Maria Nalepińska
JAK MÓWIĆ
I PISAĆ
POPRAWNIE
ZBIOREK PORAD J
ZYKOWYCH WYDANIE XIV
WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1982
SPIS TREÅšCI
Uwagi wstępne
I. POPRAWNOŚĆ J
ZYKOWA
Odmiana wyrazów
ż 1. Odmiana rzeczowników na  um
ż 2. Odmiana imion własnych (nazwisk, nazw miejscowości i innych)
ż 3. Dopełniacz liczby mnogiej
ż 4. Uszy, oczy, ręce
ż 5. Stopniowanie przymiotników i przysłówków
ż 6. Trudności w użyciu czasowników
Tworzenie i budowa wyrazów
ż 7. Jak ocenić poprawność budowy wyrazu?
ż 8. Przedrostki niewłaściwe łub niewłaściwie użyte
ż 9. Zbędne przedrostki
A
ączenie wyrazów
ż 10. Przydawki przymiotne
ż 11. Użycie zaimków
ż 12. Składnia liczebników i wyrazów o pokrewnym znaczeniu
ż 13. Czasowniki rządzące dopełniaczem
ż 14. Forma dopełnienia dwu czasowników rządzących różnymi
przypadkami
ż 15. Strona bierna
ż 16. Napisaliście, koleżanko
ż 17. Użycie imiesłowów na -ąc, -szy (-wszy)
ż 18. Użycie przyimków
ż 19. Użycie spójników
Układ wyrazów w zdaniu
ż 20. Imię przed nazwiskiem
ż 21. Szyk wyrazów określających
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ż 22. Miejsce zaimka który
ż 23. Ruchomość zaimka się
ż 24. Ruchomość końcówek czasu przeszłego i trybu warunkowego
ż 25. Miejsce przyimka
ż 26. Miejsce spójników bowiem i zaś
ż 27. Wskazówki ogólne
II. CZYSTOŚĆ WYSA
OWIENIA
ż 1. Wyrazy obce
ż 2. Użycie i połączenia wyrazów powstałe pod wpływem obcym
III. JASNOŚĆ WYPOWIEDZI (trafność, prostota, zwięzłość)
ż 1. Trafny dobór wyrazów
ż 2. Prostota wysłowienia
ż 3. Zwięzłość wypowiedzi
IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE
ż 1. A
ączne i rozdzielne pisanie wyrazów
ż 2. Pisownia wyrazów z przedrostkami
ż 3. Rzeczowniki typu szyja
ż 4. Dzielenie wyrazów
ż 5. Wielkie litery
ż 6. Pisownia liczebników wyrażonych cyfrą
ż 7. Znaki pisarskie po cyfrach i skrótach wyrazów
ż 8. Stosowanie przecinka, średnika, pauzy, dwukropka i nawiasu
~ 3 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
UWAGI WST
PNE
Walka z błędami językowymi jest walką o świadome i sprawne
posługiwanie się językiem, tym niezbędnym i potężnym środkiem
działania i rozwoju społecznego. Język jest bezcennym dobrem kultury
narodowej. Toteż wszyscy mamy obowiązek nie tylko przechowywać
jego piękno odziedziczone po minionych wiekach, ale również stale go
doskonalić i wzbogacać, by sprostał wzrastającym potrzebom naszych
czasów.
Wiele jest rodzajów stylu, tj. sposobów wysławiania się: inaczej
przemawia mówca, inaczej pisze poeta, w inny jeszcze sposób
wypowiada swe myśli uczony, a w co-dziennej, potocznej mowie
wysławiamy się znowu inaczej. Każdego jednak obowiązują trzy
podstawowe warunki dobrego stylu: poprawność, czystość i jasność.
Niniejsza książeczka ma się przyczynić do wyrobienia wrażliwości
mówiącego na te warunki.
Najwięcej miejsca zajmuje w niej zagadnienie poprawności
języka. Materiał do rubryki n i e w ł a ś ci wi e pochodzi z
korespondencji urzędowej (administracyjnej i handlowej), ze spisu
Komisji Języka Urzędowego Towarzystwa Poprawności Języka
Polskiego, z pism co-dziennych i z mowy potocznej. Wskazówki i
przepisy językowe oparto na gramatykach Z. Klemensiewicza, A. A.
Kryńskiego, I. Steina i R. Zawilińskiego oraz na współczesnych
słownikach, na czasopismach służących sprawom języka ( J ę zyk
Pol s ki , Por a dni k J ę zykowy) , na książce R o z m o w y o
j Ä™ z y k u (4 serie) W. Doroszewskiego, wreszcie na Radiowym
Poradniku Językowym w opracowaniu tegoż autora.
W rozdziale drugim (,,Czystość wysłowienia") położono główny
nacisk na wskazanie wyrazów polskich odpowiadających wyrazom i
wyrażeniom pochodzenia obcego, używanym nadmiernie a nieraz
całkiem niewłaściwie.
Ostatni dział książeczki stanowi omówienie typowych błędów
~ 4 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
pisowni i stawiania znaków przestankowych. Dział ten opiera się na
przepisach XII wydania P i s o w n i p o l s k i e j , uchwalonych
ostatecznie w styczniu 1956 r., a opracowanych przez KomisjÄ™ Kultury
Języka PAN na podstawie Xl wydania PAU z 1936 r.
Każdy z wymienionych rozdziałów podzielono dla
przejrzystości na paragrafy, w których czytelnik znajdzie przepisy
językowe i odpowiednie przykłady.
Te przykłady nie stanowią wyczerpującego materiału, do
którego można sięgnąć w każdym wypadku nasuwającej się
wątpliwości. Podane poprawki wskazanych błędów nie zawsze mają
charakter nieodwołalnych rozstrzygnięć. Najważniejszym celem jest
tu zwrócenie uwagi na najpospolitsze uchybienia w mowie i
piśmie.
Spis literatury obejmujący prace z dziedziny poprawności języka
może się przyczynić do wzrostu zainteresowania jego kulturą, dodany
na końcu książeczki wykaz wyrazów i form omówionych we
wszystkich działach ułatwi ich odszukiwanie.
~ 5 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
I. POPRAWNOŚĆ J 
ZYKOWA
Najistotniejszym warunkiem nienagannego stylu, obo-
wiązującym każdego, jest poprawność. Wymaga ona stosowania się do
ustalonych w języku norm, a więc przede wszystkim przestrzegania
wszelkich prawideł w odmianie wyrazów, ich tworzeniu, łączeniu w
zdania itp.
Rozdział niniejszy zawiera omówienie tych norm i prawideł
językowych, przeciw którym uchybienia są najczęstsze.
ODMIANA WYRAZÓW
ż 1. Odmiana rzeczowników na -um
We współczesnej polszczyz
nie spotyka siÄ™ niekiedy traktowanie
rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -um, np. prezydium,
jako wyrazów całkowicie nieodmiennych. Są one rzeczywiście nieod-
mienne, ale tylko w liczbie pojedynczej: tego prezydium, do muzeum, przy
technikum, na plenum; w liczbie mnogiej natomiast przybierajÄ…
końcówki. Należy więc mówić: dwa prezydia, muzea, technika, plena, jedno
z prezydiów (nie: jedno z prezydium), jedno z muzeów, techników, plenów,
tym prezydiom, tym plenom itd.
~ 6 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ż 2. Odmiana imion własnych (nazwisk, nazw miejscowości i innych)
Skłonność do nieodmienności daje się zauważyć również w
zakresie imion własnych, między innymi nazwisk, a także nazw
miejscowości. Słyszymy często tego rodzaju wyrażenia: trzeba
zawiadomi/ obywatela Szmurło, powiedzieć obywatelowi Szmurło, pod wsią
Tum, w (mieście) Suwałki, ulica księcia Bolko. Tymczasem nazwy własne są
w języku polskim odmienne. W przytoczonych wyrażeniach
występują one jako przydawki rzeczowne, muszą się więc zgadzać z
określanym rzeczownikiem, w przypadku. Należy zatem mówić;
obywatela Szmurly, obywatelowi Szmurle, pod wsią Tumem, w (mieście)
Suwałkach, ulica księcia Bolka.
W zwiÄ…zku z formami nazwisk jeszcze kilka uwag. Nazwiska polskie i
słowiańskie na -o typu: Sitko, Fredro, Wrzecionko, Kościuszko, Szewczenko
odmieniają się w liczbie pojedynczej według odmiany żeńskiej (jak
książka, kora), więc: Sitki, Sitce..., Fredry, Fredrze... Nazwiska obce na -o,
np. Castro, odmieniamy jak rzeczowniki zdrobniałe rodzaju męskiego
(np. Kazio), a więc: Castra, Castrowi... Nazwiska obce na -e, np. Linde,
Hanke, odmieniajÄ… siÄ™ w liczbie pojedynczej jak przymiotniki rodzaju
nijakiego: dobre  Linde, dobrego  Lindego, dobremu  Hankemu (w
narzędniku i miejscowniku: Lindan, Hankem). W liczbie mnogiej
wszystkie trzy typy kończą się na -owie, -ów itd. (bracia Wrzecionkowie,
państwo Castrowie, byliśmy u Lindów itp.).
Odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę nie nasuwa na
ogół wątpliwości. Jeżeli nazwisko brzmi jak rzeczownik pospolity,
to należy je odmieniać tak samo jak ten właśnie rzeczownik. Na
przykład nazwisko Dudek ma te same formy odmiany, co odpowiednia
nazwa ptaka, więc Dudka, Dudkowi, o Dudku itp. Jedynie w
mianowniku liczby mnogiej nazwiska te mają końcówkę osobową
-owie: obaj Dudkowie. Tworzenie takich form, jak Dudeka, Dudekowi,
Dudckkm, o Dudeku, wypływające z chęci odróżnienia nazwiska od
rzeczownika pospolitego, jest z punktu widzenia norm językowych
nieuzasadnione; sprawiają one wrażenie pretensjonalnych,
~ 7 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
śmiesznych.
Jeżeli nazwa miejscowości składa się z dwu niezależnych
członów, odmienia się obydwa, np. do Rabki-Zarytego, w Tuszynie-Lesie,
za Dusznikami-Zdrojem itd.
Odmieniają się również nazwy przedsiębiorstw, instytucji,
organizacji, tytuły prac różnego rodzaju itp. Należy więc pisać i mówić
o otwarciu kawiarni  Staromiejskiej" (nie:  Staromiejska"), o tym, że się
należy do Służby Polsce (nie: do Służba Polsce), o inscenizacji  Dziurdziów"
(nie:  Dziurdziowie"), o odświeżeniu  Bitwy pod Grunwaldem" Matejki,
(nie:  Bitwa..."), o tym, że zużyto 10 tysięcy ton  Ceresu" i  Omy" (nie:
 Ceres" i  Oma").
ż 3. Dopełniacz liczby mnogiej
W zakresie odmiany wyrazów wiele trudności sprawia
dopełniacz liczby mnogiej, zwłaszcza rzeczowników żeńskich
zakończonych na -nia. Rzeczowniki tego typu mają dopełniacz liczby
mnogiej równy dopełniaczowi liczby pojedynczej; należy więc pisać:
zarząd cegielni miejskich, trzynaście piekarni, tych księgami. W tych wy-
rażeniach przydawka wskazuje wyraz
nie, że jest mowa o wielu
przedmiotach. Wolno jednak zaznaczyć różnicę między liczbą
pojedynczą a mnogą formami: cegielń, piekarń, księgarń w celu
uniknięcia możliwego nieporozumienia, np. zaopatrzenie piekarń w mąkę
jest dostateczne.
Formy dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju
nijakiego typu podwórze, wybrzeże brzmią: podwórzy, wybrzeży. Formy
bez końcówki: podwórz, wybrzeż są rażące (więc: uporządkowanie
wszystkich podwórzy, nie: podwórz).
Niepoprawne są również często spotykane formy: od wielu
dziesiątek lat i pięć bon książkowych. Dziesiątek, oznaczający zbiór
dziesięciu przedmiotów, i bon, rodzaj kwitu, są rzeczownikami rodzaju
męskiego i w dopełniaczu mają końcówkę -ów, a zatem: od dwóch
dziesiątków lat i pięć bonów książkowych. Mamy jednak również
~ 8 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
słowo-rodzaju żeńskiego dziesiątka, oznaczające liczbę lub monetę
dziesięciogroszową, i słowo bona  wychowawczyni: Te właśnie słowa
mają w dopełniaczu liczby mnogiej formy: dziesiątek i bon.
Rzeczownik, rodzaju męskiego nerw ma w dopełniaczu liczby
mnogiej końcówkę -ów, np. w wyrażeniu: Wszystko to z nerwów (nie: z
nerw).
Rzeczownik plecy, używany tylko w liczbie mnogiej, ma
dopełniacz: pleców, nie: piec.
Rzeczownik zawiasy ma w dopełniaczu l. mn. formę zawiasów (jak
rzeczowniki rodzaju męskiego) albo zawias1.
Pewnego omówienia wymaga rzeczownik nuda, który 
jakkolwiek rodzaju żeńskiego  ma w dopełniaczu l. mn. formę męską
nudów.
ż 4. Uszy, oczy, ręce
W odmianie rzeczowników mamy w polszczyz
nie wypadki
występowania form obocznych, równoległych. Niekiedy stosowanie
takich form zależy od znaczenia. Na przykład od wyrazu ucho
tworzymy formy liczby mnogiej: uszy, uszu (uszów), uszom, uszy, uszyma
(uszami), uszach, kiedy mowa o narządzie słuchu; natomiast kiedy
mowa o uchach np. naczynia, odmieniamy: ucha, uch, uchom, uchami,,
uchach.
Podobnie odmieniamy: oczy, dwoje oczu (oczów), dwojgu oczom,
oczyma (oczami), oczach, gdy mowa. o narzÄ…dzie wzroku; natomiast w
znaczeniu przenośnym (dziurki w siatce albo krążki tłuszczu na płynie)
mówimy: oka, ok, okom itd.
Rzeczownik ręka ma również w niektórych przypadkach formy
oboczne, zachowane, jak w dwóch poprzednich, po odmianie
staropolskiej. Dziś jednakowo poprawne są wyrażenia: na prawym ręku
jak: na prawej ręce, zrobiłem to własnymi rękoma albo: rękami (nigdy:
1
W. Doroszewski, O kulturę słowa, Warszawa 1962, s. 748.
~ 9 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ręcami!), robota mu się pali w rękach, kobiety z dziećmi na ręku, mam tylko
dwoje rąk, dwie ręce starczą mi do tej pracy.
ż 5. Stopniowanie przymiotników i przysłówków
Często spotyka się niewłaściwe tworzenie stopnia wyższego i
najwyższego przymiotników i przysłówków sposobem opisowym (na
wzór francuski). Po polsku tworzy się te formy zwykle za pomocą
przedrostków i przyrostków, np.:
zami ast : l epi ej :
najbardziej doskonały najdoskonalszy
bardziej staranny, istotny staranniejszy, istotniejszy
bardziej ściś1e, ostrożnie ściślej, ostrożniej
ż 6. Trudności w użycia czasowników
a) Trudność stanowi nieraz tworzenie czasu przeszłego rodzaju
żeńskiego czasowników z przyrostkiem -ną(ć), np,:
kwitnąć kwitł  kwitła, chudnąć  chudł  chudła, ale:
zamknąć zamknął zamknęła, kopnąć  kopnął  kopnęła.
Formy rodzaju żeńskiego dostosowuje się do form rodzaju
męskiego: jeżeli w tych jest przyrostek -ną, musi go zachować
również czasownik w rodzaju żeńskim. Takie formy, jak: pchła,
stukła, zamkła, kopła są gwarowe i w mowie poprawnej
niedopuszczalne.
b) Należy również zwrócić uwagę na błędne formy wielokrotne
typu: wykonywujÄ™, dokonywujÄ™, wykonywujÄ…cy, dokonywujÄ…cy.
Najgodniejsze polecenia ze względu na swą tradycję
historyczno-językową są formy: wykonywam, dokonywam,
dokonywający, dokonywający, ale dopuszczalne jest także
~ 10 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
używanie nowszych: wykonuję, dokonuję, wykonujący, dokonujący.
Formy typu wykonywuję są niepotrzebnym, dziwacznym, choć
niestety bardzo rozpowszechnionym skrzyżowaniem dawnego
wykonywam i nowszego wykonujÄ™.
c) Warto także przestrzec przed nieprawidłowo utworzoną formą
wielokrotną zaspakajać. Właściwa forma wielokrotna
czasownika zaspokoić brzmi zaspokajać.
d) Jak powiedzieć: rozstrzelić czy rozstrzelać? rozstrzelony czy
rozstrzelany? To zależy od znaczenia czasownika. Powiemy więc:
Drukarz miał tu rozs t r ze l i ć czcionki, bomu polecono zawsze je w ta-
kim wypadku rozst rzel ać ; są tu wiec litery r o z s t r z e l o n e , bo
takie r o z s t r z e l e ni e rzuca się w oczy. Ale: Zapadł wyrok, aby jeńca
rozs t r z e l a ć i jeniec został r ozs t r ze l any; to r ozs t r ze l ani e
bezbronnego jest zbrodniÄ….
e) Nienawidzić czy nienawidzieć (na wzór widzieć), pomyślić, namyślić się
czy pomyśleć, namyśleć się, (jak: myśleć)? Poznaje się to po czasie
przeszłym: należy mówić nienawidzić, namyślić się, bo w czasie
przeszłym: nienawidził, namyślił się, natomiast: -widzieć, myśleć,
pomyśleć, bo w czasie przeszłym: widział, myślał, pomyślał.
f) Podejmować, podjąć czy powziąć? Można podjąć (czyli przedsięwziąć)
trud, próbę, starania, wyprawę itp. (Np.: Było to podj ę c i e trudu nad
siły. P o d j ę t o mozolne poszukiwania.) Można też podjąć (czyli pod-
chwycić) myśl rzuconą przez kogo innego lub zaniechany pomysł własny.
Np.: Hasło zakładów imienia (nie: imieniem!) Strzelczyka p o d j ę ł y
inne zakłady. Mimo niepowodzenia wynalazca p o d j ął swój pomysł
na nowo.
Natomiast o uchwale, myśli samodzielnie wysnutej czy
takimże zobowiązaniu można powiedzieć tylko powziąć. Np.:
Powzi ę ci e uchwały wymaga wielkiej rozwagi. Lotnicy p o w z i ę l i
śmiałą myśl przelotu nad Atlantykiem. Huta p o w z i ęł a cenne
zobowiÄ…zanie.
Podjąć odpowiada na pytanie: co zrobić? Jest to postać
~ 11 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
dokonana. Jej odpowiednikiem niedokonanym (na pytanie: co
robić?) jest forma podejmować. Natomiast powziąć, także postać
dokonana (co zrobić?), nie ma odrębnej formy niedokonanej, nie
mówi się bowiem  powzinać"; posługujemy się więc w tym
znaczeniu również formą podejmować. Stąd przy użyciu powstaje
często zamieszanie.
g) Trzeba też mówić: Słychane rzeczy! To niesłychane! (nie:
niesłyszane) od staropolskiego czasownika słychać.
TWORZENIE I BUDOWA WYRAZÓW
Przy tworzeniu nowych wyrazów i ocenianiu poprawności już
istniejących powinniśmy się kierować przyjętymi w naszym języku
zwyczajami słowotwórczymi, to znaczy po prostu tym, by używane
przez nas słowa nie odbiegały zasadniczo w swej budowie od innych
słów języka polskiego.
Szczególnej ostrożności wymaga tworzenie wyrazów złożonych.
Nie używajmy takich form wyrazów, jak np. czasokres, kursokonferencja,
dyżurdania, wanilocukier, elektroenergia, ilostan (wagonów) czy próżnostanie
(mieszkań), nie odpowiadają one bowiem wzorom słowotwórczym
naszego języka. Najnowszym takim poronionym złożeniem jest
rozmiarowzrost w przemyśle odzieżowym, a także klubo-kawiarnia zamiast
klub-kawiarnia.
Nie należy także tworzyć bezładnie przymiotników złożonych.
Na przykład nie ma sensu wyrażenie: poradnia sportowo-lekarska,
bo nic udzielajÄ… tam porad sportowych i lekarskich, lecz tylko porad
lekarskich sportowcom, jest to więc poradnia lekarska dla sportowców; nie:
sprzedaż drobno-detaliczna, tylko sprzedaż drobna albo detaliczna; mapa
poziomicowo-barwna  to barwna mapa poziomicowa.
Zastrzeżenia co do poprawności budowy wyrazów budzą takie
np. czasowniki występujące w księgowości, jak: zaprzychodować,
~ 12 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zarozchodować lub wyrozchodować. Niewątpliwie lepiej, choć może mniej
 oszczędnie", używać zamiast nich zwrotów: zapisać na przychód,
zapisać na rozchód. Dziwolągiem językowym, utworzonym przez
księgowych, jest termin zaszłości. Ma on oznaczać obroty lub inne
zapisy wniesione do ksiÄ…g.
ż 7. Jak ocenić poprawność budowy wyrazu?
O tym, czy wyraz jest zbudowany prawidłowo, można często
rozstrzygnąć porównując go z wyrazem podstawowym, czyli z
wyrazem, od którego został utworzony. Wyjaśnijmy to na kilku
przykładach. Czy poprawne jest wyrażenie druk ankietyzacyjny? Nie,
bo nie chodzi nam tu o jakÄ…Å› ankietyzacja, tylko o ankietÄ™; przymiotnik
powinniśmy tu utworzyć od wyrazu ankieta, a. więc ankietowy.
Również należy mówić: wyroby piekarskie (nie: piekarnicze), ho je wy-
rabia piekarz (nie: piekarnik); podobnie: przemysł piekarski (nie:
piekarniczy), natomiast mówi się poprawnie: wyroby cukiernicze, bo
wyrabia je cukiernik. Sklep z obuwiem  to sklep obuwiany
(nie: obuwniczy).
ż 8. Przedrostki niewłaściwe lub niewłaściwie użyte
Wiele potknięć języka wiąże się z niewłaściwym stosowaniem
przedrostków w czasownikach i wyrazach pochodzących od
czasowników. Oto kilka przykładów z tego zakresu:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Dokonać remontu Wykonać remont (wy-
remontować), ale: dokonać
ważnego dzieła
NarastajÄ…cy ruch wy- WzrastajÄ…cy, rosnÄ…cy (po-
zwoleńczy tężniejący, rozwijający się)... ale:
chwast narastający na grzędzie
~ 13 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Naświetlać sprawę Oświetlać... (ale: naświetlać lampą
kwarcowÄ…)
Odczekać decyzji dyrekcji Zaczekać na decyzję...
Odmówić się od czego Wymówić się od czego
Lata policzalne do emerytury Lata zaliczalne do...
Ponaglać kogo Przynaglać...
Przebadać zagadnienie Zbadać...
Przepracować plan Opracować plan ponownie albo:
przerobić (ale: przepracować cały
dzień)
Rozpracować Opracować, wypracować
Ustawić pracę Postawić pracę
Zaniżać poziom produkcji Obniżać poziom produkcji
Zawężać plan Zwężać plan (ograniczać)
ż 9. Zbędne przedrostki
A oto kilka wyrażeń, w których przedrostek jest zbędny i bez
szkody dla treści można go opuścić:
zami ast : l epi ej :
Oddać strzał, salwę Dać strzał, salwę; wystrzelić
Odpłatny płatny
Nieodpłatny bezpłatny
Lekarz przyfabryczny ... fabryczny
Ogródek przyszkolny ... szkolny
Orkiestra przyzakładowa ... zakładowa
Skierowujemy do badania Kierujemy do...
Niech zakwita (rozkwita) Niech kwitnie...
przyjaz
Å„
Szczególną uwagę należy zwrócić na niewłaściwość przedrostka
~ 14 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
s- w wyrazie stwierdzić w takim np. zdaniu: Kierowniczka stwierdziła, że
zespół dalej prowadzić będzie twórczą pracę. Stwierdzić można jedynie coś,
co jest, co stanowi fakt dokonany. Można więc stwierdzić, że zespół taką
pracę prowadzi, natomiast, że ją będzie prowadził nadal, można tylko
twierdzić, oświadczyć, zapewnić. To samo w zdaniu: Mówią stwierdził, że
należałoby wzmocnić dyscyplinę pracy. Mówca mógł jedynie to twierdzić,
tego się domagać, ale: mógł już stwierdzić, że dyscypliny pracy surowo się
przestrzega.
Niepotrzebnym dodatkiem jest przedrostek s- w czasownikach:
wysprzedać, rozsprzedać (i urobionych od nich rzeczownikach:
wysprzedaż, rozsprzedaż). Lepiej używać form: wyprzedać, rozprzedać,
które zostały utworzone za pomocą przedrostków: wy-, roz- od
staropolskiego przedać.
Rażące jest użycie przedrostka prze- w czasowniku przewykonać
(np. przewykonać plan, zamiast: wykonać plan z nadwyżką albo: przekroczyć
plan).
Zwrotem gwarowym jest rozpowszechnione: O co siÄ™ rozchodzi?
Poprawną, ogólnopolską formą tego zwrotu jest: O co chodzi? albo: O co
idzie?
A

CZENIE WYRAZÓW
Najwięcej może trudności (a co za tym idzie: błędów językowych)
wiąże się z prawidłami składni, to znaczy z zasadami łączenia wyrazów
w zdania. Oto najważniejsze tylko uwagi z tego zakresu.
ż 10. Przydawki przymiotne
Błędne jest rozpowszechnione mniemanie, że na pytanie jaki?
odpowiada się wyłącznie przymiotnikiem. Gdy bowiem chodzi o
zaznaczenie stosunku zachodzącego między dwoma przedmiotami,
~ 15 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
związku dwu przedmiotów z sobą, wtedy się posługujemy przeważnie
rzeczownikiem w dopełniaczu (czyli przydawką dopełniaczową),
rzeczownikiem z przyimkiem (czyli przydawkÄ… przyimkowÄ…) lub
rzeczownikiem w tym samym przypadku co rzeczownik określany
(czyli przydawką rzeczowną): jaki handel?  handel żelaza (nie: żelazny),
jaka fabryka?  fabryka obuwia (nie: obuwiana), historia malarstwa (nie:
malarska), kapelusz siostry (nie: siostrzany), dom z gankiem (nie: gankowy),
widz-robotnik (nie: robotniczy) itd.
W niektórych wypadkach przydawkę można wyrazić zarówno
rzeczownikiem, jak i odpowiednim przymiotnikiem (przydawka
przymiotna), np.: suknia matki albo suknia matczyna, sok z wiśni albo sok
wiśniowy, dziewczyna ze wsi albo dziewczyna wiejska.
Jednakże tworzenie nowych przymiotników i stosowanie ich
zamiast przydawek wyrażonych rzeczownikiem często bywa
niecelowe, może bowiem prowadzić do niejasności. Niełatwo się
domyślić, co to znaczy np. rzez
ba wystawiennicza albo przedstawienie
młodzieżowe (dla młodzieży czy odegrane przez młodzież?). Kurs
telewizyjny  wobec istnienia kursów korespondencyjnych i
zaocznych  nasuwa myśl o jakimś kursie udoskonalonym, gdzie się
udziela nauki za pomocą telewizji; tymczasem zapoznawać na nim
będą z techniką telewizji, będzie to więc kurs telewizji. Nieraz użycie
przymiotnika zamiast określenia rzeczownikowego wywołuje efekt
komiczny, np. gdy czytamy o ubezpieczeniach rabunkowych (tzn. od
rabunku) lub o błędzie produkcyjnym (tj. błędzie produkcji czy w produkcji).
Niekiedy wreszcie owa moda na przymiotniki sprzyja
powstawaniu takich dziwolągów językowych, jak np. szkodniki
owadzkie (owady-szkodniki) albo artykuły piekarniczo-ciastkarnicze (tj.
pieczywo i ciastka albo: pieczywo i wyroby cukiernicze).
Za przydawką rzeczownikową przemawia także wzgląd
praktyczny (zresztą nie zawsze rozstrzygający): jest ona zwykle krótsza
od przymiotnej, np. w wyrażeniu pracownia ramiarska przydawką skła-
da się z trzech sylab a dziewięciu liter, podczas gdy w wyrażeniu
~ 16 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
pracownia ram  z jednej sylaby (trzy litery!).
Oto przykłady wyrażeń, w których przydawki przymiotne
należałoby raczej zastąpić odpowiednimi rzeczownikami:
zami ast : l epi ej :
Warunki bytowe ... bytu, ... bytowania
Rzesze czytelnicze & czytelników
Wydział dochodzeniowy ... dochodzeń
Drukarnia dziełowa ... książek, dzieł
Grupy kandydackie ... kandydatów
Ośrodek kursowy ... kursów
Konkursy lotowe gołębi ... lotu gołębi
Oddziały milicyjne ... milicji
Książka odmowa ... odmy (tj. spostrzeżeń nad
odmÄ…)
Lista placowa ... płacy
Zbiornik paliwowy ... paliwa
Warunki pogodowe ... pogody
Trudności, nadwyżki produkcyjne ... produkcji, ... w produkcji
Biuro projektowe ... projektów
Rozbudowa przemysłowa ... przemysłu
Zagadnienia przyszłościowe ... przyszłości (przyszłe)
Arkusz rozliczeniowy ... rozliczeń
Warunki rozwojowe ... rozwoju
Kółko samopomocowe ... samopomocy
Magazyny surowcowe ... surowców
Punkt szczepienny ... szczepień
Zakład, system szkoleniowy ... szkolenia
Wystawa szopkarska ... szopek
~ 17 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Grupa szybkościowa, zrę- ... szybkości, zręczności i
cznościowa i wytrzymałościowa wytrzymałości
Biegi przełajowe ... na przełaj
Grupa uposażeniowa ... uposażenia
Dział uproszczeniowy ... uproszczeń
Pomysły usprawnieniowe ... usprawnień
Przedział wagonowy ... wagonu
Wyniki wiertnicze ... wiercenia
Nakazy osiedleniowe ... osiedlenia
Ryzyko wypadkowe ... wypadku
Komitet założycielski ... założycieli
Akcja zarybieniowa ... zarybiania
Fabryka zbrojeniowa ... uzbrojenia
Druk zgłoszeniowy ... zgłoszenia
Warunki zjednoczeniowe ... zjednoczenia
Karta zobowiÄ…zaniowa ... zobowiÄ…zania albo: ...
zobowiązań
Katalog zagadnieniowy ... zagadnień
W wielu wypadkach odpowiedniejsze niż przymiotnik jest
połączenie rzeczownika z przyimkiem.
zami ast : l epi ej :
Zaopatrzenie materiałowe ... w materiał
Trudności materiałowe ... z materiałem
Odzież miarowa ... na miarę
Zaopatrzenie mięsno-tłuszczowe ... w tłuszcz i mięso
Oszczędność opałowa ... na opale albo: ... opału
Gimnastyka przyrzÄ…dowa ... na przyrzÄ…dach
Konkurs rozwiÄ…zaniowy ... na rozwiÄ…zanie
~ 18 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Wiśnie sokowe ... na sok
Guziki sukienkowe ... do sukienek
Teksty tłumaczeniowe ... do tłumaczenia
Przepisy uposażeniowe ...o uposażeniu
Oszczędności wydatkowe ...w wydatkach
Materiały wyrobowe ...do wyrobu
Karnety wyżywieniowe ...na wyżywienie
Trudności zaopatrzeniowe ...w zaopatrzeniu
Współzawodnictwo zobo- ...w zobowiązaniach
wiÄ…zaniowe
Przystanek zadaszony ...z daszkiem, pod daszkiem
Niekiedy wreszcie zamiast wyrażeń złożonych z rzeczownika i
przymiotnika lepiej użyć jednego tylko wyrazu: np.: roboty wydobywcze
= wydobywanie, akcja zalesieniowa = zalesianie, roboty wiertnicze = wiercenie.,
prace badawcze = badanie, prace naprawcze = naprawianie.
Ludzi o wyrobionym poczuciu językowym szczególnie rażą
przymiotniki powstałe od rzeczowników na -enie (np. zarybieniowy,
zalesieniowy) i na -ość (np. przyszłościowy, wytrzymałościowy).
ż 11. Użycie zaimków
Jeżeli podmiotem zdania jest zaimek osobowy, nie wymienia się
go, gdyż sama forma orzeczenia (czasownika) wskazuje, o której osobie
mowa, np. w zdaniu: Spóz
niliście się łatwo się domyślamy podmiotu wy.
(Inaczej niż w języku rosyjskim; tam zaimek jest konieczny, bo
czasownik w czasie przeszłym nie odmienia się przez osoby.)
Zapomina się o tym często, zwłaszcza przy trzeciej osobie: on, oni. W
zdaniu: Dokonano zamachu na sułtana w chwili, gdy się. on udawał do
meczetu albo w zdaniu: Jak umacniać organizacje partyjne, by się, stały one
rzeczywistymi kierownikami gromad zaimki on, one są zupełnie zbędne; to
~ 19 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
samo w zdaniu: Jest wielką zasługą uczonych, że zdołali oni ukazać ogółowi
jego dorobek.
Zaimek byłby konieczny, gdyby na niego padał przycisk: Oni
zdołali ukazać ogółowi jego dorobek, wy zaś tego nie zdołacie.
Rusycyzmem jest również kładzenie po czasowniku pełnych
form zaimków osobowych: mnie, ciebie, jego, jemu itd., choć nie są
akcentowane, zamiast form ściągniętych: mi, mię, ci, cię, go, mu. Należy
więc mówić: wziął mi papier (nie: mnie), kupię ci książkę (nie: tobie),
spotykam go co dzień (nie: jego). Ale poprawnie: Ciebie poznałam po głosie, a
jego nie mogłam poznać, bo tu zaimki są pod przyciskiem.
To samo tyczy się zaimków dzierżawczych: mój, twój, swój; mają
one także formę pełną i ściągniętą, zależnie od przycisku: mojego-mego,
twoim-twym, swoim-swym itd., np. śmiało wypowiadają swe myśli, ale śmiało
wypowiadają myśli s w o j e i wyczytane w książkach. Tych zaimków
również się używa często bez potrzeby (pod wpływem języka
niemieckiego i francuskiego). Na przykład: Oddać swoje głosy na tych
kandydatów, którzy... albo: Wziął swą teczkę i wyszedł zamiast po prostu:
oddać głosy, wziął teczkę. Natomiast w zdaniu: Znalazłem się nie w swoim
domu, lecz w domu sąsiada użycie zaimka jest konieczne, i to w formie
pełnej.
Zaimki osobowe (ja, ty, on) w przypadkach zależnych, to jest
wszystkich prócz mianownika i wołacza, zastępuje się zaimkiem
zwrotnym się w odpowiednim przypadku (siebie, sobie itd.), jeżeli
oznaczają podmiot czynności, o której mowa, tj. osobę wykonywająca
tę czynność. Mówi się więc: Inwalidzi uczą się w szkole odpowiedniego dla
s i e b i e (nie: dla nich) zawodu, bo inwalidzi sÄ… tu p o d m i o t e m
czynności nauczania, tj. właśnie oni tę czynność wykonywają. Inaczej
jest w zdaniu: Inwalidów uczy szkoła odpowiedniego dla n i c h zawodu,
ponieważ inwalidzi są w' tym zdaniu p r z e d m i o t e m czyjegoś
nauczania. Drugi przykład: Opiniodawca ponosi odpowiedzialność za opinię
wydaną przez s i e b i e (nie: przez niego), ponieważ opiniodawca jest
podmiotem czynności, to znaczy o n wykonał czynność wydania opinii.
~ 20 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Posługiwanie się w takich wypadkach zaimkami osobowymi jest
naleciałością niemiecką lub francuską.
Zaimki (rzeczownikowe, przymiotnikowe i przysłówkowe): kto,
co, jakikolwiek, każdy, czyj, zawsze, wszędzie itp. w zdaniu przeczącym
zastępuje się zaimkami przeczącymi: nikt, nic, żaden, niczyj, nigdy,
nigdzie itd. A więc: Kto przyszedł? nikt nie przyszedł. Co dał? nic nie dał.
Otrzymać jakikolwiek znak życia  nie otrzymać żadnego znaku życia. Każdy
o tym wie  nikt o tym nie wie. Książka nosi czyjś podpis  książka nie nosi
niczyjego podpisu. Zawsze i wszędzie tak było  nigdy i nigdzie tak nie było.
Brak w każdym domu  nie brak w żadnym, domu. Obydwa zespoły zasłużyły
na oklaski  żaden zespół nie zasłużył... Uwzględnia się wszelkie zgłoszenia 
nie uwzględnia się żadnych zgłoszeń itd. Zdania: jakichkolwiek terminarzy
prowadzić nie należy; nie było jakiejkolwiek podstawy do podejrzewania
powinny więc brzmieć: żadnych terminarzy prowadzić nie należy; nie było
żadnej podstawy do podejrzewania.
Wiele rażących błędów składni powstaje wskutek niewłaściwego
stosowania przypadków. Oto kilka najprostszych prawideł z tego
zakresu.
ż 12. Składnia liczebników i wyrazów o pokrewnym znaczeniu
Liczebniki od jednego do czterech włącznie zgadzają się w rodzaju,
liczbie i przypadku z rzeczownikiem, do którego się odnoszą, np.:
widzę dwa konie, dwa okna, dwie kobiety, nie umyto dwóch okien. Tę składnię
zachowują liczebniki dwa, trzy, cztery także wtedy, gdy występują jako
człony liczebników wielowyrazowych, np.: czterdzieści dwa konie,
dwadzieścia trzy okna, sto cztery kobiety, czterdziestu dwóch, koni, dwudziestu
trzem oknom, ze stu czterema kobietami.
Pewien kłopot powstaje wtedy, gdy w liczebniku
wielowyrazowym występuje na końcu jeden. Jak powiedzieć: w
trzydziestu jednej książce czy w trzydziestu jeden książkach ? Tylko to drugie
wyrażenie jest poprawne. Rzeczownik odmieniamy tu bowiem tak jak
gdyby liczebnik nie zawierał członu jeden. A więc: W trzydziestu jeden
~ 21 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
książkach, bo w trzydziestu książkach, z trzydziestu jeden oknami, bo z
trzydziestu oknami, trzydzieści jeden koni, bo trzydzieści koni itp.
Podobne wątpliwości nasuwa składnia wyrazów o pokrewnym
znaczeniu, np.: rzeczownika szereg w znaczeniu wiele, dużo«. Zasada
tu jest prosta: po wyrazie szereg kładziemy rzeczownik w dopełniaczu,
więc np.: z szeregiem wypadków, w szeregu, wypadków, nie zaś: w szeregu
wypadkach.
ż 13. Czasowniki rządzące dopełniaczem
Czasowniki poprzedzone przeczeniem n i e wiążą się zawsze z
dopełniaczem, np.: prośby, których urząd zaspokoić nie może (nie: które, bo
zdanie jest zaprzeczone).
Dopełniaczem rządzą również czasowniki, które samą swą treścią
wyrażają przeczenie łub brak czego, np.: zakazać przejazdu, zabronić palenia
papierosów, zapomnieć notesu, pieniędzy, ujść uwagi (nie: uwadze!),. Są jednak
czasowniki o dwojakiej składni, tj. wymagające po sobie albo biernika,
albo dopełniacza.
Jeżeli czynność wyrażona takim czasownikiem kieruje się na
jakąś wiadomą całość przedmiotu, to nazwę tego przedmiotu
(będącą w zdaniu dopełnieniem) kładziemy w bierniku, np.: To masło i
ten ser ja kupiłem. Całe zamówione pieczywo i nabiał już dostarczono. Jeżeli
czynność ogarnia tylko nieokreśloną część przedmiotu, to dopełnienie
oznaczające ten przedmiot kładziemy w dopełniaczu (tzw.
cząstkowym), np.: Kupisz masła, sera i chleba. Dostarczono pieczywa i
nabiału. Dlatego się mówi: oszczędzać gazu, wody, światła, energii, prądu,
surowca, chodzi tu bowiem o zużycie cząstkowe.
Czasowniki wymagające dopełniacza (cząstkowego) mają często
przedrostki: do-, od-, na-, nad-, przy-, u- i oznaczajÄ… przybytek, ubytek
lub dokończenie. Np.: dodać powagi, dopić herbaty, dokończyć ważenia,
dosłuchać przemówienia do końca, odlać wody, narąbać drew, nadłożyć drogi, przydać
blasku, udzielić pomocy, ulać mleka.
Dopełniacz (cząstkowy) kładziemy też wtedy, gdy czynność
~ 22 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ogarnia wprawdzie cały przedmiot, ale na czas pewien, np.: pożyczyć
ołówka, używać noża. Przykłady złego użycia biernika:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Dostać katar ... kataru
Dostarczać broń ... broni
Oszczędzać zapasy ... zapasów
Poszukiwać biegłą sekretarkę ... biegłej sekretarki
Potrzebować materiał ... materiału
Przestrzegać przepisy ... przepisów
Strzec tajemnicÄ™ ... tajemnicy
Szukać ołówek ... ołówka
Udzielać pożyczki zwrotne ... pożyczek zwrotnych
Używać proszek do prania ... proszku ... (ale: zażywać
proszki na sen)
Użyć broń palną ... broni palnej
Zaniedbywać obowiązek ... obowiązku
Wreszcie w zwrocie towarzyskim mówi się: proszę pani (nie:
panią), np.: Ja, proszę pani, nigdy się nie spóz
niam.
ż 14. Forma dopełnienia dwu czasowników rządzących różnymi
przypadkami
Jeżeli dwa czasowniki mają to samo dopełnienie, ale rządzą
różnymi przypadkami, należy dopełnienie rzeczownikowe położyć po
pierwszym czasowniku, a po drugim zastąpić je zaimkiem w
odpowiednim przypadku; powinno się więc powiedzieć: Szukać rezerw
tkwiących w gospodarce narodowej, znajdować je i wyzyskiwać, zamiast:
Szukać, znajdować i wyzyskiwać rezerwy tkwiące w gospodarce narodowej.
Inne przykłady:
~ 23 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Ma ująć w ręce i kierować losami Ma ująć w ręce losy państwa i
państwa kierować nimi
Zdobycze nauki pomagajÄ… i pomagajÄ… procesowi rozwoju
wybitnie przyspieszajÄ… proces naszej gospodarki i wybitnie go
rozwoju naszej gospodarki przyspieszajÄ…
ż 15. Strona bierna
Bardzo częste używanie, nieomal nadużywanie strony biernej
potykamy zwłaszcza w stylu tzw. urzędowym czy kancelaryjnym.
Użycie form biernych nie jest na ogól niepoprawne, ale język polski
najchętniej się posługuje formami czynnymi czasownika; lepiej więc,
jeśli to możliwe, unikać strony biernej. O wiele naturalniej brzmi:
stwierdzono, że... niż: stwierdzone zostało, że...; pobiera się opłaty niż:
pobierane są opłaty; skargi powinno się załatwiać niż: skargi powinny być
załatwiane. Nagminnie używają zwrotu: to uzależni one jest od... zamiast
krótkiego: to zależy od...
Inne przykłady:
zami ast : l epi ej :
Wino zostaje rozlewane do Wino rozlewa siÄ™ do...
butelek
MajÄ…tek zostaje przekazany... MajÄ…tek przekazuje siÄ™...
Surowce sprowadzane będą ze Surowce sprowadzać się będzie...
ÅšlÄ…ska
Poprawa stosunków została Wszyscy powitali poprawę
powitana przez wszystkich z stosunków z radością
radością
Przyjmowanie zamówień zostało ... już się skończyło albo: ... już
już zakończone zakończono
~ 24 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Wysokość składki została ustalona Wysokość składki ustalono na...
na...
Zostaną wygłoszone przez Nauczyciele wygłoszą...
nauczycieli liczne pogadanki
W czasie narady została ... zanalizowano (a właściwie :
przeprowadzona analiza zbadano) działalność zarządu
działalności zarządu
Poleca się, aby na pokwitowaniach Poleca się odciskać na po-
odciskana była pieczątka kwitowaniach pieczątkę
Na każdy zarzut powinna zostać ... należy udzielić odpowiedzi
udzielona odpowiedz

... powinni sprawdzać kierownicy
Przestrzeganie przepisów
powinno być sprawdzane przez
kierowników
ż 16. Napisaliście, koleżanko?
Jeżeli jesteśmy z kobietą na  wy" czasownika jej dotyczącego
używamy w rodzaju męskim i w liczbie mnogiej. Jest to prastara forma
wyrażająca szacunek, jak np. w zwrocie: Coście, matko, przynieśli z od-
pustu? Niedopuszczalne jest więc powiedzenie: czyście napisała? albo:
czyście napisały, koleżanko? Przymiotnik dodany do takiego rzeczownika
również musi mieć formę męskoosobową: Jacyście wy dobrzy, koleżanko!
ż 17. Użycie imiesłowów na -ąc, -szy (-wszy)
Imiesłów na -ąc (współczesny) oznacza czynność odbywającą się
współcześnie z inną czynnością, np.: Słuchając odczytów, pogłębiasz
wiedzę (tzn,: przy słuchaniu odczytów pogłębiasz wiedzę). Zdania z
imiesłowem na -ąc, w których mowa o czynnościach nie odbywających
siÄ™ w tym samym czasie, sÄ… zbudowane niepoprawnie, np.:
~ 25 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Wzięto się do zrywania starych ... i zakładania nowych
chodników zakładając nowe
... wraca do kraju biorÄ…c czynny ... i bierze...
udział w życiu rewolucyjnym
Samoloty muszą lądować ... aby się zaopatrzyć....
zaopatrujÄ…c siÄ™ w paliwo i smary
Oderwał się gzyms spadając tuż ... i spadł...
obok
Do oznaczenia czynności poprzedzającej inną czynność służy
imiesłów na -szy,- -wszy (uprzedni), powiemy więc: Wpływy powinien
postać do biura, zapisawszy symbole wydziału (nie: zapisując, bo czynność
zapisana poprzedziła czynność posłania). Teczkę umyślnie podrzucono,
wypełniwszy ją papierem (nie: wypełniając). Samolot wylądował w Alasce,
przeleciawszy nad biegunem północnym (nie: przelatując).
18. Użycie przyimków
Co do używania takich czy innych przyimków trudno wskazać
ścisłe normy: często rozstrzyga tu z dawien dawna ustalony zwyczaj
językowy.. Mówi się np.: chodzi do szkoły, ale: chodzi na .uniwersytet;
bytem w szkole, ale: byłem na poczcie. Nie jest to logiczne, podobnie jak
nielogiczny jest zwrot: stało się to w moich oczach albo określenie: miejsca
stojące i siedzące. Nielogiczności są właściwe każdemu językowi, ale
 poprawianie" języka według swego widzi mi się równie jak tworzenie
nieopatrzne dziwolągów językowych jest rzeczą wielce niebezpieczną,
bo wprowadza do języka zamieszanie. Spośród przyimków sposobność
do najczęstszych wahań nastręcza przyimek dla. Co wybrać: dla czy do?
Czy może się obejść bez przyimka? Nadużywanie dla jest najczęściej
wywołane wpływem niemieckim lub francuskim. W większości
~ 26 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
wypadków zamiast dla należy użyć do, niekiedy odpowiedniejszy jest
inny jeszcze przyimek lub całe wyrażenie, czasem wreszcie wystarcza
po prostu sama forma dopełniacza lub celownika, np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Åšrodki potrzebne dla wykonania ... do wykonania...
planu
Potrzebne dla kariery ... do kariery...
Podstawa dla przyznania ... do przyznania...
pożyczki
Książka dla użytku szkolnego ... do użytku
Nalepka dla przesyłek ... do przesyłek...
pocztowych
Zakład przeznaczony dla ... do kształcenia
kształcenia
Rubryka dla umieszczenia znaku ... do umieszczenia...
Warunki dla wzrostu, dla nauki, ... do wzrostu, do nauki do
dla rozwoju rozwoju
Siły dla przetrwania ... do przetrwania
Materiały dla budowy ... do budowy; ... na budowę
Doradca dla spraw węglowych ... w sprawach węgla
Przeszkoda dla nadania dalszego ... w nadaniu...
biegu sprawie
Opłata dla listów ... od listów, ...za listy...
Przepisy, reklamacje dla przesyłek ... co do przesyłek albo: ...
dotyczące przesyłek
Instytut dla walki z rakiem Instytut walki z rakiem
Komitet dla pokojowego Komitet pokojowego
wyzyskania energii jÄ…drowej wyzyskania...
Termin dla reorganizacji Termin reorganizacji
Rejestr dla spraw poufnych Rejestr spraw poufnych
Szczere chęci dla ocalenia życia ... chęci ocalenia...
~ 27 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Udostępnić dla świata pracy ... światu pracy
To przynosi szkodÄ™ dla & szkodÄ™ samorzÄ…dom
samorządów
Dodatek będzie wypłacony dla ... wszystkim robotnikom
wszystkich robotników
Udzielenie absolutorium dla ... rzÄ…dowi
rzÄ…du
A oto przykłady niewłaściwego łub niepotrzebnego stosowania
innych przyimków; często również pod wpływem obcym:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
DO:
Zakład badania...
Zakład do badania surowców
Materiały do codziennego użytku Materiały codziennego użytku
List przekazaliśmy do od- ... odpowiednim władzom
powiednich władz
Stawić się do rozprawy (w sądzie) ... na rozprawę
KOA
O:
Gałkówek koło A
odzi .... pod A
odziÄ…
Wilanów koło Warszawy ...pod Warszawą
NA:
Na ile dziś masło? Po ile... (najlepiej: po czemu...)
Zaprowadzić na komisariat ... do komisariatu
Pracuje na zakładzie, na fabryce ... w zakładzie, w fabryce
Posyłać na szkołę ... do szkoły
... o umorzenie...
Wniosek na umorzenie sprawy
Napotykać przeszkody
Napotykać na przeszkody
Kierować, pisać na adres ... pod adresem
~ 28 ~
Przy sposobności omawiania przyimka na warto wspomnieć o
tym, że należy go używać w zwrocie: powołać na przewodniczącego,
zamiast błędnego w tym wypadku wyrazu jako.
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
O:
W oparciu o doświadczenie Opierając się na doświadczeniu
albo: na podstawie doświadczenia
Wskazówka o czym ... co do czego
OD:
Sekretarka potrzebna od zaraz ... potrzebna zaraz
POD:
Pod słowem  zarząd" należy Przez słowo...
rozumieć...
Co pod tym rozumiesz? Co przez to...
PONAD:
Odświeżono ponad 90 domów ... przeszło 90..., ... z górą 90...
POPRZEZ:
Przez te dzieła...
Poprzez te dzieła przemówią...
Pojechać poprzez ulicę zamkniętą Pojechać ulicą...
dla ruchu
Służyć sprawie poprzez oddanie Służyć sprawie twórczym trudem
twórczego trudu
PRZEZ:
Przez przeciÄ…g trzech lat W ciÄ…gu..., przez trzy lata
PRZY:
Chór przy filharmonii Chór filharmonii
Woz
ny przy tym urzędzie Woz
ny tego urzędu albo:
... w tym urzędzie
Wydano orzeczenie przy trafnym ... trafnie zastosowawszy ustawÄ™
zastosowaniu ustawy
W:
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Przyjęto w grono członków ... do grona...
W skład komisji powołano trzy Do komisji...
osoby
Przewidziane w przepisach ... przepisami...
skutki prawne
Wstawić w miejsce istniejących ... na miejsce...
Trzy razy w tydzień Trzy razy na tydzień
Z:
Dowód z otrzymania renty Dowód otrzymania
Z dniem 15 maja obowiÄ…zuje Od (dnia) 15 maja...
nowy rozkład
Z dniem 1 września zegar będzie (Dnia) 1 września...
ponownie umieszczony
Zwolnić z opłaty ... od opłaty
Protokół z posiedzenia Protokół posiedzenia
PracujÄ™ z samego rana ... od samego rana
ZA:
Za wyjÄ…tkiem Z wyjÄ…tkiem
Za zwrotem kosztów przesyłki Koszty przesyłki do zwrotu
Czekać za kim ... na kogo
Stać w kolejce za czym Stać... po co
ż 19. Użycie spójników
Obce polszczyz
nie, powstałe pod wpływem języka rosyjskiego,
jest użycie spójnika a po zdaniu zaprzeczonym zamiast spójnika ale,
lecz, tylko. Ten błąd szerzy się obecnie nagminnie. Przykłady:
niewł a ś ciwie: poprawnie:
Nie Królak, a jego kolega Nie Królak, lecz...
~ 30 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Nie w kwietniu, a w maju Nie w kwietniu, ale...
W województwie istnieją nie licea, ... nie licea, tylko...
a dwuletnie szkoły felczerskie
Sklep prowadzi nie MHD, a PSS ... nie MHD, lecz PSS
Nie dbałeś o gust widowni, a Nie dbałeś..., aleś dał...
dałeś scenę...
Nie wolno zadowalać się Nie wolno..., tylko...
rozważaniami, a trzeba sobie
powiedzieć...
Natomiast spójnika a (nie: i) używamy przy połączeniu dwu
wyrazów oznaczających porównanie, przeciwstawienie, odróżnienie:
różnica między psem a wilkiem, stosunek między nauczycielem a uczniem, teoria
a praktyka.
Bardzo rozpowszechnione jest błędne łączenie: dlatego, ho..., albo
nawet: dlatego, ponieważ... (zamiast: dlatego, że...) i błędne stosowanie
spójnika o ile (np.. O ile aparat zostanie wyłączony, to... zamiast: Jeżeli apa-
rat...), a zwłaszcza wyrazu względnie w znaczeniu spójnika. Względnie jest
poprawne tylko jako przysłówek znaczÄ…cy: dość«, umiarkowanie«,
Å‚agodnie« (np. Mam siÄ™ wzglÄ™dnie dobrze; obszedÅ‚ siÄ™ ze mnÄ… wzglÄ™dnie). Nie
są natomiast poprawne wyrażenia typu: Zatelefonuje do ciebie, względnie
napiszę. W takich wyrażeniach stosownie do różnych odcieni znaczenia
należy względnie zastępować spójnikami: bądz
, lub, albo (jak w podanym
przykładzie), raczej, a właściwie, czyli itp.
UKA
AD WYRAZÓW W ZDANIU
Poprawność języka i jasność stylu zależą od kolejności, w jakiej
wyrazy następują po sobie w zdaniu. Układ wyrazów w zdaniu
polskim jest na ogół swobodny, jakkolwiek nie dowolny; istnieją i tu
~ 31 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
pewne przepisy, których należy przestrzegać.
ż 20. Imię przed nazwiskiem
Z dawna ustalonym zwyczajem imię umieszcza się w języku
polskim (i innych, prócz węgierskiego) przed nazwiskiem: ob. Jan
Nowak. Kolejność odwrotną: Nowak Jan, często niestety spotykaną,
dopuszcza siÄ™ tylko w spisach alfabetycznych i kartotekach, ale nigdy
w podpisie, na pieczątce, w adresie, na książce jako nazwisko autora
itd. Wtedy jest szczególnie rażąca i niedopuszczalna.
ż 21. Szyk wyrazów określających
Trudno podać ścisłe przepisy, które by ustalały, kiedy określenie
przymiotnikowe kładzie się przed rzeczownikiem, kiedy zaś po nim.
Najogólniej można stwierdzić, że w języku polskim przymiotnik
umieszcza się raczej przed rzeczownikiem, do którego się odnosi (np.:
Każda epoka ma swe własne cele; Żelazowa Wola), Przymiotnik występuje
po rzeczowniku wtedy, gdy oznacza .cechę stałą lub określa nazwę,
więc: państwo ludowe, Henryk Brodaty, zwierzęta przeżuwające, ale:
wielkie państwo, waleczny Henryk, młode zwierzęta.
Inne przykłady:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Południowa Ameryka Ameryka Południowa
Północny Doniec Doniec Północny
Północne Morze Morze Północne
Polski język Język polski
Liczebniki porządkowe kładzie się po rzeczowniku: w wieku X, w
roku 1905, prenumerata za rok 1953, w numerze 295, na stronie 19 (albo: w w.
X, w r. 1905, w inrze 295, na sir. albo na s. 19).
Bardzo rozwinięte określenia kładzie się po wyrazie określanym,
~ 32 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
inaczej niż w języku niemieckim. Taki układ jest zrozumialszy,
przejrzystszy. Świadczą o tym następujące przykłady:
l epi ej :
zami ast :
Są to małe o niezwykle ... małe r y b k i o niezwykle
wydłużonym ciele rybki wydłużonym ciele
Notatki poświęcone bardzo ... poświęcone s p r a w i e bardzo
istotnej dla nas łodzian miłujących istotnej dla nas łodzian...
szczerze swe miasto sprawie...
Wyznaczony do objęcia Cent r al ny Zar zą d
przedsiębiorstwa zarządzeniem wyznaczony zarządzeniem
Ministra Przemysłu Ministra Przemysłu do
Cent r al ny Zar zą d objęcia przedsiębiorstwa
UlatniajÄ…ca siÄ™ z powodu Para ulatniajÄ…ca siÄ™ z powodu
popękania rur para popękania rur
Badania nad tym ciekawym i ... nad tym ciekawym o k r e s e m ,
doniosłym dla polskiej kultury doniosłym dla... albo: ...nad tym
okresem okresem, ciekawym i doniosłym
dla...
Szkołę opuszczał co rok zastęp ... zastęp d z i a ł aczy
bojowych, zahartowanych, bojowych...
przygotowanych do wcielania w
życie linii politycznej Partii
dzi ał aczy
Biblioteka znalazła pomieszczenie ... w ciasnym lokalu, nie
w ciasnym, nie pozwalającym na pozwalającym na rozwinięcie...
rozwinięcie szerszej działalności
lokalu
Jechałem do granic możliwości Jechałem dwunas t ką
zapchaną dwunast ką zapchaną do granic możliwości
~ 33 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
l epi ej :
zami ast :
Końcowy wniosek z odbytej w ... wniosek z n a r a d y
minionÄ… niedzielÄ™ w WDK odbytej w WDK w minionÄ…
nar ady niedzielÄ™
... by się zapoznać z twórczością ... z twórczością tego n a r o d u
tego sÄ…siadujÄ…cego z nami i sÄ…siadujÄ…cego z nami i znanego
licznym z nas znanego z wielu z nas z bezpośredniej stycz-
bezpośredniej styczności ności
na r odu
Podług na wielką skalę po- Podług p l a n u pomyślanego na
myślanego p l a n u wielką skalę...
W tych prawdziwie gorÄ…cych dla W tych d n i a c h prawdziwie
stolicy, bogatych w szybko gorÄ…cych dla stolicy, bogatych w
następujące po sobie wypadki, wypadki szybko po sobie na-
d n i a c h ... stępujące...
Niewłaściwie opracowane i nie Wnioski niewłaściwie
przygotowane w myśl opracowane i nie przygotowane w
powyższych wytycznych myśl powyższych wytycznych
wni oski powinny... powinny...
Po odbiór przydzielonej pieczęci Os oby upoważnione na piśmie
zgłoszą się upoważnione na przez kierownika wydziału
piśmie przez kierownika zgłoszą się po odbiór
wydziału o s o b y do... przydzielonej pieczęci do...
W razie nieobecności z powodu W razie nieobecności z powodu
urlopu bÄ…dz
choroby stale urlopu lub choroby o s o b y stale
sprawującej nadzór nad pieczęcią sprawującej... albo: gdy o s o b a
o s o b y ... stale sprawująca nadzór nad
pieczęcią będzie nieobecna z
powodu...
~ 34 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
l epi ej :
zami ast :
W naszej coraz bardziej W naszej g o s p o d a r c e coraz
potrzebujÄ…cej wysoko wy- bardziej potrzebujÄ…cej...
kwalifikowanych pracowników
gos podar ce
W tym nie dającym się, jak widać, W tym p o ł o ż eni u nie dającym
polepszyć poł o ż e n i u ... się, jak widać, polepszyć...
Będące w posiadaniu prezydium Samoc hody będące w
s a m o c h o d y przeznaczone posiadaniu prezydium sÄ…
sÄ…... przeznaczone...
Na podstawie w podobny sposób Na podstawie p o d r ę cz-
opracowanych n i k ó w opracowanych...
podr ę c z n i k ó w...
Gubernator nałożył na i tak już Gubernator nałożył na p r a s ę i
skrępowaną pr as ę nowe zakazy tak już skrępowaną...
Zła, nie przemyślana kolejność wyrazów utrudnia zrozumienie
treści, którą chcemy przekazać. Wyrazy powinno się grupować tak, jak
tego wymaga związek myśli, i bacznie kłaść znaki przestankowe.
Lekceważenie tej ważnej zasady może prowadzić do śmieszności.
Przykłady:
Wody lecznicze należy pić ... należy pić przez szklaną rurkę,
przechadzajÄ…c siÄ™ powoli przez przechadzajÄ…c siÄ™ powoli
szklanÄ… rurkÄ™
Brygada postanowiła wykonać do ... wykonać do 31 maja ponad
1maja 2500 wahadeł do zegarów plan 2500 wahadeł do zegarów
bijÄ…cych ponad plan bijÄ…cych
W niedzielę odbędzie się obchód Obchód urządzany przez Zarząd
urządzany z okazji 500-lecia Wojewódzki ZMP z okazji
~ 35 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
wyzwolenia Gdańska przez 500-lecia wyzwolenia Gdańska
Zarząd Wojewódzki ZMP
Zasiane zboże we wrześniu rokuje Zboże zasiane we wrześniu...
najwyższe plony
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Zezwolenie na zakup władz Zezwolenie władz
wojewódzkich... wojewódzkich na zakup...
Zainteresowane osoby hodowlÄ… Osoby zainteresowane ho-
królików... dowlą... albo: zainteresowani
hodowlÄ…...
ż 22. Miejsce zaimka który
Zaimek który zgodnie z polską składnią zajmuje pierwsze miejsce
w zdaniu podrzędnym (lub drugie, jeżeli występuje po przyimku albo
jego odpowiedniku). Oto przykłady:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Piastowie, panowanie których panowanie...
których zaznaczyło się...
Piastowie, za panowania za których panowania&
których
Pomoc, symbolem której jest... której symbolem...
Rady narodowe, na terenie na których terenie...
których...
Poranek muzyczny, w w którego programie...
programie którego umie-
szczono...
Pracownicy, z winy których... z których winy...
~ 36 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Na przekroju łodygi widać w którego pojedynczych
komórkach...
warstwę miękiszu, w
pojedynczych komórkach
którego
Zaimek który odnosi się do ostatniego rzeczownika zdania
nadrzędnego. Niewłaściwa jest więc kolejność wyrazów w takim np.
zdaniu: Kocioł będzie poddany próbie wodnej w naszych warsztatach, do której
wydział wydeleguje... (zamiast: ...będzie poddany w naszych warsztatach próbie
wodnej, do której...). Zaniedbanie właściwego układu może doprowadzić
do niejasności, a nawet do śmieszności, jak to widać ze znanego przy-
kładu: Zginął czarny pudel z białą łatką w okolicy ogona, do którego była
mocno przywiÄ…zana chora osoba.
ż 23. Ruchomość zaimka się
Stałe umieszczanie zaimka się. bezpośrednio po czasowniku jest m.
in. wynikiem wpływu języka rosyjskiego, gdzie ten zaimek pisze się
łącznie z czasownikiem. W polskim bywa to rażące, np. w zdaniach: by
cały kraj cieszył się; żadnych prac jeszcze nie prowadzi się. Te zdania brzmią,
znacznie lepiej w następującym układzie: aby się cały kraj cieszył; żadnych
prac jeszcze siÄ™ nie prowadzi.
Inne przykłady:
zami ast : l epi ej :
Kiedy biuro organizowało się... Kiedy się biuro organizowało...
... żeby przekonać się ... żeby się przekonać
Przedsiębiorstwu nie spieszy się Przedsiębiorstwu się nie spieszy
W soboty nie przyjmuje siÄ™ W soboty siÄ™ nie przyjmuje
Co kryło się za... Co się kryło za...
~ 37 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Jak skleja siÄ™ deski? Jak siÄ™ skleja deski?
Skąd wzięły się niedobory?
Skąd się wzięły...
Gdzie zawieruszyły się kwity? Gdzie się zawieruszyły...
ż 24. Ruchomość końcówek czasu przeszłego i trybu warunkowego
Końcówki czasu przeszłego (-em, -eś, -śmy, -ście) i trybu
warunkowego (-bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -by) są ruchome i łączą się
najczęściej z pierwszym, wyrazem zdania, np.
zami ast : l epi ej :
Jak powiedziałeś, tak się stanie Jakżeś powiedział...
y
le wyszliśmy na zwłoce y
leśmy wyszli na zwłoce
Czy byliście świadkami? Czyście byli...
Ślubowania, które złożyliście... Ślubowania, któreście złożyli...
Nigdy nie wiedziałbym o tym Nigdy bym o tym nie wiedział
Ciągle tylko czytałbyś Ciągle byś tylko czytał
Czyż można byłoby zbudować... Czyżby można było...
Nie mówił tego, bo rodzice ... boby się rodzice zmartwili
zmartwiliby siÄ™
Częściej chodzilibyśmy do teatru, Częściej byśmy chodzili...
gdyby...
Z tymi, którzy chcieliby Z tymi, którzy by chcieli
Jeżeli w zdaniu jest więcej czasowników w trybie warunkowym,
cząstka by połączona z pierwszym wyrazem zdania stosuje się do nich
wszystkich, np.:
Me daje tyle, ile by mogła, chciała i umiała; to samo w zdaniu:
~ 38 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Porozumienie, które by uniemożliwiło wskrzeszenie potęgi militarny Niemiec,
zapewniło bezpieczeństwo Europy i dało narodowi niemieckiemu...
ż 25. Miejsce przyimka
Przyimek (zgodnie z jego nazwą) kładzie się przy imieniu
(rzeczownik u), np.: do września, albo przy wyrazie określającym ten
rzeczownik: do drugiego września. Umieszczanie między przyimkiem a
rzeczownikiem innych wyrazów jest naleciałością niemiecką. A więc:
zamiast: lepiej:
W stanowczo za mało zróż- W rozmiarach stanowczo za mało
nicowanych rozmiarach zróżnicowanych
Za mniej więcej dwa tygodnie Mniej więcej za dwa...
Zmniejszone o przeszło 10% ... przeszło o 10%
Skróciło to wojnę o blisko dwa ... blisko o dwa lata, ... Prawie o
lata dwa lata
Plan wykonano w blisko 100% ... blisko w 100% (prawie w 100%,
niemal w 100%)
Wystawa będzie otwarta do co ... co najmniej do...
najmniej września
Ustalono liczbę ofiar na około 4 ... mniej więcej na 4 mln ludzi
mln ludzi
ż 26. Miejsce spójników bowiem i zaś
Spójniki bowiem i zaś kładzie się na drugim miejscu w zdaniu:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
..., bowiem wolny dostęp do ...., wolny bowiem dostęp
morza
~ 39 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
..., bowiem pobudzi do badań ..., pobudzi bowiem do badań
..., bowiem doskonale zdajemy ..., doskonale bowiem zdajemy
sobie sprawÄ™... sobie sprawÄ™...
My siÄ™ troszczymy o wszystko, zaÅ› My siÄ™ troszczymy o ..., on zaÅ›
on zażywa odpoczynku zażywa...
..., zaÅ› obecnie obroty wynoszÄ…... ..., obecnie zaÅ› obroty...
..., zaÅ› w sprawach finansowych... ..., w sprawach zaÅ› finansowych...
ż 27. Wskazówki ogólne
Na zakończenie uwag o składni  jeszcze dwie najogólniejsze
wskazówki dotyczące układu wyrazów w zdaniu.
Wyrazy, na których mamy położyć nacisk, umieszczamy zwykle
na początku lub na końcu zdania. W miarę możności zwracamy uwagę
na brzmienie, na fonetyczną stronę zdań i połączeń wyrazowych. Np.
zamiast komitety te lepiej powiedzieć te komitety, ponieważ w ten sposób
unika się zbiegu podobnie brzmiących sylab; w zdaniu: skąd ją wziąć,
niemile brzmi powtarzanie się samogłoski nosowej ą. Nazwa
Młodzieżowy Dom Odzieżowy też jest pod względem brzmienia
niezręczna.
~ 40 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
I I . CZYSTOŚĆ WYSA
OWI ENI A
Drugim warunkiem obowiązującym każdego jest czystość
wysłowienia. Wymaga ona wystrzegania się zarówno obcych
wyrazów, jak i zwrotów przeciwnych duchowi języka, którym się
posługujemy. W rozdziale niniejszym omówi się przede wszystkim
przykłady wpływów obcych na język polski w zakresie słownictwa.
ż 1. Wyrazy obce
Nie ma na świecie języka, który by nie wchłonął pewnej liczby
wyrazów obcych. Takich wyrazów dużo jest również w polszczyz
nie;
język nasz je przekształcił, włączył do swego systemu gramatycznego,
aż w końcu wiele z nich straciło znamiona obcości i całkowicie się
przyswoiło. Do takich należą: wójt, sołtys, kościół, cmentarz, koszula, rynek i
wiele, wiele innych.
Pstrzenie rodzimego języka wyrazami cudzoziemskimi było
szczególnie rozpowszechnione w czasach saskich. Wtedy
wszechwładnie panowała w szkołach zepsuta średniowieczna łacina,
którą się popisywano przy lada sposobności. Póz
niej panoszyła się w
tzw. wyższych sferach moda posługiwania się językiem
francuskim; jeszcze w wieku XIX arystokracja porozumiewała się w
mowie ojczystej tylko ze służbą. Do przełamania tych zwyczajów
przeciwnych godności narodowej przyczyniła się w dużej mierze dłu-
ga i wytrwała praca działaczy na niwie naszej rodzimej kultury.
Prof. Z. Klemensiewicz w swej gramatyce przypisuje
nadużywanie słów pochodzenia obcego lenistwu i głupocie; lenistwu,
bo nieraz się łatwiej nasunie na myśl wyraz obcy (zwłaszcza przy
~ 41 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
tłumaczeniach); głupocie, bo wielu się popisuje znajomością słów za-
pożyczonych, poczytując ich używanie za świadectwo inteligencji.
Przed niepotrzebnym używaniem zapożyczeń należy przestrzec i z
tego względu, że mówiący nie zawsze dokładnie je rozumieją, a
wskutek tego często używają ich niewłaściwie, narażając się na
śmieszność. Oto przykłady: nie ulegać subiekcjom2 dotyczącym trudności...
(miało być: sugestiom3) albo: do wykonania planu potrzebna primo voto4...
(miało być: primo, tj. po pierwsze). Wysilanie się na styl wyszukany nie
jest bynajmniej oznaką inteligencji i wysokiej kultury. Język ludzi o
wysokiej kulturze i gruntownej wiedzy jest właśnie zwykle prosty.
Bezwzględne tępienie wszystkich wyrazów obcych byłoby
niedorzecznością, ale unikanie tych, które bez szkody dla treści można
zastąpić rodzimymi, jest powinnością każdego, zwłaszcza gdy wyraża
swe myśli na piśmie, a więc ma czas się zastanowić nad doborem słów.
Oto krótki wykaz często spotykanych wyrazów obcych, które w
pewnych przynajmniej znaczeniach i użyciach (jeżeli nie są np.
terminami naukowymi, składnikami utartych nazw itd.) można
zastąpić swojskimi, nie tracąc na ścisłości w wyrażeniu myśli, a zyskując
na jasności wypowiedzi.
W prawej kolumnie podano znaczenia, w jakich siÄ™ tych
wyrazów obcych używa niepotrzebnie, a często nieściśle. Te naleciałości
niesłychanie ubożą polszczyznę; wypierając z niej liczne wyrazy
rodzime, pozbawiają naszą mowę barwności, a wprowadzają do niej
przykry szablon. Najwymowniejszym tego przykładem jest wyraz
likwidować, stosowany w znaczeniu kilkudziesięciu wyrazów i wyrażeń
swojskich5.
2
S u b i e k c j a  kłopot, przykrość, niewygoda.
3
S u g e s t i a  naprowadzenie kogoś na jakąś myśl.
4
P r i m o v o t o  z pierwszego ślubu (małżeństwa)
5
Patrz: M. Nalepińska, O w y ż s z y pozi om polszczyzny,  Polonistyka", nr 4, r.
1954.
~ 42 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Agresywny Napastliwy, zaczepny
Aktualny Ważny, obowiązujący, bieżący,
obecny, na czasie, żywotny,
współczesny
Aktywny (udział, postawa) Czynny
Analiza (sprawozdania) Rozpatrywanie, roztrzÄ…sanie,
rozważanie, badanie
Asortyment Wybór, dobór, zestaw
Atrakcyjny Pokupny, poszukiwany (towar),
pociągający, ponętny, ciekawy
(program)
Podstawa, podłoże, punkt
Baza
wyjścia, punkt oparcia, placówka,
ostoja, obóz, z
ródło zaopatrzenia,
port macierzysty
Bazować (na czym) Opierać się
Centralny Główny (zarząd, obchód),
naczelny (władza), środkowy
(kraj lub jego część)
Decydować Postanawiać, rozstrzygać,
stanowić
Defekt Brak, uszkodzenie, usterka, wada
Książka ... z brakami
zdefektowana
Dekorować (salę, budynek) Przybierać, stroić, ozdabiać
Demolować Niszczyć, burzyć, rozwalać
Dewastować Niszczyć, pustoszyć
Dykta Sklejka
Dysponować Rozporządzać, zarządzać
Dystrybucja Podział, rozdzielanie, wydawanie
~ 43 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Efektywny (koszt) Rzeczywisty
Egzystencja Byt, istnienie
Ekipa Zespół, drużyna, grono
Ekonomiczny Gospodarczy. oszczędny (w
użyciu)
Eksces Wybryk
Eksmisja (z mieszkania) Usunięcie, wysiedlenie
Eksploatacja Wyzyskiwanie, użytkowanie
Eksplozja Wybuch
Eksponat (na wystawie) Okaz
Eksport Wywóz (za granicę)
Ekspozytura Oddział, placówka
Element (maszyny, budowli) Szczegół, część (składowa),
składnik, człon
Elementarny Żywiołowy (klęska), podstawowy
(zasada, nauka)
Eliminować Wyłączać, usuwać
Emblemat Godło
Ewidencja (osób, przedmiotów) Wykaz (imienny), spis, lista
Generalny Ogólny, główny, powszechny
(strajk)
Globalny Ogólny, ogólnoświatowy
Gwarancja Rękojmia, poręczenie, za-
bezpieczenie, zapewnienie
Identycznie Tak samo, w ten sam sposób
Ignorować Lekceważyć, pomijać
Import Przywóz (z zagranicy),
sprowadzenie
Importowany Zagraniczny, sprowadzany
~ 44 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Impreza (wyraz nadużywany do Przedstawienie, widowisko,
oznaczania wszelkich występ, koncert, zabawa, zawody
przedsięwzięć kulturalnych i sportowe itp.
sportowych)
Impuls Bodziec
Incydent Zajście, wydarzenie, zdarzenie
Indeks (nazwisk) Spis, wykaz, skorowidz
Industrializacja Uprzemysłowienie
Indywidualny (pogląd) Jednostkowy, osobisty, własny
(uwaga: niedopuszczalne jest
połączenie  osoby
indywidualne")
Indywidualne gospodarstwo Samodzielne, prywatne
Indywidualnie wyjeżdżajmy Pojedynczo...
Ingerować ( w sprawę) Wkraczać, wtrącać się, mieszać się
Kolektywny Zespołowy (gospodarstwo)
zbiorowy albo wspólny (wysiłek)
Kolidować (z czym) Być w sprzeczności (z czym)
Kompleks Splot (zagadnień), zespół
(budynków)
Kompleksowy Wielostronny, wszechstronny
Komunikować Zawiadamiać, oznajmiać
Konferencja Narada, obrady
Konkretny Określony, prawdziwy,
rzeczywisty lub istotny
Konkurować Współzawodniczyć, ubiegać się,
zabiegać
Konstatować Stwierdzać
Kontakt Styczność, łączność
Kontaktować się Utrzymywać łączność, po-
rozumiewać się, stykać się
~ 45 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Likwidować Usuwać (przeszkody), wypleniać
(niedbalstwo), zwalczać
(analfabetyzm), tępić
(przekupstwo), tłumić lub gasić
(pożar), znieść (ochronę skarbo-
wą), rozwiązać (spółkę), zamknąć
(szkołę), zwinąć (obóz) itd.
Lokalny Miejscowy
Lokalizacja Wybór, przydział miejsca
Lokować Umieszczać
Luksus Przepych, zbytek
Lustracja PrzeglÄ…d
Mankament Brak, wada, usterka
Mobilizować (do pracy Porywać, pociągać, wciągać,
społecznej) pobudzać, skłaniać, zagrzewać,
zapalać, zachęcać
Moment Chwila
Nabór Zapisy, zaciąg
Negatywny Przeczący, niechętny, odmowny,
ujemny
Przeczyć (zasadom), odmawiać
Negować
(zalet)
Nieaktualny Nieważny, przestarzały,
przedawniony, nie na
czasie, przebrzmiały
Obiekt Przedmiot, budynek, rzecz
Obiektywny (sÄ…d) Bezstronny
Operatywny Czynny lub żywy (udział),
bezpośredni lub sprężysty
(nadzór), doraz
ny lub
natychmiastowy
~ 46 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Orientować się (w czym) Zdawać sobie sprawę (z
czego),wiedzieć
(Z)orientować się Zbadać, rozejrzeć się, rozpoznać
Partia (lasu) Część
Penetracja Przenikanie
Perfekcja Doskonałość
Personalny (dział) Osobowy
Peryferie (miasta) Przedmieścia, krańce
Popularyzacja Rozpowszechnianie (książek),
upowszechnianie (wiedzy)
Pozytywny Twierdzący, pomyślny,
przychylny, dodatni
Prelekcja Wykład, odczyt
Pretekst Pozór
Prewencyjny Zapobiegawczy
Priorytet Pierwszeństwo
Problem Zagadnienie, pytanie
Prowizorium (w polityce) Stan (układ) czasowy
Prowizoryczny Czasowy, tymczasowy
Pryncypialny Zasadniczy
Racjonalny RozsÄ…dny, celowy
Realizacja Wykonanie, urzeczywist-
nienie, spełnienie,
wcielenie w życie
Rekrutacja (do szkół) Zapisy
Remont Odnowienie lub odświeżenie
(mieszkania); naprawa
Renowacja Odnowienie, odświeżenie
Reperacja Naprawa
~ 47 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Wyrazy obce: Wyrazy rodzi me:
Resort Dział czynności, wydział, zakres
władzy lub działalności,
dziedzina
Rezultat Wynik, skutek, następstwo
Rotacja (towaru) Obrót
Skomplikowany Złożony, zawiły, zagmatwany
Skonstatować Stwierdzić
Skontaktować się Porozumieć się
Socjalny Społeczny
Specjalny Odrębny lub osobny (dział,
przepis), umyślny (posłaniec),
nadzwyczajny (pociÄ…g),
szczególny (o upodobaniu)
Specjalnie (pójść po cos) Umyślnie
Sukcesywnie Stopniowo
Tekstylny Włókienniczy
Teren Obszar, połać
Terytorium Obszar
Traktor CiÄ…gnik
Typować (np. zwycięzcę w Stawiać na...
zawodach)
Wytypować Wyznaczyć, wysunąć, wskazać,
zgłosić, przedstawić, skierować,
wyłonić, wyróżnić
Zlokalizować Umiejscowić, znalez
ć
Zorganizować (zabawę) Urządzić
ż 2. Użycie i połączenia wyrazów powstałe pod wpływem obcym
Oddziaływanie języków obcych na polszczyznę nie ogranicza się
do dziedziny słownictwa, sięga znacznie głębiej. O niektórych
~ 48 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
naleciałościach obcych, zwłaszcza w zakresie składni, była już mowa
poprzednio (na str. 11 12, 23 25, 32 36, 39, 44 46).
Poniżej podano przykłady najbardziej rozpowszechnionego
rażącego użycia wyrazów i ich połączeń powstałych pod wpływem
obcym, najczęściej pod wpływem języka niemieckiego lub rosyjskiego.
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Brakowała jedna książka Brakowało jednej książki
Co by nie było Cokolwiek by się stało, bądz
co
bÄ…dz

Cokolwiek by siÄ™ o tym nie Cokolwiek by siÄ™ o tym
powiedziało powiedziało
Czasokres Czas, okres
Czym więcej, tym lepiej Im więcej, tym lepiej
W stopniu daleko niedo- ... dalekim od dostatecznego; ...
statecznym bardzo niedostatecznym
Ten tom stanowi sam dla siebie
... sam w sobie...
odrębną całość
Na dniach
W tych dniach, lada dzień
Gdzie się nie ruszyć, wszędzie... Gdziekolwiek się ruszyć,
wszędzie...
To nie idzie To nie uchodzi; to nie wypada
Straty idą w tysiące złotych ... dochodzą do tysięcy złotych; ...
sięgają tysięcy...
Ile by nie było osób... Ile by było osób...
Jak by nie było, trzeba... jakkolwiek bądz
, trzeba...;
jakkolwiek by było, trzeba...; bądz

co bÄ…dz
, trzeba...
~ 49 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Jak by prezydium nie Jakkolwiek by prezydium
usprawiedliwiało takiego usprawiedliwiało takie
załatwiania wniosków, jedno jest załatwianie...
rzeczÄ… pewnÄ…...
Jak długo..., tak długo... Dopóki..., dopóty; póki..., póty...
Jaki by nie był wynik, należy... Jakikolwiek by był wynik...
Wójcik wpada jako pierwszy na ... wpada pierwszy...
stadion
Jako pierwszy przemawiał radny Pierwszy przemawiał...
X
Powołano jako przewodniczącego ... na przewodniczącego
pana Z.
Rzecz jasna, że...
Jasne, że...
Każdy powinien...
Każdy jeden powinien...
Wydane w tym kierunku ... w tym względzie..., & w tym
zarzÄ…dzenie... celu..., ... co do tego...
Załatwić w krótkiej drodze .... natychmiast, niezwłocznie, od
razu, odręcznie (jeżeli pisemnie)
Mieć miejsce Dziać się, zdarzać się, zachodzić,
nastąpić, odbywać się
Nastawienie do czego Postawa wobec czego,
ustosunkowanie siÄ™ do...,
stosunek do...
Nastawiony niechętnie Usposobiony...
Dwa dni temu nazad Dwa dni temu, przed dwoma
dniami
Ten blankiet trzeba obo- Przedstawienie blankietu przy
wiązkowo przedstawić przy rachunku jest konieczne
rachunku
Oddać strzał Wystrzelić
~ 50 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Odnośnie zatrudnienia Co do..., co się tyczy..., pod
względem...
Odnośny (urząd, przepis, Odpowiedni, właściwy, stosowny
załącznik)
Odprowadzić wpływy pieniężne Przelać..., złożyć..., przenieść...,
do kasy przekazać...
Odstawać w pracy Zalegać w pracy, nie nadążać z
pracą, zostawać w tyle z pracą
Pełna odpowiedzialność Całkowita...
Pełne zadowolenie Zupełne...
W pełni unormowano Całkowicie..., zupełnie...
Podejście do zagadnienia Ujęcie zagadnienia, stosunek do...,
stanowisko wobec...
Niesumiennie podchodzi do Niesumiennie siÄ™ wywiÄ…zuje ze
swych zobowiązań swych zobowiązań; jego stosunek
do zobowiązań jest niesumienny
Wymienić artykuły pod rząd ... po kolei, ... kolejno
Prawidłowo (rozumieć) Właściwie, dobrze, należycie,
dokładnie
Prawidłowy (dobór słuchaczy) Odpowiedni, właściwy
Ten projekt pokrywa siÄ™ z moim ... zgadza siÄ™ z moim,
...odpowiada mojemu
Przedłożyć Przedstawić, okazać, złożyć
Wnieść podanie przy douczeniu Wnieść podanie załączając
dowodów dowody, ...wraz z załączonymi do
niego do wodami, ... i załączyć
dowody
Przy zwrocie listu oznajmiam, że... Zwracając list oznaj-
miam, że&
Przyjmować postać Przybierać....
~ 51 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Przyjmować udział w pracy Brać...
Przyjmować lekarstwo Zażywać...
Przyjmijmy, że to jest prawda Przypuśćmy, że..., dajmy na to,
że...
Z reguły Z zasady, stale, zwykle, za-
sadniczo
Rozpracować plan Opracować (w szczegółach)...
Ten wypadek służy dowodem, jest dowodem, że..., ... służy za
że... dowód, że...
Służą jako przedmiot zabawy ... za przedmiot...
Śledzić za kim, ... za od- Śledzić kogo, upatrywać
powiednim momentem, ... za odpowiedniej chwili, czuwać nad
wykonaniem rozkazu wykonaniem...
Tym niemniej (jako spójnik) Niemniej jednak, nie mniej,
jednakże
Ubrać płaszcz Ubrać się w..., włożyć na siebie...,
przyodziać..., przywdziać...
W każdą niedzielę Każdej niedzieli, co niedziela
W międzyczasie lepiej: przez ten czas, w tym
czasie, tymczasem
Raz w miesiÄ…cu Raz na miesiÄ…c, co miesiÄ…c
W odpowiedzi na... OdpowiadajÄ…c na...
W oparciu o doświadczenia Opierając się na..., na podstawie
doświadczeń
W powołaniu się na poprzednie Powołując się na...
pismo
W ślad za pismem z dnia... Powołując się na pismo...,
uzupełniając pismo, nawiązując
do...
~ 52 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
W załatwieniu pisma za- Załatwiając pismo...
wiadamiamy...
Wychodzić naprzeciw tym Popierać te zainteresowania
zainteresowaniom
Na wynos (wydawanie obiadów) Do domu, na miasto, poza zakład
Zabezpieczyć dostawę pre- Zapewnić
fabrykatów
W celu zabezpieczenia W celu zapewnienia&
zamierzonego wzrostu wy-
twórczości rolnej
Zamienić bilet nowym Zastąpić bilet nowym, wymienić...
na nowy
Zapotrzebować Zamówić, zażądać
Starczy na pokrycie za- ... na potrzeby, ... na zaspokojenie
potrzebowania potrzeb (popytu)
Zdjąć ze stanowiska Usunąć ze stanowiska, pozbawić
stanowiska
Zdobne pieczywo (rusycyzm) SÅ‚odkie...
~ 53 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
I I I . J AS NOŚ Ć WYP OWI E DZI
(trafność, prostota, zwięzłość)
Językiem posługujemy się po to, by się porozumiewać z
otoczeniem. To, co mówimy i piszemy, powinno więc być jasne, aby
nas można było zrozumieć.
ż 1. Trafny dobór wyrazów
Jednym z zasadniczych warunków jasności wypowiedzi jest
trafny dobór wyrazów i ich związków. Powinny one wyrażać naszą
myśl jak najściślej a jednocześnie w sposób jak najzrozumialszy. Aby to
osiągnąć, trzeba przede wszystkim dokładnie sobie uświadamiać
znaczenie wyrazów.
Wyrazy ile dobrane pod względem znaczenia często
zniekształcają treść, którą chcemy innym przekazać, a niekiedy
wywołują efekt komiczny, wcale nie zamierzony.
Oto kilka przykładów:
Warunkiem przyjęcia na kursy jest nieprzekraczalny wiek lat
trzydziestu. Nieprzekraczalny  to «taki, którego siÄ™ nie da przekroczyć.
Z przytoczonego zdania dowiadujemy się więc, że warunkiem
przyjęcia na kursy jest niemożność ukończenia lat trzydziestu, a to
przecież oczywisty nonsens. Zamiast przymiotnika nieprzekraczalny
należało tu użyć imiesłowu nie przekroczony.
Powiązanie się nauczyciela z wychowankami. Przecież nie za pomocą
sznurów, chodzi tu bowiem o zżycie się nauczyciela z wychowankami,
przywiązanie do nich, zbliżenie. Powiązanie się z terenem  to łączność z
nim, więz
albo zwiÄ…zek.
~ 54 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
Szczur jest szkodnikiem zdrowotnym. Zdrowotny  to «pożyteczny
dla zdrowia. W połączeniu wyrazów szkodnik i zdrowotny wyczuwamy
zatem sprzeczność treści. Sprzeczność tę możemy usunąć, jeśli za-
stąpimy tu wyraz zdrowotny wyrażeniem niebezpieczny dla zdrowia.
Ze względu na niewłaściwy dobór wyrazów zupełnie
niezrozumiały staje się sens takich np. zdań i wyrażeń: We wszystkich
klasach przewiduje się kształcące wycieczki produkcyjne albo: cięta masa
towarowa (ten dziwoląg ma oznaczać cięte kwiaty). Niedopuszczalny
jest rozpowszechniony obecnie zwrot przecenić towar w znaczeniu:
«przeszacować, «zmienić cenÄ™; może on wprowadzać w bÅ‚Ä…d:
przecenić  to «ocenić wyżej wartoÅ›ci, np.: przeceniasz me zasÅ‚ugi,
podczas gdy chodzi zwykle o zniżenie ceny.
Nieraz czytamy o zarzÄ…dzeniu masowego szczepienia (np. duru).
Jeżeli jednak odpowiednim władzom chodzi o to, żeby się szczepieniu
poddali wszyscy bez wyjątku, powinny zarządzić szczepienie
powszechne, ogólne, gdyż masowy znaczy «liczny, gromadny.
Nie jest również godny polecenia wyraz rozprowadzać (poza jego
właściwym znaczeniem, np. rozprowadzał członków wycieczki po
kwaterach); w znaczeniu przenośnym należy go zastępować wyrazami:
rozpowszechniać, rozdzielać, rozsyłać, szerzyć, dostarczać; a więc nie: towary
przeznaczone do rozprowadzenia,, lecz ...przeznaczone do zbytu.
Warto tu wymienić używanie wyrazu- dzięki zamiast wskutek.
Jeżeli np. ktoś się tłumaczy, że nie załatwił jakiejś sprawy dzięki chorobie;
mamy prawo sądzić, że ta choroba i niezałatwienie sprawy były mu na
rękę, bo przyimek dzięki można stosować wyłącznie wtedy, kiedy
wymieniamy przyczynę dodatnią, w innych wypadkach używamy
przyimka wskutek.
Błędem językowym, choć nie wywołującym nieporozumienia co
do intencji mówiącego, jest częste zastępowanie wyrazu liczba przez
ilość, gdy chodzi o coś, co można liczyć, np.: ilość studentów, mieszkań,
samochodów zamiast: liczba studentów, mieszkań, samochodów. Wyrazu ilość
użyjemy poprawnie, mówiąc o tym, co można mierzyć, np.: ilość wody,
~ 55 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
węgla, opadów...
Trafność doboru wyrazów polega nie tylko na używaniu ich we
właściwym znaczeniu, ale także na dostosowaniu ich do całości pod
względem zabarwienia stylu. W liście do. przyjaciela albo w swobodnej
koleżeńskiej pogawędce nie użyjemy wyrazów podniosłych,
uroczystych, które będą zupełnie odpowiednie np. w przemówieniu
podczas uroczystości państwowej. Słowa, którymi się posługujemy w
mowie potocznej, byłyby niekiedy rażące w ogłoszeniu, podaniu czy
poważnym artykule. Takie np. wyrazy, jak: potańcówka, klasówka,
wstępniak, dojazdówka itp. są potocznymi skrótami właściwych
określeń: zabawa taneczna, zadanie klasowe, artykuł wstępny, kolejka
dojazdowa. Do nich należy i pięciolatka w znaczeniu planu pięcioletniego.
ż 2. Prostota wysłowienia
y
ródłem niewłaściwego doboru wyrazów bywa sadzenie się na
styl wyszukany. Pewnej, śmiesznej nieco przesady nietrudno się
dopatrzyć w takim np. sformułowaniu pytania: Ile pan posiada lat?
zamiast po prostu: Ile pan ma lat?
Oto inne przykłady:
zami ast : l epi ej :
Czy posiada pan bilet, rodzinÄ™, Czy ma pan bilet, rodzinÄ™, czy jest
zdrowie? pan zdrów (jak pańskie zdrowie)?
Posiadam zdolności do muzyki Mam zdolności... (ale poprawnie:
posiadam własne gospodarstwo
rolne)
X posiada wielkie zasługi X położył...
Taki tramwaj posiada bieg cichszy ... ma bieg cichszy
Czy w tym domu istniejÄ… piwnice? Czy w tym domu sÄ… piwnicÄ™?
~ 56 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Mam wrażenie, że się narada już Zdaje mi się, że...
odbyła
Otwórz drzwi za pomocą klucza ... kluczem
Czy kolega siÄ™ orientuje, kiedy Czy kolega wie, kiedy...
wróci kierownik?
Proszę nas zorientować, jak się to Proszę nam wyjaśnić,
stało? opowiedzieć...
Czy nie mógł zaistnieć fakt, że Czy nie mogło się zdarzyć, że...
paczka zaginęła w drodze?
Sztuczność, brak prostoty, rozwlekłość, a nieraz i
niezrozumiałość  to wady często występujące w przesadnym, złym
stylu  urzędowym". Oto nieco przykładów:
l epi ej :
zami ast :
Dokonać zważenia Zważyć
Skrzynie leżały przez dłuższy ... przez dłuższy czas
okres czasu
Podanie pozostawiono bez Podania nie uwzględniono
uwzględnienia
Sprawę pozostawiono bez Sprawy nie załatwiono
załatwienia
Okólnik w przedmiocie przepisów ... o przepisach; ... co do
przepisów
Wniosek w przedmiocie zasad ... w sprawie... albo: ... co do
finansowych zasad&
Przeprowadzona została analiza Rozpatrzono, zbadano działalność
działalności
~ 57 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
l epi ej :
zami ast :
Konkurs będzie przeprowadzony ... odbędzie się na&
na estradzie
Przez przeciÄ…g trzech lat Przez trzy lata, w ciÄ…gu
trzech lat
Przystąpić do robót w miesiącu ... w maju
maju
Uwidocznić opinię na akcie Wyrazić opinię na akcie
Maszynka wykonuje mielenie ... miele mięso
mięsa
W wypadku braku, w razie W braku...
braku...
Trzeba zaznaczyć, że taki nienaturalny sposób mówienia nie jest
właściwością jedynie złego stylu  urzędowego", występuje bowiem i w
innych zakresach użycia języka.
Zjawiskiem pokrewnym omawianemu a bardzo szkodliwym dla
jasności i prostoty wypowiedzi jest  moda" na niektóre słowa,
stosowanie ich przy każdej sposobności, nie zawsze szczęśliwie
wybranej. Spotykamy np. często nadużywanie takich wyrazów i
wyrażeń, jak: akcja, fakt, na odcinku, na terenie, po linii itp. Oto kilka
przykładów:
zami ast : l epi ej :
Akcja składania podań
Składanie podań
Przy akcji rozdawnictwa byli Przy rozdawaniu&
obecni...
Nie będzie przymusowej ... przymusowej zbiórki...
akcji zbiórki odpadków
~ 58 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
zami ast : l epi ej :
Na odcinku oczyszczania Co siÄ™ tyczy oczyszczania...,
miasta zobowiązać prezy- w sprawie oczyszczania..., co
dium do... do oczyszczania...
Przedświąteczna spekulacja ... spekulacja masłem
na odcinku masła
... w zadrzewieniu
Poprawa na odcinku zadrzewienia
PrzeszkadzajÄ… na odcinku ... w dziedzinie...
wynalazczości...
Politechnika uzupełnia swe ... w zakresie...
braki na odcinku urządzeń
technicznych
Odznaczył się na odcinku ... na polu...
działalności społecznej
Ustosunkował się przychyl- ... do tego przychylnie
nie do tego faktu
Na terenie obszaru naszego kraju Na obszarze..., w naszym kraju
Delegaci z terenu całego kraju ... z całego kraju
Na terenie nowego miejsca W nowym miejscu&
zamieszkania...
Na terenie miejscowości... W miejscowości...
Na terenie szeregu instytucji W wielu instytucjach....
odbywajÄ… siÄ™ kursy
Na terenie wszystkich przedszkoli We wszystkich przedszkolach ...
odbywajÄ… siÄ™ zapisy dzieci
ZobowiÄ…zania idÄ… po linii ZobowiÄ…zania zmierzajÄ… do
podniesienia poziomu wiedzy podniesienia&
młodzieży szkolnej
Idąc po linii uwzględnienia Uwzględniając potrzeby..., aby
potrzeb kulturalnych ludności... uwzględnić potrzeby...
Całkiem niedopuszczalne jest zdanie: Wyjechał po linii skupu zboża
~ 59 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
(zamiast: ...w sprawie skupu).
ż 3. Zwięzłość wypowiedzi
W wielu wypadkach takie  modne" wyrazy, jak wymienione
wyżej, nie są w wypowiedzi niezbędne, a wpływają szkodliwie na jej
zwięzłość. A właśnie możliwie, największa zwięzłość  to konieczny
warunek jasności stylu. Słowa niepotrzebne, nie wnoszące nic nowego
do treści zdania, zaciemniają tylko jego sens. Taką rozwlekłością
szkodliwą dla jasności myśli odznacza się np. następujące zdanie:
Opóz
nienie w rozwinięciu akcji związanej z największym przedsięwzięciem
kulturalnym bieżącego roku (zamiast: Opóz
nienie w przygotowaniach do
największego przedsięwzięcia...).
Typowe dla rozwlekłego wysławiania się jest używanie obok
siebie wyrazów i wyrażeń znaczących to samo łub prawie to samo, np.:
rozwl ekl e: zwi ęz
l e:
Ten płyn jest silnie bakteriobójczy Ten płyn jest silnie bakteriobójczy
i zabija on wszelkie bakterie albo: ten płyn zabija wszelkie
bakterie
Próba się powiodła i dała dobre Próba się powiodła albo: próba
wyniki dała dobre wyniki
Na zakończenie trzeba jeszcze przypomnieć, że niesłychanie
ważnym warunkiem jasności stylu jest poprawna budowa zdania.
Należy dążyć do tego, żeby zdania były krótkie, a ich części mające z
sobą bezpośredni związek stały obok siebie. Zdanie: Przeznaczone do
umieszczenia w lokalach biur i agend prezydiów rad narodowych i przedsiębiorstw
plakaty będą... jest trudne nawet do przeczytania. Taki zawiły układ
powstaje często pod wpływem języka niemieckiego. Zgodnie z naszą
składnią trzeba powiedzieć: Plakaty, przeznaczone do umieszczenia w lokalach
biur i agend prezydiów rad narodowych, będą... Więcej przykładów zawiera
~ 60 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
dział poprawności języka (str. 39 43).
Wreszcie jasność stylu wymaga wielkiej ostrożności w
posługiwaniu się wyrazami obcymi. Oto zdanie wzięte z pisma
przeznaczonego dla wsi: ,,Należy poświęcić sporo uwagi rozwinięciu w
konsekwencji poszczególnych aspektów selekcji, która jest jednocześnie aspektem
przemian ewolucyjnych. 6
Szerzej omówiono to zagadnienie w części poświęconej czystości
wysłowienia.
6
Przykład podany w książce S. Dobosiewicza, J. Tokarskiego i B. Wieczorkiewicza, K u l t u r a
j Ä™ z y k a , PZWS, Warszawa 1952, str. 101
~ 61 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE
O pisowni wyrazów, ich dzieleniu i o znakach przecinkowych,
(interpunkcji) szczegółowo pouczają, słowniki ortograficzne (patrz str.
91). Tu wyjaśnimy tylko klika najpospolitszych wątpliwości.
ż 1. A
ączne i rozdzielne pisanie wyrazów
Imiesłowy odmienne zaprzeczone piszemy z przeczeniem nie
łącznie, jeżeli mają znaczenie przymiotników (tzn. jeżeli nie oznaczają
czynności), np.: nieproszony gość, ale: nie proszony przyszedł na kolację.
Dodane do imiesłowu d o p e ł n i e n i a (np. Książki nie zwrócone
przez czyt el ni ków) albo okol i czni ki (np. Znaleziony przedmiot
nie odebrany w c i ą gu t rzech mi esi ę cy) świadczą, że w tym
wypadku imiesłów ma znaczenie czasownika i z przeczeniem ni e
pisze się rozdzielnie jak każdą inną formę czasownika. Przykłady:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Urzędy niepodporządkowane ... nie podporządkowane PRN
PRN (dopełnienie)
NiestosujÄ…cy siÄ™ do niniejszego Nie stosujÄ…cy siÄ™ do... zarzÄ…dzenia
zarządzenia (dopełnienie)
Przepisy niezwiÄ…zane z in- ... nie zwiÄ…zane z instytucjami...
stytucjami samorządowymi (dopełnienie)
~ 62 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Rozmowy nieuzasadnione ... nie uzasadnione potrzebami...
potrzebami służbowymi (dopełnienie)
Sprawy niezałatwione w terminie ... nie załatwione w terminie
(okołicznik)
Burza o sile niespotykanej w ... nie spotykanej w ostatnich
ostatnich kilku latach kilku Å‚atach (okolicznik)
Wprowadzenie niestosowanych ... nie stosowanych dotÄ…d...
dotąd usprawnień (okolicznik)
Z rzeczownikami utworzonymi od czasowników zaprzeczonych
przeczenie nie pisze siÄ™ Å‚Ä…cznie podobnie jak z innymi rzeczownikami,
np. nieprzestrzeganie, choć nie przestrzegać napiszemy rozdzielnie. Przy-
kłady:
ni ewł a ś ci wie: poprawnie:
Nie otrzymanie wezwania Nieotrzymanie...
imiennego
Winni nie stosowania siÄ™ do... ... niestosowania siÄ™...
Nie wykonanie polecenia Niewykonanie...
Ze wszystkimi przymiotnikami i z tymi przysłówkami, które
pochodzą od przymiotników, nie pisze sie razem, np. niezdolny,
niedobrze. Gdy jednak chodzi o przeciwstawienie, wyraz
ne łub domyślne,
wtedy pisze siÄ™ osobno, np. nie zdolny, ale wprost genialny; czuje siÄ™ nie
dobrze, ale znakomicie. Również osobno pisze się nie z przymiotnikiem i
przysłówkiem, jeżeli są w stopniu wyższym lub najwyższym, np. jest to
rada nie najlepsza, zrobił to nie gorzej od ciebie.
W liczebnikach wielowyrazowych każdą część piszemy osobno,
np. stu trzydziestu pięciu, sześćdziesięciu kilku. Również pisze się osobno
części składowe zwrotu po raz pierwszy, po raz drugi (raz jest w nich
~ 63 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
rzeczownikiem).
Z formą stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków jak
pisze się rozdzielnie; jak najzdrowszy, jak najkrótszy, jak najcichszy, jak
najkrócej, jak najszerzej, jak najofiarniej.
Przyimek stanowiący część składową przymiotnika pisze się z
nim łącznie, np.: pozaurzędowy, przeciwsłoneczny, bezapelacyjny.
Przyimki złożone piszemy łącznie, np. ponad, poprzez, zza, przy
czym przyimek z piszemy w tych razach zawsze zgodnie z wymowÄ…, a
zatem czasami przez s, np. spomiędzy wszystkich, sprzed stu lat, spoza
chmur.
ż 2. Pisownia wyrazów z przedrostkami
Przedrostek nic wpływa na pisownię rdzenia. Piszemy więc np.:
ob-jadać, bo to pochodzi od jadać; ob-jaśnić, bo od jasny; od-żegnać, bo od
żegnać; nie stosujemy tu prawidła, że po b pisze się nie j, ale i, jak np. w
wyrazach biały, biadać, a po d nie ż, tylko rz jak w wyrazach drzewo,
drzazgi.
ż 3. Rzeczowniki typu szyja
Rzeczowniki: szyja, nadzieja, Ziaja (nazwisko) itp. w odmianie
tracą j przed końcówką i; pisze się więc szyi, nadziei, Ziai.
ż 4. Dzielenie wyrazów
Co do dzielenia wyrazów (przenoszenia)  dwie uwagi: nie
przyłącza się do wyraz
nego przedrostka pierwszych spółgłosek
rdzenia, np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
nar-wać na-rwać
niepow-tarzałny niepo-wtarzałny
~ 64 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
posz-czególnie po-szczególnie
pow-szechny po-wszechny
przer-wanie prze-rwanie
zak-ręcić za-kręcić
Po wtóre: nie przenosi się grupy samych spółgłosek:
ni ewł a ś ci wi e poprawni e:
natychmia-st natych-nuast
słuszno-ść słusz-ność albo: słu-szność
ż 5. Wielkie litery
Nie należy nadużywać wielkich liter. Na przykład w
zawiadomieniu, że 12 marca odbędzie się. Zbiorowy Występ Autorski
A
ódzkich Pisarek użyto wielkich liter niepotrzebnie.
Nazwy wypadków lub aktów dziejowych pisze się małą literą,
np.: powstanie styczniowe, pokój wersalski, plan sześcioletni; nazwy orderów i
odznaczeń  wielką, np. Order Odrodzenia Polski, Krzyż Zasługi, Wawrzyn
Literacki.
Ze względów uczuciowych i dla szacunku wolno pisać wielką
literą każdy rzeczownik i towarzyszący mu przymiotnik lub
zastępujący go zaimek (np. w listach); trzeba jednak pamiętać, że
nadużywanie wielkich liter nieraz właśnie osłabia wrażenie, o które
chodzi.
ż 6. Pisownia liczebników wyrażonych cyfrą
Do liczebników porządkowych wyrażonych cyfrą arabską lub
rzymską nie dodaje się końcówki przypadka, np.:
~ 65 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
5-ty Komisariat MO
5. Komisariat MO albo:
V Komisariat MO
15-go dnia 15. dnia
Nr 100-ny Nr 100. albo: nr setny
1-sze ogłoszenie I ogłoszenie albo: 1. ogłoszenie
ż 7. Znaki pisarskie po cyfrach i skrótach wyrazów
Po cyfrach rzymskich nie kładziemy nigdy kropki, po arabskich
tylko wtedy, gdy oznaczajÄ… liczebnik porzÄ…dkowy: w 1 tomie (= w
jednym), w 1. tomie (= w pierwszym).
Nie dajemy również kropki po skrótach wyrazów, gdy w skrócie
pozostaje ostatnia litera wyrazu.
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Dr. medycyny Dr medycyny
Mgr. nauk technicznych Mgr nauk...
Mjr. w służbie czynnej Mjr w służbie...
Wg. (albo: w/g) rozkazu Wg rozkazu
Kropkę po skrócie umieszcza się tylko w razie odrzucenia końca
wyrazu, np. kpt. (= kapitan), ob. (= obywatel), zw. (= zwiÄ…zek),
W skrótach powszechnie znanych stałych grup wyrazów
ogranicza się kropkę do jednorazowego użycia na końcu, np.: itp., itd.,
tj.
Ogólnie przyjęte skróty nazw miary i wagi pisze się bez kropki,
np.: m (= metr), kg (= kilogram); to samo dotyczy skrótu zł (= złoty) i gr
(= grosz).
~ 66 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ż 8. Stosowanie przecinka, średnika, pauzy, dwukropka i nawiasu
Nie wolno oddzielać przecinkiem podmiotu od orzeczenia, np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Dzielnicowy Komitet Wyborczy
Dzielnicowy Komitet...
Frontu Narodowego terenu
Śródmieście Praga zawiadamia...
Śródmieście  Praga, zawiadamia
Wybrzeże Adriatyku dla Wybrzeże Adriatyku dla
Jugosławii, to to samo... Jugosławii to to samo&
P r z e c i n k a m i oddzielamy poszczególne zdania w zdaniu
złożonym, np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
... wyjaśnia co następuje ... wyjaśnia, co następuje
Ty, który w ciężkim znoju Ty, który... wydobywasz węgiel, i
wydobywasz węgiel i Ty, który... Ty, który...
Zespół wyzyska bogatą spuściznę, ... wyzyska bogatą spuściznę, jaką
jaką zostawił po sobie T. zostawił po sobie T. Sygietyński,
Sygietyński i w swej działalności i w
osiągać będzie nowe sukcesy swej działalności osiągać będzie...
Powyższe przykłady wskazują, że przed spójnikiem i, wbrew
powszechnemu mniemaniu, przecinek bywa również potrzebny. Brak
przecinka w zdaniu złożonym może utrudnić zrozumienie myśli albo
doprowadzić do śmieszności, jak w następującym, przykładzie: Należy
wyróżnić J. Kowalczyka, który zakon traktował dwa tuczniki i K. Wojnara. W
tym wypadku który zakontraktował dwa tuczniki stanowi całe zdanie, od
pozostałych więc części zdania złożonego należy je oddzielić
przecinkiem z obu stron.
Przecinek dajemy przed powtarzającym się spójnikiem, np.:
~ 67 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Przysługuje albo zasiłek rodzinny ... albo zasiłek rodzinny, albo
albo dodatek do renty dodatek...
Otrzymuje i rentÄ™ wdowiÄ… i ... i rentÄ™ wdowiÄ…, i za opatrzenie
zaopatrzenie emerytalne
W przecinki ujmujemy rozwinięte przydawki rzeczowne (nie w
pauzy), np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Ukazują się na twarzy rumieńce  ... rumieńce, te niewątpliwe
te niewÄ…tpliwe oznaki zdrowia oznaki zdrowia
Niedziela 29 maja  ostatni dzień Niedziela 29 maja, ostatni dzień
obchodów, upłynęła tak jak i... obchodów, upłynęła...
My  członkowie PZPR i My, członkowie PZPR i
bezpartyjni nauczyciele  dumni bezpartyjni nauczyciele, dumni
jesteśmy... jesteśmy...
Potęga naszej ojczyzny  Polski ... naszej ojczyzny, Polski
Ludowej wymaga... Ludowej, wymaga...
Przeci nek kładziemy przed tj., np.: Największe przedsięwzięcie
kulturalne, tj. obchód stulecia zgonu A. Mickiewicza...; zasiłek z innego z
ródła,
tj. z zakładu pracy.
Ś r e d n i k , jak sama nazwa wskazuje, jest znakiem pośrednim
co do mocy między kropką a przecinkiem; może rozdzielać wyłącznie
człony równorzędne, choćby nie tworzące zdań, lecz rozwinięte.
Na przykład: Obok pszenicy zwyczajnej uprawia się jeszcze kilka jej
gatunków, z których najważniejsze są a) pszenica angielska o kłosach grubych,
z długimi wąsami, dostarczająca ziaren grubych i mączystych; b) pszenica
karłowata z krótkimi wąsami; c) pszenica górska, czyli orkisz.
Pauza najczęściej zastępuje opuszczoną cześć zdania,
zwłaszcza orzeczenia (zwykle wyraz jest albo są); jest to znak bardzo
~ 68 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
nadużywany, stosowany lekkomyślnie zamiast wszystkich niemal
znaków przestankowych.
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Reszta majątków, to PGR-y Reszta majątków  to PGR-y (=
sÄ… to PGR-y)
Każde udoskonalenie, to Każde udoskonalenie  to
przyspieszenie wykonania planu przyspieszenie wykonania planu
(= jest to przyspieszenie...)
Te listy, to bogate z
ródło Te listy  to bogate z
ródło
wiadomości wiadomości (= jest to bogate...)
Dwukropek (nie pauzę) kładziemy przed wyliczeniem albo
wyjaśnieniem, np.:
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Podczas zjazdu przybyły ... z trzech spółdzielni:
delegacje z trzech spółdzielni  dziewiarskiej, szczotkarskiej
dziewiarskiej, szczotkarskiej i i odzieżowej
odzieżowej
Bierzmy wzór z płomiennych Bierzmy wzór z płomiennych
patriotów polskich  patriotów polskich: Waryńskiego,
Waryńskiego, Okrzei, Okrzei, Świerczewskiego
Åšwierczewskiego
Polityka władzy ludowej  Polityka władzy ludowej:
umacnianie spójni między umacnianie spójni między
miastem a wsiÄ…  odpowiada miastem a wsiÄ…, odpowiada...
interesom...
Tym razem wyrok, był ciężki  ... był ciężki: dwanaście lat...
dwanaście lat więzienia
~ 69 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
ni ewł a ś ci wi e: poprawni e:
Fundusze pozwolÄ… na ... to, co mu jest najpotrzebniejsze:
prowadzenie wielu robót, które nowe izby...
dadzÄ… miastu to, co mu jest
najpotrzebniejsze  nowe izby
mieszkalne
Główny wysiłek należy skierować ... na odcinek najbardziej
na odcinek najbardziej zacofany zacofany: na wieÅ›
 na wieÅ›
Tych dwóch składników  Tych dwóch składników:
dobrobytu w kraju i pokoju na dobrobytu w kraju i pokoju na
świecie  niepodobna rozdzielić świecie, niepodobna rozdzielić
Sprawdziło się przysłowie  jak ... przysłowie: jak cię widzą...
ciÄ™ widzÄ…, tak ciÄ™ piszÄ…
PierwszÄ… nagrodÄ™  rower PierwszÄ… nagrodÄ™: rower,
otrzymał uczeń kl. IV otrzymał...
Kl. IV
Dwukropek nie rozluz
nia związku składniowego części zdania,
jak się to dzieje przy stosowaniu nawiasu. Dlatego ogłoszenie: Studenci
wyższych uczelni łódzkich: Politechnika A
ódzka, Uniwersytet A
ódzki i inne
rozpoczynają pracę o godz. 8.30 powinno brzmieć: Studenci wyższych uczelni
łódzkich: Politechniki A
ódzkiej, Uniwersytetu A
ódzkiego i innych... Również
niepoprawna jest składnia zdania: Wybrano komisję rewizyjną w składzie:
Adam Krawczyk, Zofia Białkowa i Jan Kowalski. Należało zdanie przerobić i
powiedzieć: Skład komisji... stanowią: Adam Krawczyk... albo: Do komisji...
weszli: Adam Krawczyk..., albo też: Do komisji... wybrano fezy powołano)
Adama Krawczyka, Zofię, Białkową i Jana Kowalskiego.
N a w i a s , na ogół nie doceniany, jest znakiem bardzo
wygodnym, bo nie wymaga zachowania łączności składniowej ze
zdaniem; używa się go do ujmowania ubocznych wyjaśnieni
Na przykład: Rozmiary tego przedmiotu są stosunkowo niewielkie (40 x 60
~ 70 ~
JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE
cm). Jeżeli mamy doprowadzić do lepszej znajomości języków obcych (patrz krytyczny
artykuł o ich znajomości na placówkach handlu zagranicznego), to należy pomyśleć o
otwarciu,.
~ 71 ~