Teoria





Katastrofizm - postawa duchowa występująca w kulturze i sztuce XX w., cechuje ją świadomość kryzysu, poczucie zagrożenia wartości współczesnego świata, niepokój o losy kultury, obawa przed zagładą. Elementy tej postawy wystąpiły już w XIX w., przede wszystkim w romantyzmie w twórczości Z. Krasińskiego Nie-Boska komedia. W okresie Młodej Polski postawa ta przejawiała się np. w Hymnach J. Kasprowicza "Dies irae". W dwudziestoleciu katastrofizm był jednym z programowych założeń poetyckiej grupy "Żagary"

Dekadentyzm - prąd umysłowy, który zaznaczył się w Europie z końcem XIX w., wyrażający się w postawie zniechęcenia, rezygnacji, pesymizmu i indywidualizmu. Zasadnicze cechy dekadentyzmu to: niechęć do społeczeństwa mieszczańskiego, pesymizm, poczucie beznadziejności życia, bierność, przewrażliwienie. Nazwa dekadentyzm pojawia się również w odniesieniu do wszelkich okresów i tendencji w kulturze i literaturze, uważanych za schyłkowe.

Naturalizm - kierunek literacki ukształtowany w drugiej połowie XIX w. (twórczość E. Zoli), który stawiał przed literaturą (gł. powieścią) żądanie naukowego badania rzeczywistości. Stąd u naturalistów dokładne i drobiazgowe opisy miejsc akcji, przedmiotów i wnętrz; dążenie do maksymalnego obiektywizmu, do pokazywanie świata bez komentowania go; ograniczenie roli narratora, wprowadzenie elementów uważanych za brzydkie, brutalne, dopuszczenie do głosu języka potocznego. Elementy naturalizmu pojawiają się u G. Zapolskiej, S. Żeromskiego, W. S. Reymonta

Impresjonizm - kierunek artystyczny i literacki. Założeniem było przedstawienie świata w takiej postaci, w jakiej jawi się on poznającym zmysłom, a nie na podstawie tego, co o nim wie artysta. W literaturze przejawiał się w dążeniu do przedstawia jednostki w określonym momencie życia, szczególną role wyznaczał opisowi. W powieści oznaczało to osłabienie więzi przyczynowo-skutkowych na rzecz komponowania całości jako szeregu luźno związanych scen. W liryce - nastrojowość, uwydatnienie walorów brzmieniowych, zatarcie znaczeń. W Polsce : K. Tetmajer S. Żeromski - Ścisły związek z symbolizmem.

Humanizm - jeden z głównych nurtów renesansu. Humanizm głosił, że wzorcem myśli i kultury jest dorobek epoki starożytnej, że należy rozwijać studia nad klasyczną literaturą, uprawiać różne dziedziny wiedzy, kształcić umysł. Humanista to człowiek wszechstronnie wykształcony, poeta doctus, studiujący literaturę, filozofię i języki starożytne, stawiający w centrum zainteresowania myśli - człowieka.

Pareneza - samo słowo znaczy "zachęcanie", "pouczenie". Z tym pojęciem łączą się jeszcze: wzorzec parenetyczny, literatura parenetyczna. W literaturze średniowiecznej wzorce ascety, władcy, rycerza. W renesansie humanisty, poczciwego ziemianina itd.

Hagiografia - dziedzina literatury, obejmująca żywoty świętych, gatunek uprawiany w epoce średniowiecza, ukazujący życie świętego, jego czyny i cuda od narodzin po męczeńską zwykle śmierć. Żywoty świętych miały ustalony powtarzalny porządek przedstawiania wydarzeń. Przykładem jest "Legenda o św. Aleksym".

Historiografia - dział literatury, w którym umieszcza się gatunki o treści historycznej - np. kroniki, również tzw. gesta. Przykładem mogą być: Kronika polska Galla Anonima. Inaczej mówimy o historiozofii - dziejopisarstwo.

Panegiryk - utwór literacki zawierający przesadną pochwałę osoby, idei, instytucji, przedmiotu. Odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z elementów obyczajowości szlacheckiej, zwł. w okresie baroku. Gatunek ten uprawiali m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, S. Trembecki.

Trawestacja - przeróbka utworu poważnego w formie komicznej, która przy zachowaniu zawartości tematycznej i kompozycji wprowadza styl niski, często wulgarny. Trawestacja może mieć charakter ośmieszający lub stawiać sobie cele zabawowe czy publicystyczne. Przykład: "Słówka" T. Żeleńskiego.

Persyflaż - utwór literacki, tekst ironiczny i żartobliwie kpiący, zawierający przytyki, przymówki ukryte w komplementach.

Paszkwil - utwór, który złośliwie, wręcz obelżywie ośmiesza lub szkaluje daną osobę po to, by ją skompromitować w oczach opinii publicznej. Są to "dzieła" pisane anonimowo, nie przynoszące chluby ich autorom. Paszkwil jest często narzędziem walki politycznej.

Pamflet - utwór skierowany przeciwko znanej osobistości, środowisku lub instytucji, obnażający wady swojego "bohatera", będący ośmieszającą krytyką. Pamflety są z reguły anonimowe i uprawiane w "gorących" politycznie czasach - np. modny był pamflet w dobie rewolucji francuskiej. Autorzy pamfletów chętnie posługują się przesadą, ekspresywną stylistyką oraz satyrą.

Anakreontyk - utwór poetycki, który wywodzi się z literatury starożytnej, ukształtowany przez greckie poetę Anakreonta. Wiersze te charakteryzują się lekką tematyką, sławią uroki życia, biesiady, uczty, erotykę.

Archetyp - pierwotne wyobrażenie właściwe wszystkim ludziom, obrazy dziedziczone po dawnych przodkach, mity, legendy, wydarzenia, odczucia wspólne wszystkim ludziom, niezależnie od odległości, jaka ich dzieli np. miłość macierzyńska, nienawiść.

Eufemizm - występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy "przyzwoitego" zastępstwa. Będzie więc eufemizmem "dama lekkich obyczajów" zamiast "prostytutka".

Filister - w epoce Młodej Polski termin ten nabrał szczególnie negatywnego zabarwienia. Oznaczać zaczął zwłaszcza w oczach poetów, wstrętnego mieszczucha, człowieka małostkowego, ograniczonego, bez aspiracji i ambicji.

Groteska - kategoria estetyczna, zjawisko występujące w rożnych gatunkach literackich. Może być jednym z wielu chwytów (często występuje obok absurdu, parodii, paradoksu) a może być tak, że cały utwór jest groteską. Polega groteska na takim ukształtowaniu elementów utworu, że jest on odbierany jako absurdalny lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem. Groteskowość polega na:

1. ukazaniu form przerażających, osobliwych, wyolbrzymionych, monstrualnych, ekscentrycznych (np. "pojedynek na miny" w "Ferdydurke")

2. pomieszaniu nastroju komizmu, tragizmu, błazenady, - np. w chwili rozpaczy i przerażenia - scena humorystyczna

3. wprowadzeniu absurdu w toku akcji

Hedonizm - doktryna filozoficzna, uznająca przyjemność, rozkosz za najwyższe dobro i cel życia, główny motyw ludzkiego postępowania. Utożsamiana z epikureizmem, gdyż głosił on m.in. postulat używania wszelki uciech życiowych. Hedonizm kojarzy się z pewnym rozpasaniem i hulaszczym, utracjuszowskim trybem życia.

Irenizm - umiłowanie pokoju. Pogląd głoszony w renesansie (m.in. przez Erazma z Rotterdamu), który protestuje przeciwko kłótniom, waśniom, wojnom a chwali pokój i zgodę.

Manicheizm - koncepcja religijno-filozoficzna zakładająca istnienie dwóch równorzędnych pierwiastków, sił panujących we wszechświecie: Dobra i Zła, czyli Boga i Szatana, gdyż po stronie Dobra stoją: światło i duch, a po stronie Zła ciemność i materia. Moce te są w odwiecznym konflikcie, obie są równie silne i oddziaływują na świat.

Mesjanizm - pojęcie charakterystyczne dla ideologii polskiego romantyzmu, preferowane przez twórców tej epoki, którzy głosili, że wybrane jednostki lub narody mają do spełnienia na ziemi szczególną misję. Kwestia mesjanizmu jednostki -np. poety, często stawała się tematem literackich dyskusji, swoista interpretacja mesjanizmu jako błędu znajduje się w "Kordianie" Słowackiego, który urojenia mesjaszy prezentuje w scenie w domu wariatów.

Nihilizm - postawa człowieka, która odrzuca wszelkie normy i zasady przyjęte w społeczeństwie, depcze wartości religijne, kulturowe, społeczne. Postawę i pojęcie przywołuje filozofia dekadentyzmu, podejmują ten temat poeci, można też znaleźć wiele wspólnego miedzy nihilizmem a dekadenckim poczuciem beznadziejności i schyłkowości na świecie. Wiersz-wykładnia nihilizmu to "Nie wierzę w nic" Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Nirwana - niebyt, jest to "stan nieistnienia", poczucie szczęśliwości, uśpienia ciała, chwilowe unicestwienie się wobec świata. Termin ten karierę zrobił w dobie dekadentyzmu - totalnego pesymizmu.

Nouveau roman - inaczej "nowa powieść" lub "antypowieść". Jest to nowatorski gatunek w zakresie rozwoju powieści, ukształtowany na początku lat 50-tych naszego wieku. Pomysł stworzenia "nowej powieści" opiera się na odrzuceniu starych kanonów tego gatunku. Nouveau roman : 1) nie naśladuje świata rzeczywistego, 2) nie uznaje granic między tym co na pewno wiemy o świecie, a co wyobraża sobie bohater - raczej znajdziemy tu wyobrażenie bohatera, 3) opisuje zjawiska przez pryzmat "widzenia" postaci, 4) odrzuca klasyczną fabułę i jej sens - dopiero w toku powieści świat przedstawiony nabiera jakichkolwiek sensów, 5) bohater jest "osobowością poznającą", eksperymentującą, poszukującą prawd. Wiele z warunków jakie stawia "Nouveau roman" spełnia np. "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza.

Peta doctus - jest to poeta uczony. Ideał taki propagowano w epoce renesansu, w której poza talentem ceniono także wykształcenie twórcy, jego znajomość innych niż poezja dziedzin sztuki, historii, filozofii, wymóg stylistycznych starożytności, a także starożytnych języków. Przykładem takiego poety renesansowego może być Jan Kochanowski czy Ignacy Krasicki z oświecenia.

Pragmatyzm - prąd filozoficzny końca XIX wieku, powstały w Ameryce, preferujący praktyczny sposób myślenia i działania. Pragmatyści głosili potrzebę traktowania myśli filozoficznej w sposób praktyczny, sprawdzenia czy dane twierdzenia mają praktyczną przydatność.

Reminiscencja - reminiscencja literacka polega na przywołaniu w utworze innego utworu w formie cytatu, trawestacji lub za pomocą podobieństwa w ujęciu kompozycyjnym.

Retardacja - chwyt polegający na zatrzymaniu akcji, z reguły w emocjonującym momencie - opóźnienie następnego zdarzenia lub nawet odsunięcie rozwiązania w tym celu, aby spotęgować zaciekawienie odbiorcy, spowodować wzrost napięcia akcji. Retardacja często jest stosowana w eposie np. przez wprowadzenie szczegółowego opisu stroju bohaterów ("Iliada" - opis tarczy Achillesa) i powieści realistycznej przez wplecienie rozbudowanego opisu przyrody.

Retoryka - sztuka mówienia, teoria wymowy i oddziaływania na odbiorcę. Niegdyś była, jako sztuka wyzwolona, jednym z przedmiotów nauczania.

Sarmatyzm - jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, "modną" do połowy XVIII wieku, a oddziaływującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów - dzielnych jeźdźców - spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Skutkiem wiary w tę teorię był konserwatyzm szlachty - charakteryzowała się ona niechęcią do kontaktów z innymi narodami, tradycjonalizmem - szlachta kultywowała własne tradycje, strój, obyczaj. Typowym przykładem Sarmaty jest pan Zagłoba z "Trylogii". W wieku XVII sarmatyzm zaznaczył się w literaturze jako jeden z dwóch głównych nurtów (obok dworskiego), a przedstawicielami sarmatyzmu w literaturze są: Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki.

Sowizdrzał - słynny bohater literatury plebejskiej, wesołek, frant, błazen, figlarz, który od epoki średniowiecza występuje w różnych wcieleniach. Sowizdrzał reprezentuje ludową mądrość i spryt, mimo udawanej głupoty i podkreślanej zawsze brzydoty. Płata on figle ludziom, których spotyka, wdaje się w dyskusje z możnymi tego świata, zawsze prezentuje trafną wizję - choć nie unika w swoich wypowiedziach sprytności.

Turpizm - czyli pochwała brzydoty, mianem turpizmu określa się nurt w polskiej poezji współczesnej, który rozwinął się po 1956 roku. Do orientacji tej zaliczamy Stanisława Grochowiaka, a także Mirona Białoszewskiego i Tadeusza Różewicza. Włączyli oni w obręb poezji brzydotę, chorobę, śmierć i kalectwo, zjawiska rozkładu i zniszczenia, fascynację śmiercią. Żeby poezja mogła powiedzieć prawdę musi być antyestetyczna. Wcześniej pojęcie "danse macabre".

Alegoria - mówić w przenośni, obrazowo; motyw oprócz swojego znaczenia dosłownego, danego bezpośrednio, ma także znaczenie ukryte, wymagające rozszyfrowania przez odbiorcę.

Koncept - efektowny, kunsztowny obraz literacki, porównanie itp. Rozwinięte na cały utwór lub jego część. Koncept obliczony był na zaskoczenie i zdumienie czytelnika, upowszechnił się w poezji barokowej np. J.A. Morsztyn "Do trupa"

Synestezja - przedstawienie doznań zmysłowych jednego rodzaju za pomocą lub w łączności z wrażeniami innych zmysłów. Np. tzw. "barwne słyszenie" - przedstawienie dźwięków określeniami kolorów. Szczególnie stosowana była w okresie Młodej Polski.

Weryzm - kierunek literacki mający tendencje naturalistyczne, przedmioty i zdarzenia ukazane są wiernie i drobiazgowo ze szczegółowością i pełnym prawdopodobieństwem.