Henryk Sienkiewicz

Latarnik

Opowiadanie to osnute jest na wypadku rzeczywistym, o którym w swoim czasie pisa
J.

Horain w jednej ze swoich korespondencyj z Ameryki.

Pewnego razu zdarzyo si, e latarnik w Aspinwall, niedaleko Panamy, przepad bez

wieci. Poniewa stao si to wród burzy, przypuszczano, e nieszczliwy musia podej

nad sam brzeg skalistej wysepki, na której stoi latarnia, i zosta spukany przez bawan.

Przypuszczenie to byo tym prawdopodobniejsze, e na drugi dzie nie znaleziono jego

ódki stojcej w skalistym wrbie. Zawakowao tedy miejsce latarnika, które trzeba byo

jak najprdzej obsadzi , poniewa latarnia niemae ma znaczenie tak dla ruchu

miejscowego, jak i dla okrtów idcych z New Yorku do Panamy. Zatoka Moskitów

obfituje w piaszczyste awice i zaspy, midzy którymi droga nawet w dzie jest trudna, w

nocy za, zwaszcza wród mgie podnoszcych si czsto na tych ogrzewanych

podzwrotnikowym socem wodach prawie niepodobna. Jedynym wówczas

przewodnikiem dla licznych statków bywa wiato latarni. Kopot wynalezienia nowego

latarnika spad na konsula Stanów Zjednoczonych, rezydujcego w Panamie, a by to

kopot niemay, raz z tego powodu, e nastpc trzeba byo znale koniecznie w cigu

dwunastu godzin; po wtóre, nastpca musia by nadzwyczaj sumiennym czowiekiem, nie

mona wic byo przyjmowa byle kogo; na koniec w ogóle kandydatów na posad

brako. ycie na wiey jest nadzwyczaj trudne i bynajmniej nie umiecha si

rozpróniaczonym i lubicym swobodn wóczg ludziom Poudnia. Latarnik jest niemal

winiem. Z wyjtkiem niedzieli nie moe on wcale opuszcza swej skalistej wysepki.

ód z Aspinwall przywozi mu raz na dzie zapasy ywnoci i wie wod, po czym

przywocy oddalaj si natychmiast, na caej za wysepce, majcej morg rozlegoci, nie

ma nikogo. Latarnik mieszka w latarni, utrzymuje j w porzdku; w dzie daje znaki

wywieszaniem rónokolorowych flag wedle wskazówek barometru, w wieczór za zapala

wiato. Nie byaby to wielka robota, gdyby nie to, e chcc si dosta z dou do ognisk

na szczyt wiey, trzeba przej przeszo czterysta schodów krtych i nader wysokich,

latarnik za musi odbywa t podró czasem i kilka razy dziennie. W ogóle jest to ycie

klasztorne, a nawet wicej ni klasztorne, bo pustelnicze. Nic te dziwnego, e Mr. Izaak

Falconbridge by w niemaym kopocie, gdzie znajdzie staego nastpc po nieboszczyku,

i atwo zrozumie jego rado, gdy najniespodzianiej nast pca zg osi si jeszcze tego

samego dnia. By to cz owiek ju stary, lat siedmiudziesit albo i wi cej, ale czerstwy,

wyprostowany, majcy ruchy i postaw o nierza. W osy mia zupe nie bia e, p e

spalon, jak u Kreolów, ale sdzc z niebieskich oczu, nie nalea do ludzi Po udnia.

Twarz jego by a przygn biona i smutna, ale uczciwa. Na pierwszy rzut oka podoba si

Falconbridge'owi. Pozosta o go tylko wyegzaminowa, wskutek czego wywiza a si

nast pujca rozmowa:

— Skd jestecie?

— Jestem Polak.

— Cocie robili dotd?

— Tu a em si .

— Latarnik powinien lubi siedzie na miejscu.

— Potrzebuj odpoczynku.

— Czy s uylicie kiedy? Czy macie wiadectwa uczciwej s uby rzdowej?

Stary cz owiek wycign z zanadrza sp owia y jedwabny szmat, podobny do strz pu

starej chorgwi. Rozwin go i rzek :

— Oto s wiadectwa. Ten krzy dosta em w roku trzydziestym. Ten drugi jest hiszpaski

z wojny karlistowskiej; trzeci to legia francuska; czwarty otrzyma em na W grzech.

Potem bi em si w Stanach przeciw po udniowcom, ale tam nie daj krzyów — wi c oto

papier.

Falconbridge wzi papier i zacz czyta.

— Hm! Skawiski? To jest wasze nazwisko?… Hm!… Dwie chorgwie zdobyte

w asnor cznie w ataku na bagnety… Bylicie walecznym o nierzem!

— Potrafi by i sumiennym latarnikiem.

— Trzeba tam co dzie wchodzi po kilka razy na wie . Czy nogi macie zdrowe?

— Przeszed em piechot „pleny”.

— All right! Czy jestecie obeznani ze s ub morsk?

— Trzy lata s uy em na wielorybniku.

— Próbowalicie rónych zawodów?

— Nie zazna em tylko spokojnoci.

— Dlaczego?

Stary cz owiek ruszy ramionami.

— Taki los…

— Wszelako na latarnika wydajecie mi si za starzy.

— Sir — ozwa si nagle kandydat wzruszonym g osem. — Jestem bardzo znuony i

sko atany. Duo, widzicie, przeszed em. Miejsce to jest jedno z takich, jakie najgor cej

pragn otrzyma. Jestem stary, potrzebuj spokoju! Potrzebuj sobie powiedzie: tu ju

b dziesz siedzia , to jest twój port. Ach, Sir! To od was tylko zaley. Drugi raz si moe

taka posada nie zdarzy. Co za szcz cie, e by em w Panamie… B agam was… Jak mi

Bóg mi y, jestem jak statek, który jeli nie wejdzie do portu, to zatonie… Jeli chcecie

uszcz liwi cz owieka starego… Przysi gam, e jestem uczciwy, ale… Do mam ju

tego tu actwa…
Niebieskie oczy starca wyraa y tak gorc prob , e Falconbridge, który mia dobre,

proste serce, czu si wzruszony.

— Well! — rzek . — Przyjmuj was. Jestecie latarnikiem.

Twarz starego zajania a niewypowiedzian radoci.

— Dzi kuj .

— Czy moecie dzi jecha na wie ?

— Tak jest.

— Zatem good bye!… Jeszcze s owo: za kade uchybienie w s ubie dostaniecie dymisj .

— All right!

Tego samego jeszcze wieczora, gdy s oce stoczy o si na drug stron mi dzymorza, a

po dniu promiennym nastpi a noc bez zmierzchu, nowy latarnik widocznie by ju na

miejscu, bo latarnia rzuci a jak zwykle na wody swoje snopy jaskrawego wiat a. Noc by a

zupe nie spokojna, cicha, prawdziwie podzwrotnikowa, przesycona jasn mg , tworzc

ko o ksi yca wielki, zabarwiony t czowo krg o mi kkich, nieuj tych brzegach. Morze

tylko burzy o si , poniewa przyp yw wzbiera . Skawiski sta na balkonie, tu ko o

olbrzymich ognisk, podobny z do u do ma ego, czarnego punkciku. Próbowa zebra myl

i obj swe nowe po oenie. Ale myl jego by a nadto pod naciskiem, by mog a snu si

prawid owo. Czu on co takiego, co czuje szczuty zwierz, gdy wreszcie schroni si przed

pogoni na jakiej niedost pnej skale lub w pieczarze. Nadszed nareszcie dla niego czas

spokoju. Poczucie bezpieczestwa nape ni o jak niewys owion rozkosz jego dusz .

Oto móg na tej skale po prostu urga dawnemu tu actwu, dawnym nieszcz ciom i

niepowodzeniom. By on naprawd jak okr t, któremu burza ama a maszty, rwa a liny,

agle, którym rzuca a od chmur na dno morza, w który bi a fal, plu a pian — a który

jednak zawin do portu. Obrazy tej burzy przesuwa y si teraz szybko w jego myli w

przeciwstawieniu do cichej przysz oci, jaka mia a si rozpocz. Cz  swych dziwnych

kolei opowiada sam Falconbridge'owi, nie wspomnia jednak o tysicznych innych

przygodach. Mia on nieszcz cie, e ilekro rozbi gdzie namiot i roznieci ognisko, by

si osiedli stale, jaki wiatr wyrywa ko ki namiotu, rozwiewa ognisko, a jego samego

niós na stracenie. Spogldajc teraz z wieowego balkonu na owiecone fale, wspomina

o wszystkim, co przeszed . Oto bi si w czterech cz ciach wiata — i na tu aczce

próbowa wszystkich niemal zawodów. Pracowity i uczciwy, nieraz dorabia si grosza i

zawsze traci go wbrew wszelkim przewidywaniom i najwi kszej ostronoci. By

kopaczem z ota w Australii, poszukiwaczem diamentów w Afryce, strzelcem rzdowym w

Indiach Wschodnich. Gdy w swoim czasie za oy w Kalifornii farm , zgubi a go susza;

próbowa handlu z dzikimi plemionami zamieszkujcymi wn trze Brazylii: tratwa jego

rozbi a si na Amazonce, on sam za bezbronny i prawie nagi tu a si w lasach przez

kilka tygodni, ywic si dzikim owocem, naraony co chwila na mier w paszczy

drapienych zwierzt. Za oy warsztat kowalski w Helenie, w Arkansas, i — spali si w

wielkim poarze ca ego miasta. Nast pnie w Górach Skalistych dosta si w r ce Indian i

cudem tylko zosta wybawiony przez kanadyjskich strzelców. S uy jako majtek na statku

kursujcym mi dzy Bahi i Bordeaux, potem jako harpunnik na wielorybniku: oba statki

rozbi y si . Mia fabryk cygar w Hawanie — zosta okradziony przez wspólnika w

chwili, gdy sam lea chory na „vomito”. Wreszcie przyby do Aspinwall — i tu mia by

kres jego niepowodze. Có go bowiem mog o docign jeszcze na tej skalistej wysepce?

Ani woda, ani ogie, ani ludzie. Zreszt od ludzi Skawiski niewiele dozna z ego.

Cz ciej spotyka dobrych ni z ych.

Zdawa o si natomiast, e przeladuj go wszystkie cztery ywio y. Ci, co go znali,

mówili, e nie ma szcz cia, i tym objaniali wszystko. On sam wreszcie sta si troch

maniakiem. Wierzy , e jaka pot na a mciwa r ka ciga go wsz dzie, po wszystkich

ldach i wodach. Nie lubi jednak o tym mówi; czasem tylko, gdy go pytano, czyja to

mia a by r ka, ukazywa tajemniczo na Gwiazd Polarn i odpowiada , e to idzie

stamtd… Rzeczywicie, niepowodzenia jego by y tak sta e, e a dziwne, i atwo mog y

zabi gwód w g owie, zw aszcza temu, kto ich doznawa . Zreszt mia cierpliwo

Indianina i wielk spokojn si oporu, jaka p ynie z prawoci serca. W swoim czasie na

W grzech dosta kilkanacie pchni  bagnetem, bo nie chcia chwyci za strzemi , które

mu ukazywano jako rodek ratunku, i krzycze: pardon. Tak samo nie poddawa si i

nieszcz ciu. Laz pod gór tak pracowicie, jak mrówka. Zepchni ty sto razy, rozpoczyna

spokojnie swoj podró po raz setny pierwszy. By to w swoim rodzaju szczególniejszy

dziwak. Stary ten o nierz, opalony Bóg wie w jakich ogniach, zahartowany w biedach,

bity i kuty, mia serce dziecka. W czasie epidemii na Kubie zapad na ni dlatego, e
odda chorym wszystk swoj chinin , której mia znaczny zapas, nie zostawiwszy sobie

ani grama.

By o w nim jeszcze i to dziwnego, e po tylu zawodach zawsze by pe en ufnoci i nie

traci nadziei, e jeszcze wszystko b dzie dobrze. W zimie oywia si zawsze i

przepowiada jakie wielkie wypadki. Czeka ich niecierpliwie i myl o nich y lata

ca e… Ale zimy mija y jedne za drugimi i Skawiski doczeka si tylko tego, e ubieli y

mu g ow . Wreszcie zestarza si — pocz traci energi . Cierpliwo jego poczyna a by

coraz podobniejsza do rezygnacji. Dawny spokój zmieni si w sk onno do roztkliwiania

si i ten hartowny o nierz j przeradza si w beks gotowego za zawi si z lada

powodu. Prócz tego od czasu do czasu t uk a go najstraszliwsza nostalgia, któr

podnieca a lada okoliczno: widok jaskó ek, szarych ptaków podobnych do wróbli, niegi

na górach lub zas yszana jaka nuta, podobna do s yszanej niegdy… Na koniec

opanowa a go tylko jedna myl: myl spoczynku. Ow adn a ona starcem zupe nie i

wch on a w siebie wszelkie inne pragnienia i nadzieje. Wieczny tu acz nie móg ju sobie

wymarzy nic bardziej upragnionego, nic droszego nad jaki spokojny kt, w którym by

móg odpocz i czeka cicho kresu. Moe w anie dlatego, e szczególne jakie

dziwactwo losu rzuca o nim po wszystkich morzach i krajach tak, e prawie nie móg tchu

z apa, wyobraa sobie, e najwi kszym ludzkim szcz ciem jest — tylko nie tu a si .

Co prawda, to i nalea o mu si takie skromne szcz cie, ale tak ju by zwyczajny

zawodów, e myla o tym, jak w ogóle ludzie marz o czym niedocignionym.

Spodziewa si nie mia . Tymczasem niespodzianie w cigu dwunastu godzin dosta

posad jakby wybran dla siebie ze wszystkich na wiecie. Nic te dziwnego, e gdy

wieczorem zapali swoj latarni , by jakby odurzony, e pyta sam siebie, czy to prawda,

i nie mia odpowiedzie: tak. A tymczasem rzeczywisto przemawia a do niego

nieprzepartymi dowodami; wi c godziny jedna za drug sp ywa y mu na balkonie.

Patrzy , nasyca si , przekonywa . Mog oby si zdawa, e pierwszy raz w yciu widzia

morze, bo pó noc wybi a ju na aspinwallskich zegarach, a on jeszcze nie opuszcza swojej

powietrznej wyyny — i patrzy . W dole pod jego stopami gra o morze. Soczewka latarni

rzuca a w ciemno olbrzymi ostrokrg wiat a, poza którym oko starca gin o w dali

czarnej zupe nie, tajemniczej i strasznej. Ale dal owa zdawa a si biegn ku wiat u.

D ugie wiorstowe fale wytacza y si z ciemnoci i ryczc sz y a do stóp wysepki, a

wówczas wida by o spienione ich grzbiety, po yskujce róowo w wietle latarni.

Przyp yw wzmaga si coraz bardziej i zalewa piaszczyste awice. Tajemnicza mowa

oceanu dochodzi a z pe ni coraz pot niej i g oniej, podobna czasem do huku armat, to

do szumu olbrzymich lasów, to do dalekiego, zmconego gwaru g osów ludzkich.

Chwilami cich o. Potem o uszy starca odbija o si kilka wielkich westchnie, potem jakie
kania — i znów grone wybuchy. Wreszcie wiatr zwia mg , ale nap dzi czarnych,

poszarpanych chmur, które przys ania y ksi yc. Z zachodu poczyna o d coraz mocniej.

Ba wany skaka y z wciek oci na urwisko latarni, oblizujc ju pian i podmurowanie.

W dali pomrukiwa a burza. Na ciemnej, wzburzonej przestrzeni zab ys o kilka zielonych

latarek, pouwieszanych do masztów okr towych. Zielone owe punkciki to wznosi y si

wysoko, to zapada y w dó , to chwia y si na prawo i na lewo. Skawiski zeszed do swej

izby. Burza pocz a wy. Tam, na dworze, ludzie na owych okr tach walczyli z noc, z

ciemnoci, z fal; w izbie za spokojnie by o i cicho. Nawet odg osy burzy s abo

przedziera y si przez grube mury i tylko miarowe tik–tak! zegara ko ysa o utrudzonego

starca jakby do snu.

II

Zacz y p yn godziny, dnie i tygodnie… Majtkowie twierdz, e czasem, gdy morze

bardzo jest rozhukane, wo a co na nich wród nocy i ciemnoci po nazwisku. Jeeli

nieskoczono morska moe tak wo a, to by moe, e gdy si cz owiek zestarzeje, wo a

take na niego i inna nieskoczono, jeszcze ciemniejsza i bardziej tajemnicza, a im jest

bardziej zm czony yciem, tym milsze s mu te nawo ywania. Ale, by ich s ucha, trzeba

ciszy. Prócz tego staro lubi si odosabnia, jakby w przeczuciu grobu. Latarnia by a ju

dla Skawiskiego takim pó grobem. Nic jednostajniejszego, jak podobne ycie na wiey.

M odzi ludzie, jeli si na nie godz, to po pewnym czasie opuszczaj s ub . Latarnik te

bywa zazwyczaj cz ekiem niem odym, pos pnym i zamkni tym w sobie. Gdy wypadkiem

porzuci swoj latarni i dostanie si mi dzy ludzi, chodzi wród nich jak cz owiek

zbudzony z g bokiego snu. Na wiey brak wszelkich drobnych wrae, które w zwyk ym

yciu ucz stosowa wszystko do siebie. Wszystko, z czym styka si latarnik, jest

olbrzymie i pozbawione zwartych, okrelonych kszta tów. Niebo — to jeden ogó , woda

— to drugi, a wród tych nieskoczonoci samotna dusza ludzka! Jest to ycie, w którym

myl jest raczej cig ym zadumaniem si , a z tego zadumania nie budzi latarnika nic,

nawet jego zaj cia. Dzie do dnia staje si podobny jak dwa paciorki w róacu i chyba

zmiany pogody stanowi jedyn rozmaito. Skawiski jednak czu si tak szcz liwym,

jak nigdy w yciu nie by . Wstawa witaniem, bra posi ek, czyci soczewki latarni, a

potem, siad szy na balkonie, wpatrywa si w dal morsk i oczy jego nie mog y si nigdy

nasyci obrazami, które przed sob widzia . Zwykle na olbrzymim turkusowym tle wida

by o stada wyd tych agli, wieccych w promieniach s oca tak mocno, e a oczy

mruy y si pod nadmiarem blasku; czasem statki, korzystajc z wiatrów, które pasatami

zowi, sz y wycigni tym szeregiem jedne za drugimi, podobne do acucha mew lub

albatrosów. Czerwone beczki wskazujce drog ko ysa y si na fali lekkim, agodnym

ruchem; mi dzy aglami pojawia si co dnia w po udnie olbrzymi szarawy pióropusz

dymu. To parowiec z New Yorku wióz podrónych i towary do Aspinwall, cignc za

sob d ugi, spieniony szlak piany. Z drugiej strony balkonu widzia Skawiski, jak na

d oni, Aspinwall i jego ruchliwy port, a w nim las masztów, odzie i ódki; nieco za dalej

bia e domy i wieyczki miasta. Z wysokoci latarni domki by y podobne do gniazd mew,

odzie do uków, a ludzie poruszali si jak ma e punkciki na bia ym, kamiennym

bulwarku. Z rana lekki wschodni powiew przynosi zmieszany gwar ycia ludzkiego, nad

którym górowa wist parowców. W poudnie nadchodzia godzina sjesty. Ruch w porcie

ustawa; mewy kryy si w szczerby ska, fale saby i staway si jakie leniwe, a

wówczas na l dzie, na morzu i na latarni nastawaa chwila niezm conej niczym ciszy.

óte piaski, z których odpyny fale, lniy na ksztat zotych plam na obszarach

wodnych; sup wieowy odrzyna si twardo w bkicie. Potoki promieni sonecznych lay
si z nieba na wod, na piaski i na urwiska. Wówczas i starca ogarniaa jaka niemoc,

pena sodyczy. Czu, e ten odpoczynek, którego uywa, jest wyborny, a gdy pomyla,

e bdzie trway, to mu ju niczego nie brako. Skawiski rozmarza si wasnym

szczciem, ale e czowiek atwo oswaja si z lepszym losem, stopniowo nabiera wiary i

ufnoci, myla bowiem, e jeli ludzie buduj domy dla inwalidów, to dlaczegóby Bóg

nie mia wreszcie przygarn  swego inwalidy? Czas upywa i utrwala go w tym

przekonaniu. Stary zy si z wie , z latarni , z urwiskiem, z awicami piasku i

samotnoci . Pozna si take i z mewami, które niosy si w zaamach skalnych, a

wieczorem odprawiay wiece na dachu latarni. Skawiski rzuca im zwykle resztki swego

jada, tak za przyswoiy si wkrótce, e gdy to czyni potem, to otaczaa go prawdziwa

burza biaych skrzyde, stary za chodzi midzy ptastwem jak pastuch midzy owcami. W

czasie odpywu wyprawia si na niskie piaszczyste awice, na których zbiera smaczne

limaki i pikne perowe konchy eglarków, które odpywaj ca fala osadzaa na piasku. W

nocy przy wietle ksiyca i latarni chodzi na ryby, którymi roiy si zaamy skalne. W

kocu pokocha swoj ska i swoj bezdrzewn wysepk, poronit tylko drobnymi,

tustymi rolinkami, s cz cymi lepk ywic. Ubóstwo wysepki wynagradzay mu zreszt

dalsze widoki. W poudniowych godzinach, gdy atmosfera stawaa si bardzo

przezroczyst , wida byo cae midzymorze, a do Pacyfiku, pokryte najbujniejsz

rolinnoci . Skawiskiemu wydawao si wówczas, e widzi jeden olbrzymi ogród. Pki

kokosów i olbrzymich muz ukaday si jakby w przepyszne czubiaste bukiety, tu zaraz

za domami Aspinwallu. Dalej, midzy Aspinwall a Panam , wida byo ogromny las, nad

którym co rano i pod noc zwiesza si czerwonawy opar wyziewów — las prawdziwie

podzwrotnikowy, zalany u spodu stoj c wod , oplatany lianami, szumi cy jedn fal

olbrzymich storczyków, palm, drzew mlecznych, elaznych i gumowych.

Przez sw stranicz lunet stary móg dojrze nie tylko drzewa, nie tylko rozoyste licie

bananów, ale nawet gromady map, wielkich marabutów i stada papug, wzbijaj ce si

czasem jak tczowa chmura nad lasem. Skawiski zna z bliska podobne lasy, gdy po

rozbiciu si na Amazonce b ka si cae tygodnie wród podobnych zielonych sklepie i

g szczów. Wiedzia, ile pod cudn , miej c si powierzchni ukrywa si

niebezpieczestw i mierci. Wród nocy, jakie w nich spdzi, sysza z bliska grobowe

gosy wyjców i ryki jaguarów, widzia olbrzymie we koysz ce si na ksztat lianów na

drzewach; zna owe senne jeziora lene, przepenione drtwami i roj ce si od

krokodylów. Wiedzia, pod jakim jarzmem yje czowiek w tych niezgbionych

puszczach, w których pojedyncze licie przenosz dziesiciokrotnie jego wielko, w

których mrowi si krwioercze moskity, pijawki drzewne i olbrzymie jadowite paj ki.

Jego wiea chronia go przed wszelkim zem. Opuszcza j te tylko czasami w niedziel z
rana. Przywdziewa wtedy granatow kapot stranicz ze srebrnymi guzami, na piersiach

zawiesza swoje krzye i jego mleczna gowa podnosia si z pewn dum , gdy sysza

przy wyjciu z kocioa, jak Kreole mówili midzy sob : „Porz dnego mamy latarnika”.

— „I nie heretyk, chocia Yankee!” Wraca jednak natychmiast po mszy na wysp i

wraca szczliwy, bo zawsze jeszcze nie dowierza staemu l dowi. W niedziel take

odczytywa sobie hiszpask gazet, któr zakupywa w miecie, lub nowojorskiego

»Heralda«, poyczanego u Falconbridge'a — i szuka w nich skwapliwie wiadomoci z

Europy. Biedne stare serce! Na tej wiey straniczej i na drugiej pókuli bio jeszcze dla

kraju… Czasem take, gdy ód przywo ca mu co dzie ywno i wod przybia do

wysepki, schodzi z wiey na gawd ze stranikiem Johnsem. Potem jednak widocznie

zdzicza. Przesta bywa w miecie, czytywa gazety i schodzi na polityczne rozprawy

Johnsa. Upyway cae tygodnie w ten sposób, e nikt jego nie widzia ani on nikogo.

Jedynym znakiem, e stary yje, byo tylko znikanie ywnoci pozostawianej na brzegu i

wiato latarni zapalane co wieczór z tak regularnoci , z jak soce wstaje rankiem z

wody w tamtych stronach. Widocznie stary zobojtnia dla wiata. Powodem tego nie bya

nostalgia, ale wanie to, e przesza i ona nawet w rezygnacj. Cay wiat teraz zaczyna

si dla starca i koczy si na jego wysepce. Zy si ju z myl , e nie opuci wiey do

mierci, i po prostu zapomnia, e jest jeszcze co poza ni . Przy tym sta si mistykiem.

agodne niebieskie jego oczy poczy by jak oczy dziecka, zapatrzone wiecznie i jakby

utkwione w jakiej dali. W ci gym odosobnieniu i wobec otoczenia nadzwyczaj prostego

a wielkiego pocz  stary traci poczucie wasnej odrbnoci, przestawa istnie jakoby

osoba, a zlewa si coraz wicej z tym, co go otaczao. Nie rozumowa nad tym, czu

tylko bezwiednie, ale w kocu zdawao mu si, e niebo, woda, jego skaa, wiea i zote

awice piasku, i wydte agle, i mewy, odpywy i przypywy, to jaka wielka jedno i

jedna, ogromna tajemnicza dusza; on za sam pogr a si w tej tajemnicy i czuje ow

dusz, która yje i koi si. Zaton , ukoysa si, zapamita — i w tym ograniczeniu

wasnego, odrbnego bytu, w tym pó czuwaniu, pó nie znalaz spokój tak wielki, e

prawie podobny do pómierci.

III

Ale nadesz o przebudzenie.

Pewnego razu, gdy ód przywioz a wod i zapasy ywnoci, Skawiski, zeszed szy w

godzin póniej z wiey, spostrzeg , e prócz zwyk ego adunku jest jeszcze jedna paczka

wi cej. Na wierzchu paczki by y marki pocztowe Stanów Zjednoczonych i wyrany adres

„Skawiski Esq.”, wypisany na grubym aglowym p ótnie. Rozciekawiony starzec

przeci p ótno i ujrza ksiki: wzi jedn do r ki, spojrza i po oy na powrót, przy
czym r ce pocz y mu dre mocno. Przys oni oczy, jakby im nie wierzc; zdawa o mu

si , e ni — ksika by a polska. Co to mia o znaczy?! Kto mu móg przys a ksik ?

W pierwszej chwili zapomnia widocznie, i jeszcze na pocztku swej latarniczej kariery

przeczyta pewnego razu w poyczonym od konsula »Heraldzie« o zawizaniu polskiego

Towarzystwa w New Yorku i e zaraz przes a Towarzystwu po ow swej miesi cznej

pensji, z któr zreszt nie mia co robi na wiey. Towarzystwo wywdzi czajc si

przysy a o ksiki. Przysz y one drog naturaln, ale w pierwszej chwili starzec nie móg

pochwyta tych myli. Polskie ksiki w Aspinwall, na jego wiey, wród jego

samotnoci, by a to dla niego jaka nadzwyczajno, jakie tchnienie dawnych czasów, cud

jaki. Teraz wyda o mu si , jak owym eglarzom wród nocy, e co zawo a o na niego

po imieniu g osem bardzo kochanym, a zapomnianym prawie. Przesiedzia chwil z

zamkni tymi oczyma i by prawie pewny, e gdy je otworzy, sen zniknie. Nie! Rozci ta

paczka lea a przed nim wyranie, owiecona blaskiem popo udniowego s oca, a na niej

otwarta ju ksika. Gdy stary wycign znowu po ni r k , s ysza wród ciszy bicie

w asnego serca. Spojrza : by y to wiersze. Na wierzchu sta wypisany wielkimi literami

tytu , pod spodem za imi autora. Imi to nie by o Skawiskiemu obce; wiedzia , e

naley ono do wielkiego poety, którego nawet i utwory czytywa po trzydziestym roku w

Paryu. Potem, wojujc w Algerze i w Hiszpanii, s ysza od rodaków o coraz wzrastajcej

s awie wielkiego wieszcza, ale tak przywyk wówczas do karabina, e i do r ki nie bra

ksiek. W czterdziestym dziewitym roku wyjecha do Ameryki i w awanturniczym

yciu, jakie prowadzi , prawie nie spotyka Polaków, a nigdy ksiek polskich. Z tym

wi ksz te skwapliwoci i z tym ywiej bijcym sercem przewróci kart tytu ow.

Zda o mu si teraz, e na jego samotnej skale poczyna si dzia co uroczystego. Jako

by a to chwila wielkiego spokoju i ciszy. Zegary aspinwallskie wybi y pit po po udniu.

Jasnego nieba nie zaciemnia a adna chmurka, kilka mew tylko p awi o si w b kitach.

Ocean by uko ysany. Nadbrzene fale zaledwie be kota y z cicha, rozp ywajc si

agodnie po piaskach. W dali mia y si bia e domy Aspinwallu i cudne grupy palm.

Naprawd by o jako uroczycie, a cicho i powanie. Nagle wród tego spokoju natury

rozleg si drcy g os starego, który czyta g ono, by si samemu lepiej rozumie:

Litwo, ojczyzno moja, ty jeste jak zdrowie!

Ile ci trzeba ceni, ten tylko si dowie,

Kto ci straci. Dzi pikno tw w caej ozdobie

Widz i opisuj, bo tskni po tobie…

Skawiskiemu zabrako gosu. Litery poczy mu skaka do oczu; w piersi co urwao si

i szo na ksztat fali od serca wyej i wyej, tumi c gos, ciskaj c za gardo… Chwila

jeszcze, opanowa si i czyta dalej:

Panno wita, co jasnej bronisz Czstochowy

I w Ostrej wiecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy

Nowogrodzki ochraniasz z jego wiernym ludem!

Jak mnie, dziecko, do zdrowia powrócia cudem,

(Gdy od pacz cej matki pod Twoj opiek

Ofiarowany, martw podniosem powiek

I zaraz mogem pieszo do Twych wi ty progu

I, za zwrócone ycie podzikowa Bogu),

Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny ono…

Wezbrana fala przerwaa tam woli. Stary rykn  i rzuci si na ziemi; jego mleczne

wosy zmieszay si z piaskiem nadmorskim. Oto czterdzieci lat dobiegao, jak nie

widzia kraju, i Bóg wie ile, jak nie sysza mowy rodzinnej, a tu tymczasem ta mowa

przysza sama do niego — przepyna ocean i znalaza go, samotnika, na drugiej pókuli,

taka kochana, taka droga, taka liczna! We kaniu, jakie nim wstrz sao, nie byo bólu, ale

tylko nagle rozbudzona niezmierna mio, przy której wszystko jest niczym… On po

prostu tym wielkim paczem przeprasza t ukochan , oddalon za to, e si ju tak

zestarza, tak zy z samotn ska i tak zapamita, i si w nim i tsknota poczynaa

zaciera. A teraz „wraca cudem” — wic si w nim serce rwao. Chwile mijay jedna za

drug : on wci  lea. Mewy przyleciay nad latarni, pokrzykuj c jakby niespokojne o

swego starego przyjaciela. Nadchodzia godzina, w której je karmi resztkami swej

ywnoci, wic kilka z nich zleciao z wierzchu latarni a do niego. Potem przybyo ich

coraz wicej i zaczy go dzioba lekko i furkota skrzydami nad jego gow . Szumy

skrzyde zbudziy go. Wypakawszy si, mia teraz w twarzy jaki spokój i

rozpromienienie, a oczy jego byy jakby natchnione. Odda bezwiednie ca swoj

ywno ptakom, które rzuciy si na ni z wrzaskiem, a sam wzi  znowu ksi k. Soce

ju byo przeszo nad ogrodami i nad dziewiczym lasem Panamy i staczao si z wolna za

midzymorze, ku drugiemu oceanowi, ale i Atlantyk by jeszcze peen blasku, w

powietrzu widno zupenie, wic czyta dalej:

Tymczasem przeno dusz moj utsknion

Do tych pagórków lenych, do tych  k zielonych…

Zmierzch dopiero zatar litery na bia ej karcie, zmierzch krótki jak mgnienie oka. Starzec

opar g ow o ska i przymkn oczy. A wówczas „Ta, co jasnej broni Cz stochowy”

zabra a jego dusz i przenios a „do tych pól malowanych zboem rozmaitym”. Na niebie

pali y si jeszcze d ugie szlaki czerwone i z ote, a on w tych wiat ociach lecia ku

stronom kochanym. Zaszumia y mu w uszach lasy sosnowe, zabe kota y rzeki rodzinne.

Widzi wszystko, jak by o. Wszystko go pyta: „Pami tasz?”. On pami ta! A zreszt widzi:

pola przestronne, miedze, ki, lasy i wioski. Noc ju! O tej porze ju zwykle jego latarnia

rozwieca a ciemnoci morskie — ale teraz on jest we wsi rodzinnej. Stara g owa pochyla

si na piersi i ni. Obrazy przesuwaj si przed jego oczyma szybko i troch bez adnie.

Nie widzi domu rodzinnego, bo star a go wojna, nie widzi ojca ani matki, bo go odumarli

dzieckiem; ale zreszt wie, jakby j wczoraj opuci : szereg cha up ze wiate kami w

oknach, grobla, m yn, dwa stawy podane ku sobie i brzmice ca  noc chórami ab.

Niegdy w tej swojej wiosce sta noc na widecie, teraz przesz o ta podstawia si nagle

w szeregu widze. Oto znowu jest u anem i stoi na widecie: z dala karczma poglda

p oncymi oczyma i brzmi, i piewa, i huczy wród ciszy nocnej tupotaniem, g osami

skrzypiec i basetli. „U-ha! U-ha!” To u any krzesz ognia podkówkami, a jemu tam

nudno samemu na koniu! Godziny wlok si leniwo, wreszcie wiat a gasn; teraz, jak

okiem si gn, mg a i mg a nieprzejrzana: opar widocznie podnosi si z k i obejmuje

wiat ca y bia awym tumanem. Rzek by: zupe nie ocean. Ale to ki: rych o czeka, jak

derkacz ozwie si w ciemnoci i bki zahucz po trzcinach. Noc jest spokojna i ch odna,

prawdziwie polska noc! W oddali bór sosnowy szumi bez wiatru… Jak fala morska.

Wkrótce witanie wschód ubieli: jako i kury piej ju w zap ociach. Jeden drugiemu

podaje g os z chaty do chaty; wraz i urawie krzycz ju gdzie z wysoka. U anowi jako

rzeko, zdrowo. Co tam gadali o jutrzejszej bitwie. Hej! To i pójdzie, jak pójd inni z

krzykiem i furkotaniem chorgiewek. M oda krew gra jak trbka, cho powiew nocny j

ch odzi. Ale ju wita, wita! Noc blednie: z cienia wychylaj si lasy, zarola, szereg

cha up, m yn, topole. Studnie skrzypi, jakby blaszana chorgiewka na wiey. Jaka ta

ziemia kochana, liczna w róowych blaskach jutrzni! Oj, jedyna, jedyna!

Cicho! Czujna wideta s yszy, e si kto zblia. Zapewne id zluzowa warty.

Nagle jaki g os rozlega si nad Skawiskim:

— Hej, stary! Wstawajcie. Co to wam?

Stary otwiera oczy i patrzy ze zdziwieniem na stojcego przed sob cz owieka. Resztki

snu widze walcz w jego g owie z rzeczywistoci. Wreszcie widzenia bledn i nikn.

Przed nim stoi Johns, stranik portowy.

— Co to? — pyta Johns — Chorzycie?

— Nie.

— Nie zapalilicie latarni. Pójdziecie precz ze suby. ód z San–Geromo rozbia si na

mielinie, szczciem, nikt nie uton ; inaczej poszlibycie pod s d. Siadajcie ze mn ,

reszt usyszycie w konsulacie.

Stary poblad: istotnie nie zapali tej nocy latarni.

W kilka dni póniej widziano Skawiskiego na pokadzie statku id cego z Aspinwall do

New Yorku. Biedak straci posad. Otwieray si przed nim nowe drogi tuactwa; wiatr
porywa znowu ten li, by nim rzuca po l dach i morzach, by si nad nim znca do

woli. Tote stary przez te kilka dni posun  si bardzo i pochyli; oczy mia tylko

byszcz ce. Na nowe za drogi ycia mia take na piersiach swoj ksi k, któr od czasu

do czasu przyciska rk , jakby w obawie, by mu i ona nie zgina…