcja. W Wieży Radziejowskiego

zawieszone zosta

ło na początku lat siedemdziesiątych tzw. "wahadło

Foucaulta" - przyrz

ąd służący ilustracji ruchu obrotowego Ziemi. (Nazwa

pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka J. B. L. Foucaulta, który
pierwszy wykona

ł doświadczenie uwzględniające fakt niezmieniania się

w przestrzeni p

łaszczyzny odchyleń wahadła. Gdyby więc Ziemia była

3

http://magazynswiat.pl/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=3712&mode=thread&order
=0&thold=0

10

nieruchoma, wahad

ło dokonywałoby swych wahań w płaszczyźnie nie

zmieniaj

ącej swego położenia względem powierzchni Ziemi.

P

łaszczyzna wahań dokonuje jednak pełnego obrotu na osi wschód-

zachód, co potwierdzi

ło naukowe spekulacje dotyczące obrotu naszej

planety).
We Fromborku d

ługość linki stalowej fromborskiego wahadła wynosi 28

m, a kula wa

ży 46,5 kg, zaś czas potrzebny na pełny obrót płaszczyzny

waha

ń wahadła w doświadczeniu Foucaulta wynosi mniej więcej 29

godzin i 5 m inut. Podobne urz

ądzenia znajdują się jeszcze w Paryżu i

St.Petersburgu.
Z Fromborka mo

żemy odbyć rejs statkiem po Zlewie Wiślanym, czy też

wpa

ść na dzień do Krynicy Morskiej. Możemy również skorzystać z

wodolotu i uda

ć się do Królewca niegdyś miasta jednego z

najs

łynniejszych filozofów - I. Kanta i stolicy Prus Wschodnich, a po

wojnie zamkni

ętego, rosyjskiego garnizonu.

Dalej przez Tolkm icko, w po

łowie drogi napotkamy zanurzony w wodach

zalewu ogrom y g

łaz narzutowy zwany "Diabelskim ".

§ S

ZLAK

Z

AMKÓW

K

RZY

ŻACKICH

Szlak o d

ługości 550 km położony jest w regionie pomorskim i

obejmuje:

1. Szlak Zamków Krzy

żackich(kompleks pocysterski w Pelplinie,

Malbork, Kwidzyn, Gniew, Bytów, S

łupsk, Sztum, Nowe)

2. Szlak bursztynowy nadwi

ślański

Świecie - Nowe - Gniew -Gorzędziej (Tczew) - Lubiszewo - Gdańsk,
d

ługość około 120 km.

11

Zamek w Malborku jest jednym wielkim

średniowiecznym założeniem

obronnym, wzniesionym przez Zakon Szpitala Naj

świętszej Panny Marii

Domu Niem ieckiego w Jerozolim ie w okresie od XIII po XV w. Budow

ę

rozpocz

ęto w 1278 roku od wytyczenia i wzniesienia muru obwodowego

zamku konwentualnego, zaprojektowanego jako prostok

ąt o wymiarach

oko

ło 52 na 61 metrów. W narożach umieszczono charakterystyczne dla

zamków krzy

żackich wieżyczki, które wzniesione w końcowej fazie

budowy powy

żej ganków obronnych, akcentowały ozdobne szczyty

poszczególnych skrzyde

ł Zamku. Dodatkowo stanowiły element

obronny, umo

żliwiając ostrzał z czterech stron. W 1280 roku do

Malborka przeniesiono konwent.
Pierwsi bracia zamieszkali w najwcze

śniej zbudowanym Skrzydle

Pó

łnocnym. Następnie wzniesiono Skrzydło Zachodnie, w którym znalazł

si

ę Refektarz i Izba Komtura. Zamek - klasztor został pod koniec XIII

wieku otoczony murem obronnym. W tym samym czasie zbudowano
wie

żę zwaną gdaniskiem, połączoną z Zamkiem długim krytym gankiem.

Przeznaczono j

ą jako miejsce ostatecznej obrony. W wieży tej

um ieszczono tak

że latrynę, podstawowym jej zadaniem było jednak

kontrolowanie szlaku prowadz

ącego przez mosty, Baszty Mostowe oraz

Bram

ę Szewską do miasta.

Na mocy II Pokoju Toru

ńskiego w 1466 roku Malbork przeszedł pod

panowanie królów polskich i sta

ł się stolicą Województwa Malborskiego.

W 1772 roku, na mocy Pierwszego Rozbioru Polsk i Malbork i niemal ca

łe

Prusy Królewsk ie przesz

ły pod zwierzchność Prus.

12

Po 1815 r. rozpocz

ęto zakrojone na szeroką skalę prace restauracyjne.

Prowadzone jednocze

śnie prace badawcze pozwoliły na poznanie

historii Zakonu i jego budownictwa obronnego.
W 1882 roku konserwatorem na Zamku w Malborku zosta

ł Conrad

Steinbrecht, który zainaugurowa

ł najważniejszy etap restauracji tego

zabytku. Prowadzone przez niego prace poprzedzone by

ły również

dog

łębnymi badaniami oraz przygotowaniem naukowym, których

dokumentacja zachowa

ła się w znacznej części po dzień dzisiejszy.

Pod koniec II Wojny

Światowej silnie ufortyfikowany Zamek stał się

twierdz

ą, broniącą się przez niemal 2 miesiące przed stojącą w mieście

Armi

ą Czerwoną. W wyniku zaciętych walk, uległo zniszczeniu około 40

% zabudowy, za

ś w samej części wschodniej nawet do 80 %. Skala

zniszcze

ń wojennych i zmiany polityczne, jakie miały miejsce po 1945

roku, postawi

ły pod znakiem zapytania celowość odbudowy symbolu,

kojarzonego z Krzy

żakami i niemieckim "Drang nach Osten".

Ostatecznie jednak podj

ęto decyzję o odbudowie Zamku jako polskiego

dziedzictwa i powo

łaniu z dniem 1 stycznia 1961 r. Muzeum Zamkowego

w Malborku. Od tego momentu prowadzone s

ą systematyczne prace

konserwatorskie, które maj

ą na celu przede wszystkim zachowanie w

dobrej kondycji tego ogrom nego zespo

łu architektonicznego.

W 1997 roku zespó

ł zamkowy wpisany został na listę światowego

dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Zamek w Kwidzynie. Oprócz zamków krzy

żackich w państwie Zakonu

istnia

ły jeszcze zamki związane ze stanem prawnym i uposażeniem

diecezji ko

ścielnych. Podział dóbr między Zakon a biskupów i kapituły

nast

ąpił w 1243 roku. W Kwidzynie znajdowały się dwa odrębne zamki,

biskupi (tzw. Altschloesschen) oraz kapitulny sprz

ężony z katedrą,

tworz

ący założenie obronne, jako zespół katedralno - zamkowy.

Rezydencj

ę kapituły katedralnej usytuowano w północno - zachodniej

cz

ęści miasta. Wzniesiona została w latach 1300-1330 w stylu gotyckim,

z ceg

ły, na kamiennym podmurowaniu. Plan założenia był typowy dla

zamków krzy

żackich. Reprezentował tzw. typ domu konwentu, który

tworzy

ł regularny czworobok z wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydła

zamkowe wzmocnione by

ły w narożnikach, kwadratowymi wieżami.

W II po

łowie XIV wieku dokonano prac wykończeniowych oraz

przy

łączenia katedry do wschodniego skrzydła zamku. Kontynuowano

prace przy budowie gdaniska, wie

ży studziennej oraz budowie

monumentalnej dzwonnicy,

łączącej katedrę z zamkiem.

Zamek kapitu

ły pomezanskiej w Kwidzynie posiada najokazalsze

gdanisko, spo

śród wszystkich warowni krzyżackich i biskupich w

dawnym Pa

ństwie Zakonnym. Wieża gdaniskowa została wniesiona na

13

planie kwadratu w odleg

łości 54 m od ściany skrzydła zachodniego

zamku.

Po sekularyzacji zamek przej

ęli biskupi protestanccy i mieszkali w nim

a

ż do roku połowy XVI wieku. Następnie zamek przeszedł w ręce księcia

pruskiego Albrechta. W jego im ieniu zamkiem zarz

ądzali naczelnicy

powiatu. Wn

ętrza zamkowe zostały zaadoptowane na mieszkania dla

urz

ędników administracji książęcej.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, w po

łudniowym i zachodnim skrzydle

zamku zlokalizowano W y

ższy Sąd Dworski i Ziemski. W związku z tym

przeprowadzone zosta

ły liczne prace adaptacyjne, zmieniające układ

pom ieszcze

ń i ciągi komunikacyjne. W 1798 roku władze pruskie podjęły

decyzj

ę o wyburzeniu południowego i wschodniego skrzydła zamku.

Uzyskan

ą w ten sposób cegłę wykorzystano do budowy nowej siedziby

S

ądu tzw. Rejencji Zachodniopruskiej

Celom adminis tracji s

łużył zamek aż do 1935 roku. W latach 1935-1945

m ie

ściła się tam szkoła i zakład wychowawczy dla młodzieży

hitlerowsk iej. W 1945 roku budowl

ę przejęło Ministerstwo Kultury i

Sztuki i po przeprowadzeniu remontu wn

ętrza w 1950 roku, kwidzyński

zamek przeznaczono na siedzib

ę Muzeum.

Zbiory Muzeum reprezentuj

ą kulturę materialną prawobrzeżnego

Dolnego Powi

śla obejmującego: ziemię kwidzyńską, sztumską i suską.

Zamek w Bytowie wybudowany zosta

ł przez Krzyżaków w latach 1398-

1405. Na lokalizacj

ę warowni wybrano górujące nad miastem wzgórze o

znakom itych, naturalnych warunkach obronnych. Nowoczesny na tamte
czasy zamek pe

łnił rolę siedziby administracji zakonnej, strażnicy

granicznej i zajazdu dla rycerstwa zachodnioeuropejsk iego,
podró

żującego do Malborka.

W czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466) zamek bytowski przeszed

ł

za po

średnictwem gdańszczan w ręce króla polskiego Kazimierza

Jagiello

ńczyka. Nadany przez króla w 1454 roku księciu pomorskiemu

Erykowi II, pozosta

ł wraz z całą ziemią bytowską w rękach Gryfitów do

śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii, Bogusława XIV.
Rozbudowany przez Gryfitów w drugiej po

łowie XVI wieku, w pierwszej

po

łowie wieku XVII pełnił m.in. rolę siedziby administracji i letniej

rezydencji ks i

ążęcej.

Znacznie zniszczony przez Szwedów w 1656 roku, przeszed

ł wraz z całą

ziemi

ą lęborsko- bytowską, na mocy traktatów welawsko - bydgoskich z

1657 roku, w r

ęce elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I.

Zamek i m iasto, a tak

że okoliczne wsie zastali Brandenburczycy

zniszczone i ograbione przez stacjonuj

ące tu wojska szwedzkie. Po

14

wysadzeniu przez Szwedów w 1656 roku W ie

ży Prochowej i wypaleniu

prawie wszystkich budowli, z zamku pozosta

ły tylko mury zewnętrzne.

Nie uda

ło się już nigdy przywrócić zamku do dawnej świetności.

Pozbawiony dawnego znaczenia zamek wykorzystywany by

ł m.in. na

siedzib

ę sądu, urzędu skarbowego. Część budowli zamkowych

przeznaczono na m ieszkania dla urz

ędników, część zmieniono na

pom ieszczenia gospodarcze i magazyny.
Po 1930 roku niemieckie w

ładze państwowe przeznaczyły zamek

bytowsk i na o

środek szkoleniowy i schronisko dla młodzieży.

Rozpocz

ęte wówczas prace remontowo - budowlane przerwała II Wojna

Światowa.
Zapocz

ątkowane w latach 60 - tych prace adaptacyjno - remontowe

zaowocowa

ły w 1974 roku oddaniem do użytku skrzydła wschodniego,

które przeznaczono na siedzib

ę miejskiej biblioteki publicznej. W roku

1980 oddano do u

żytku skrzydło południowe, gdzie zlokalizowano Hotel

i Restauracj

ę.

W wyremontowanym w 1991 roku skrzydle pó

łnocnym znalazło swoją

siedzib

ę Muzeum Zachodnio - Kaszubskie.

Zamek w Sztumie. Sztum to m iasto po

łożone w środkowej części

Powi

śla.

W 1236 roku gród znalaz

ł się w rękach Zakonu Krzyżackiego. Do końca

wojny trzynastoletniej (1453 - 1466) zamek sztumski by

ł siedzibą wójta

krzy

żackiego. Wcześniejszy obronny gród drewniano-ziemny

przebudowano na pocz

ątku XIV wieku z użyciem kamienia i cegły.

Stanowi

ł bazę wypadową dla wojsk krzyżowych, udających się na

wyprawy wojenne na Litw

ę.

Od 1416 roku po rozbudowie zamek sta

ł się letnią rezydencją Wielkiego

Mistrza Zakonu. W tym te

ż roku osada na sąsiedniej wyspie otrzymała

prawa m iejsk ie od W ielkiego Mistrza Zakonu, Michaela Kuchmaister von
Stemberg.
6 stycznia 1468 r. zamek zosta

ł odebrany Krzyżakom, urząd starosty

obj

ął Ścibor Bażyński, którego ród dzierżawił miasto i zamek do 1503 r.

Po nich w

ładzę w starostwie obejmowali m.in. bp. Łukasz Watzenrode

(wój Miko

łaja Kopernika), znany w historii Pomorza ród Cemów (1530-

1636 r.), a od 1724 do 1772 roku ród Bieli

ńskich.

W okresie siedemnastowiecznych wojen ze Szwedami, zamek i m iasto
powa

żnie ucierpiały w wyniku działań wojennych oraz częstych

przemarszów wojsk. Po przegranej bitwie pod Trzcian

ą w zamku

sztumsk im schroni

ł się sam Gustaw Adolf. W Sztumskiej Wsi, nieopodal

15

m iasta podpisano 12 wrze

śnia 1635 roku, traktat rozejmowy pomiędzy

Polsk

ą i Szwecją. Dziś w miejscu podpisania traktatu znajduje się

tablica pam i

ątkowa. W trakcie "potopu" (1655-1660) miasto popadło w

n

ędzę, a jej dopełnieniem stał się wielki pożar w 1683 roku, podczas

którego sp

łonął ratusz. Burmistrz Piotr Mogge ofiarował miastu jedną z

ocala

łych kamienic, do niej przeniosły się władze oraz ewangelicy

(którzy wcze

śniej odbywali swoje nabożeństwa w ratuszu).

W czasie rozbiorów Sztum sta

ł się powiatem na obszarze Prus

Zachodnich (Westpreusse). Na terenie m iasta kwaterowa

ły wojska armii

napoleo

ńskiej, a po upadku powstania listopadowego internowani

powsta

ńcy. Po I wojnie światowej teren Powiela objęty został

plebiscytem w wyniku którego m iasto znalaz

ło się w granicach Niemiec.

25 stycznia 1945 rok u, Sztum zaj

ęty został bez walki prze wojska

radzieckie i w pierwszych dniach lutego zniszczony w 35%.
Obecnie w po

łudniowym skrzydle Zamku, mieści się Międzynarodowe

Centrum Wym iany M

łodzieży, wchodzące w skład Sztumskiego Centrum

Kultury, zarz

ądcy obiektu. Na ziemi sztumskiej znajdują się liczne

dwork i i pa

łace szlacheckie, jak np. zespól parkowo-pałacowy rodu

Sierakowskich w Waplewie Wielk im (hotel), dworek w Barlewicach
(hotel, galeria), dworek w Zajezierzu. Atrakcyjne turystycznie s

ą także

tereny rozwidlenia Wis

ły i Nogatu z systemem XIX-wiecznych śluz w

Bia

łej Górze.

Zamek w Gniewie. Dzieje ziem i na której obecnie le

ży miasto wiąże się z

najdawniejsz

ą historią Pomorza. Wykopaliska archeologiczne

potwierdzaj

ą istnienie licznych grodzisk i osad przy szlaku

bursztynowym, którym w

ędrowali kupcy z dawnego Rzymu nad Bałtyk.

W 1282 roku ziem i

ę gniewską zajęli Krzyżacy. Była ich pierwszą

posiad

łością po lewej stronie Wisły i ważnym punktem oparcia w

dalszym rozszerzaniu wp

ływów. Zamek zbudowany został na przełomie

XIII i XIV wieku, jako siedziba konwentu i kom tura.

Za czasów pa

ństwa polskiego (1466 - 1772) zamek był siedzibą

starostów. Starostwo gniewskie nale

żało do Radziwiłłów, Zamojskich i

Lubom irskich. Od 1667 roku starost

ą gniewskim był przyszły król Polski

Jan III Sobieski, a po nim zarz

ądzała zamkiem jego żona Maria

Kazim iera.
W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku Gniew wraz z Pomorzem
Gda

ńskim znalazł się w granicach państwa pruskiego. Przeznaczony

najpierw na koszary, jednak

że niedostosowany zupełnie do tej funkcji,

znalaz

ł na początku XIX wieku nowe zastosowanie, jako spichlerz.

Kolejna przebudowa Zamku przypad

ła na lata pięćdziesiąte XIX wieku i

w zwi

ązku z tym jego adaptacji na ciężkie pruskie więzienie dla

16

recydywis tów.
Gniew do Polski powróci

ł w 1920 roku, kiedy to do miasta wkroczyły

wojska polskie na czele z gen. Józefem Hallerem. W 1921 roku w
niewyja

śnionych okolicznościach wybuchł Wielki Pożar Zamku, który

strawi

ł doszczętnie jego trzy skrzydła. Odbudowa zamku przebiegała w

dwóch etapach. Pierwszy, w latach 1968 - 1974 oraz drugi, od roku 1992,
trwaj

ący do dnia dzisiejszego.

Obecnie w murach gniewskiej warowni maj

ą siedzibę m.in. Fundacja

Zamek w Gniewie, Oddzia

ł Muzeum Archeologicznego w Gdańsku,

Centrum My

śliwskie, grupy odtwórców historycznych: "Konfraternia

Świętego Wojciecha", "Żółty Regiment Piechoty Alarmtech".
Organizowane tu od 1992 roku spektakle i inscenizacje historyczne oraz
turnieje rycersk ie sprawi

ły, że Zamek Gniewski uznawany jest za jeden z

g

łównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.

S

łupsk. Pierwszy zamek w Słupsku rozpoczął wznosić w 1392 roku

Warcis

ław VII. Zajmował on teren w obrębie murów miejskich, między

ko

ściołem św. Jacka Bramą Młyńską. Zamek ten, mimo że budowany

d

ługo jeszcze przez syna Warcisława Bogusława V, nie został

uko

ńczony i w 1476 roku uległ zburzeniu.

Dopiero w 1507 roku z inicjatywy potomka Warcis

ława VII księcia

szczeci

ńskiego i słupskiego Bogusława X rozpoczęto wznoszenie

nowego zamku w tym samym rejonie, lecz bardziej wysuni

ętego w

stron

ę miejskiej fosy. Jeszcze w 1540 roku kończył budowę książę

Barnim. Zamek oprócz g

łównego budynku mieszkalnego posiadał

równie

ż w swoim obrębie młyn wodny oraz kaplicę na dziedzińcu. Do

budynku m ieszkalnego przylega

ła ośmioboczna wieża.

Za czasów ksi

ęcia Jana Fryderyka w latach 1580-1587 zamek

rozbudowano podwy

ższając go o jedną kondygnację. Pracami

w

łoskiego zespołu architektów kierował Wilhelm Zachariasz. Zamek

uzyska

ł renesansowe rzeźbione obramienia okienne oraz marmurowe

posadzki. Po 1633 roku zamek przesta

ł być rezydencją książęcą. Po

rozbiorach Polski dosta

ł się w granice pruskie i władze przeznaczyły go

na koszary. Po uszkodzeniu przez po

żar w 1818 roku został

zaadaptowany na magazyn zbo

ża. Po drugiej wojnie światowej został

odbudowany w renesansowym kszta

łcie. Prace trwały od 1959 do 1965

roku, a we wn

ętrzach znalazło siedzibę Muzeum Pomorza Środkowego.

§

S

ZLAK

R

ENESANSU

P

OLSKIEGO

Kazim ierz Dolny (

„per

ła renesansu lubelskiego”)

, Sandom ierz

(

Podziemna Trasa Turystyczna, Brama Opatowska, zamek)

,

Baranów Sandom ierski (zamek)

17

§ S

ZLAK

T

ATARSKI

54-kilometrowa trasa biegnie przez Bohoniki, Kam ionk

ę Starą,

Wierzchlesie, Talkowszczyzn

ę, Świdziałówkę Nową i Nietupę do

Kruszynian.)
Pojawienie si

ę Tatarów na terenie Polski wiąże się z ekspansją

średniowiecznych Mongołów na ziemie ruskie. Pierwsi przodkowie
Tatarów przybyli do Europy Wschodniej wraz z arm i

ą Batu-chana

(wnuka Czyngis-chana) w pierwszej po

łowie XIII wieku. Najświetniejszy

okres w dziejach Tatarów przypada na okres panowania ksi

ęcia Witolda.

Dzi

ś kolonie muzułmańskie tworzą miasta Gdańsk, Warszawa oraz wsie

na terenach Podlasia i Bia

łostocczyzny. Pozostały dwie wsie w całości

tatarskie: Kruszyniany i Bohoniki.
Podlaski Szlak Tatarsk; Szlak Tatarski Du

ży (54 km) prowadzi z Sokółki

do Kruszynian przez Bohonik i, Kam ionk

ę Starą, Wierzchlesie,

Talkowszczyzn

ę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. W miejscowościach,

przez które przebiega trasa, ulokowane by

ły niegdyś wsie, w których w

XVII wieku Jan III Sobieski osadzi

ł Tatarów. Szlak Tatarski Duży

przebiega przez malownicze tereny Puszczy Knyszy

ńskiej i Wzgórza

Sokólsk ie. Szlak Tatarsk i Ma

ły (19 km) prowadzi przez Kruszyniany,

Józefowo, Królowe Stoj

ło i Waliły-Stację (dwie ostatnie miejscowości

zwi

ązane są z wydarzeniami Powstania Styczniowego).Obie trasy

powsta

ły dla potrzeb PTTK, ale ogólnie przyjęta i uznawana za

najwi

ększą atrakcję powiatu sokólskiego jest nazwa Podlaski Szlak

Tatarsk i. Podlaski Szlak Tatarski (Sokó

łka-Bohoniki-Kruszyniany). Szlak

ten rozpoczyna si

ę w Sokólskim Ośrodku Kultury, gdzie znajduje się

Muzeum Ziem i Sokólskiej z kolekcj

ą eksponatów tatarskich i pamiątek

orientalnych. Ziemie te zam ieszkiwa

ły niegdyś skupiska Tatarów,

obecnie ich potomkowie, którzy m imo zasym ilowania si

ę z lokalną

spo

łecznością, pielęgnują swoją wiarę, zwyczaje i tradycje kulinarne.

Meczety w Bohonikach i Kruszynianach stanowi

ą nie mający w Polsce

analogii przyk

ład drewnianego budownictwa sakralnego; to dwie główne

m iejscowo

ści na terenie województwa podlaskiego gdzie mieszkają

„polscy” Tatarzy oraz gdzie znajduj

ą się cmentarze muzułmańskie -

m izary. Meczety te s

łużą niewielkiej grupie wiernych, jednak zjeżdżają

do nich Tatarzy z innych m iast, s

ą niejako polską Mekką.

§ S

ZLAK

P

APIESKI

Szlak Papieski jest to nazwa ogólna szlaków turystycznych biegn

ących

ścieżkami, które przed laty przemierzał Karol Wojtyła, późniejszy papież

18

Jan Pawe

ł II. Przypomina o miejscach, przez które Karol Wojtyła

w

ędrował najpierw jako ksiądz, potem biskup i kardynał oraz które

odwiedza

ł jako papież.

Szlaki papieskie nie s

ą osobno wytyczonymi trasami, prowadzone są

np. po istniej

ących szlakach górskich PTTK. W niektórych miejscach

stan

ęły na nich specjalne tablice informacyjne oraz drogowskazy.

Szlaki Papieskie w Polsce:

•

Ma

łopolski Szlak Papieski (obejmuje ścieżki w Beskidzie Średnim,

Żywieckim, Wyspowym, Podtatrze i Tatry, Gorce, Beskid Sądecki i
Niski),

•

Gorcza

ński Szlak Papieski

•

Podhala

ński Szlak Papieski

•

Szlak Papieski w Beskidzie Wyspowym

•

Szlak Papieski w Beskidzie

Żywieckim

•

szlak "

Ścieżkami Jana Pawła II" w Krakowie

•

Kam ienny Szlak Papieski na Kanale Augustowskim

•

Szlak kajakowy im. kard. Karola Wojty

ły

Ma

łopolski Szlak Papieski wiedzie śladami Jana Pawła II z Krakowa i

Kalwarii Zebrzydowsk iej do Starego S

ącza, a jego ścieżki prowadzą

m.in. przez Beskidy, Gorce i Tatry.
Szlak Papieski nie jest specjalnie wytyczon

ą, osobną trasą lecz został

poprowadzony wzd

łuż istniejących już górskich szlaków PTTK, jedynie

dodatkowo postawiono gdzieniegdzie tablice informacyjne i
drogowskazy.
Jego g

łówna część z Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza ma

oko

ło 230 km długości. Przypomina, gdzie Karol Wojtyła wędrował w

m

łodości oraz wskazuje miejsca, które odwiedzał jako papież.

Oprócz g

łównej trasy, turyści podążający śladami Ojca Świętego mogą

wybra

ć się na wędrówkę ścieżkami w Beskidach, Gorcach albo w

Tatrach.

Szlak Papieski w Gorcach rozpoczyna si

ę w Ludźmierzu na Podhalu.

Poprowadzony jest wzd

łuż tradycyjnych szlaków turystycznych przez

Nowy Targ, Kowaniec, Bukowin

ę Miejską na Halę Rusnakową – do

kaplicy Matki Bo

żej Królowej Gorców i na Halę Turbacz – do

Sza

łasowego Ołtarza. Z Turbacza Szlak Papieski prowadzi: wzdłuż

szlaku

żółtego do niebieskiego doliną Kamienicy obok „Papieżówki”,

dochodzi do Prze

łęczy Przysłop, gdzie łączy się z Papieskim Szlakiem

Zagórza

ńsko-Limanowskim; od szlaku czerwonego wzdłuż niebieskiego

łączy Krościenko – przez Lubań, Ochotnicę Dolną (kościół), Gorc – z
Prze

łęczą Przysłop; od szlaku czerwonego na Przełęczy Knurowskiej

przez Ochotnic

ę Górną wiedzie na osiedle Skałka, skąd wzdłuż szlaku

zielonego prowadzi na Turbacz; przez Luba

ń szlakiem czerwonym do

19

Kro

ścienka, gdzie Gorczański Szlak Papieski łączy się na Kopiej Górce

ze Szlakiem Papieskim w Beskidzie S

ądeckim – tzw. „Powtórką z

geografii”.

Podhala

ński Szlak Papieski. Szlak wiedzie z Rabki-Zdroju przez

Pi

ątkową do Raby Wyżnej wzdłuż żółtego szlaku turystycznego

dojdziemy do

ścieżek spacerowych, wytyczonych przez społeczność

Raby Wy

żnej.

Pi

ątkowa (715 m) Atrakcyjne widokowo wzniesienie przy szosie

zakopia

ńskiej. Drewniany zabytkowy kościółek pw. św. Krzyża z 1757

roku. Otaczaj

ą go lipy - pomniki przyrody. Poniżej źródełko Pocieszna

Woda uwa

żane za cudownie uzdrawiające.

Raba Wy

żna (490-600m) Duża wieś na pograniczu Gorców i Pasma

Podhala

ńskiego - rodzinna miejscowość ks. kard. Stanisława Dziwisza.

Na Rabskiej Górze krzy

ż milenijny, przy którym łączą się dwa warianty

oznakowanych

ścieżek spacerowych: im. Księdza Kardynała Karola

Wojty

ły (przez Ubocz, Łysą Górę i Jamne) oraz im. Ojca Świętego Jana

Paw

ła II (przez Stromówkę, Żeleźnicę, Kierówkę Bielankę i Sieniawę) -

Rabska Góra.
Przez Prze

łęcz Sieniawską Szlak Papieski prowadzi do Ludźmierza i

Nowego Targu, a przez Prze

łęcz Spytkowicką na Orawę i Babią Górę.

Beskid Wyspowy: Rabska Góra, Pi

ątkowa, Raba Zdrój, Luboń Wielki,

Prze

łęcz Glisne, Szczebel, Kasinka Mała, Lubogoszcz, Kasina Wielka,

Śnieżnica, Przełęcz Gruszowiec, Ćwilin, Jurków, Chyszówka, Przełęcz
Rydza

Śmigłego, Mogielica, Jasień z rozejściem na dwie odnogi: Jasień

Ostra - Mszana Dolna oraz Jasie

ń - Przełęcz Przysłop.

Mogielica, Chicho

ń, Przełęcz Ostra, Szkiełek, Łukowica, Pepówka, Łyżka,

Jab

łoniec, Limanowa, Miejska Góra, Limanowa.

Szlak papieski w Beskidzie Wyspowym otwarty zosta

ł w 2003 roku, w

pi

ęćdzisiątą rocznicę pamiętnej dwudniowej wycieczki ks. Karola

Wojty

ły z młodzieżą 24-25 czerwca 1953 roku z Rabki Zdroju przez

Luba

ń, Lubogoszcz, Śnieżnicę, Gruszowiec i Ćwilin do Kasiny.

Szlak sk

łada się z dwóch części, łącząc się ze sobą na Przełęczy Rydza

Śmigłego:

1. rabcza

ńsko - mszański (Zagórzański)

Trasa szlaku:
Rabka Zdrój - Rabka Zaryte - Lubo

ń Wielki - Przełęcz Glisne - Szczebel -

Kasink

ę Małą - Lubogoszcz - Kasinę Wielką - MOREKO na Śnieżnicy -

Prze

łęcz Gruszowiec - Ćwilin - Jurków - Przełęcz Rydza-Śmigłego -

Mogielic

ę - Jasień - Kobylicę - Ostrą - Mszana Dolna

2. limanowski

Trasa szlaku:

20

Prze

łęcz Rydza Śmigłego - Mogielica - Przełęcz SŁopnicka - Cichoń -

Ostra - Je

żowa Woda - Skiełek - Łukowica - Jabłoniec - Limanowa

Szlak papieski w Beskidzie Wyspowym

łączy się również ze szlakiem

papieskim w Gorcach i szlakiem biegn

ącym z Lubnia.

Szlak Papieski w Beskidzie

Żywieckim upamiętnia, ostatnią przed

wyborem na papie

ża, górską wędrówkę kardynała Karola Wojtyły. 9.

wrze

śnia 1978, wraz z przyjaciółmi, pokonał liczącą 18 km trasę ze

Skawicy Górnej na Prze

łęcz Krowiarki. Oznakowanie Szlaku (znaki żółto

- bia

łe w kształcie kwadratu złożonego z dwóch barwnych trójkątów)

pokrywa si

ę ze znakami szlaków turystycznych. Na odcinku Skawica -

schronisko na Hali Krupowej s

ą to znaki niebieskie, a ze schroniska do

Prze

łęczy Krowiarki - znaki czerwone.

Miejsca na szlaku
Skawica Górna (450 m)
Sucha Góra (625 m)
Kuca

łowa Przełęcz (1170 m)

Schronisko PTTK na Hali Krupowej im. prof. Kazim ierza Sosnowsk iego
(1152 m) - po

łożone w obniżeniu grzbietu Pasma Policy, pomiędzy

szczytem Polic y, a Okr

ąglicą, w rejonie widokowego wierzchołka Złotej

Grapy. Stanowi doskona

łe miejsce widokowe na Tatry oraz wzgórza

Orawy i Podhala.
Z

łota Grapa (1242 m)

Rezerwat przyrody im. prof. Zenona Klemensiewicza - rezerwat le

śny

(wysokogórski bór

świerkowy zachowany w stanie naturalnym) o pow.

58 ha, utworzony w roku 1972. Upami

ętnia wybitnego naukowca, który

zgin

ął w katastrofie lotniczej w 1969 r. na północnym stoku Policy

Polica (1369 m) - najwy

żej położone miejsce masywu i Szlaku

Papieskiego
Kiczorka (Hala

Śmietanowa 1298 m.

G

łówniak (1093 m)

Bro

żki (1236 m)

Prze

łęcz Krowiarki (Przełęcz Lipnicka 1012 m) - koniec Szlaku

Papieskiego, oznakowany rze

źbioną tablicą pamiątkową. Na polanie

um iejscowiony jest postument po

święcony Karolowi Wojtyle

nawi

ązujący do jego pobytu w Zubrzycy Górnej w roku 1938, gdzie jako

m

łodzieniec będąc w wojsku pracował w Junackim Hufcu Pracy przy

budowie Drogi Karpackiej.


Szlak turystyczny "

Ścieżkami Jana Pawła II". Został otwarty w sierpniu

2002 roku na dwa dni przed przyjazdem papie

ża z ostatnią pielgrzymką

do Polski.

21

Szlak papieski obejmuje ponad 20 miejsc zwi

ązanych z życiem Karola

Wojty

ły: studenta polonistyki, robotnika, aktora, poety, seminarzysty,

ksi

ędza, biskupa i głowy Kościoła katolickiego.

Szlak zaczyna si

ę w Pałacu Arcybiskupim przy ul. Franciszkańskiej.

Karol Wojty

ła po raz pierwszy zamieszkał w nim w sierpniu 1944 r.,

b

ędąc studentem konspiracyjnego Seminarium Duchownego

Archidiecezji Krakowskiej. Podczas ka

żdej jego papieskiej wizyty w

Krakowie Jan Pawe

ł II mieszkał w budyneku przy Franciszkańskiej 3.

Kolejne m iejsca to: Bazylika oo. Franciszkanów, wy

ższe seminarium

duchowne u stóp Wawelu przy ul. Podzamcze, w którym studiowa

ł, oraz

kam ienica "Dzieka

ńska" (ul. Kanonicza 21), w której mieszkał jako

biskup w latach 1958-67.
Z Kanoniczej szlak prowadzi na Wawel i do Katedry Wawelsk iej. Tu, w
krypcie

św. Leonarda, po otrzymaniu święceń kapłańskich ks. Wojtyła

odprawi

ł 2 listopada 1946 r. mszę prymicyjną (jedną z trzech - pozostałe

odprawi

ł jeszcze w kościele na Dębnikach i w rodzinnych Wadowicach).

Tu w 1958 roku by

ł konsekrowany na biskupa, a 9 lipca 1967 r. odbył się

jego ingres kardynalski metropolity krakowskiego. Jako papie

ż

odwiedza

ł katedrę na Wawelu. Z Wawelu szlak prowadzi na krakowskie

D

ębniki, związane z pierwszymi latami pobytu Karola Wojtyły w

Krakowie. Karol Wojty

ła przeniósł się do Krakowa wraz z ojcem latem

1938 r. Jesieni

ą tego samego roku rozpoczął, przerwane wybuchem

wojny, studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiello

ńskim. Mieszkał

wtedy na D

ębnikach przy ul. Tynieckiej 10. Miejsce to odwiedził Jan

Pawe

ł II podczas swojej ostatniej pielgrzymki w 2002 roku.

Na szlaku znalaz

ły się także inne miejsca na Dębnikach związane z

Karolem Wojty

łą: dom Jana Tyranowskiego przy ul. Różanej 11

(odbywa

ły się tam spotkania Żywego Różańca), dom przy Szwedzkiej 12,

w którym spotyka

ł się z przyjaciółmi artystami i gdzie urządził przyjęcie

prym icyjne, oraz ko

ściół św. Stanisława Kostki oo. salezjanów, gdzie

modli

ł się przez 6 lat i gdzie odprawił jedną ze swoich mszy

prym icyjnych.
Kolejne m iejsca na szlaku to: kam ienio

łom na Zakrzówku i Fabryka

Solvay przy ul. Zakopia

ńskiej, w której młody Karol Wojtyła pracował

podczas wojny, oraz poblisk ie Sanktuarium Bo

żego Miłosierdzia w

Łagiewnikach, do którego zachodził w drodze do pracy.
Na szlaku znalaz

ła się także bazylika św. Floriana, do której ks. Karol

Wojty

ła trafił w 1949 r. i jako młody wikary pracował do 1951 r., oraz grób

rodziców i brata na Cmentarzu Rakowick im.
Szlak wiedzie równie

ż do Nowej Huty, gdzie w Bieńczycach odprawiał

najpierw msze pod go

łym niebem, później, w październiku 1967 r., już

jako kardyna

ł, sprawował mszę św. na rozpoczęcie budowy, a w końcu

15 maja 1977 r. konsekrowa

ł gotowy kościół pw. Matki Bożej Królowej

Polski (zwany tak

że Arką Pana). Miejscem papieskim jest także kościół

22

pw.

św. Maksymiliana Marii Kolbego w Mistrzejowicach, który Jan Paweł

II konsekrowa

ł w 1983 roku.

Na szlaku znalaz

ły się ponadto pomniki papieża w Parku Strzeleckim i

Parku Jordana, kam ie

ń papieski na Błoniach oraz szpital, któremu

patronuje obecnie Jan Pawe

ł II (przed II wojną światową dwukrotnie

przebywa

ła w nim na leczeniu siostra Faustyna). Poświęcenia szpitala

Ojciec

Święty dokonał w 1997 roku.

Kamienny Szlak papieski powsta

ł na Kanale Augustowskim

Szlak z kam ieni, odtwarzaj

ący miejsca, które papież odwiedził na Kanale

Augustows kim (Podlaskie) w 1999 roku, zosta

ł wykonany przez

pracowników

Żeglugi Augustowskiej. Szlak można przemierzać

statkiem. Rejs trwa 2,5-3 godziny z przystankiem w Sanktuarium
Maryjnym w Studzienicznej.
Szlak obejmuje pi

ęć stacji, miejsc, które odwiedził papież Jan Paweł II.

Na ka

żdej wystawione zostały kamienie pochodzące z ziemi

augustowskiej. Jeden z nich to kam ie

ń tak wydrążony przez wodę, że

przedstawia wizerunek dla wielu przypom inaj

ący Matkę Bożą

Ostrobramsk

ą.

Kolejn

ą stacją jest w Sanktuarium Maryjnym w Studzienicznej.

Ustawiono tam du

ży głaz ze zdjęciem papieża. Przy każdej stacji na

wielkich tablicach znajduje si

ę opis miejsca i sentencje papieża. Na

statku wykonana jest specjalna makieta szlaku papieskiego.

Przez Pojezierze Drawskie (Zachodniopomorskie) wiedzie
kilkudziesi

ęciokilometrowy szlak kajakowy im. kardynała Karola

Wojty

ły. Rzeką Drawą w latach 50. i 60. ubiegłego stulecia Jan Paweł II,

zanim jeszcze zosta

ł papieżem, wielokrotnie spływał kajakiem. Na

pam i

ątkę tamtych wydarzeń trasę tę nazwano jego imieniem.

Po

łożenie: Pojezierze Zachodniopomorskie, dopływ Noteci

Odcinek dost

ępny dla kajaka: Czaplinek - Nowe Bielice (171,4 km)

§ S

ZLAK

O

RLICH

G

NIAZD

23

Szlak Orlich Gniazd zosta

ł opisany i utworzony przez Kazimierza

Sosnowsk iego na Wy

żynie Krakowsko-Częstochowskiej. Swoją

poetyck

ą nazwę zawdzięcza malowniczo położonym ruinom dawnych

zamków nazywanych Orlim i Gniazdam i ze wzgl

ędu na swe usytuowanie

na p

łaszczyznach wysokich skał dochodzących do 20-30 m wysokości.

Teren szlaku jest malowniczy, wzd

łuż trasy obecne są liczne ostańce

skalne i jaskinie oraz zabytki. Na wy

żynie jest 25 Orlich Gniazd, a cały

szlak ma d

ługość ok. 163 km i składa się głównie z ruin zamków i

stra

żnic.

24

Niegdy

ś król Kazimierz III Wielki podjął się zadania stworzenia systemu

obronnego zabezpieczaj

ącego granice, ważniejsze szlaki handlowe i

zaludnione obszary, czego dowodem s

ą owe pozostałości. Co najmniej

kilkana

ście twierdz powstało właśnie na Jurze Krakowsko-

Cz

ęstochowskiej z konieczności obrony handlowego traktu z Krakowa

do W ielkopolski, jak i pobliskiej granicy pa

ństwa.

Tradycyjnie Szlak Orlich Gniazd biegnie w kierunku od Krakowa do
Cz

ęstochowy i obejmuje:

•

Ojców

•

Pieskowa Ska

ła

•

Rabsztyn

•

Bydlin

•

Smole

ń

•

Pilica

•

Ogrodzieniec

•

Morsko

•

Bobolice

•

Mirów

•

Olsztyn (ko

ło Częstochowy)

§ S

ZLAK

A

RCHITEKTURY

D

REWNIANEJ W

W

OJEWÓDZTWIE

M

A

ŁOPOLSKIM

O d

ługości 1500 km obejmuje 237 zespołów architektonicznych od

ko

ściołów, cerkwi, kaplic i dzwonnic po spichlerze, wiejskie chałupy i

szlacheckie dwory. Wszystkie obiekty na szlaku s

ą oznakowane, a

drog

ę do nich wskazuje ponad 600 drogowskazów.

Do najwi

ększych skarbów regionu należą kościoły w Sękowej,

Binarowej, Lipnicy Murowanej i D

ębnie Podhalańskim, które w 2003

roku zosta

ły wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i

Naturalnego UNESCO.

§ K

RAKOWSKA

D

ROGA

K

RÓLEWSKA

25

Droga Królewska to trasa, któr

ą niegdyś podążał król, powracając do

Zamku Królewsk iego na Wawelu po zwyc i

ęskiej bitwie, po wizycie w

innym kraju czy po wa

żnych uroczystościach. Historyczna droga,

prowadz

ąca od głównej bramy wjazdowej do miasta (przez Barbakan i

Bram

ę Floriańską) do Zamku Królewskiego na Wawelu rozpoczyna się

na pl. Matejki (z pomnik iem grunwaldzkim, wzniesionym w rocznic

ę

bitwy staraniem I.J. Paderewskiego w 1910 r. oraz gmachem Akadem ii
Sztuk Pi

ęknych). Nieopodal znajduje się kościół św. Floriana.

Przez ulic

ę Floriańską, gdzie zobaczymy szereg kamienic o ciekawej

historii (np. Dom Jana Matejki, hotel "Pod Ró

żą", dawny pałac Kmitów)

trasa wiedzie na Rynek G

łówny. Plac o wymiarach ok. 200x200 m jest

jednym z trzech najwi

ększych rynków w Europie. Na środku jego płyty

wznosi si

ę najbardziej charakterystyczna i rozpoznawalna budowla tego

m iasta - Sukiennice. Ich powstanie zwi

ązane jest z wynikającymi z

przywileju lokacyjnego zobowi

ązaniami; sięga XIII. wieku i panowania

ks. Boles

ława Wstydliwego. Pierwotnie gotyckie, Sukiennice te nabrały

renesansowego charakateru po po

żarze w roku 1555r. Wtedy to również

powsta

ł najbardziej charakterystyczny element budowli - tzw.

maszkarony, zaprojektowane przez Santi Gucciego. W Sukiennicach
znajduje si

ę również muzeum - Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku -

Sukiennice
W zachodniej cz

ęści Rynku Głównego wznosi się jedyna pozostałość po

średniowiecznym krakowskim Ratuszu - Wieża Ratuszowa. Budynek ten
powsta

ł na przełomie XIII/XIV wieku. Ratusz, w latach swojego istnienia

pe

łnił funkcje zarówno reprezentacyjne, co zwiększało rangę Krakowa,

jak i czysto u

żytkowe, ze względu na istnienia na jego terenie spichlerza

m iejskiego. Po m.in. akcji wyburzania starych budynków osta

ła się

jedynie zabytkowa Wie

ża, w której obecnie znajduje się muzeum. W

gotyckiej Bazylice Mariackiej, znajduje si

ę dzieło Wita Stwosza -

najwi

ększy gotycki ołtarz w Europie. Z wyższej wieży kościoła,

pozostaj

ącej w gestii straży ogniowej, co godzinę grany jest hejnał.

Niemal

że naprzeciwko fasady kościoła stoi pomnik Adama Mickiewicza,

wykonany w 1898 roku wed

ług projektu rzeźbiarza Teodora Rygiera.

Wokó

ł centrum Krakowa wznoszą się mury obronne. Ich początek sięga

nawet XIII wieku, a sk

ładają się nie tak ważne pod względem

zabytkowym budowle, jak Barbakan czy Brama Floria

ńska. Z Rynku

trasa kieruje si

ę obok malutkiego kościółka św. Wojciecha,

wzniesionego pierwotnie w stylu roma

ńskim, w ulicę Grodzką w stronę

Wawelu (Zamku Królewskiego) jednej z najwspanialszych
renesansowych rezydencji królewskich w Europie, po

łożonego na

wzgórzu Wawel, wznosz

ącym się nad rzeką Wisłą. Aż do XVII wieku ta

renesansowa budowla stanowi

ła rezydencję dla królów, rządzących w

naszym kraju. Obecnie osobom zwiedzaj

ącym udostępniane są:

26

Komnaty i Prywatne Apartamenty Królewsk ie , Skarbiec Koronny, wraz z
eksponowanym tam Szczerbcem, ekspozycja "Sztuka Wschodu" oraz
zabytkowa zbrojownia. Gotycka katedra przy zamku (aczkolwiek w
podziem iach zachowa

ły się relikty dwóch wcześniejszych budowli) jest

nekropoli

ą polskich królów. Tutaj pochowano też niektórych bohaterów

narodowych, m.in. T. Ko

ściuszkę i marszałka J. Piłsudskiego. Na wieży

zawieszono szereg dzwonów z najwi

ększym - ważącym 8 ton - Dzwonem

Zygmunta z 1521 r. nosz

ącym imię fundatora - króla Zygmunta I Starego.

Pere

łką katedry jest renesansowa kaplica pw. Wniebowzięcia

Naj

świętszej Marii Panny zwana Zygmuntowska, wzniesiona w latach

1519-33 wed

ług projektu Bartolomeo Berecciego. Kaplica wyróżnia się z

zewn

ątrz kopułą pokrytą złotą łuską.

§ M

A

ŁOPOLSKI

S

ZLAK

O

WOCOWY

Ma

łopolski Szlak Owocowy przebiega przez siedem gmin województwa

ma

łopolskiego. Na szlaku znajduje się ponad 150 obiektów, przede

wszystkim gospodarstwa sadownicze.
Szlak prowadzi specjalnie oznakowanymi odcinkam i dróg i pokazuje
gospodarstwa, w których mo

żna dokonać degustacji i zakupu owoców

lub innych lokalnych produktów a tak

że zapoznać się z technologią

produkcji owoców. Wszystk ie obiekty oznakowane s

ą tabliczkami

Ma

łopolskiego Szlaku Owocowego.

Owoce Ma

łopolskiego Szlaku Owocowego to: jabłka, śliwy, truskawki,

borówki, gruszki, wi

śnie, czereśnie, brzoskwinie.

§ S

ZLAK

Z

AMKÓW

P

IASTOWSKICH

Szlak ma d

ługość 146,1 km, rozpoczyna się przed bramą zamku

Grodziec na wzgórzu Grodziec le

żącym na Pogórzu Bolesławieckim,

wchodz

ącym w skład Pogórza Kaczawskiego. Następnie szlak biegnie

przez wie

ś Grodziec, Nową Wieś Grodziską, Czaple, Choiniec, Rochów

(po

łożony w Kotlinie Proboszczowej), Ostrzycę, Bełczynę, Bystrzycę,

gdzie schodzi do Doliny Bobru i prowadzi do W lenia (zamek we Wleniu).
Potem przez Klecz

ę, Radomice, Maciejowiec, Pokrzywnik, dochodzi od

najwi

ększego w Sudetach jeziora zaporowego o powierzchni 2,4 km2 -

Jeziora Pilichowickiego. St

ąd idzie na wschód do Strzyżowca,

po

łożonego w Górach Kaczawskich. Następnie szlak wkracza w Kotlinę

Jeleniogórsk

ą, docierając do Siedlęcina (średniowieczna książęca wieża

m ieszkalna), sk

ąd prowadzi w kierunku południowym Borowym Jarem,

wzd

łuż Bobru, do schroniska PTTK "Perła Zachodu", nad Jeziorem

27

Modrym. Stamt

ąd północnym zboczem Siodła w Wysoczyźnie Rybnicy,

szlak schodzi do Jeleniej Góry, nast

ępnie przez Koziniec we Wzgórzach

Dziwiszowskich, D

ąbrowicę, Wojanów, dociera w Sokole Góry (zamek

Sokolec). Tu przez schronisko PTTK "Szwajcarka", szlak prowadzi na
zamek Bolczów, dalej przez Janowic e Wielkie, Góry O

łowiane, Płoninę

(zamek Niesytno), Pastewnik, Wierzchos

ławice, Bolków (zamek w

Bolkowie),

Świny (zamek w Świnach), Kłaczynę, Pietrzyków, Chwaliszów

dociera na zamek Cisy, po

łożony w dolinie Czyżówki. Ze wzgórza

zamkowego, przez Pe

łcznicę, wąwóz Książ (największy zamek śląski

Ksi

ąż), Szczawienko, Lubiechów, Modliszów, Myślęcin, szlak,

dochodz

ąc do zamku Grodno, położonego w Zagórzu Śląskim, kończy

si

ę.

D

ROGA

K

ASZUBSKA

-

SZLAK SAMOCHODOWY

Trasa turystyczno – krajoznawcza wybudowana w latach 1965-1967 (dla
zmotoryzowanych). Liczy 22 kilometry.
Trasa rozpoczyna si

ę w Kartuzach, skąd droga prowadzi poprzez

Wzgórze Wolno

ści do letniskowej wsi Łapalice, położoną między dwoma

jezioram i

Łapalickim i Rekowo, znaną w Polsce z współcześnie

budowanego zamku, niedoko

ńczonego z racji kłopotów finansowych

w

łaściciela. Zamek jest położony w odległości 2 km od głównej trasy i

aby do niego dotrze

ć należy skręcić w lewo. W miejscowości Garcz swój

prawdziwy pocz

ątek ma „Droga Kaszubska”. Kręta droga dosyć stromo

28

pnie si

ę ku gminnej wsi Chmielno stanowiącej swoiste zagłębie

turystyczne Kaszub. Atutem Chm ielna s

ą piękne krajobrazy, dobrze

zagospodarowane turystycznie jeziora, bogata baza noc legowa i
gastronom iczna. Dalej droga prowadzi w kierunku R

ęboszewa, przez

m iejscowo

ści Chmielonko, Zawory. Po lewej stronie Drogi Kaszubskiej:

jezioro K

łodno, po prawej stronie jeziora Raduńskie Dolne, później Małe

Brodno. W R

ęboszewie przy Zajeździe Sobótka, znajduje się punkt

widokowy Sobótka, z którego rozci

ąga się panorama na wymienione

wcze

śniej jeziora. W miejscu zwanym Złotą Górą znajduje się pomnik

upam i

ętniający ruch oporu na Pomorzu w latach II WŚ. Po prawej

stronie usytuowany jest g

łaz z wyrysowaną trasą Drogi Kaszubskiej.

Z

łota Góra punkt widokowy trasy, z którego można podziwiać jeziora

Wielk ie Brodno i Ostrzyckie oraz „zielone” Wzgórza Szymbarskie z
najwy

ższym szczytem na Niżu Środkowoeuropejskim - Wieżycą (328,6

m n.p.m.). Dalej droga wiedzie do Brodnicy Dolnej, m iejscowo

ści

letniskowej po

łożonej na przesmyku między jeziorami Wielkie Brodno i

Ostrzyck im. Z lewej strony drogi mo

żemy się udać na punkt widokowy

Jastrz

ębia Góra (227 mn.p.m.) Dalej - Ostrzyce, Kolano i kończy się

dojazdem do szosy Gdynia – Ko

ścierzyna. Kończąc się w najwyżej

po

łożonej na Pomorzu wsi – Szymbark.

§ S

ZLAK

G

RUNWALDZKI

Cz

ęsto traktowany jako przedłużenie Szlaku Piastowskiego. Również

okr

ężny, łączy Toruń z Grunwaldem.

Wariant pó

łnocny: Chełmża, Chełmno, Grudziądz, Rogóźno-Zamek,

Łasin, Biskupiec, Nowe Miasto, Bratian, Lubawa, Dąbrówno, Grunwald.
Wariant po

łudniowy: Kowalewo, Wrocki, Brodnica, Jajkowo, Kurzętnik,

Nowe Miasto, Grunwald.
Obejmuje: Olsztyn-Gietrzwa

łd-Zawady Małe-Stare Jabłonki-Ostróda-

Pietrzwa

łd-Wysoka Wieś-Lubawa-Sampława-Nowe Miasto Lubawskie-

Kurz

ętnik-Boleszyn-Lidzbark Działdowski-Działdowo-Nidzica-Rączki-

D

ąbrówno-Stębark–pole bitwy grunwaldzkiej-Olsztynek-Olsztyn

D

ługość trasy to 283 km.

Szlak

łączy miejsca związane z wydarzeniami bitwy pod Grunwaldem z

1410 r. oraz pozwala zwiedzi

ć północno-wschodnią część województwa

kujawsko-pom orsk iego.

29

§ S

ZLAK

K

RUTYNI

Szlak wodny przebiega przez Puszcz

ę Piską, a od J. Mokrego także

przez Mazurski Park Krajobrazowy. D

ługość szlaku wynosi 102 km, w

tym 37,28 mi to woda stoj

ąca. Istotna jest fauna i flora (orzeł bielik, orzeł

przedni, g

ąbki, krasnorosty, dęby, sosny). Przebieg szlaku:

Sorkwity (ko

ściół ewangielicki zbudowany ok.1470 r., neogotycki pałac

rodziny Von Mirbach zbudowany w latach 1850-56), J.Lampackie,
J.Lampasz, Odcinek Krutyni zwanej Sobiepank

ą, Bieńki nad J. Białym,

Rezerwat Królewska Sosna (D

ąb Karola Małłka liczącym około 500 lat,

mazurska sosna, najstarsz

ą seniorką wśród drzew tego gatunku na

pojezierzu), Rezerwat Zakr

ęt (dystroficzne jeziorkami, pływające wyspy),

Klasztor Filiponów w Wojnowie (ikony, krzy

że i zdjęcia starowierców),

Ukta (mo

żliwość wycieczek do Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie:

ponad 30 gatunków zwierz

ąt między innymi: łosie, żubry, bobry, rysie,

wilk i, do le

śniczówki Pranie gdzie tworzył Ildefons Gałczyński; sauna

nad brzegiem rzeki), Rezerwat im M. Wa

ńkowicza, Śluzę Guzianka,

Ruciane – Nida.

§

Ś

LADAMI

M

I

ŁOSZA

Ho

łny Mejera – Ogrodniki (1 km) - Żegary (6 km)- Krasnogruda (9 km) -

Dusznica (11 km) – Przej

ście Graniczne (12,5 km) - Hołny Mejera (14 km)

Ho

łny Mejera - Sejneńszczyzna i jej piękny krajobraz znalazły odbicie w

twórczo

ści Czesława Miłosza, który spędzał w okresie międzywojennym

wi

ększość wakacji w należącym do jego krewnych dworze w

Krasnogrudzie. Szlak wiedzie litewsko-polskim pograniczem etnicznym.

30

We wsiach napotkamy wiele starych zabudowa

ń, np. drewniane

spichlerzyki. Wzgórze „Udr

ęka Bogusi” - jedno z najwyższych wzniesień

w okolic y (174 m n.p.m.).

Żegary (kościółek, w którym odprawiane dla

m ieszka

ńców okolicznych wsi msze w języku litewskim, żeliwny krzyż z

1900 r. z litewskim napisem i bogatym ornamentem, bagna

żeglarskie z

kar

łowatą sosną i brzozą, żmiją zygzakowatą),

Jezioro Ga

ładuś, Jezioro Dusiejcis Mniejsze, Jezioro Hołny, Wieś

Krasnogruda (drewniany dwór z ko

ńca XVIII w., dawna siedziba Macieja

Eysym onta, fundatora ko

ścioła żeglarskiego, bywał tam Czesław Miłosz),

Wie

ś Dusznica. Za ostatnią z zagród droga przekracza rzeczkę Duś

zwan

ą też Dusznicą, która łączy jeziora Gaładuś i Hołny. Ogrodniki

(przej

ście graniczne z 1990 r. drogowego Ogrodniki), Dwór w Hołnach

Mejera. Dalej trasa prowadzi przez tereny dzisiejszej Litwy do
m iejscowo

ści Lazdiaj

§ S

ZLAK

Z

ABYTKÓW

T

ECHNIKI

W

OJEWÓDZTWA

Ś

L

ĄSKIEGO

Tworzy go 29 wybranych obiektów, o wyj

ątkowych walorach

historycznych i architektonicznych, które w m inionych wiekach by

ły

świadkami rewolucji przemysłowej, obiektów związanych z tradycją
górnicz

ą i hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, produkcją

wody oraz przem ys

łem spożywczym.

Od czasów staro

żytnych na terenach obecnego województwa śląskiego

rozwija

ło się górnictwo kruszcowe, m.in. srebra i ołowiu (Bytom,

Tarnowskie Góry, Toszek) oraz górnictwo rudy darniowej

żelaza (rejon

dolin rzecznych Liswarty, Ma

łej Panwi, Stoły, Bierawki, Rudy oraz

pasmo rudono

śne Wieluń - Zawiercie). Do XIV w. przetrwało kuźnictwo

le

śne, rozwijające się następnie w kuźnice warsztatowe i nadrzeczne.

Równie

ż cystersi, przybyli na Śląsk w XIII w. zajmowali się górnictwem i

hutnictwem, posiadali ku

źnice w Trachach (gm. Sośnicowice) i Stanicy

(gm. Pilchowice). Za spraw

ą cystersów rozwinęło się także hutnictwo

szk

ła.

Rozwój przemys

łu wymusił rozbudowę infrastruktury, aby sprostać

potrzebom rozwijaj

ącego się transportu surowców i gotowych wyrobów.

Powstawa

ły nowe trasy i dworce kolejowe. Przez cały XX w. hutnictwo

na

Śląsku pod względem rozwoju technologicznego znajdowało się w

czo

łówce europejskiej. W tym samym okresie górnictwo, integralnie

zwi

ązane z hutnictwem, ulegało znaczącym przeobrażeniom, m.in. na

skutek rozwoju technik i wydobycia w

ęgla. Koncentracja XIX-wiecznego

przemys

łu, a także kierunki panujące w gospodarce polskiej po 1945 r.

spowodowa

ły, że jeszcze pod koniec XX w. funkcjonowało wiele

historycznych zak

ładów posiadających zabytkowe maszyny, urządzenia

i ca

łe ciągi technologiczne.

31

Po

śród zabytków techniki województwa śląskiego najwięcej

reprezentuje bran

żę górniczą. Górnictwo stanowiło bazę paliwową dla

pozosta

łych gałęzi przemysłu. Od końca XVIII do lat 70-tych XX w.

nast

ąpił intensywny rozwój tej branży. Szczególnie cenne z racji wieku

oraz z punktu widzenia architektury i technik i s

ą obiekty powstałe w

środkowym okresie rozwoju górnictwa, tj. w II połowie XIX w. oraz w
pocz

ątkach XX w., m.in. Kopalnia Rud Srebronośnych i Sztolnia

Czarnego Pstr

ąga w Tarnowskich Górach; kopalnia "Królowa Luiza",

kopalnia "Guido", kopalnia "Pstrowski" w Zabrzu-Mikulczycach;
kopalnia "Saturn" w Czeladzi; szyb " Pu

łaski" kopalni "Wieczorek" w

Katowicach-Szopienicach; szyb "El

żbieta" kopalni "Polska" w

Chorzowie.
Drug

ą, silnie rozwiniętą, branżą jest hutnictwo. Do jego rozwoju

przyczyni

ła się budowa wielkiego pieca w 1796 r. w Królewskiej Odlewni

Żeliwa w Gliwicach (obecnie GZUT S.A.). Jego współautorem był John
Baildon. Kolejn

ą, po gliwickiej, hutą fundowaną przez króla pruskiego

by

ła "Królewska Huta" w dzisiejszym Chorzowie. Na wzór zakładów

rz

ądowych w XIX w. powstawały prywatne huty żelaza, w sąsiedztwie

których znajdowa

ły kopalnie węgla. Pośród zabytków hutniczych można

wym ieni

ć liczne, które posiadają wartości historyczne, czy artystyczne,

s

ą to m.in. zabudowania dawnej huty cynku "Uthemann" na terenie

dzis iejszej Huty Metali Nie

żelaznych w Katowicach-Szopienicach; huta

" Baildon " w Katowicach; zespó

ł zabudowań walcowni cynku w

Zak

ładach Metalowych "Silesia" w Świętochłowicach-Lipinach; wieża

wsadowa "Gichta" huty "Waleska" w Palowicach; wie

ża wyciągowa do

wsadu wielkopiecowego w Por

ębie; huta "Klemens" i "Teresa" w

Ustroniu; "Huta Bankowa" w D

ąbrowie Górniczej; "Huta Częstochowa"

w Cz

ęstochowie.

Rozwijaj

ący się przemysł wymógł powstawanie inwestycji

pom ocniczych, z których najwa

żniejszą był Kanał Kłodnicki, który

rozpocz

ęto budować w 1792 r., łączący zabrzańskie kopalnie z

Królewsk

ą Odlewnią Żeliwa w Gliwicach, a poprzez Odrę z innymi

terenam i pa

ństwa pruskiego. Do dnia dzisiejszego czytelne są w terenie

fragmenty kana

łu i urządzenia hydrotechniczne. Kolejnym traktem

wodnym jest Kana

ł Gliwicki budowany w latach 1933-1940. Kanał ma

d

ługość 40,6 km, jego największa śluza to "Dzierżno".

W drugiej po

łowie XIX w. na skutek eksploatacji górniczej następował

odp

ływ wód do wyrobisk górniczych. Spowodowało to zanikanie wody w

studniach przydomowych. Dodatkowo sytuacj

ę tą pogarszała ciągle

powi

ększająca się liczba ludności. Rozpoczęto poszukiwania wiertnicze,

których rezultatem by

ło znalezienie zasobów wody w okolicach wsi

Zawada, gdzie powsta

ł Zakład Produkcji Wody "Zawada" w

Karchowicach. Inne zabytkowe zespo

ły to m.in.: Zakład Produkcji Wody

"Staszic " w Tarnowsk ich Górach; Zak

łady Wodociągów i Kanalizacji w

32

Raciborzu; oczyszczalnia

ścieków w Bytomiu; żelbetowa zapora wodna i

hydroelektrownia w Por

ąbce (1928-1937); urządzenia hydrotechniczne w

dawnej fabryce tektury w Cza

ńcu (gm. Porąbka).

Liczn

ą grupę zabytków, biorąc pod uwagę nowatorstwo konstrukcyjne,

form

ę i detal architektoniczny, stanowią wieże ciśnień. Pośród nich

mo

żna wymienić m.in.: wieżę kominowo-wodną na terenie szpitala

klinicznego w Zabrzu zaprojektowan

ą przez A. Hartmanna; wieżę wodną

przy ul. Korczaka w Katowicach wzniesion

ą przez G. i E. Zillmannów w

1912 r.; wie

żę wodną w Katowicach-Giszowcu ponadto liczne wieże

wodne w Rybniku, Gliwicach,

Świętochłowicach.

W XIX wieku nast

ąpił także gwałtowny rozwój sieci kolejowej, w 1846 r.

zosta

ła uruchomiona linia kolejowa Mysłowice-Wrocław, w 1855 r. linia

Bohum in-O

święcim, w 1859 r. powstało odgałęzienie linii kolei

warszawsko-wiede

ńskiej. Wtedy wybudowano dworce kolejowe, m.in. w

Bielsku-Bia

łej, Katowicach, Rybniku-Paruszowcu, Sosnowcu-Maczkach,

Zawierciu. Powstawa

ły także koleje wąskotorowe, m.in. na trasach:

Tarnowskie Góry - Rudy, Bytom-Karb - Chorzów, Bytom - Miasteczko
Śląskie. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne budynki, torowiska
oraz tabor, a wieloma z nich opiekuj

ą się powstające muzea i skanseny.

Na terenie obecnego województwa

śląskiego rozwijał się również

przemys

ł włókienniczy, szczególnie w Bielsku-Białej, Częstochowie i

Sosnowcu. W XIX w. powstawa

ły liczne przędzalnie, tkalnie, farbiarnie.

Do najwa

żniejszych zakładów należą m.in.: Fabryka Adolfa Mänhardta,

fabryka sukiennicza Franza Vogta (obecnie Urz

ąd Miejski), tkalnia

Fryderyka Tyslov itza w Bielsku-Bia

łej; Częstochowskie Zakłady

Przemys

łu Wełnianego "Elanex" w Częstochowie; Sosnowiecka

Prz

ędzalnia Czesankowa "Politex" w Sosnowcu. W dawnej fabryce

sukna Büttnera w Bielsku-Bia

łej powstało Muzeum Przemysłu i Techniki

W

łókienniczej.

Unikatowym w skali Europy zabytkiem techniki

łączności jest zespół

radiostacji w Gliwicach. Zespó

ł składa się z trzech budynków i

drewnianego masztu o wysoko

ści 110,7, pochodzącego z 1933 r.

Radiostacja jest chroniona ze wzgl

ędu na wartości inżynierskie i

historyczne.
Ciekawym i przyk

ładami zachowanego przemysłu drzewnego i

papierniczego s

ą m.in.: Zakłady Przemysłu Zapałczanego w

Cz

ęstochowie powstałe w latach 1880-1882, z czynną linią

technologiczn

ą pochodzącą z lat 30-tych XX w., Żywieckie Zakłady

Papiernicze "Solali" w

Żywcu; fabryka tektury w Czańcu (gm. Porąbka).

Do cennych obiektów przem ys

łu i techniki należy także zespół

zabudowa

ń dawnej cementowni "Grodziec" w Będzinie, która powstała

w 1856 r.; cementownia w Jaworznie-Szczakowej; wapienniki w
Miko

łowie-Mokrem, Tarnowskich Górach, Sosnowcu.

33

Zachowa

ły się także liczne zabytki przemysłu energetycznego

powi

ązanego z innymi dziedzinami przemysłu. Są to m.in.: elektrownia

"Szombierki" i elektrownia "Miechowice" w Bytom iu; elektrownia na
terenie kopalni "Anna" w Pszowie.
W województwie

śląskim zachowało się także wiele zabytków przemysłu

spo

żywczego. Pośród nich najliczniejszą grupę stanowią browary, które

s

ą nadal użytkowane. Najstarszym z nich jest browar zamkowy w

Raciborzu, który by

ł wzmiankowany już w XVI w. Z kolei największym

jest browar w Tychach. Inne browary to m.in.: browar w Cieszynie;
browar Mokrskich w Katowicach-Szopienicach; browar w

Żywcu

za

łożony w połowie XIX w. przez Albrechta Fryderyka Habsburga. Drugą

ga

łęzią przemysłu spożywczego licznie reprezentowanego jest przemysł

spirytusowy. Na terenie województwa znajduje si

ę duża ilość gorzelni (z

czego tylko cz

ęść jest czynna). Usytuowane są one głównie na terenach

za

łożeń pałacowo-(lub dworsko-)-parkowych i folwarcznych, m.in. w

Simoradzu (gm. D

ębowiec), Świbiu (gm. Wielowieś), Kochcicach (gm.

Kochanowice). Ponadto zachowa

ły się: dawna winiarnia w Raciborzu

za

łożona w 1872 roku; fabryka rumu i likierów Arnolda Grossa w

Bielsku-Bia

łej powstała w 1854 r.

Warte wym ienienia s

ą także inne zabytki, m.in.: mennica w Cieszynie

(1719 r.); Porcelana

Śląska S.A. w Katowicach-Bogucicach (powstała w

1920 r., od 1929 r. jako "Giesche" Fabryka Porcelany S.A.) oraz fabryka
fajek we wsi Zborowskie (gm. Ciasna), która rozpocz

ęła pracę w 1753 r.

Odr

ębną, liczną grupę zabytków techniki stanowią przykłady przemysłu

wiejskiego. S

ą to występujące na terenie całego województwa: młyny

(m.in. Kluczno, gm. Przystaj

ń), spichlerze (m.in. Hadra, gm. Herby),

ku

źnie (m.in. Milówka), wiatraki (m.in. Grzawa, gm. Miedźna), a także

pstr

ągarnia w Złotym Potoku, założona na rzecze Wiercicy w 1881 r.

przez Edwarda Raczy

ńskiego, która była pierwszą w Europie nizinną

hodowl

ą pstrąga.