Język wystawy muzealneJ

E W A K L E K O T

zwiedzaJący w muzeum: strategie, taktyki

i kategoria autentyczności

wnowoczesnym systemie wartości �śautentyczność” pełni bardzo 1| Badania w latach 2002-2005

ważną rolę, stając się gwarancją �śprawdziwości”, a nawet jej synonimem. Związane jest to z jej

finansowane były ze środków

niezmiernie ważną rolą w kształtowaniu nowoczesnej podmiotowości i jest zagadnieniem nie-

Instytutu Etnologii

zwykle złożonym, rozważanym zarówno na obszarze filozofii (np. Taylor 2001, 2002), jak i histo-

i Antropologii Kulturowej

rii literatury czy historii idei (Trilling 1972), a także etnografii i antropologii (Clifford 2000, Bendix Uniwersytetu Warszawskiego.

1997). W sytuacji, gdy autentyczność jest jedną z naczelnych wartości, nieautentyczność w najlep-

szym razie budzi rezerwę, a przeważnie dyskredytuje. Nieautentyczna rzecz, człowiek, wypowiedź,

czyn, uczucie, motywacja nie mogą liczyć na zaufanie, a zatem ich potencjał perswazyjny jest stosun-kowo niewielki. Autentyczność natomiast legitymizuje i nadaje pozytywną wartość; to, co autentycz-ne, ten, kto jest autentyczny – przekonuje. Oczywiście wartość autentyczności nie sprowadza się

tylko do sfery perswazji, ją jednak tutaj podkreślam, ponieważ będę mówić o tworzeniu narracji

muzealnej i nadawaniu jej wiarygodności, opierając się na materiale zebranym w dwóch najważniej-

szych polskich muzeach – zabytkach dziedzictwa narodowego, czyli w Zamku Królewskim na Wa-

welu i Zamku Królewskim w Warszawie1.

Badania antropologiczne metodą obserwacji uczestniczącej oraz wywiadu pogłębionego ze

zwiedzającymi prowadziłam z sześciorgiem studentów etnologii; sama natomiast robiłam wy-

wiady z pracownikami obu muzeów oraz byłam słuchaczką kursu dla przewodników i oprowa-

dzałam po zamku warszawskim. Jednym z zagadnień, które mnie wówczas interesowały, była

praktyka zwiedzania jako obszar dynamicznego kształtowania się treści łączonych przez zwie-

dzającego z odwiedzanym muzeum – czyli jego interpretacja. Do uwarunkowań tej interpreta-

cji, których istnienie zakładałam, należał przekaz wiedzy adresowany do zwiedzającego przez

przewodników, tabliczki informacyjne na terenie ekspozycji oraz różnego rodzaju publikacje

i pamiątki dostępne na terenie muzeum; innym ważnym uwarunkowaniem była kompetencja

kulturowa zwiedzającego oraz posiadana przez niego wyjścio-

wa wizja zwiedzanego miejsca i wiedza na jego temat. Ponie-

D R E w a K l E K o t

waż w trakcie obserwacji uczestniczącej stało się jasne, że naj-

| Antropolożka i tłumaczka, adiunkt

bardziej sugestywnym elementem przekazu muzealnego jest

w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu

narracja przewodnika, która w wypadku obu badanych przeze

Warszawskiego. Zajmuje się antropologią sztuki,

mnie muzeów niemal w ogóle nie odnosi się do informacji

a zwłaszcza zagadnieniami różnicującego potencjału sztuki

pisemnej umieszczonej na tabliczkach, a czasami jest z nią

w społeczeństwie nowoczesnym (kicz, zabytki dziedzictwa

wręcz sprzeczna, zdecydowałam się także na przeprowadze-

nie rozmów z samymi przewodnikami oraz na osobiste zaan-

narodowego) oraz materialnością rzeczy uznawanych

gażowanie w praktyki przewodnickie. Przewodnicka interpre-

za sztukę. Interesuje się interdyscyplinarnym podejściem

tacja zabytku jest, jak mi się wydaje, niezwykle istotnym,

do badania znaczeń materialnej rzeczywistości, zwłaszcza

a w zasadzie niebadanym elementem procesu kształtowania

tych jej elementów, które prowokują ludzi do podejmowania

się jego odbioru w praktyce zwiedzania. Zadanie przewodni-

działań współtworzących praktyki kulturowe, takie jak:

ka polega bowiem na przełożeniu fachowej, naukowo ustruk-

turyzowanej informacji na język i struktury wiedzy potocznej,

posiadanie i kolekcjonowanie przedmiotów, oddawanie im

która, jeśli przyjmiemy interpretację Clifforda Geertza (2005),

czci, emocjonalne reagowanie na kontakt z nimi etc.

tworzy w obrębie kultury odrębny, rządzący się własnymi pra-

Autorka licznych tłumaczeń prac z zakresu antropologii

wami system symboliczny.

i historii kultury.

etnografia nowa |

97

[ 0 1 | 2 0 0 9 ]

|EWA KLEKOT

Poza Geertzowskim istnieje w naukach społecznych kilka innych ważnych podejść do po-

toczności jako obszaru ludzkiego doświadczenia. Ze względu na przejawy działania przemocy

symbolicznej, wyraźnie widoczne zarówno w wywiadach, jak i podczas obserwacji zachowania

zwiedzających, zdecydowałam się odwołać do podejścia Michela de Certeau (2008), który w swej

wizji praktykowania potoczności pokazuje właściwą jej dynamikę relacji władzy. Dla de Certeau,

obserwatora potocznych zachowań konsumpcyjnych (w tym także konsumpcji kultury), istotne

znaczenie ma po pierwsze założenie, że konsumpcja jest aktywnym, a nawet twórczym stosun-

kiem do konsumowanych treści symbolicznych, a po drugie rozróżnienie między s t r a t e g i ą i

t a k t y k ą. Taktyką byłaby jednorazowa, ograniczona w czasie,

Przewodnik może więc z jednej strony sięgać

a d h o c i na potrzeby chwili tworzona praktyka zwiedzania.

Ta k t y k a w tym rozumieniu przeciwstawiana jest s t r a t e -

do strategii autentyzacji poprzez �śgorącą”

g i i. Strategią jest bowiem rachunek sił zakładany przez �śpod-

autentyczność doświadczenia, jakim jest

miot woli i władzy” (w naszym wypadku chodzi o władzę sym-

kontakt z przeszłością czy odmiennością,

boliczną i takiego rodzaju przemoc), który kontroluje przestrzeń

którego zwiedzający doświadcza; z drugiej

dokonywania wyborów. Strategia posiada określone, własne

miejsce, w oparciu o które może tworzyć relacje z tym, co jest

do autentyzacji przez �śzimną” autentyczność

poza nią; taktyka nigdy nie jest �śu siebie”, lecz rozgrywa się

materii prezentowanych obiektów.

w przestrzeni zorganizowanej wedle reguł strategii. Podmiot

strategii – właściciela, przedsiębiorstwo, miasto, instytucję na-

ukową – można wyizolować z otoczenia, zdefiniować w kategoriach niezależnych od reszty; pod-

miot taktyki jest zależny, pozbawiony możliwości samostanowienia i żeby wybić się na niepodle-

głość, musi działać po partyzancku w przestrzeni �śinnego” (de Certeau 2008: XLII).

Przyjęłam więc, że istnieje pewna ustalana przez muzeum strategia zwiedzania, której istotną

część stanowi przekaz nazwany przez mnie �śnarracją muzealną”. Strategię współtworzą program eks-

pozycyjny i edukacyjny muzeum realizowany na jego terenie oraz nagromadzone w czasie praktyki

przewodnickie, składające się na rodzaj przewodnickiego sensus communis. Obserwowane podczas ba-dań praktyki zwiedzania nie są ani aktualizacją narracji, ani też jej odczytaniem: są taktyką – sposobem, w jaki konkretni zwiedzający wypełniają zadanie �śzwiedzania Wawelu” czy �śzwiedzania zamku”, dokonując wyborów w przestrzeni, która należy do �śpodmiotu woli i władzy”, jakimi są oba muzea.

Równocześnie jednak z badań nad doświadczeniem turystycznym wiadomo, że z perspektywy

zwiedzającego atrakcyjność wycieczki mierzy się w dużej mierze w kategoriach autentyczności. Tom

Selwyn (1996), pisząc o doświadczeniu turystycznym i jego postulacie autentyczności, zwrócił uwa-

gę na fakt, że choć tym, czego turysta oczekuje i za co gotów jest zapłacić jest właśnie autentyczność, to wartościowanie opiera się na jej dwóch różnych porządkach. Selwyn nazywa je autentycznością

�śzimną” i �ściepłą”, a każda z nich odwołuje się do innego sposobu legitymizacji. Autentyczność �ściepła” to – upraszczając nieco wywód Selwyna – poszukiwanie autentycznego kontaktu z tym, co jest

przedmiotem doświadczenia; autentyczność �śzimna” to poszukiwanie kontaktu z autentycznym

przedmiotem. W pierwszym wypadku kryterium jest zatem autentyczność przeżycia (np. poczucie

emocjonalnego zaangażowania); w drugim – kontakt z przedmiotem (człowiekiem, wydarzeniem),

którego autentyczność potwierdzona jest przez autorytety.

Zadaniem przewodnika jest autentyzacja doświadczenia zwiedzającego. Przewodnik może

więc z jednej strony sięgać do strategii autentyzacji poprzez �śgorącą” autentyczność doświadczenia, jakim jest kontakt z przeszłością czy odmiennością, którego zwiedzający doświadcza; z drugiej do

autentyzacji przez �śzimną” autentyczność materii prezentowanych obiektów. W narracjach dobrych

przewodników obie strategie uzupełniają się i dawkowane są w zależności od specyfiki grupy.

Wrócę teraz do punktu wyjścia moich rozważań, czyli do praktyki zwiedzania jako sposobu

tworzenia interpretacji zabytku. Badania empiryczne miały na celu ustalenie, do jakiej przestrzeni zwiedzający ma dostęp, czego dowiaduje się od przewodników oraz z innych źródeł, takich jak

podpisy, przewodniki książkowe bądź ulotki, oraz co wynosi ze zwiedzania – zarówno w sensie

emocjonalnym i intelektualnym, jak i materialnym – zabierając ze sobą pocztówki, gadżety, pa-

miątki, a także własne zdjęcia. Niewątpliwie bardzo ważnego materiału do interpretacji dostarcza

zwiedzającym także organizacja przestrzeni zabytku oraz rytualizacja całego zwiedzania.

Jeżeli chodzi o Wawel, to znaczna część �śnarracji muzealnej” przekazywanej przez przewod-

ników budowana jest wokół kolekcji arrasów. Przewodnicy chętnie opowiadają przedstawione na

nich historie biblijne, czasem okraszając opowieść informacją o wojennych losach kolekcji oraz

o jej królewskim fundatorze, podkreślając przy tym oryginalność zabytku i jego długotrwały zwią-

zek z Wawelem. Skupiając się na arrasach, przewodnicy z jednej strony unikają niewygodnej ko-

98

Zwiedzający w muzeum: strategie, taktyki i kategoria autentyczności |

nieczności opowiadania o obiektach związanych z Wawelem dopiero od czasów rekonstrukcji

2 | Taki potoczny wizerunek

wnętrz w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku (takich jak często budzące zachwyt piece

historii Polski przekazywanej

z Wiśniowca), a z drugiej strony skupiają uwagę zwiedzających na budzącej szacunek tematyce

przez dwa najważniejsze zabytki

biblijnej. Jeśli chodzi o resztę wyposażenia i dekoracji wnętrz na II piętrze, to większość przewod-dziedzictwa narodowego wyłania

ników dość oględnie podchodzi zarówno do kwestii XX-wiecznej rekonstrukcji samych wnętrz,

się z badań porównawczych (por.

jak i proweniencji zabytków, o którą zresztą zwiedzający pytają rzadko, zadawalając się informa-

Klekot 2004 oraz Kapturkiewicz

cją, że mają przed sobą oryginały z XVI czy XVII wieku. Niektórym przewodnikom zdarza się

i in. 2004).

nawet pomijać – trudno powiedzieć, czy świadomie – fakt rekonstrukcji stropu w sali poselskiej,

3 | Mężczyzna, lat 53, wywiad

podczas gdy rozwodzą się nad starożytnością umieszczonych w kasetonach głów. Opowieści bi-

z dnia 26.06.2003, prowadząca:

blijne przed arrasami, królewskie imiona i portrety oraz dawne, cenne sprzęty i obrazy składają się Ewa Klekot.

na opowieść o chwale królów polskich oraz sprawiedliwej i potężnej Polsce złotego wieku.

Oczywiście tak prowadzona narracja, nawet jeśli nie padną z ust przewodnika informacje

4 | Od tytułowych �śNikiform”

nieprawdziwe, pozostawia zwiedzającego w przekonaniu o wielkiej starożytności i autentyczności

Edwarda Redlińskiego (1982).

wawelskich wnętrz. Bardzo niewielu zwiedzających – nawet zwiedzających bez przewodnika

– czyta umieszczone w każdej sali dość enigmatyczne podpisy; a jeśli czyta i znajduje informację, że oto stoi właśnie pod plafonem z lat dwudziestych XX wieku – nie dowierza. Podobnie niedo-wierzaniem zareagowało tych kilkoro respondentów, którym studenci w trakcie wywiadów zwra-

cali uwagę na to, że wspomniany przez nich samych chwilę wcześniej fakt zdewastowania zamku

przez Austriaków powinien stawiać autentyczność wnętrz pod znakiem zapytania.

Na przekonanie o autentyczności wawelskich wnętrz duży wpływ ma oczywiście historia pol-

skich zabytków w czasie II wojny światowej. Rekonstrukcja Wawelu przestała być przedmiotem

pamięci społecznej nie tylko z powodów biologicznych, lecz także dlatego, że dokonano jej przed

cezurą II wojny. Wawel, który wojnę przetrwał bez większych szkód, stał się na tle odbudowywa-

nych po wojnie zabytków autentyczny, zwłaszcza z perspektywy zniszczenia Warszawy i jej zam-

ku, a także z perspektywy odbudowy, która do dziś pełni ważne funkcje symboliczne. W potocz-

nym rozumieniu �śniezniszczone w czasie II wojny” znaczy �śautentyczne”.

Ważne jest też sąsiedztwo katedry. Wawel dla większości zwiedzających to równocześnie sie-

dziba królów oraz ich groby; w tym drugim wypadku – groby także �śkrólów Ducha” – wieszczów

i bohaterów narodowych. Wawel to wielkość (i mocarstwowość) Polski, Zamek Królewski w War-

szawie – jej martyrologia2. Dlatego też na Wawelu zamieszkiwać miał według jednego z naszych

rozmówców nie tylko Władysław Jagiełło, ale też Bolesław Chrobry, a według innego to na wawel-

skim dziedzińcu odbyć się miał hołd pruski.

Sposób rekonstrukcji wnętrz i aranżacja ekspozycji podtrzymują i utwierdzają to silnie emocjonal-

ne przesłanie �śnarracji wawelskiej”, stanowiąc de facto jej konstytutywną część. Zresztą zwiedzający nierzadko właśnie w poszukiwaniu tego przesłania na Wawel się udają. Część z nich uważa zwiedzenie tego miejsca za �śobowiązek każdego Polaka” i chętnie bierze udział

w wycieczkowo-muzealnym rytuale, często inicjując weń dzieci

Wawel, który wojnę przetrwał bez większych

lub wnuki. Oczywiście zrytualizowany charakter zwiedzania cha-

szkód, stał się na tle odbudowywanych po wojnie

rakteryzuje sytuację muzealną w ogóle. Zmiana sytuacji codzien-

zabytków autentyczny, zwłaszcza z perspektywy

nej na obrzędową, zaczynająca się od uzyskania uprawniającego

zniszczenia Warszawy i jej zamku, a także

do wejścia biletu i pozostawienia w szatni plecaka (oraz wierzch-

niej odzieży), wraz z którymi zwiedzający pozostawia na zewnątrz

z perspektywy odbudowy, która do dziś pełni

swoje �śprofaniczne” ja, wynika z charakteru instytucji (Duncan

ważne funkcje symboliczne.

1995). Następnie, jak w pielgrzymce, zwiedzający wyrusza wyty-

czoną trasą pod czujnym okiem strażników świętości oraz dokonującego inicjacji przewodnika; do tego dodajmy jeszcze deprywację sensoryczną (nie dotykać! nie hałasować! wyłączyć telefony komórkowe!

– to także zerwać kontakt ze światem zewnętrznym) oraz wykluczenie fizjologi (brak toalet na terenie ekspozycji, nie wolno jeść ani pić etc.). Trudno się dziwić, że po takim obrzędzie słyszy się, że �śwśród tych królewskich prochów patrzą na nas dzieje historii”3.

Język, jakim zwiedzający mówią o swoich wrażeniach, jest najostrzejszym świadectwem

przemocy symbolicznej. Większość z nich ma poczucie, że nie należy używać języka służącego

opisowi codziennych doświadczeń i stara się nadać wypowiedziom charakter odpowiadający w ich

przekonaniu randze miejsca. Wysiłki, by sprostać temu zadaniu, nierzadko przyjmują postać wy-

rażeń, które można określić mianem nikiformalnych 4. Nikiformy, czyli posługiwanie się formą i stylem wypowiedzi, które są społecznie obce mówiącemu – przeważnie właściwe grupom stoją-

cym na drabinie społecznej wyżej od tego, kto mówi – a co więcej, robienie tego w sposób, który

�śuprawnieni” użytkownicy tych form postrzegają jako niesprawny i nieporadny, świadczą wyraź-

etnografia nowa |

99

[ 0 1 | 2 0 0 9 ]

|EWA KLEKOT

5 | Kultura prawomocna

nie o istnieniu przemocy symbolicznej (Klekot 2005). Stereotypowe bądź nikiformalne wypowie-

i przemoc symboliczna to

dzi mówią też o słabym uczestnictwie swych autorów w kulturze prawomocnej5. Język, prawdo-

terminy Pierre’a Bourdieu.

podobnie ze względu na najsilniejsze sformalizowanie ze wszystkich uwikłanych w praktykę Bourdieu używa pojęcia

zwiedzania systemów symbolicznych, wydaje się miejscem, gdzie sami zwiedzający najbardziej

�śkultura” inaczej niż Geertz

dostrzegają wywrotowość własnych taktyk i – podporządkowując się zinternalizowanym relacjom

i inni antropolodzy kultury,

władzy – uznają je za własną nieporadność, której się wstydzą i z której tłumaczą się przedstawi-

rozumiejąc przezeń nie

cielowi kultury prawomocnej, jakim jest dla nich prowadzący wywiad antropolog.

całościowy �śsposób życia pewnej

Poza obszarem praktyk językowych zdarzają się jednak zwiedzający próbujący bez specjalnego

grupy ludzi”, lecz pewną

skrępowania iść �śpod prąd” (jeśli robią to w sensie dosłownym, często zawracani są przez pilnują-

dziedzinę (według jego własnej

terminologii – �śpole”)

cych), interesujący się tym, jak król załatwiał potrzeby fizjologiczne, dopytujący o skomplikowane rzeczywistości społecznej (por.

szczegóły techniczne wykonania jakiegoś przedmiotu, albo oglądający zupełnie nie to, �śo co chodzi”

Bourdieu 2006, Bourdieu,

– np. ozdobną balustradę, za którą mieści się grzejnik. Autorami tych taktyk, które najbardziej pod-Passeron 1990).

minowują strategię zwiedzania, są przeważnie dzieci i młodzież (czyli osoby z racji wieku dysponu-jące niską kompetencją kulturową) oraz zwiedzający o bardzo wysokiej kompetencji kulturowej (np.

jeden z respondentów, który okazał się studentem historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego).

Jak już wspomniałam, istotnym uwarunkowaniem �śnarracji wawelskiej” jest poza przekazem

słownym sama przestrzeń, w której porusza się zwiedzający. Jej muzealna struktura owocuje rytualizacją zwiedzania, o czym była już mowa, zaś rytualizacja wprowadza doświadczenie na wyższe rejestry, domagając się chociażby bardziej wyszukanego języka. W rekonstrukcji wnętrz wawelskich Adolfowi

Szyszko-Bohuszowi udało się przekazać �śducha monumentalności w nich zawartego” (Detloff 2005:

77). Uzyskał ten efekt dzięki stosowaniu szlachetnych i trwałych materiałów, wywołujących złudzenie bogactwa: marmury na posadzkach zamiast piaskowców, rezygnacja ze stiuków i złoceń, wprowadze-nie �śuroczystych” form architektonicznych, takich jak sklepienia zamiast stropów i sufitów. Wawel Szyszko-Bohusza miał w założeniu być �śrespektującym naszą wielkość ubiegłą, mocarstwowość obec-ną i przyszłą” gmachem chwały narodowej (tamże). Ta wizja, niezależnie od krytyki współczesnych,

okazała się niebywale nośna, a wzbogacona o dodatkowy walor au-

Istotnym uwarunkowaniem �śnarracji wawelskiej”

tentyczności dzięki II wojnie światowej, jest dzisiaj najważniejszym

jest poza przekazem słownym sama przestrzeń,

elementem wawelskiej strategi .

Z perspektywy teorii konserwacji działania Szyszko-Bohu-

w której porusza się zwiedzający.

sza na Wawelu były kontynuacją myślenia Eugène’a Viollet-le-

Jej muzealna struktura owocuje rytualizacją

Duca, któremu już na początku XX wieku sprzeciwiał się

zwiedzania, zaś rytualizacja wprowadza

– m.in. właśnie w odniesieniu do Wawelu – Alois Riegl. Polska

doświadczenie na wyższe rejestry, domagając się

miała więc tradycje leducowskiego myślenia, a sytuacja po

II wojnie światowej jeszcze mniej wydawała się sprzyjać rie-

chociażby bardziej wyszukanego języka.

glowskiemu myśleniu w kategoriach ingerencji konserwator-

skiej ograniczonej do koniecznego minimum (za takim rozwią-

zaniem opowiedziano się np. w wypadku katedry w Coventry czy berlińskiego kościoła Cesarza

Wilhelma). �śWarszawa nie może być [...] miastem bez przeszłości [...]. Warszawa jest nie do po-

myślenia bez sylwety Zamku i Katedry, innej drogi niż rekonstrukcja naszych zabytków – nie

ma”, pisał w 1946 roku Jan Zachwatowicz. Dodawał przy tym: �śCzy nie stworzymy falsyfikatów?

[...] Należy zebrać maksimum elementów oryginalnych, stanowiących p o w i ą z a n i e z a u -

t e n t y c z n o ś c i ą. Mamy tyle elementów i wzorów dla rekonstrukcji, że wycofać nam się z tego nie wolno. [. .] Istnienie tych fragmentów pozwala o d t w o r z y ć, a n i e p r o j e k t o w a ć n a n o w o symboliczne i polityczne znaczenie tej rekonstrukcji. Obca wola nie wykreśli nam

naszego dorobku. Gdyby Zamek sam się spalił [. .] zagadnienie byłoby inne. Teza: nasza ambicja

każe nam go odbudować” ( Jan Zachwatowicz: w stulecie urodzin: 85).

Przyjęcie takiej, a nie innej doktryny konserwatorskiej w odniesieniu do warszawskiego Zam-

ku Królewskiego postawiło przed niełatwym zadaniem przewodników, a także wszystkich innych

zaangażowanych w popularyzację wiedzy, od nauczycieli poczynając, a kończąc na autorach publikacji przewodnikowych, podręcznikowych i twórcach przekazu medialnego. Z jednej strony

odbudowa miała bardzo silną legitymizację polityczną jako symboliczne działanie tworzącego

własną przeszłość narodu. Taka sama motywacja przyświecała także przedwojennym działaniom

na Wawelu, jednak zmieniona po II wojnie światowej sytuacja geopolityczna siłą rzeczy rozłożyła

nieco inaczej akcenty propagandowe odbudowy w związku z odmienną niż przedwojenna kon-

cepcją przeszłości, która musiała przecież legitymizować państwo o innym ustroju społecznym

i leżące w znacznie zmienionych granicach ( vide kontrowersje wokół odbudowy Zamku Królew-

skiego w Warszawie, por. Kochanowski i in. 2003). Mechanizm pozostawał jednak podobny: od-

100

Zwiedzający w muzeum: strategie, taktyki i kategoria autentyczności |

budowując zabytki naród polski budował swoją przeszłość. Oczywiście nie było obojętne, jak 6 | Według historii mówionej

i które odbudowywał, a wpływ wywierała tutaj wcale nie tylko ideologia komunistyczna, lecz tak-

brzmią one tak: po zdobyciu

że – a może przede wszystkim – narodowa (por. Zaremba 2005). Istniało zatem bardzo silne ide-

Warszawy na zamku odbyła się

ologiczne uzasadnienie ingerencji konserwatorskiej, które uważano w zasadzie za wystarczające

uroczysta feta dla zdobywców,

i niewymagające dodatkowej legitymizacji.

a sam gubernator Frank miał

Z drugiej jednak strony pozostawało kryterium autentyczności substancji, niezmiernie waż-

odrywać z tkaniny białe orły

i wręczać na pamiątkę

ne w wypadku dzieł sztuki czy kultury materialnej. Z powodów przed chwilą omówionych, dla

żołnierzom, którzy wyróżnili się

Polaków warszawskie zabytki posiadały i posiadają bardzo silną autentyczność symbolu, w związ-

w walce. Kiedy zatem w końcu

ku z tym kwestionowanie ich wartości przez odwołanie się do nieautentyczności substancji miało

zaczęto odbudowę zamku,

i ma charakter subwersyjny. Najczęściej pojawia się jako element dyskursu rywalizacji innych

rozpoczęły się poszukiwania,

miast z Warszawą (głównie Krakowa) oraz charakterystycznego głównie dla młodzieży dyskursu

gdyż aby zrekonstruować haft,

podważającego ogólnie przyjęte wartości.

potrzebny był przynajmniej jeden

Selwynowska autentyczność �śzimna”, czyli autentyczność substancji, jest w wypadku zamku

orzeł na wzór. I oto znalazł się

warszawskiego łatwa do zakwestionowania z powodu rozmiarów ingerencji konserwatorskiej. Jak

on dzięki Andrew Nagorskiemu,

wobec tego radzą sobie z tym problemem przewodnicy? Istnieje kilka sposobów, najczęściej stoso-

korespondentowi �śNewsweeka”,

wanych równocześnie, które jednak stanowią podstawę dla dwóch różnych narracji autentyzacyj-

który zlokalizował go w Stanach

Zjednoczonych jako własność

nych. Nacisk kładzie się na:

starszej pary polskich

1) Autentyczność elementów składowych, na co wskazywał w przytoczonej wypowiedzi du-

emigrantów. Opowiedziana

chowy patron wszystkich warszawskich rekonstrukcji, Jan Zachwatowicz.

przez nich historia brzmiała

2) Autentyczność technik wykonania: przewodnicy zwracają uwagę na �śdawne” techniki

następująco: małżonkowie

i materiały wykonania, na zatrudnianie przy odbudowie wysoko wykwalifikowanych rzemieślni-

poznali się w obozie

ków. Często powtarza się sformułowanie, że wszystko zostało odbudowane tak, �śjak było”; stosun-

koncentracyjnym, który został

kowo rzadko przewodnicy wspominają o tym, że odbudowy nie przeprowadzano do stanu �śjak

wyzwolony przez Amerykanów.

było” przed II wojną światową, rzadko też mają świadomość przyświecającej rekonstrukcji dok-

Na wieść o sytuacji w Polsce

tryny konserwatorskiej, która sprawiła na przykład, że odbudowany zamek – zgodnie z najlepszą

zdecydowali się na emigrację,

szkołą Viollet-le-Duca – zaopatrzono w narożne wieżyczki, które istotnie uległy zniszczeniu przedtem jednak zawarli ślub.

w czasie wojny, ale wojny północnej.

Jako świeżo zaślubieni

małżonkowie przechadzali się po

3) Autentyczność odbudowy jako wydarzenia historycznego: ten wątek przewodnicy poru-

ulicy, kiedy napotkali

szają już na początku zwiedzania, na parterze, gdzie wiszą wielkie fotogramy ukazujące stan

niemieckiego żołnierza, który

obiektu w 1939 roku, w czasie wojny aż do lotniczego zdjęcia ruin. Autentyzacja opiera się na

usiłował sprzedać jakieś

wyjaśnieniu, skąd pochodziły fundusze, jakie były motywacje i historia odbudowy.

drobiazgi. Wśród nich był polski

Sposoby te, jak wspomniałam, używane są do tworzenia dwojakiego rodzaju narracji:

orzeł haftowany srebrną nicią.

(1) zamek w �śdawnych czasach” oraz (2) zamek w czasach II wojny światowej i później.

Z tyłu na aplikacji ktoś napisał

Narracja pierwsza koncentruje się na splendorze rezydencji królewskiej oraz na wydarze-

piórem: Warschauer Schloss,

niach historycznych z epoki stanisławowskiej, przede wszystkim Konstytucji 3 maja. Narracja

Oktober 1939. Kupili go, żeby

druga dotyczy wydarzeń II wojny i warszawskiej martyrologii. Przewodnik najczęściej korzysta

zabrać ze sobą za ocean jako

z obu narracji, przeplatając je ze sobą w różnych miejscach.

wspomnienie ojczyzny. Po

Natomiast jeśli chodzi o autentyczność �śgorącą”, to zawsze jest ona związana z opowie-

odkryciu Nagorskiego przekazali

orła jako dar do Zamku

ściami o �śludziach z przeszłości” – poczucie autentycznego kontaktu z przeszłością zwiedzają-

Królewskiego w Warszawie.

cy zyskuje dzięki kontaktowi z �śludźmi z tamtej epoki”. Jeżeli są to wielkie postacie historyczne typu król, muszą mieć �śludzką twarz” – romanse, potrzeby fizjologiczne (jedno z najczęściej

zadawanych w sypialni króla pytań to: �śa gdzie była ubikacja?”), nawyki i przyzwyczajenia Sta-

nisława Augusta są ważnym tematem opowieści na zamku. Równie istotne są poruszające hi-

storie o poświęceniu pracowników zamkowego muzeum ratujących zabytki w 1939 roku oraz

posiadające wielki potencjał budzenia emocji dzieje haftowanego orła z tkaniny za tronem6.

Po tych wszystkich szczegółach dotyczących praktyk współczesnych zwiedzających i przewod-

ników chciałabym wrócić do strategii i taktyk. Strategia, dysponująca przestrzenią, posiada władzę forsowania własnej interpretacji rzeczywistości; taktyka jest jednorazową, ograniczoną w czasie odpowiedzią dawaną tej władzy na jej terytorium; odpowiedzią, w której podmiot wyraża swój stosu-

nek do interpretacji. Taktyka z definicji ma charakter bricolage’u, strategia – charakter spójny i kon-sekwentny. W badanych przeze mnie muzeach, pomimo wywrotowości niektórych taktyk

zwiedzających, ich interpretacja tego, co widzieli, pozostaje w zaskakującej zgodności z głównym

przesłaniem muzealnych strategii. Sądzę, że klucz do sukcesu tych strategii muzealnych leży w tym, że koncentrują się one na stworzeniu narracji zawierającej silne – a przy tym bardzo różnie konstru-owane – przesłanie a u t e n t y c z n o ś c i. Albowiem to autentyczność legitymizuje każdą narra-cję muzealną.

etnografia nowa |

101

[ 0 1 | 2 0 0 9 ]

|EWA KLEKOT

B I B l I o G R a F I a

Pierre Bourdieu, 2006, Dystynkcja: społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Pierre Bourdieu, Jean-Claude Passeron, 1990, Reprodukcja: elementy teorii systemu





nauczania, przeł. E. Nejman, wstęp i red. nauk. A. Kłoskowska, Warszawa: PWN.

Regina Bendix, 1997, In Search of Authenticity, Madison: The University of Wisconsin Press.

Michel de Certeau, 2008, Wynaleźć codzienność, przeł. K. Thiel-Jańczuk, Kraków: WUJ.

James Clifford, 2000, Kłopoty z kulturą: dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, przeł.



E. Dżurak i in., Warszawa: KR.

Paweł Detloff, 2005, Lata 1916-1939, [w:] P. Detloff, M. Fabiański, A. Fischinger,





Zamek królewski na Wawelu: sto lat odnowy (1905-2005), Kraków: Zamek Królewski



na Wawelu.

Carol Duncan, 1995, Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums, London, New York: Routledge.

Clifford Geertz, 2005, Wiedza lokalna: dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej, przeł. D. Wolska, Kraków: WUJ.

Jan Zachwatowicz: w stulecie urodzin, 2000, red. M. Pleskaczyńska, P. Majewski, Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie.

Ewa Klekot, 2005, Etnografia rozumiejąca krok po kroku, [w:] Horyzonty antropologii kultury:



tom w darze dla profesor Zofii Sokolewicz, red. A. Bruczkowska, J. S. Wasilewski, A. Zadrożyńska, Warszawa: Wydawnictwo DiG.

Ewa Klekot, 2004, Zabytki dziedzictwa narodowego a problem stosunku do przeszłości,





�śKonteksty. Polska Sztuka Ludowa”, nr 3-4.

Jerzy Kochanowski i in., 2003, Zbudować Warszawę piękną... O nowy krajobraz stolicy



(1944-1956), Warszawa: Trio.

Edward Redliński, 1982, Nikiformy, Warszawa: Czytelnik.

Tom Selwyn, 1996, Introduction, [w:] The Tourist Image: Myths and Mythmaking in Tourism, red. T. Selwyn, Chichester, New York: John Wiley.

Agata Kapturkiewicz i in., 2004, Zabytki dziedzictwa narodowego: między polityką



a turystyką, �śKonteksty. Polska Sztuka Ludowa”, nr 3-4.

Charles Taylor, 2002, Etyka autentyczności, przeł. A. Pawelec, Kraków: Znak.

Charles Taylor, 2001, Źródła podmiotowości: narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł.



M. Gruszczyński i in., opr. nauk. T. Gadacz, wstęp A. Bielik-Robson, Warszawa: PWN.

Lionel Trilling, 1972, Sincerity and Authenticity, Cambridge: Harvard University Press.

Marcin Zaremba, 2005, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm: nacjonalistyczna legitymizacja



władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa: Trio.

102

the language of a museum exhibition

E W A K L E K O T

Visitors in a museum: strategies, tactics

and the notion of authenticity

national Heritage Monument is a particular kind of museum,

charged with messages that art, craft or museums of historical interiors do not pretend to transmit.

It plays an important part in symbolic re-enacting of national community by evoking the past in

the version which can be used for constructing positive emotions versus this community, espe-

cially the national pride.

During my fieldwork at two main national historic monuments of Poland, namely royal castles of

Warsaw and Cracow (both officially declared �śMonuments of National Heritage and History”, and

both enjoying the status of state-financed national museums), I was able to observe variety of visitor attitudes towards the task of �ścastle sightseeing”. The whole process appeared to be something between a ritual celebration and cultural consumption. It seems that the experience of visiting a museum-heritage monument can be analyzed in terms of Michel de Certeau’s tactics vs. strategies. In the article I argue that the exhibition structure and guiding strategy that intend to transmit the messages about the Golden Age of Poland (Cracow) and the suffering and unity of the nation (Warsaw), have clear cut national identity content, and have been deliberately designed as such.

However, the monument is perceived by the visitors through their individual tactics which may dif er substantial y from the strategy. An important – and undervalued – role is the one of a guide who actual y works as a mediator, adapting strategies to the visitors’ tactical needs but apparently never missing the main strategic message. The visitor seems to be longing for the experience of authenticity, and his/her tactics are being designed in order to fulfil this desire. The idea of authenticity in the visitor’s experience I approach using Tom Selwyn’s categories of �śwarm” and �ścool” authenticity. The first of them (�śwarm authenticity”) means the search for a u t h e n t i c c o n t a c t with the object of experience, while the second one (�ścool authenticity”) is the quest for a contact with an a u t h e n t i c o b j e c t. The role of the guide, I argue, is mainly to authenticate visitors’ experience, be it in terms of �ścool” or �śwarm” authenticity (and usu-al y in both of them).

My argument is that the two kinds of authenticity are differently engaged in the visiting strate-

gies of both monuments because of their most recent history, namely that relating to WWII. In Po-

land the common notion is that anything originating from the era �śbefore WWII” is �śauthentic” in

sense of substance, corresponding to Selwyn’s �ścool” authenticity. Obviously the notion is due to the massive destruction of WWII, and the way it had been presented during the People’s Republic

period in history teaching: dramatic WWII events and their devastating consequences used to be

presented as a real watershed in Polish history in order to underline both the arrival of a just (i.e. the people’s) government, and its efforts in constructing new Poland from the scratch.

Therefore, the Cracow castle narrative is mainly based on the omission of the fact that its in-

teriors had to be ful y reconstructed in the first decades of the 20th century, after the building had been used for half of a century as Austrian military barracks and handed over to the Polish authorities only in 1905. The strategy has proved to be successful both because of the �ścool” authenticity legiti-mized by the pre-war origin of the monument, and the col ection of 16th-century tapestries that

through the vernacular history (children’s books, primary school textbooks) had been turned into

a self-evident symbol of the castle’s authenticity.

In Warsaw, however, as the castle was blown up by the Nazis in 1944, the question of authenticity has to be addressed in different way. The authentication process here takes place on two levels: the �ścool” authenticity is present in the way al the material y original elements are pointed up to the visitor; the �śwarm” authenticity, apart from �śstandard” elements as stories about the royal in-habitants, is build up on the stories about almost miraculous salvation of certain pieces, and people involved in it. In this way the fact of the castle having been reconstructed plays an important role in its authentication, which is opposite to the Cracow strategy.

etnografia nowa |

103

[ 0 1 | 2 0 0 9 ]