1 Najważniejsze cechy klimatu Polski z rolniczego punktu widzenia.
Polska jest krajem w większej części nizinnym, na południu występują również tereny wyżynne i pasma górskie.
Na klimat naszego kraju działają dwie grupy czynników:
Czynniki meteorologiczne:
-rodzaje mas powietrza napływające nad nasze terytorium
-rozkład frontów atmosferycznych w różnych porach roku
-rozmieszczenie głównych niżowych i wyżowych ośrodków barycznych
Czynniki niemeteorologiczne:
-szerokość geograficzna ( zależna od niej wysokość Słońca nad horyzontem w różnych porach roku)
-odległość od większych zbiorników morskich
-ukształtowanie powierzchni (wysokość nad poziomem morza, charakter i przebieg większych form rzeźby)
-charakter podłoża (rodzaj szaty roślinnej; wody powierzchniowe, pokrywa śnieżna)
Czynniki te działając wspólnie i równocześnie, tworzą obraz klimatyczny naszego kraju.
Klimat Polski jest typem klimatu przejściowego (między morskim a kontynentalnym) strefy umiarkowanej.
Dla tego typu klimatu charakterystyczne jest:
-duża zmienność (kapryśność) pogody
-wzrost rocznych amplitud temperatury ku wschodowi
-oddziaływanie dwóch głównych mas powietrza polarnego (morskiego i kontynentalnego)
-różnice między przebiegiem pogody w poszczególnych latach
-sześć termicznych pór roku (2 dodatkowe: przedwiośnie i przedzimie)
Pogoda w Polsce kształtuje się pod wpływem mas powietrza napływających na nasz obszar z różnych kierunków. Masy powietrza różnią się między sobą przede wszystkim temperaturą
Najczęściej występują w Polsce następujące masy powietrza:
1 .Powietrze arktyczno -kontynentalne( Pak)
Jest to bardzo chłodna i uboga w parę wodną masa powietrza. Do Środkowej Europy napływa jako powietrze zimne, suche i czyste. Przemieszczając się na południe w ciepłej porze roku, ogrzewa się od cieplejszego podłoża i powstaje w niej stan równowagi chwiejnej oraz prądy wstępujące. Wskutek małej zawartości pary wodnej na ogół nie obserwuje się większego zachmurzenia. W chłodnej połowie roku powietrze arktyczno - kontynentalne, jako suche i czyste, sprzyja dużemu promieniowaniu powierzchni Ziemi, powodując silne mrozy przy bezchmurnej pogodzie. Na wiosnę i w jesieni wywołuje często późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki.
2. Powietrze arktyczno-morskie (PAm).
Zalega na obszarach między Grenlandią a Spicbergenem, jako powietrze zimne, o małej wilgotności i czyste. Zanim dotrze ono do Europy przemieszcza się nad północną częścią Oceanu Atlantyckiego, gdzie ogrzewa się od dołu i wzbogaca w parę wodną, stając się przez to masą o równowadze chwiejnej. W lecie, przy silniejszym nagrzaniu od dołu, powstają silne prądy wstępujące, tworzą się chmury kłębiaste deszczowe, przelotne opady burzowe i gradobicia. W chłodnej porze roku powietrze arktyczno - morskie, po wtargnięciu do Europy nad obszary wyziębione, ochładza się od dołu, staje się masą o równowadze stałej i przynosi często pogodę bezchmurną i mroźną.
3.Powietrze polarno-kontynentalne (PPk).
Jest masą powietrzną najczęściej spotykaną w Europie i w Polsce. Masy tego powietrza kształtują się w zimie nad obszarami Syberii Wschodniej i Środkowej Europy oraz Skandynawii. Są dlatego bardzo chłodne, szczególnie w warstwach dolnych, czyste, występuje w nich stan równowagi stałej i panuje bezchmurna, bardzo mroźna pogoda. Niekiedy występują mgły i chmury warstwowe, pokrywające całe niebo. W lecie powietrze polarno - kontynentalne kształtuje się w umiarkowanych szerokościach Eurazji. Gdy kontynent jest silnie nagrzany to PPk staje się masą o równowadze chwiejnej, ma wysokie temperatury i jest silnie zapylone. Jeśli PPk stanie się bardziej wilgotne, wówczas przy znacznej konwekcji powstają w nim chmury kłębiaste i kłębiaste deszczowe, opady przelotne i burze.
4.Powietrze polarno-morskie (PPm).
Jest obok PPk masą najczęściej spotykaną w Europie i w Polsce. Powietrze polarno - morskie formuje się w zimie w wyżach nad Kanadą, a w lecie w umiarkowanych szerokościach Północnego Atlantyku. Do Środkowej Europy w chłodnej porze roku powietrze to przemieszcza się jako ciepłe od dołu, o mniej lub bardziej zaznaczonej równowadze chwiejnej, przynosi ocieplenie, nierzadko silną odwilż i pogodę pochmurną z chmurami warstwowymi. W ciepłej porze roku powietrze polarno - morskie sprowadza pogodę raczej chłodną. Oznacza się równowagą chwiejną, sprzyjającą powstawaniu chmur kłębiastych z możliwością opadów burzowych.
5.Powietrze zwrotnikowo-kontynentalne (PZk).
Obszar źródłowy tej masy powietrza obejmuje Bliski Wschód, Bałkany i Północną Afrykę. Powietrze zwrotnikowo - kontynentalne napływa do rejonu Środkowej Europy zazwyczaj w ciepłej porze roku. Jest ono bardzo ciepłe, suche i zawierza w dolnych warstwach dużo pyłu niesionego z terenów pustynnych. Cechuje je często, zwłaszcza w chłodnej porze roku, równowaga stała, słabe zachmurzenie i brak opadów. Latem może się silnie ogrzewać od dołu i powstają wtedy prądy wstępujące, chmury kłębiaste oraz gwałtowne deszcze przelotne. W lecie masie tej towarzyszy pogoda upalna.
6.Powietrze zwrotnikowo-morskie (PZm).
Obszarem źródłowym tego powietrza są okolice podzwrotnikowe Atlantyku z zalegającym tam wyżem Azorskim. Powietrze zwrotnikowo - morskie po dotarciu nad Europę w chłodniejszym okresie ochładza się i powstaje wówczas pogoda pochmurna, występują mżawki i mgły. W lecie nagrzewa się od lądu jeszcze bardziej, przechodzi w stan równowagi chwiejnej, która w upalne dni wywołuje silną konwekcję, chmury kłębiaste deszczowe, ulewy i burze.
-Rozkład temperatur w Polsce zależy od:
-wysokości Słońca nad horyzontem
-ukształtowania powierzchni
-wysokości nad poziomem morza
-rodzajów mas powietrza i związane z tym kierunki wiatrów
Układ temperatur i izoterm w zimie (styczeń) jest zbliżony do południkowego (oprócz obszarów górskich i pobrzeża Bałtyku). Jest to wynikiem siły oddziaływania kontynentalnych mas powietrza, słabnącej w miarę posuwania się na zachód. W lecie (lipiec) przy znacznie wyższych temperaturach (wzrasta kąt padania promieni słonecznych) izotermy układają się równoleżnikowo bądź są do tego układu zbliżone.
Średnie roczne temperatury powietrza wynoszą 7 - 8,5C. Temperatury lata są wyższe na obszarach położonych niżej i spadają w miarę wzrostu wysokości. W górach (Tatry, Karkonosze) w ciągu całego roku są one determinowane wysokością nad poziomem morza.
Najniższe (poza górami) temperatury powietrza notuje się w Polsce północno - wschodniej. W miarę przesuwania się na południowy zachód rosną one systematycznie od ok. 6C na Pojezierzu Suwalskim do 8C na nizinie Śląskiej, w centrum Wielkopolski oraz w rejonie Krakowa i Przemyśla.
Dla rolnictwa bardzo ważny jest czas trwania okresu wegetacyjnego. Okres wegetacyjny można określić jako tą część roku, gdy roślinność może się rozwijać ze względu na dostateczną ilość wilgoci i ciepła. Określając sprawę ściślej jest to okres ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5°C. Podczas okresu wegetacyjnego w roślinie zachodzą intensywne procesy rozwojowe. W klimacie umiarkowanym trwa od ostatnich przymrozków wiosennych do pierwszych przymrozków jesiennych. Za zjawiska przyrodnicze skorelowane z początkiem okresu wegetacyjnego przyjmuje się też zakwitanie leszczyny, kaczeńca, podbiału, a z końcem - opadanie liści kasztanowca i brzozy. Najwcześniej, średnio już przed 25 marca, okres ten rozpoczyna się na południowym zachodzie w rejonie Leszna, Wrocławia i Głogowa oraz w rejonie Tarnowa, a najpóźniej, dopiero po 15 kwietnia, na Pojezierzu Mazurskim i w górach. Najwcześniej, przed 25 października, kończy się na Pojezierzu Mazurskim i w górach, a najpóźniej w pasie biegnącym wzdłuż wybrzeża Bałtyku, doliną Odry, Niziną Śląską i Kotlinami Podkarpackimi.
Długość okresu wegetacyjnego zależy od:
- przestrzennego rozkładu temperatur rocznych
-od czasu trwania wiosny, lata i jesieni (przedzimia i przedwiośnia)
Długości okresu wegetacyjnego w Polsce głównie ze względu na zróżnicowane położenie względem zbiorników wodnych, wysokości nad poziomem morza i różnego ukształtowania terenu przyjmuje wartości od 180 do ponad 220 dni:
180 dni - Pojezierze Suwalskie i Ełckie
190 dni - Pojezierze Mazurskie i Kaszubskie
200 dni - wschodnia część Pojezierza Pomorskiego
210 dni - Nizina Podlaska, Mazowiecka i pas wyżyn
220 dni - Wielkopolska, Kujawy i Podkarpacie
powyżej 220 dni Polska zachodnia, Nizina Śląska i Kotlina Sandomierska
Okres wegetacyjny determinuje skład odmian gatunków roślin uprawnych występujących na danym terytorium. Polska otrzymuje w okresie wegetacyjnym dostateczną ilość ciepła do uprawy wszystkich ważniejszych ziemiopłodów tej strefy klimatycznej. Przykładowy okres potrzebny do wzrostu i wydania owoców poszczególnych roślin: Jęczmień wymaga np. do swego rozwoju od 60 do 70 dni o temperaturze ponad 5, pszenica od 90 do 120, kukurydza około 140, jabłoń 170, a śliwa około190 dni. Jedynie w północno-wschodniej połaci kraju, w pewnych częściach pojezierzy oraz w górach mniejsza ilość ciepła utrudnia uprawę np. pszenicy i buraków cukrowych, oraz wymagających więcej ciepła roślin przemysłowych, jak rzepak lub chmiel. Ta ilość ciepła nie wystarcza jednak roślinom bardziej ciepłolubnym, jak winorośl, brzoskwinia, morela itp., które mogą być uprawiane jedynie w szczególnie korzystnych warunkach klimatycznych (korzystna wystawa słoneczna, zasłonięcie od wiatru), takie warunki w większym stopniu stwarza południowa część kraju.
Oprócz okresu wegetacyjnego optymalnego dla każdego gatunku istnieją pewne minima i maksima temperatury, poniżej lub powyżej której rośliny nie mogą się rozwijać. Granice zakreślone przez te minima i maksima są dość szerokie. Większość wyższych roślin rozwija się w temperaturze od 0 - 5 (minimum) do 40 - 50 (maksimum). W tych granicach istnieją jednak temperatury, w których funkcje życiowe roślin przebiegają najintensywniej. Temperatury te nie są stałe, lecz zmieniają się w zależności od stadium rozwoju rośliny. Warunki cieplne kraju ilustruje również rozkład średniej rocznej liczby dni mroźnych i przymrozkowych. Najmniej dni mroźnych mamy na Nizinie Śląskiej i na wybrzeżu, najdłużej trwają mrozy w północno-wschodniej części kraju i w górach. Silne mrozy wyrządzają szkody w sadach, a nawet w lasach. Przymrozki wiosenne i jesienne wyrządzają nieraz wielkie straty w uprawach, a zwłaszcza w ogrodach i sadach, gdzie niszczą wiosną młode sadzonki, oraz pączki i kwiaty drzew owocowych, jesienią zaś warzywa oraz wrażliwe na chłód uprawy polowe.
Każda roślina do prawidłowego wzrostu i rozwoju potrzebuje dostarczenia odpowiedniej ilości energii słonecznej, której ilość jest silnie związana z temperaturą. Aby w roślinie mógł przebiegać proces fotosyntezy potrzebne jest światło. Ilość energii promienistej Słońca, którą otrzymuje dany obszar powierzchni Ziemi, zależy od natężenia promieniowania słonecznego i czasu trwania nasłonecznienia. Natężenie jest uzależnione od szerokości geograficznej, pory roku i pory dnia, czas nasłonecznienia zależy przede wszystkim od długości dnia i stopnia zachmurzenia. Długość dnia związana jest z porą roku i położeniem geograficznym danego terenu, co nie jest bez znaczenia dla północnych, bardziej upośledzonych klimatycznie obszarów kraju, przyspiesza bowiem rozwój roślin. Ilość energii dostarczanej z promieniowaniem słonecznym waha się od 1,5 MJ/m2 w grudniu, do 20 MJ/m2 w czerwcu, kiedy dni są najdłuższe.
Następną cechą klimatu wpływającego na rozwój rolnictwa, są wiatry. Przenosząc masy chłodnego lub ciepłego, suchego lub wilgotnego powietrza, wpływają na temperaturę i opady. Silne wiatry łamią lub zginają łodygi roślin, powodując kładzenie się, a następnie gnicie zboża, wyrządzają też szkody w sadach. Zwiększając parowanie wiatry wysuszają glebę, zwiewając pokrywę śnieżną narażają uprawy na przemarznięcie. Dodatni wpływ wiatru wyraża się natomiast w tym, że jest on pośrednikiem przy zapylaniu roślin. Zboża i trawy przystosowane są do przenoszenia ich pyłku przez wiatr, roznosi on nie tylko nasiona wielu roślin, ale także zarodniki chorób roślinnych, na przykład rdzy zbożowej itp.
Innym, najważniejszym obok temperatury i wiatrów, elementem klimatu są opady, występujące w formie deszczu, gradu, śniegu oraz tzw. osadów, jak rosa, szron i szadź. Opady dostarczające wody glebie mają szczególne znaczenie dla wegetacji roślin. Od nich zależy w znacznym stopniu nawodnienie danego obszaru; wielkość i postać opadów wpływa też na ukształtowanie terenu. Opady wreszcie, obok szaty roślinnej, podłoża i temperatury, są ważnym czynnikiem tworzenia się gleb.
Spośród różnych postaci opadów, największe znaczenie mają deszcz i śnieg. Deszcz dostarcza glebie i roślinności wodę bezpośrednio, śnieg magazynuje większość wody do czasu topnienia. Grad natomiast jest formą opadu, który wyrządza rolnictwu znaczne szkody; miażdży kwiaty i pąki, dziurawi liście, łamie łodygi i gałęzie. Jest on najbardziej niebezpieczny dla roślin w okresie kwitnienia i później, gdy nie są one już w stanie regenerować uszkodzonych organów.
Średni opad, jeżeli chodzi o powierzchnię całego kraju, wynosi ok. 600 mm, co w istniejących stosunkach termicznych daje dodatni bilans wodny. Ponieważ wilgotne masy powietrza napływają do Polski znad Atlantyku, zwiększone sumy opadów występują na wzniesieniach eksponowanych w stosunku do wiatrów północno- zachodnich, zachodnich i południowo- zachodnich (Pojezierze Mazurskie i Pomorskie 600 - 800 mm, Karpaty i Sudety 800 - 1500mm) - obszary te należą do najwilgotniejszych w naszym kraju, zaś mniejsze opady poniżej 500mm rocznie rejestruje się w „deszczowym cieniu” tych wzniesień tj. Kujawy, Wielkopolska, Nizina Mazowiecka. Natomiast na Pojezierzu Zachodniopomorskim suma opadów przekracza miejscami 750mm, a na kulminacjach Pojezierza Mazurskiego 600 do 700mm. Podobne sumy opadów rejestruje się na Pojezierzu Lubuskim, Wzgórzach Trzebnickich i Wyżynie Małopolskiej. Poza tym większa część nizin ma opady w granicach od 500 do 600mm. Na grzbietach Sudetów i Karpat opady przekraczają na ogół 800mm, a w wyższych partiach 1000mm. Najwyższe sumy opadów notuje się w Beskidzie Śląskim i Żywieckim (ponad 1200mm), a przede wszystkim w Tatrach, gdzie dochodzą one do 1800mm. Ponad 700 mm otrzymują niższe części gór, część Wyżyny Śląskiej, południowa część Roztocza. Wyżyna Małopolska, Kotlina Sandomierska, południowa część Wyżyny Lubelskiej oraz północne, dowietrzne stoki pojezierzy mają ponad 600 mm opadów. Najsuchszym obszarem ( poniżej 500 mm ) jest środkowa część kraju, obejmująca tereny pomiędzy Poznaniem, Lesznem, Łodzią, Warszawą i Toruniem.
Deszcze są korzystne dla rolnictwa, jeżeli są spokojne i równomiernie rozłożone w okresie wegetacyjnym. Gwałtowne ulewy, przedzielone okresami posuchy, dają niewielką korzyść, gdyż większa część wód opadowych spływa, wyrządzając szkody, powodując zmywanie gleby, zasypując gruzem pola i drogi. Rozkład opadów, sprzyja u nas bardziej uprawie roślin okopowych, które w lipcu i sierpniu potrzebują dużo wody, niż zboża, którym deszcze w lecie raczej przeszkadzają. W maju natomiast, gdy następuje najsilniejszy wzrost zbóż, opady są u nas raczej nie wielkie. Ze względu jednak na to, że wahania wysokości opadów w poszczególnych latach są znaczne, w dużej części kraju przeciętnie, co drugi rok jest posuszny, tj. nie osiąga takiej ilości opadów, jaka jest potrzebna do wzrostu wielu roślin. Niedobór ten szczególnie dotkliwie daje się odczuć w środkowej części kraju, gdzie zwłaszcza użytki zielone cierpią poważnie na brak wody.
Śnieg chroni rośliny przed szkodliwymi wahaniami i niskimi stanami temperatury, oczyszcza też powietrze od zawiesin i bakterii chorobotwórczych. Nadmiar śniegu przyczynia się do łamania gałęzi i drzew; pod jego zbyt grubą pokrywą, rośliny ulegają wymakaniu i wyprzaniu. W rolnictwie, ze względu na okres trwania robót w polu, ważna jest trwałość pokrywy śnieżnej.
Ogólnie stwierdzić można, że klimat Polski stwarza średnio pomyślne warunki dla rolnictwa. Jest on mniej korzystny do uprawy wielu roślin, zwłaszcza pastewnych. W wielu natomiast częściach naszego kraju klimat sprzyja wybitnie uprawie jęczmienia browarnego i buraka cukrowego, a przede wszystkim ziemniaków. Krótki okres wegetacyjny zmusza rolnictwo polskie do większego skoncentrowania robót polnych, co wymaga zarówno większej ilości siły roboczej, jak i maszyn, oraz narzędzi rolniczych. Na przykład rolnik z okolic Suwałk czy Olecka zaczyna prace w polu na wiosnę o 50 - 45 dni później niż rolnik nad Renem, obaj jednak muszą kończyć zasiewy mniej więcej około 15 - 20 maja. Podobnie jest w jesieni - roboty w polu kończą się u nas blisko miesiąc wcześniej.
Gospodarkę rolną utrudniają też u nas opisane już ujemnie zjawiska klimatyczne, występujące sporadycznie, jak posuchy, przymrozki, grady, itp., których zwalczanie przy niskim jeszcze poziomie kultury rolnej nie jest łatwe.